Bekijk het PDF bestand. - digitale bibliotheek voor de Nederlandse ...

MKS
Ten tijde van de Tachtigers

Peter J.A . Winkels en anderen
Ten tijde van de Tachtigers
Rondom De Nieuwe Gids
1880-18 95
Nijgh & Van Ditmar
's-Gravenhage

Copyright samenstelling © 1985 Peter Winkels
Voor Belgie : A.G .H .A . Baart pvba, Deurne
Omslagtypografie : Kees van der Hoeven
Omslag : Jac. van Looy, Het cafe, Frans Halsmuseum, Haarlem
Illustratie frontispiece : Handschrift van her sonnet `Cafe Milles Colonnes' (Cafe Mast),
eerste kladversie van Jacobus van Looy . Op her omslag is her schilderij afgebeeld dat
Van Looy maakte van hetzelfde cafe .
CLP-gegevens
Ten -Ten tijde van de Tachtigers : rondom de Nieuwe Gids r88o-1895 I
Peter J .A . Winkels en anderen . -'s-Gravenhage : Nijgh & Van Ditmar
ISBN 90-236-7769-2
slso - 855 .7 UDC 839 .31"1880/1895" UGI 520
Trefw . : cultuurgeschiedenis ; Nederland ; 188o-1895 .

Harry G.M. Prick
Bij wijze van voorwoord
In de brieven en documenten, door G .H . 's-Gravesande in 1955 bijeengebracht
onder de titel De geschiedenis van De Nieuwe Gids, vermeldt pagina zzy dat
Karel Alberdingk Thijm, of diens alter ego Lodewijk van Deyssel, toen woonachtig
to Mont-Iez-Houffalize in de Belgische provincie Luxembourg, her tot een gewoonte
had gemaakt over iedere aflevering van dat tweemaandelijks tijdschrift
aan Willem Kloos zijn oordeel mee to delen . Dit gebeurde overigens niet steeds tot
voile tevredenheid van de redactie-secretaris . Zo vond Kloos op 9 april 1888 dat
Van Deyssel maar bitter weinig had geschreven over de april-aflevering, in de ogen
van Kloos `de allerbeste, die er nog verschenen is' . Die aflevering, waarin Jac . van
Looy, onder de schuilnaam A . Brouwer, De nachtcactus publiceerde en Van Deyssel
zelf zijn met minder befaamd geworden essay over Lidewijde, de roman van
Conrad Busken Huet, bevatte daarnaast de beschouwing waarin Frederik van
Eeden Van Deyssels roman Een liefde bejegende als Ten onzedelijk boek' . Begrijpelijkerwijs
was Kloos uitgesproken nieuwsgierig geweest naar Van Deyssels
reactie op Van Eedens stuk . Op 8 april 1888 had Karel Alberdingk Thijm daarover
aan Kloos bericht dat hij bet `heel mooi en van een ontzachlijke generositeit
Van Deyssel liet zich echter met door Kloos uit zijn tent lokken, al zou hij zich
wel, enkele dagen later, want op i 1 april 1888, in een brief aan Van Eeden uitvoerig
uitlaten over diens artikel, een brief die laatstelijk werd afgedrukt in de tweede,
herziene druk van de, samen met Dr . H .W . van Tricht, door mij bezorgde Briefwisseling
tussen Frederik van Eeden en Lodewijk van Deyssel, 's-Gravenhage,
1981, P . 398-400 . Toen echter een volgende aflevering verschenen was, die van
juni 1888, nam Van Deyssel als vanouds de moeite in een brief aan Kloos - die
bier voor de eerste maal words openbaar gemaakt - alle daarin opgenomen bijdragen
to voorzien van een vluchtige opmerking of van een beknopte oordeelvelling
. Alleen over zijn eigen bijdrage, die vierentwintig bladzijden besloeg : bet grote
essay over (de gebroeders) De Goncourt, zweeg hij - uiteraard opzettelijk - in
alle talen, terwijl hij natuurlijk opperbest wilt dat zijn bijdrage bet hoogtepunt
vormde in deze juni-aflevering . Kort voor zijn zestigste verjaardag zou hij zich in
die wetenschap nog eens bevestigd weten door de in Leipzig docerende hoogleraar
5

Andre Jolles, toen deze in de NRC van 113 september 1924 tot de vaststelling
kwam : 'Dit opstel is in zijn soort volstrekt bet beste, war de literatuurgeschiedenis
van then tijd geleverd heeft . Niet enkel in Holland, maar ook in Frankrijk, in
Engeland en in Duitsland .' Als zodanig zullen Kloos en zijn mederedacteuren her
niet terstond hebben onderkend, want in plaats van met Van Deyssels opstel de
aflevering to openen, lieten ze daaraan voorafgaan een, met uitzondering van de
eerste tamelijk levendige alinea, verder kurkdroge en grauwgrijze verhandeling,
door zekere J .Stoffel over `De noodlottige dwalingen der heerschende staathuis-
houdkunde' . Deze Stoffel, naar wiens antecedenten, tegen elke redelijke verwach-
ting in, zelfs door Garmt Stuiveling geen onderzoek is ingesteld, mocht nog een
aantal malen meewerken aan De Nieuwe Gids, onder anderen, met een lang ver-
haal `Over de oorzaken van den maatschappelijken nood in onze dagen' en, ergst
van al, een nog langer `Over kapitaal en rente' dat, ook nog eens voorzien van een
naschrift, in de aflevering van februari r 89o precies vijftig bladzijden zou beslaan!
Her lijkt onvoorstelbaar dat de redactie-secretaris van de inhoud van Stoffels arti-
kelen heeft kennisgenomen . Van Deyssel sloeg ze in elk geval over, zoals aflees-
baar is uit zijn dan nu hieronder volgende brief van 6 juni 1888 :
'Amice,
Her is zoo veel als een ceremonie geworden, dat ik je, telkens als ik het genot heb
een aflevering van den Nieuwen Gids to ontvangen, daarover kond doe .
Om de twee maanden wordt de groote Hoogmis opgedragen ter eere van de
Hollandsche schrijfkunst . De redaktie, dat zijn de Priester en de Diakenen, ik ben
de koster en op de gebruikelijke manier zeg ik, zoo dra de offerande is geschied, :
dienaren Gods, ik dank u, ik heb her wonder gezien . Er is stellig geen-een ceremo-
nie, die ik zoo graag verricht .
Her artikel van den heer Stoffel heb ik niet gelezen .
De boekbeoordeelingen heb ik met her grootste genoegen gelezen, vooral Verwey
over de Aimard-romans en Swift, en u, - waarom bleef de Literaire Kroniek,
voor bet eerst meen ik, weg?- over Ten Brink en Koster . Her stukje over den beer
Koster heeft mij erg aangenaam gekitteld, waarom, dat zou ik moeilijk weten to
zeggen . Toen ik zag, dat 'et (her boek namelijk) verschenen was, had ik er een
instinktieve antipathie tegen . Enfin, hoe 'et zij, ik heb van her afmaken van den
onbekenden Koster meer plezier gehad dan van bet afmaken van Ten Brink.
Ook her stukje over Jan C . de Vos is heel aardig . Het stuk over Lina Schneider is
bizonder aangenaam om to lezen, van een zeer fijnen humor .
De Nederlandse politiek heb ik niet gelezen . Alleen de noot op blz . z74, die mij
ook plezierig aandeed . Waarom weet ik ook niet. `Over schilderijen zien' heb ik
ook met belangstelling gelezen .
Aletrino blijft'et zelfde, heel lief, iemant die zoo steeds mooye dingen maakt in
gelijksoortige sentimenten . Her fransche zinnetje op blz . 309 vond ik onzuiver .
Zoo'n inlassching van een fransch zinnetje doet plots de 'schets' een 'causerie'
worden .
De bijdrage van J . van Santen Kolff heeft dezelfde meening bij mij gaande gehouden,
die ik er al over had, dat is, naar mijn bescheiden meening, reportage en
geen literatuur noch kritiek . Even-zoo het stuk van den heer v . Deventer . Dat is
geen chemie of chemie-kritiek en behoort thuis in een Konversationslexicon of als
6

noot in een speciale biografie of in een verzameling kwinkslagen en edele `karaktertrekken'
van groote mannen, mannen van beteekenis .
Je bent zoo goed geweest je to beklagen den vorigen keer, dat ik weinig over de
aflevering schreef . Daarom schrijf ik er nu veel over en precies mijn gedachte .
De Heer van Deventer heeft mij eenige maanden geleden gemeld, dat hij, in een
obskuur tijdschrift, waarvan de naam mij niet to binnen komt, Een Liefde, een
roman van mij, heeft gekritizeerd . Maar hij kon 'et mij niet bezorgen . Hij schreef,
dat-i me dat uit konscientie meldde en niet om dat-i dacht, dat'et me veel schelen
kon. Her kon mij, in-der-daad, niets schelen en ik heb geen poging gedaan om de
recensie machtig to worden . Geloof me toch, amice, je vriend Van Deventer is de
type van den geinkarneerd onartistieken pretensieuzen erudit . Ik heb er zelf bijgezeten
dat hij den auteur van een bizonder schoon sonnet vroeg war of dat beteekende
"een droom in een droom"! En zoo iemant zou sonnetten kunnen lezen .
Nooit, ten eeuwigen dage met .'
Merkwaardig genoeg bevatte de juni-aflevering voor de eerste maal, sinds december
1885, geen Literaire Kroniek, maar bracht Kloos zijn besprekingen van Jan
ten Brinks boek over Bredero en van Edward B . Kosters bundel Gedichten ditmaal
onder in de rubriek 'Boekbeoordeelingen', die geopend werd door Albert Verwey
en besloten door Van Deyssel (over een tweetal door P .A . Daum, onder de schuilnaam
Maurits, geschreven romans) en door de nog niet geidentificeerde B . . N, die
de draak stak met de verhalenbundel Intimiteiten van Jan C . de Vos . War Edward
B . Koster betreft, met diens bundel Lie fde's Dageraad en andere gedichten (1890)
zou Van Deyssel in De Nieuwe Gids van februari 1891 wel zeer meedogenloos de
vloer aanvegen ; zie thans mijn uitgave van Van Deyssels De scheldkritieken, Amsterdam,
1980, p . 178 en p . 334-337 . Her stuk over 'Mevrouw Lina Schneider'
was afkomstig van Frank van der Goes, die zelf veel genoegen had beleefd aan de
wijze waarop Van Deyssel haar, in december 1887, to kijk had gezet als De Keul-
sche dame, zij 't niet in De Nieuwe Gids maar in bet weekblad De Amsterdam-
mer.
Bijdragen door P .L. Tak, zeker wanneer die lets zo onduidelijks betroffen als de
Nederlandse politiek, placht Van Deyssel met ijzeren regelmaat to negeren, hoe
goed hij ook in het persoonlijke vlak met Tak kon opschieten . De noot die Van
Deyssel plezierig aandeed, luidde : 'Her Handelsblad citeert aldus : "De beer P .L .
Tak, de redacteur van De Amsterdammer, die de politieke overzichten in De
Nieuwe Gids schrijft", enz . De uitdrukking kan tot verwarring aanleiding geven .
De politiek van De Amsterdammer is uitsluitend in handen van den hoofd-redacteur,
war ik niet ben . Verlustig ik mij dus met hier nu en dan een stukje to schrijven,
en wil men daaruit citeeren, dan voorkomt men alle aanleiding tot onjuiste gevolgtrekkingen
door mijn naam to noemen zonder qualificatie .'
`Over schilderijen-zien' had als auteur Frederik van Eeden . In zijn brieven aan
Van Eeden zou Van Deyssel tweemaal dit opstel ter sprake brengen : op z1
november en op i december 1888 . War Van Deyssel bier schrijft over Aletrino en
Van Santen Kolff - deze laatste ditmaal uitvoerig verhandelend over de achtergronden
van Emile Zola's roman La Terre -, laat ik nu rusten, evenals zijn opmerkingen
over Charles M . van Deventer . Wel wijs ik er nog op dat de door Van
7

Deyssel niet bij name genoemde auteur van 'een bizonder schoon sonnet' niemand
anders was dan . . . Willem Kloos, wiens beroemd geworden sonnet'lk denk altoos
aan u, als aan die droomen,' verschenen in De Nieuwe Gids van oktober 1885,
immers als slot-terzine heeft :
'Maar in then droom een droom, vol licht en zangen,
Mijn droom, zoo zoet begroet, zoo zacht beklaagd . . .'
Onduidelijk, tenslotte, is Van Deyssels stilzwijgen over de bespreking door Verberchem
(schuilnaam van Willem Witsen) van een expositie, ingericht in Arti door
de kunsthandelaar Van Wisselingh, - onduidelijk omdat daarin ook de lof werd
gezongen van een negental toen in Arti aanwezige schilderijen van de Marissen .
Witsen noemde ze `de grooten onder de grootsten : Thijs Maris, Jacob Maris,
Willem Mans ;-de drie emotioneele kunstenaars, waarvan 't moeielijk zijn zou
to zeggen wie 't meest intens, wie 't krachtigst is .' Van Deyssel bewonderde ze
alledrie, maar Thijs toch wel het allermeest . Samen met Jan Toorop zou hij hem
op zo september 1894 gaan opzoeken in diens Londense woning en vier jaar later
zou hij in het openbaar verslag uitbrengen over zijn 'Bezoek aan Thijs Maris' .
Wie er Ten tijde van de Tachtigers op naleest, komt van al de namen die tot
dusver gevallen zijn, Willem Witsen her meest uitvoerig tegen in her hoofdstuk
over de schilderkundige beweging in de jaren tachtig, dat o .m . een helder licht
werpt op her verschil in betekenis van de beide culturele verenigingen Flanor en
Sint Lucas voor de schilders binnen de beweging van Tachtig . Een tweede maal
wordt de lezer met Witsen geconfronteerd als 'hoffotograaf' van de Tachtigers .
Deze karakteristiek is afkomstig van Sybrand Hekking, van wiens beschouwing
over `het dilemma van de fotografie tussen 188o en 1900' de lezer met veel profijt
kennisneemt . Diezelfde lezer zal wellicht opmerken dat ik nu bezig lijk de diverse
bijdragen de revue to laten passeren, geheel in de trant van de hierboven afgedrukte
brief van Van Deyssel aan Kloos, een opmerking die ik niet kan weerspreken .
Ook Charles van Deventer, die in latere jaren door Van Deyssel op grond van
zijn Platonische studien (1896) en Helleensche studie'n (1897) naar voile waarde
zou worden geschat, komt meer uitvoerig aan de orde in wat Hans Hafkamp to
berde brengt over `Veranderende opvattingen over vriendschap en liefde tussen
mannen' . Dit zeer conscientieus geschreven stuk had er misschien nog bij gewonnen
wanneer Hafkamp ook partij getrokken had van het toch opmerkelijke feit
dat Van Deventer in 1889 de februari-aflevering van De Nieuwe Gids mocht
openen met de aan Willem Kloos opgedragen dialoog `Glaukon of over de moeite'
. Dat intussen figuren als Kloos, Van Eeden, Verwey, Van Deyssel, Aletrino,
P .L .Tak en Frank van der Goes slechts zeer terloops worden genoemd, hangt
uiteraard samen met de opzet van dit boek, door Peter J .A . Winkels in de Inleiding
omschreven en begrensd op een wijze die niet nalaat hier en daar een vraagteken
op to roepen . Als het er in Ten tijde van de Tachtigers om to doen is, zoals in die
inleiding wordt gesteld : als her ware het (geestelijke, musische, religieuze, wijsgerige,
maatschappelijke, enz .) `landschap' op to roepen, 'waarin de Tachtigers zich
voortbewogen', dan is her met zonder meer duidelijk waarom een en ander beperkt
is gebleven tot de beeldende kunst, de muziek, het theater, de architectuur,
de fotografie, her uitgaansleven en de menselijke verhoudingen in de periode
8

1885-1894 . Zeer wel immers was dit alles vatbaar geweest voor meer dan een
voor de hand liggende uitbreiding in, bij voorbeeld, deze zin : hoe zag de wereld
van de uittevers er in die jaren uit en welke plaats namen de uitgevers van de
Tachtigers daarin in ; hoe was de situatie binnen her hoofdstedelijk boekhandelwezen
; wat was de religieuze achtergrond van de Tachtigers en zijn er bij de diverse
Tachtigers verbindingen to leggen, positief of negatief, tussen hun godsdienstige
achtergrond en hun latere opvattingen en werk . Zo wordt nu ook volstaan met
een vluchtige vermelding van de ontmoetingsplaatsen van de Tachtigers, van hun
stamcafe's en van een aantal ateliers, terwijl een goed aangepakte research nog
heel war gegevens hierover had kunnen opleveren .
Dat in nogal war bijdragen de door de periode 1885-1894 gestelde tijdgrens
overschreden wordt, is in de meeste gevallen niet of nauwelijks hinderlijk, maar
dat toch bepaald weer duidelijk wet in de bijdrage over cabaret en revue in Amsterdam
tussen 188o en 1900, die echter hoofdzakelijk handelt over de pianistzanger
Eduard Jacobs, wiens optreden nota bene eerst een aanvang nam in 1895!
Bovendien bevat dit hoofdstuk seen kruimel nieuws voor wie vertrouwd is met
wat Alex de Haas (19 S8) en Wim Ibo (1970) over 7acobs schreven .
Ofschoon de muziek binnen De Nieuwe Gids een randverschijnsel is gebleven,
slaagde Leo Samama er toch in even informatief als onderhoudend `Over onverschillige
dingen en ziels-muziek' to verhandelen . Dat compliment komt ook toe
aan Atte Jongstra's verrassende bijdrage onder de titel `Malaise', waarin er niet
voor wordt teruggeschrokken auteurs als Jan to Winkel, J .N . van Hall en Jan ten
Brink in het onderzoek to betrekken : auteurs die doorgaans, als het over de beweging
van Tachtig gaat, wat medelijdend en wat lacherig- alsook bij voorbaat met
veel vooroordelen - in een hoek worden gedrukt, waar Jongstra ze nu juist is
gaan opzoeken! Niet minder informatief, maar vrijwel over de hele linie betrekkelijk
kleurloos uitgevallen, is bet hoofdstuk over `De kunst van het zeggen', dat
handelt over de ontwikkelingen op toneelgebied . Hoe jammer dat aan dit hoofdstuk
niet van tijd tot tijd een van leven sprankelend citaat werd meegegeven, ontleend
bijvoorbeeld aan een van de drie kostelijke delen Tooneelherinneringen van
Maurits B . Mendes da Costa, persoonlijk bevriend met meer dan een Tachtiger, of
- nu her immers over `de kunst van het zeggen' handelt - een fragment uit de zo
heel van de naald geschreven brieven van Jacqueline Royaards-Sandberg, in 1981
door mij uitgegeven onder de titel Ik heb je zoveel to vertellen . Deze uitgave lijkt
ook onbekend to zijn gebleven aan Annelies Snijder, want anders had zij in haar
overigens voortreffelijke bijdrage over 'Het gezicht van Amsterdam', daar waar
restaurant Riche aan bet Rokin ter sprake komt, niet alleen maar verwezen naar
Paaps Vincent Haman (deze laatste gemodelleerd naar Van Deyssel), die zich bij
uitzondering een diner bij Riche veroorloofde, maar ook naar p . 392-393 van de
genoemde brievenuitgave waarin Van Deyssel op 1o januari 1946 vastlegde dat
hij tussen 188o en 189o dit `Eethuis' frequenteerde, laatstelijk nog eens in 1893 en
toen in gezelschap van Frank van der Goes : `De directeur kwam een praatje aan
ons tafeltje maken, versierd met een magnifieken glansend bruinen langen en breeden
geparfumeerden baard en trok zich buigend terug toen Van der Goes' vriend
Toelaer, een groot Amsterdamsch assurantieman, zich bij ons voegde .' Ook ik
9

acht her ogenblik aangebroken mij buigend terug to trekken en de lezer alle gelegenheid
to geven zijn eigen indrukken van dit boek to verifieren aan die, hem thans
voorgelegd door
Harry G .M . Prick
1 0

Peter J .A. Winkels
Inleiding
DE NIEUWE GIDS
PROSPECTUS
Op den Eerste October a .s . zal verschijnen de eerste aflevering van een nieuw
tijdschrift, genaamd DE NIEUWE GIDS, onder redactie der heeren : Frederik van
Eeden, F . Van der Goes, Willem Kloos, Willem Paap en Albert Verwey .
In den titel ligt de bedoeling der redactie opgesloten . Gelijk nu bijna een halve
eeuw geleden, in bet jaar 1837, DE GIDS werd opgericht door eenige jonge letter-
kundigen, die aan hunne gedachten over het heden en hunne eischen voor de
toekomst een eigen orgaan wilden geven, omdat beide van de denkbeelden en de
idealen van bet oudere geslacht met onbelangrijk verschilden, meenen de stichters
van DE NIEUWE GIDS, dat zij thans op hunne beurt aan een onafhankelijk tijd-
schrift behoefte hebben .
Men staat voor het feit, dat geheel hun letterkundig streven a fwijkt van den
weg, then de gezaghebbende organen zijn ingeslagen, en wenschen to blijven vol-
gen .
Wil men dus bet publiek de gelegenheid geven met hunne richting bekend to
worden, begeert men met klem de meening uit to spreken, dat groote wijzigingen
in onze literatuur dringend noodig zijn, dan is het vestigen van een eigen tijdschri ft
het eenige middel voor dit doel .
De Redactie van DE NIEUWE GIDS stelt zich in de eerste plaats voor, hare beginse-
len van aesthetische en historische kritiek to ontwikkelen, en ook hare eigene
voortbrengselen den lezers aan to bieden .
Een gedeelte van haar bestek houdt zij beschikbaar voor opstellen over alge-
meene onderwerpen van wetenschap, kunst en philosophie .
De Redactie begeert de medewerking van alien, van kunstenaars, van letterkun-
digen en geleerden, die in vooruitstrevenden zin over hun vak het woord verlan-
gen .
Zij voor zich gevoelt de behoefte aan samenwerking der jongeren . Zij heeft
reden to onderstellen dat hare tijdgenooten die behoefte met miskennen . Zij koes-
tert den wensch het orgaan to worden van bet jongere geslacht in de Nederland-
Prospectus van het cafe waar de Tachtigers vaak kwamen om to praten, to drinken, to
denken (zie ook omslag ; foto : Hist . Topogr . Ad. Gem . Arch . Amsterdam)
1 1

sche letterkundige, wetenschappelijke en artistieke wereld . Zij maakt er staat op,
dat men de door haar verstrekte gelegenheid tot aansluiting zal toonen to waar-
deeren .
In de laatste, schoon met in de geringste plaats, zal DE NIEUWE GIDS zich bezig
houden met de binnen- en buitenlandsche politiek van den dag . Zij zal daarbij en
bij de beschouwing der sociale vraagstukken de beginselen voorstaan, die door
het voorgaande voldoende aangeduid mogen heeten .
De Redactie ontveinst zich de moeilijkheden met, die dit programma mede-
brengt.
Maar evenzeer meent zij to mogen verwachten, dat de ernst van haar streven
door hare tijdgenooten zal worden erkend, en dat de keuze der middelen om haar
doel to bereiken, haar de noodige medewerking zal doen verwerven .
Met vertrouwen roept de Redactie verder den steun in van het publiek . Het is
dikwijls in de laatste jaren gebleken dat de tevredenheid met veel van het bestaan-
de in literatuur, kunst en maatschappij verre van onvermengd o f algemeen was .
Allen die meenen dat wijziging allicht verbetering kan zijn, noodigt de Redactie
uit van hare pogingen kennis to nemen .
Den steun, haar toegezegd door velen, stelt zij op hoogen prijs ; dankbaar erkent
zij de aangeboden hulp van enkele ouderen, waarmede een jarenlange vriend-
schap hen verbindt .
Deze dubbele steun geeft DE NIEUWE GI DS den moed de eerste schrede to doen
op een weg, waarop eerlang het jonge Nederland haar moge vergezellen .
DE NIEUWE GIDS zal voorlopig om de twee maanden verschijnen in afleveringen
van 8 a 9 vel druks .
De prijs per jaargang is gesteld op zeven gulden en viiftig cents .
W. VERSLUYS
[Uitgever]
Deze prospectus kondigt in 1885 De Nieuwe Gids aan, her tijdschrift van de
Tachtigers waarin ze pleiten voor vernieuwing in de Nederlandse letteren en
maatschappij van die tijd . Men kan er een aantal van hun programmapunten in
lezen . Eerder al, in 1882, had Kloos in zijn inleiding bij de gedichten van Jacques
Perk een, wat men zou kunnen noemen, poetisch programma' van Tachtig geformuleerd
met als belangrijkste uitgangspunten : `poezie is passie' (door Lodewijk
van Deyssel later opnieuw geformuleerd als : 'kunst is passie'), 'vorm en inhoud
moeten een zijn' en het `kunst om de kunst'-principe . In 1890 voegt hij daar - in
zijn bespreking van Verzen van Herman Gorter - nog aan toe : 'kunst moet zijn
de aller-individueelste expressie van de aller-individueelste emotie' .
Deze kunstopvattingen zijn de geschiedenis ingegaan als de revolutionaire
strijdpunten van de Tachtigers en De Nieuwe Gids . Ze waren echter niet nieuw in
Nederland . Bovendien zijn ze ontleend aan buitenlandse dichters . Het vernieuwende,
revolutionaire zo men wil, ligt vooral in de manier waarop de Tachtigers
1 z

Frank van der Goes (foto : Willem Witsen,
Ned . Lett . Mus .)
deze begrippen hanteren en formuleren . In de Biedermeier-cultuur van Nederland,
even na her midden van de negentiende eeuw, was er geleidelijk enige aandacht
voor de in het buitenland uit de romantiek voortgekomen kunstopvattingen
. Kloos geeft er nu, met zijn heldere formulering, een revolutionair elan aan .
De Tachtigers verzetten zich als groep tegen bestaande instituten in kunst en
maatschappij . Ze hebben een eigen tijdschrift, De Nieuwe Gids, nodig, omdat ze
in de gevestigde bladen, stellen ze, niet de mogelijkheid krijgen to publiceren . Dar
is weliswaar niet helemaal waar, maar in grote lijnen komt her daar wel op veer .
De eerste aflevering van De Nieuwe Gids, oktober 1885, vervult erg weinig van
de door de prospectus opgeroepen verwachtingen . Het merendeel van de opgenomen
bijdragen is nauwelijks vernieuwend to noemen ; het proza van De kleine
Johannes (Van Eeden) had in De Gids niet misstaan en in de kritieken is men nog
tamelijk voorzichtig. In de daaropvolgende afleveringen van de eerste negen jaargangen
ontwikkelt De Nieuwe Gids zich echter tot een belangrijk periodiek ih de
Nederlandse cultuur aan het einde van de negentiende eeuw . De grote kracht van
het tijdschrift ligt in de kritiek . Van Deyssel en Kloos formuleren in hun beschouwingen
over letterkunde een nieuwe vorm van kritiek, die, zoals Kloos in zijn
inleiding bij Perk had geschetst, zelf een kunstwerk vormt . In en rond De Nieuwe
Gids worden in dit genre monumentale kunstwerken geschapen .
De schilders, vooral Maurits van der Valk, Jan Veth en Willem Witsen, benaderen
in hun kritieken over beeldende kunst in De Nieuwe Gids dit onderwerp voor
het eerst vanuit hun beroepspraktijk j
Tot dan toe werd kunstkritiek geschreven door vanuit esthetische opvattingen
redenerende kunstliefhebbers .
De maatschappij, het parlementaire koninkrijk der Nederlanden, sedert 1848
geregeerd met een liberale grondwet, is ook onderwerp van kritische beschouwingen
in De Nieuwe Gids . Frank van der Goes en P .L . Tak vooral brengen in her
tijdschrift hun socialistische ideeen met betrekking tot maatschappij en economie
naar voren .
i 3

De poezie in De Nieuwe Gids, ten onrechte vaak gezien als bet belangrijkste
onderdeel 3 , is zeer gevarieerd ; Kloos publiceert zijn beroemde sonnetten, Gorter
Mei en later zijn sensitieve verzen . Een zeer divers geheel kortom, dat soms aansluit
bij de traditie, zoals bijvoorbeeld Van Eedens verzen in de eerste jaargangen,
en soms uiterst vernieuwend is, zoals bijvoorbeeld Gorters verzen . Hoewel Kloos
en zijn dichtersschool, vooral in de jaargangen na 1893, domineren, is er zeker
geen sprake van een uit het programma voortkomende eensluidende poezie .
Her proza vertoont ook dit beeld . Er is niet echt sprake van een keuze voor een
richting. Geleidelijk aan valt er echter een sterke voorkeur voor bet naturalisme
waar to nemen bij een groot deel van de prozaisten .
De kritiek is, als strijdmiddel tegen gevestigde instituten, de grote kracht van De
Nieuwe Gids in de glorietijd,1885-1894 . Hierin schuilt echter ook de bron van de
tegenstellingen die redactie en medewerkers steeds meer gaat verdelen . Men kan 4
binnen de groep van Tachtigers rondom en in De Nieuwe Gids spreken van twee
stromingen : de Nieuwe Gids-beweging en de Beweging van Tachtig . De laatste
groep wordt gevormd door de dichters en literatoren, waarin Kloos domineert .
Puur individualisme, zoals naar voren gebracht in de aanhef van een van zijn
bekendste sonnetten : Ik ben een god in bet diepst van mijn gedachten', is een van
de kenmerken van deze groep . Ook hechten zij aan een sterke schoonheidsbeleving,
een tot in bet extreme doorgevoerd estheticisme . Zoals Perk in een van zijn
sonnetten uitroept : 'Schoonheid, o gij wier naam geheiligd zij / Uw wil geschiede ;
kome uw heerschappij ; / Naast u aanbidde de aard geen andren god!'
De kunstopvatting van de Beweging van Tachtig is elitair en indixidualistisch .
Ze sluit aan bij de heersende liberale maatschappijvorm van her kapitalisme . En
daartegen zet zich juist de andere groep, de Nieuwe Gids-beweging, af . Van der
Goes en Tak pleiten in hun geschriften voor een betere, meer rechtvaardige (socialistische)
maatschappij . Binnen deze ideeen staat het collectivisme centraal en
daarin sluit men aan bij de gedachten van de opkomende arbeidersbeweging .
Hoewel er van beide groepen exponenten in en rond De Nieuwe Gids actief
zijn, is er geen sprake van een duidelijke scheiding tussen de Nieuwe Gids-beweging
en de Beweging van Tachtig. Ideeen en personen wisselen van de ene groep
naar de andere en er zijn een aantal tussenfiguren .
Niettemin zijn het tegenstellingen tussen estheten en socialisten die, in de loop
van de vijfde jaargang, redactie en medewerkers beginnen uiteen to drijven . Na
enige jaren vormen deze uiteindelijk een onoverkomelijk conflict, in combinatie
met persoonlijke tegenstellingen . Exponenten zijn enerzijds Van der Goes, anderzijds
Van Deyssel en Van Eeden. De laatste neemt echter een sterk ethisch standpunt
in .
Kloos neemt in 1894 de alleenheerschappij over De Nieuwe Gids, na vele conflicten
en strubbelingen achter de schermen . Tevens begint hij de mythe to construeren
van zijn leiderschap binnen de Beweging van Tachtig en de Nieuwe Gidsredactie
. Het niveau van het tijdschrift daalt sterk . Het in 1895 door Tak opgerichte
tijdschrift De Kroniek neemt de progressief-culturele functie van De Nieuwe
Gids over .
Nederland beleeft, na een periode van economische malaise, aan bet elude van de
1 4

12' Jaargang. Donderdag I Mel 1MK M°. 102.
RECHT VOOR ALLEN
Orgaan der Sociaal-Demokratische Partij .
negentiende eeuw een zeer geleidelijk herstel . Deze opleving van de economie
werkt nog met door in alle lagen van de maatschappij . Vooral in de agrarische
sector blijft er lang een crisissituatie . In de grote steden, vooral in Amsterdam, is
de vooruitgang groter en sneller dan op het platteland.
De ontsluiting van de havens van Rotterdam en Amsterdam door verbetering
van de waterwegen, uitbreiding van spoorwegen en afschaffing van protectionisti-
I 5

sche maatregelen stimuleren de groei van de economie . De handel wordt weer
belangrijk . Het achterland is nu gemakkelijk to bereiken en beide havens ontwikkelen
zich tot internationale centra . Net als in de Gouden Eeuw draait de Nederlandse
economie weer om de handel en onder invloed daarvan ontstaat een tweede,
krachtige industuele revolutie . Het agrarisch karakter van de economie verliest
geleidelijk aan betekenis .
De behoefte aan arbeidskrachten en de werkloosheid op her platteland bevorderen
de trek naar de stad . De infrastructuur is daar nog niet op ingericht . Dat
levert problemen op, vooral wat betreft hygiene en woonomstandigheden . Er ontstaan
bovendien andere, nieuwe arbeidsverhoudingen . `Arbeid' is binnen de kapitalistische
economie een verhandelbaar 'goed' . Daardoor verdwijnen de door de
eeuwen gegroeide patriarchale arbeidsverhoudingen . De werkende klasse Pat
zich geleidelijk organiseren om sterker to staan tegenover de werkgevers . Als eersten
richten de typografen in 1861 een vakvereniging op en in 1866 vormen zij de
eerste landelijke vakbond . Nederland krijgt in 1869 een sectie van de 'Internationale'
. De arbeiders ontwaken . Een dudelijk teken van deze groeiende emancipatie
is to zien in her feit dat in 1888 de eerste georganiseerde werkstaking plaats vindt .
In de politiek gaat men zich ook socialistisch organiseren . In 1878 wordt in
Amsterdam een sociaal-democratische vereniging opgericht . Spoedig wordt dit
voorbeeld in andere steden gevolgd en komen er meer van deze verenigingen . In
1881 bundelen zij hun krachten in de Sociaal-Democratische Bond, waarvan Ferdinand
Domela Nieuwenhuis al spoedig leider zal worden . Hij neemt voor deze
partij zitting in her parlement .
Tegen deze achtergrond ontwikkelt zich De Nieuwe Gids . Her hyper-individualisme
van Kloos en Van Deyssel staat daarin tegenover de maatschappelijke betrokkenheid,
her collectivisme van Tak en Van der Goes . Tegen deze achtergrond
ook manifesteren zich de Beweging van Tachtig en de Nieuwe Gids-beweging .
Enerzijds bouwen ze in hun ideeenwereld voort op liberale verworvenheden, anderzijds
strijden ze voor maatschappijveranderingen .
In De lage landen bij de zee stellen Jan en Annie Romein :
'Wie de Beweging van Tachtig ziet als een spontane vernieuwing onzer letterkunde,
miskent en overschat haar tegelijkertijd . Overschat haar in zoverre zij niet
meer was dan de late bloei, ook hier to lande eindelijk, van het culturele liberalisme
dat in andere landen zijn oorsprong had genomen in de grote burgerlijke en
industriele revolutie . Onderschat haar, omdat de Beweging, al maakte zij in het
literaire her meeste rumoer, zich op een veel breder gebied heeft doen gelden .
Overschat is de beweging in de eerste plaats door haar drager zelf, Van Deyssel
voorop die in de roes waarin de sonore klank van zijn eigen proza hem bracht, de
hoogte van zijn vlucht met naar een algemeen Europees niveau mat, maar naar her
bedenkelijk lage literaire A .P . van omstreeks 1870 . Onderschat werd zij door de
volgende generatie die al to gauw gewend aan wat zij voor het nageslacht veroverd
had, haar nog slechts erkende in haar verwording : in Van Deyssels goochelkunstje
met de taal en met her geduld van de lezer ; in Kloos' "allerindividueelste expressie
van de allerindividueelste emotie" . Beide opvattingen laten zich verklaren nit het
feit, dat "Tachtig" to laat kwam .'
1 6

Centraal Station, ontworpen door P .J .H . Cuypers, i .s.m. A .L . van Gendt (foto : Jacob
Olie ; Hist . Topogr . Ad . Gem . Arch. Amsterdam)
Wellicht komt `Tachtig' to laat vanwege de geschetste context . Niettemin vormt
De Nieuwe Gids een spreekbuis voor zowel de Beweging van Tachtig als de Nieuwe
Gids-beweging. Het tijdschrift wordt vaak ten onrechte in een puur literair
kader geplaatst . Kloos' mythe-vorming zal daar met vreemd aan zijn . In de eerste
negen jaargangen ligt het accent echter duidelijk op het algemeen kunst- en maatschappij-scala
. Hierin schuilt ook het belang van De Nieuwe Gids, als `geestelijk
brandpunt' voor de Nederlandse cultuur en maatschappij aan het einde van de
negentiende eeuw .
In het blad wordt de aanzet gegeven voor een groot aantal veranderingen . Maar
vele ontwikkelingen worden ook met of nauwelijks gesignaleerd . Echte veranderingen
vinden pas plaats rond de eeuwwisseling, als De Nieuwe Gids naar de
achtergrond is verdwenen . De kiem voor deze ontwikkelingen is door de Tachtigers
gelegd .
Ten tijde van de Tachtigers schetst de achtergronden voor de ontwikkelingen in en
rond De Nieuwe Gids. De directe literatuurgeschiedenis van het tijdschrift komt
daarbij met aan de orde. Die is elders uitvoerig beschreven . 5 Wet wordt het letterkundig
bedrijf naast De Nieuwe Gids belicht, vooral in de reacties op de nieuwe
generatie .
De ontwikkelingen binnen de beeldende kunst, muziek, theater, architectuur,
fotografie, uitgaansleven en menselijke verhoudingen in de periode 1885-1894
vinden ten dele hun weerslag in De Nieuwe Gids . In Ten tijde van de Tachtigers
wordt aangegeven in hoeverre dat gebeurde . Daarnaast wordt er in de betreffende
onderwerpen een tijdsbeeld gegeven van de tijd rondom De Nieuwe Gids . Zo
ontstaat als het ware het landschap waarin de Tachtigers zich voortbewogen .
In dit boek worden vele personen genoemd ; Tachtigers of f dgenoten . Van een
aantal van hen, waarvoor wij dit voor een goed begrip nodig achten, is achter in
het boek een biografie met een korte bibliografie (indien mogelijk) gegeven . Het
accent ligt daarbij op de periode 1880-1895 . Daaraan aansluitend wordt er een
lijst gegeven van in en rond De Nieuwe Gids gebezigde schuilnamen . Aan het
hoofdstuk betreffende de anekdoten is bovendien een overzicht toegevoegd van
publicaties van brieven en ego-documenten van Tachtigers en generatiegenoten,
benevens een lijst van archieven, instellingen en verenigingen in verband met de
Tachtigers en De Nieuwe Gids .
1 7

Naast de vele illustraties die direct in verband staan met de tekst, zijn er in Ten
tijde van de Tachtigers cen aantal spotprenten en parodicen betreffende de Tachtigers
en De Nieuwe Gids opgenomen . Atte Jongstra voorzag ze van commentaar .
Tevens geeft hij uitleg bij de opgenomen Boeken top-99 nit 1891 .
De deskundige op het gebied van de Tachtigers, Dr . Harry G.M . Prick, was in zijn
enthousiasme voor dit boek bereid het van een voorwoord to voorzien . Dar een
kenner bij uitstek onvolkomenheden aantrof zal niemand verwonderen . Immers,
wanneer men zelf bijna een van de Nieuwe Gids-mannen is geworden, door jarenlange
studie, wil men al ras ieder detail terugvinden in een boek als het onderhavige
. Ten tijde van de Tachtigers is echter vooral bedoeld voor de lezer, die nog geen
specialist is en zich war meer wil verdiepen in de handel en wandel van de kunstenaars
rond De Nieuwe Gids .
Bij het samenstellen van een boek als dit worden uitgever, samensteller en auteurs
vaak geconfronteerd met problemen die men niet altijd zelf op kan lossen . Daarom
zijn wij veel dank verschuldigd voor adviezen en andere hulp aan : Cees Aarts,
Wim van Bergen, Wim de Boer, Wim Bosch, Boudewijn Biich, Ad Fransen, Frank
Ligtvoet, Jan Jaap Heij, Harry G .M . Prick, Ewout en Eric Schikker, Suzanna de
Sitter, Jan Willem Stas, Mieke van der Wal, Dick Welsing, Rein van der Wiel en
Jon Winkels .
Een aantal auteurs was met alleen bereid een hoofdstuk to schrijven, maar tevens
behulpzaam bij het redactiewerk . De samensteller dankt daarvoor : Ad Hodinius,
Atte Jongstra, Chris Will en in her bijzonder Geerte van de Groep .
i Voor een uitvoerige beschouwing hieromtrent zie : J.C . Brandt Cortius, Het poetisch programma
van Tachtig, Amsterdam (1968)
z zie : C . Blotkamp, `Art criticism in De Nieuwe Gids', in : Simioulus v (1971)
3 Stuiveling geeft hiervoor in De Nieuwe Gids als geestelijk brandpunt (derde verbeterde
druk, 1981) illustratief cijfermateriaal .
q In navolging van Stuiveling (zie noot 3) ; zie ook : N .A. Donkersloot Beeld van Tachtig,
Amsterdam / Brussel (1952)
5 Zie literatuuropgave letterkunde achterin het boek .
1 8

Fusien Bijl de Vroe en Chris Will
'Maar ik ben nog niets, er kan
nog zooveel van me groeien'7
schilderkundige beweging in de jaren
tachtig van de negentiende eeuw

Was er in de jaren tachtig van de vorige eeuw sprake van een Amsterdamse
school? Wanneer kan men spreken van een school, van een groep kunstenaars,
verbonden in een gemeenschappelijke deter? Heel algemeen kan men een aantal
voorwaarden noemen, waaraan voldaan moet worden om van een `school' to
kunnen spreken :
- er moet een beweging plaatsvinden, beweging in de zin van verandering van
stand van zaken, van meningen en opvattingen, en ook het streven daarnaar
- een dergelijke beweging moet verbonden zijn aan een bepaalde tijdsduur ;
dit kan een periode van maanden of soms jaren zijn
- de tot de beweging behorende kunstenaars moeten aanwijsbaar onderling
contact hebben, verenigd in bovengenoemd streven .
Maar ook wanneer aan deze basisvoorwaarden is voldaan blijft her belangrijkste
facet van een school : een in het werk terug to vinden gemeenschappelijke deter .
Er moet overeenstemming zijn in her beginselprogramma van kunstenaars, en
overeenstemming in de, door de kunstenaars bepaalde, verandering van stand van
zaken . Dit is nu her probleem : is er op grond van laatstgenoemd facet sprake van
een Amsterdamse school of niet?
De groep
Uit de vakliteratuur over de jaren tachtig en negentig blijkt duidelijk de behoefte
een nieuw ingegane periode van de beeldende kunst to signaleren, waarbij uitgegaan
wordt van een groepsvorming van schilders . Zo omschrijft Marius de gehele
generatie van omstreeks i 86o geboren kunstenaars als : 'reactie der Amsterdamse
jongeren' ; anderen noemen deze periode die van de 'Amsterdammers van Allebe'
(Plasschaert), `Mannen van '8o', `School van Allebe' (Knuttel), `Amsterdamse impressionisten
- steeds impressionisme' (Hammacher), ofwel de 'Amsterdamse
school' (Luns, Colmjon)?
Dat er een beweging to constateren viel in de periode r 88o-r 89o, en dat er aanwijsbare
contacten tussen een aantal kunstenaars bestonden, daar is men het over
eens .
Twee factoren die als bindend beschouwd worden, komen duidelijk in de benamingen
naar voren : de eerste in de persoon van Allebe, de tweede - daar nauw
mee samenhangend - in de plaats van handeling, namelijk Amsterdam . Dit in
zi

tegenstelling tot de Haagse School, de `nieuwlichters' van de jaren zestig en zeven-
tig, met een in de periode '8o reeds gevestigde reputatie .
Maar de problemen beginnen bij her vaststellen van wie nu tot deze beweging
behoorde . Zo worden de in Den Haag opgeleide Breitner en Isaac Israels als de
schilders van Amsterdam en '8o bestempeld . Zeker, zij vestigden zich in Amster-
dam en schreven zich beiden in bij de Rijks-Academie van Beeldende Kunsten
onder Allebe . Maar zij deden dit pas in 1886, een jaar waarin de overige tot de
beweging gerekende schilders de Academie al weer verlaten hadden . Met de ove-
rigen worden over her algemeen aangeduid : Derkinderen, Haverman, Karsen,
Van Looy, Toorop, Van der Valk, Veth, en Witsen . Een aantal andere schilders,
als bijvoorbeeld Voerman en Meiners, worden niet of nauwelijks genoemd .
De Amsterdamse Academie en August Allebe
Alle bovengenoemde schilders waren woonachtig en werkzaam in Amsterdam .
Ze waren alien gedurende langere of kortere tijd ingeschreven aan de Rijks-Aca-
demie, waaraan August Allebe was verbonden, vanaf 1870 als professor, vanaf
188o als hoogleraar-directeur . Hoezeer het om Allebe, en niet om de Academie als
geheel ging, blijkt nit een brief d .d. zz juli 1885 van Verb, waarin deze zijn besluit
de Academie to verlaten aan Allebe meedeelt : `[ . . .]Van de Academie to scheiden
toch was met zoo'n heel moeielijke zaak, als her niet was dat dit ook met zich
meedroeg zich to onttrekken aan Uwe leiding . Maar ik meen to mogen hopen dat
U ook buiten Uw ambt nog wel een Nestor voor jeugdige dolenden zal willen
blijven' .
Dit is geen ijdele hoop gebleken . Niet alleen Verb, maar ook Witsen en Van
Looy bleven contact houden met Allebe, lang nadat zij de Academie verlaten hadden
. Her belang dat de nieuwe generatie schilders aan leermeester Allebe hechtten,
verwoordden Verb en Derkinderen door hem respectievelijk als 'wegwijzer en
zuiveraar in de Nederlandse schilderkunst' en 'her geweten van de moderne schil-
derkunst' to betitelen .
Over her onderwijs schrijft Wally Moes : 'Zijn wijze van onderrichten was zeer
belangwekkend . Er was iets in dat prikkelde om zich tot het uiterste in to spannen .
Zijn correcties waren een lust voor het oog . Met zwier zette de zekere hand de
stoute lijnen ineens neer, zonder zoeken, tasten of aarzelen en zij stonden in grote
zuiverheid[ . . .] Allebe leerde ons niet haastig to grijpen naar een misschien onbe-
reikbaar ideaal, maar dwong ons met geduld en deemoed bij her begin to beginnen
en niets onbelangrijk to achten . Hij leidde zijn jongeren in tot de harde school
waar men voor alles leert to onderzoeken en met zichzelf to kampen . Hij deed war
de ideate meester behoort to doen, hij sterkte en beschaafde leerlingen .'
Allebe legde de nadruk op bet onder de knie krijgen van de grondbeginselen der
techniek, omdat hij her gevaar inzag van bet schijnbaar gemakkelijke impressio-
nistische schilderen. Zo prijst de criticus A .C . Loffelt Breitners 'ruimen genialen
blik op groepeering en beweging', voorspelt hem een grote toekomst, maar raadt
hem wet aan `de juistheid der teekening niet to veronachtzamen' . Wellicht zocht
Breitner hierom, vanwege een onzekerheid over zijn technisch kunnen, ook zijn
hell bij Allebe aan de Rijks-Academie to Amsterdam .
Z2

Verscheidenheid
`De Teekenklas der Rijksacademie', door
Jacobus van Looy (dubbele tekening z .j . ;
part . coll .)
Ook al zijn de lessen van Allebe en her woonachtig zijn to Amsterdam belangrijk
geweest voor de vorming van de schilders in de jaren tachtig van de vorige eeuw,
deze factoren leiden met tot een duidelijke herkenbaarheid van de schilders als
groep . Zowel de wijze van schilderen als de gekozen onderwerpen vertonen een
grote verscheidenheid bij bovengenoemde kunstenaars .
Als illustratie mogen dienen de drie portretten die gemaakt zijn van H .G . Samson
3 , een arts die zich bewoog in de Amsterdamse kring van schilders, schrijvers
en in kunst geinteresseerden . Zijn in de loop der jaren bijeengebrachte kunstcollectie
bevatte onder meer de eerste tot en met de negende jaargang van de Portefeuille
van de Nederlandsche Etsclub (1886-1895), benevens werken van tijdgenoten
als Bauer, Breitner, Dijsselhof, Isaac Israels, Karsen, Veth en Witsen .
Behalve door Veth is Henri Samson geschilderd door Israels en Breitner . De
laatste twee portretten vertonen belangrijke verschillen met dat van Veth . In tegenstelling
tot diens strakke, streng geschilderde portret, met hier en daar sterk
lineaire accenten, zijn die van de beide impressionisten met rake, losse penseelstreken
in brede toetsen opgezet, spontaan, vlot, milder van expressie . Zij waren her
resultaat van een weddenschap : de vertolking van Veth was met naar de zin van
Breitner en Israels; zij besloten to proberen het beter to doen .
En met alleen zijn in het werk van deze drie schilders weinig overeenkomsten
aan to tonen . Hoe valt het werk van Derkinderen met dat van Van Looy to rij men,
hoe past Toorop in hetzelfde rijtje als Haverman?
Uit het bovenstaande kan men concluderen dat er door de schilders, werkzaam in
Amsterdam en in meerdere of mindere mate gevormd door A1166, in de periode
188o-1890 een andere weg werd ingegaan dan die van de dan erkende en gewaardeerde
Haagse School . Maar de vraag of men nu kan spreken van een Amsterdamse
school, of er nu door een groep schilders gewerkt werd aan een eensgezind en
duidelijk ideaal, blijft onbeantwoord .
2 3

H .G . Samson, door Jan Veth (1893)
De kunstkritiek in De Nieuwe Gids
H .G . Samson, door Isaac Israels (1893/94)
Over het algemeen wordt in de literatuur over de periode van '8o bet idee van een
school, van groepsvorming, alleen positief benaderd : waar wilde men naar toe?
Interessant is het ook de negatieve kant to bekijken : waar wilde men van af? Want
zou dit aanwijsbaar zijn, dan wordt bet belang, aan deze periode gehecht, begrijpelijk
. Immers, voor men tot jets nieuws kan komen, wat dat ook worden zal,
moet men zich eerst terdege los maken van bet oude . De gemeenschappelijke deler
wordt dan bet breken met de tot dan toe heersende kunstnormen en -vormen, los
van een duidelijk idee van waar men naar toe wil .
Dit breken met de tot dan toe heersende kunstnormen is duidelijk waar to nemen
in de ontwikkeling van de kunstkritiek . In de prospectus voor De Nieuwe
Gids schrijft Frank van der Goes : `De redactie van De Nieuwe Gids stelt zich in de
eerste plaats voor, hare beginselen van aesthetische en historische kritiek to ontwikkelen[
. . .1', beginselen, welke volgens de prospectus zo verschillend zouden
zijn van die van de oudere generatie dat die alleen al de oprichting van een nieuw
tijdschrift billijkten . De schilders die als critici meewerkten waren Jan Veth, Willem
Witsen, Maurits van der Valk, Ed Karsen en Rick Roland Holst, alsmede een
groot aantal andere leerlingen en oud-leerlingen van de Rijks-Academie to Amsterdam,
die misschien niet hebben bijgedragen aan bet tijdschrift, maar die actief
betrokken waren in de doorbraak van nieuwe ideeen wat betreft kunst en kunstkritiek
: Jacobus van Looy, Jan Haverman, Antoon Derkinderen, George Breitner,
Jan Toorop, Isaac Israels, Etha Fles en Saar de Swart .
De nieuwe generatie kunstkritici van De Nieuwe Gids wees bet kritiseren aan
de hand van geschematiseerde kunsttheorie af, in tegenstelling tot de oudere generatie
(bijvoorbeeld Vosmaer en Alberdingk Thijm) . Zoals men met kan leren een
z 4

Zelfportret (11887), door Jan Pieter Veth
H .G . Samson, door G .H . Breitner (1893) (Dordrechts Mus .)
kunstenaar to zijn, zo kan men niet leren kunst to begrijpen, als her gevoel ervoor
ontbreekt . Deze benadering van kunst hield in dat elk kunstwerk zuiver en alleen
beoordeeld kon worden op zijn individuele verdiensten . Niet langer bestond de
kunstkritiek uit het toetsen van een kunstwerk aan inhoud of regels, het onderwerp
was met langer belangrijker dan de stijl . Het werd meer een gevoelsmatige
dan een theoretische aangelegenheid. Derhalve konden alleen kunstenaars - op
grond van hun eigen ervaringen - de gevoelens en middelen van expressie van
andere kunstenaars naar waarde beoordelen 4
Verenigingen
Men mag aannemen dat de houding van de schilders ten opzichte van kunstnormen
dezelfde was als die ten opzichte van de kunstvormen . Belangrijk zijn de
innerlijke impulsen, de individuele expressies . 'Geen enkele theorie of opvatting
doet terzake, her gaat erom of 't werk gevoeld, persoonlijk gevoeld, persoonlijk
weergegeven is,' zo schrijft Witsen onder her pseudoniem W .J . van Westervoorden
in 11887 in De Nieuwe Gids .
Als dit een gemeenschappelijke deler zou zijn, dan is het duidelijk dat noch
eenheid in wijze van schilderen noch in de keuze van onderwerpen to vinden is bij
bovengenoemde schilders . Zo zou men kunnen spreken van een 'negatieve'
school, met to definieren naar een gemeenschappelijk doel, terug to vinden in hun
werk, maar naar een gemeenschappelijk afzetten tegen de oude en gevestigde orde
in de kunst .
Dit zich afzetten tegen oude waarden zonder nieuwe to formuleren bracht grote
onzekerheid met zich mee . De schilders werkten in een zichzelf opgelegd vacuum,
2 5

met als enig houvast de wetenschap niet als enige voor dit vacuum gekozen to
hebben . Hoe belangrijk de contacten tussen de nieuwe generatie van kunstenaars
waren, weerspiegelt zich in de in deze periode sterke drang naar vorming van
groepen en verenigingen, in het elkaar opzoeken in openbare en besloten ontmoetingsplaatsen
5 , in her grote aantal correspondenties uit deze tijd, in de oprichting
van nieuwe, voor en door de nieuwe generatie geschreven periodieken, en wellicht
ook doordat al gevestigde kunstenaars als Breitner en Israels weer lessen nemen
aan de Rijks-Academie .
Zo werden in de jaren 1880-1890 de hieronder genoemde verenigingen opgericht,
waarbij uit de doelstellingen her vaak op intellectuele wijze zoeken naar
nieuwe waarden blijkt .
Over het ontstaan van de kunstenaarsvereniging Sint Lucas schrijft Veth : 'Toen
in october 188o her nieuwe leerjaar aan de Rijks-Academie van Beeldende Kunsten
inging, openbaarde zich al spoedig onder de jongelui een streven, dat daar
tevoren vreemd of tenminste onuitgesproken was gebleven . Men gevoelde behoefte
aan gemeenschappelijk samenwerken, aan ontwikkeling door wrijving van gedachten
.'
In 1881 werd de letterkundige vereniging Flanor opgericht met als doel her
beoefenen van fraaie letteren, haar bloei to bevorderen en het houden van gedachtenwisselingen
op dit terrein evenals op andere terreinen van wetenschap en
kunst . Zo werden niet alleen literatoren, maar ook schilders lid van deze vereniging
. En Flanor werkte in zekere zin mee aan de voorbereiding van De Nieuwe
Gids . Immers, Flanor bracht jonge geinteresseerde mensen bij elkaar en tijdens
napraten na de bijeenkomsten in een of ander Amsterdams koffiehuis kwamen
duidelijk ideeen naar voren, die bijdroegen tot her ontstaan van dit tijdschrift .
Zoals Maurits Mendes da Costa schrijft : `Onzin ware het to beweren dat De Nieuwe
Gids uit Flanor is voortgesproten ; evenwel geloof ik stellig en vast dat, wanneer
Flanor nooit had bestaan, de Nieuwe Gids wet ooit zou zijn opgericht, maar
zeker niet reeds in 1885' .
Aan de oprichting van de Nederlandsche Etsclub lag behalve het stimuleren van
de Etskunst en een drang tot manifestatie ook de wil tot her houden van kunstbeschouwingen
betreffende het etsen ten grondslag . Deze kunstbeschouwingen echter
zijn al snel afgeschaft . Veth schrijft op 14 november 1885 : `De kunstbeschouwingen
lij ken ons bij nader inzien onpractisch daar de leeden zoowel werkende als
kunstlievende veel to veel verdeeld zijn' . Hoewel ook bij de jonge etsers geen duidelijke
overeenstemming was hoe de etskunst to ontwikkelen, zijn zij het eens over
de noodzaak de oude toepassing van de etskunst, namelijk als reproduktietechniek,
los to laten . `In onzen tijd, waarin men zulke volmaakte reproducties van
schilderijen kan bekomen als de Braunfotografieen, heeft een vlijtige, maar zoodanig
geestelooze, zoozeer koude, qua kleur gemankeerde ets, o .i . geen reden van
bestaan', zo schrijft Veth in De Nieuwe Gids .
De oprichting van de Etsclub betekende een pleidooi voor de nieuwe etskunst,
en dit pleit was niet makkelijk gewonnen, blijkens kritieken door Vosmaer en
Stang in de Spectator (1887) : `Doch om hunne mindere bekwaamheid to verbloemen
zoeken de nieuwe etsers de lijnen in het algemeen to vermijden, en zoo wordt
de nieuwere ets meer een prent van schraap- of zwarte kunst, dan een ets' .
z6

Deze georganiseerde en ongeorganiseerde contacten tussen de generatie van de in
de jaren tachtig werkende kunstenaars vormden een stabiliserend element in een
tamelijk onzeker geworden wereld . Tevens was er een inhoudelijk houvast dat her
artistieke risico war verkleinde, maar dat tegelijkertijd meer stimulansen en communicatie
mogelijk maakte . Ondanks dit opzoeken van elkaar bleven echter de
innerlijke impulsen en individuele expressies de boventoon voeren .
De Schilderkundige Beweging
Resumerend kan men zeggen dat er in de jaren tachtig sprake was van een streven
naar verandering van zaken, meningen en opvattingen- waarbij een onderscheid
gemaakt moet worden tussen 'negatieve', 'neutrale' en `positief bindende factoren
- die tot deze beweging leidde . Negatief verbonden waren de kunstenaars in
her zich afzetten tegen oude kunstnormen en -vormen ; neutraal verbonden waren
zij in de gemeenschappelijke achtergrond, hun woven en werken in Amsterdam en
hun lessen van Allebe aan de Rijks-Academie . Over her positief bindende element,
her in her werk van de nieuwe generatie terug to vinden beginsel, zegt Huizinga in
Leven en Werk van Jan Veth (1917) : `In her felle verzet der eerste vernieuwers
tegen onbeduidende wetenschappelijkheid en nuchtere huisbakkenheid stak een
heilige hartstocht en hooge bezieling en ook een weinig schooljongensachtigheid .
Zij hadden een andere wereld ontdekt, die van de schoonheid nit to naderen
scheen . Nu zagen zij de schoonheid en niet meer dan de schoonheid' . Dit zeer
subjectieve uitgangspunt komt ook duidelijk naar voren in de ontwikkelingen van
de kunstkritiek, die naar de nieuwe ideeen niet langer gebaseerd mocht worden op
analytisch getheoretiseer, maar alleen 'impressies van een impressie' konden zijn,
geuit door een kunstenaar die begrip en gevoel had voor her vak .
Wanneer dit nu de elementen zijn op grond waarvan men spreken kan van een
Amsterdamse school, dan zal de onmogelijkheid een aantal schilders naar hun
werk bij die school in to delen duidelijk zijn . Immers, geen duidelijker doelstelling
werd geformuleerd waaraan een werk moest beantwoorden, dan dat het gevoeld,
persoonlijk gevoeld en weergegeven moest zijn .
Deze subjectiviteit verklaart ook her steeds weer terugkerende probleem in de
literatuur over deze periode . Enerzijds de behoefte de periode als een beweging to
benoemen, anderzijds de onmogelijkheid duidelijk to bepalen wie bier wel toe
behoorde en wie niet . De eenheid in beginsel is to vinden in de oorzaak van de
beweging, maar niet in de gevolgen daarvan, in her werk waartoe dit beginsel
leidde .
De breuk met de vorige generatie was ook met absoluut . leder die zich afzette
tegen her idee dat in de schilderkunst theorie en onderwerpkeuze belangrijker
waren dan her schilderij zelf, ieder die her zeer individualistische estheticisme van
de nieuwe generatie aanhing, ondervond waardering van de nieuwlichters .
Aan de hand van dit `afzetten tegen' en 'openstaan voor' kan bepaald worden
wie nu bij de beweging hoorde, niet op grond van her werk, maar vanuit de ideeen
van de kunstenaars . De hieronder volgende tabel laat zien wie lid waren van de
2 7

O
O OA
C
v'>
N
V .-
a
~ U.
a 'u
manifesteerden zich vooral na 1890
i = kunstkritiek ; z = proza ; 3 = poezie .
Z8
v
1
.
C
v
i
H
w
e
o
o
b
y
3
cam,
V
b C
1871-75 N. van der Waay 1855 - 1936
1871-77 E .S . Witkamp 1854-1897 +
1875/83 Mw .Th . Schwarze 1851-1918 +
1874-78/ H .J . Haverman 1857-1928 +(5) + +
1881-86
1876-78/ Mw . W .W . Moes 1856-1918 +
1880-84
1876-77 W .B . Tholen 1860-1931 + +
1876-83 P. Meiners 1857-1903 188o-8z +
1876-79/ A.G .A . van Rappard 1858-18gz
1886-88
1876-80/ J . Voerman 1 857 -1 94 1
1881-83
1876-84 W .A . Witsen 186o-19z3 1880-84 +(4) + +
1876-81 J .C . Braakensiek 1858-1940 1880-81
1877-84 J . van Looy 1855-1930 1880-84 +(16) 2 en 3 + +
1878-84 M .W . van der Valk 1 857 -1 935 1880-84 1 + +
1878-85 J .E . Karsen 186o-1941 1880-83 1 + +
1879-87 A.J .le Gras 1864-1915 1881-?
188o-8z J .T. Toorop°` 1858-19z8 188o-8z + +
1880-85 J .P. Verb 1864-1925 1881-84 +(6) en 3 + +
188o-8z/ A.J . Derkinderen' 1859-1925 188o-8z/ + +
1884-85 1884
188o-84 G .G . Muller 1861-1929 1882-84 +(z6)
1881-83 Mw . G .H . Marius 18 54 -1 9 1 9
1881-84 Mw . M .T .J . Fles 1857-1948 ? +
1882-83 Mw . S . Robertson 1855-1922
1882-86 Mw . A .C . Vis 1863-
1883-85 Mw . A .D . Dirks 1863-1928
1883-88/ F . Hart Nibbrig 1866-1915 1883-?
1889-90
1883-88 H.M . Krabbe 1868-1931
1885-9o R.N . Roland Holst* 1868-1938 1 +
1886-87 G .H . Breitner 1857-1923 +
1886-87 1 .Israels 1865 - 1934 ?
V v3
z
Q
y
-V
v
3
w
N
u
F j
c
C
4
a
z en
;Y
-°

verenigingen, waarin de nieuwe generatie elkaar opzocht, alsook welke kunstenaars
als leerling ingeschreven waren aan de Rijks-Academie van Allebe .
Vanuit deze gegevens lijkt de conclusie gerechtvaardigd dat her zwaartepunt van
de schilderkundige beweging lag bij Witsen, Van Looy, Van der Valk, Karsen en
Veth, dat zij de vertolkers waren van de nieuwe ideeen over kunst in de jaren
tachtig van de vorige eeuw .
War Breitner en Israels betreft (in de literatuur meestal als grondleggers van de
beweging genoemd) : hun werk sloot aan bij de nieuwe kunstopvattingen . Zij waren
echter geenszins grondleggers van dat nieuwe streven naar verandering .
De in het begin genoemde algemene voorwaarden om to kunnen spreken van
een schilderkundige school zijn van toepassing op de jaren tachtig : het streven
naar verandering, gebonden aan een bepaalde tijdsduur, in onderling contact tussen
de vernieuwers . Het belangrijkste facet, de in her werk terug to vinden gemeenschappelijke
deter, ontbreekt echter, waardoor er verwarring ontstaat wanneer
men deze periode als `school' wil betitelen . Het veel minder absoluut klinkende
'beweging' lijkt dan ook beter op zijn plaats .
Een volgehouden estheticisme vervalt buitengewoon licht tot conventie en retoriek,
stelt Huizinga . De verdeeldheid in de jaren tachtig over de vraag waartoe de
`De uitvaart van de Nederlandsche Etsclub', door Marius Bauer (in : De Kroniek van r9
januari r896) .Achter de lijkbaar met de fles etswater wandelen de belangrijkste leden van
de club . Onder hen o .a . Therese Schwartze, Etha Fles en Wally Moes (in bet rijtuig),
Haverman (de kale man links), Marius Bauer (met de bundel `schuld' in de hand),
Toorop (met de witte cape), Van der Maarel (tussen hen in met de hand aan de hoed),
Zilcken (met de krans 'bestuur') en Verb (met de lijkrede in de hand) .
2.9

nieuwe ideeen moeten leiden - op dat moment nog een reden waarom men dit
tijdperk als 'beweging' betitelt - is tegelijkertijd de oorzaak van het uiteenvallen
van die beweging . De grondslag ervan droeg het element van eindigheid in zich .
Elke kunstenaar vond in de loop van de jaren tachtig weer een plaats in een nieuw
gevestigde orde in de jaren negentig . Elk trad, zich een eigen weg kiezend, uit dat
zelf opgelegde vacuum . Her zich afzetten tegen oude waarden impliceert het
zoeken naar nieuwe, die - eenmaal gevonden - even hartstochtelijk aangehangen
worden als men zich tegen de oude afzette . Zo verviel ook de behoefte zich
verbonden to weten in kunstenaarsverenigingen, immers : aan de onzekerheid was
een eind gekomen .
Witsen, Veth en Van Looy verlaten in 1884 Sint Lucas, naar aanleiding van onenigheden
met de andere leden . Verb schrijft hierover in de notulen : 'Zooals in her
begin van dit verslag werd aangetoond, werd uit behoefte aan ontwikkeling, aan
wrijving van gedachten onderling St .Lucas geboren . Nooit kan bet doel zijn om
een gezellig gezelschap to vormen, dat op bepaalde avonden bijeenkwam, om to
causeeren over zaken van geen belang . St.Lucas blijve voornamelijk op intellectueel
gebied werkzaam,[ . . .]'
Flanor ging geleidelijk ter ziele na de oprichting van De Nieuwe Gids. Rond
1890 kwam ook een einde aan de bloeitijd van de kunstkritiek in De Nieuwe
Gids . Witsen en Van der Valk leverden in 1888 hun laatste bijdragen, Veth schreef
vanaf 189o onder eigen naam . De Etsclub tenslotte werd in 1889 opgeheven .
Witsen, Van Looy en Van der Valk hadden in 1884 de Academie verlaten ; Karsen
en Veth volgden in 1885 .
En hoewel Amsterdam een belangrijke plaats bleef om elkaar to ontmoeten en
op de hoogte to blijven, voelde men niet meer de noodzaak er ook to wonen .
De jaren tachtig-negentig zijn voor de Nederlandse kunst in bet algemeen van zeer
groot belang geweest . Rond 1890 ontstond er een behoefte aan meer stijl en stel-
George Breitner en Maurits van der Valk (foto : J . Jessurun de Mesquita, coil . mevr . L.
van der Valk-Gerretsen, Laren)
3 0

ligheid, aan een duidelijke richting, voor een groot deel berustend op de reactie
tegen her overmatig individualisme der eerste Tachtigers . Maar juist dankzij dit
zelfgekozen individualistische niemandsland, waarin alleen de zeer subjectieve
schoonheid in de schilderkunst gezocht werd, kregen de kunstenaars de mogelijkheid
nieuwe richtingen to zoeken om uiteindelijk nieuwe idealen to kunnen formuleren
. Her belang van de schilderkundige beweging van Tachtig moet dan ook
gezocht worden - niet zozeer in het werk van de hierboven als voortrekkers van
de beweging beschouwde schilders - als wel in her door die schilders zelf verkozen
vacuum, in her zoeken naar nieuwe idealen . Dit vacuum gaf de generatie van
Tachtig en degenen die na hen kwamen, de ruimte zich to ontwikkelen in de richting
die uit henzelf voortkwam, ongehinderd door oude kunstnormen en -vormen
.
De schilders bij Sint Lucas en Flanor 7
Sint Lucas
Gezeten op de harde vloer van de kamer van Piet Meiners en Frederic Nachtweh,
onder her genot van een pijp en een glas cognac, smeden tien leerlingen van de
Rijks-Academie plannen voor een kunstenaarsvereniging voor studenten van de
Amsterdamse Academie . De jonge schilders vonden nauwelijks aansluiting bij de
gevestigde kunstenaarssocieteit Arti Amicitiae . De bekendste van de oprichters op
die eerste bijeenkomst zijn Derkinderen, Van Looy, Van der Valk en Witsen . Her
gezelschap wordt in december aangevuld met Karsen en Toorop . De jongste leerling
van de Rijks-Academie, de zestienjarige Veth wordt pas in maart 18 81 lid van
de vereniging en vervult vanaf dan tot februari 1884 de functie van secretaris .
Het doel van Sint Lucas is her bevorderen van `de onderlinge ontwikkeling en
vriendschappelijke omgang' . Tijdens de wekelijkse bijeenkomsten vinden discussies
plaats, er worden lezingen gehouden en kunstbeschouwingen gegeven met
behulp van foto's, etsen en gipsafgietsels . Opmerkelijk is dat met alleen aandacht
wordt besteed aan beeldende kunst maar ook aan literatuur, geschiedenis en muziek
. Een van de eerste bijeenkomsten bijvoorbeeld is een door Witsen en enkele
gasten georganiseerde muziekavond waar men werken van Bach, Beethoven en
Chopin ten gehore brengt . Overigens was Witsen op deze manier ook al actief
geweest bij een ander cultureel gezelschap, M(ichel) A(ngelo) B(uonarotti) 8 , waar
hij in de jaren 1879-1881 concerteerde . MAB had ongeveer dezelfde doelstelling
als Sint Lucas, met then verstande dat er ook nog aandacht aan wetenschap werd
besteed . Vooral de Academie-leerling Nicolaas van der Waay was er erg actief ;
Van Looy, Voerman en Aletrino gaven ieder eenmaal acte de presence bij MAB .
Bij Sint Lucas wordt jaarlijks een feest georganiseerd, gewijd aan de nagedachtenis
van een zeventiende-eeuwse Hollandse meester (bijvoorbeeld Van der Helst in
oktober 1881 en Frans Hals in 1882) . Zo'n feestdag bestond uit een lezing, een
tentoonstelling, her plaatsen van een lauwerkrans en een kunstenaarsmaaltijd . In
3 1

1881 werd er een `Rembrandtfeest' gevierd, op 15 juli . Feestredenaar was prof.
Alberdingk Thijm . De notulen melden dat `de zon van den i 6e juli moest verschijnen
om de feestvreugde to zien bedaren' en er is sprake van een rekening van
vijftien gulden 'voor het beschadigen van bet biljart, het breken van 4 fijne
wijnglazen en het veroorzaken van defecte stoelen' .
In september 188z verlaten Derkinderen en Toorop Amsterdam om in Brussel
verder to studeren . Toorop keert pas in i 89o in Nederland terug en Derkinderen
sluit zijn studie aan de Amsterdamse Academie of met het cursusjaar 1884/85 . Als
nieuw lid van Sint Lucas dient zich in mei 188z de academie-leerling G .G . Muller
aan . Gerard Muller zal als schakel fungeren tussen enkele kunstenaars van Sint
Lucas en de letterkundigen van de vereniging Flanor .
Flanor
Op initiatief van Van der Goes, Mendes da Costa en H .C . Muller (broer van
Gerard Muller) komen op 14 juni 1881 enkele belangstellenden bijeen om to vergaderen
over de oprichting van een 'literaire club' . De drie initiatiefnemers zijn
van mening dat het de toonaangevende schrijvers van die tijd aan echt talent ontbreekt.
Ze constateren dat de niet van talent ontblote jongeren er zelden of nooit
in slagen een klankbord voor hun literaire produkten to vinden, zomin als voor
hun kritische beschouwingen, omdat de bestaande letterkundige tijdschriften
voor hen meestal niet toegankelijk zijn . Zij willen een vereniging waar men gelegenheid
zal hebben om van gedachten to wisselen over literatuur en andere takken
van wetenschap of kunst .
De schilder Gerard Muller wordt op z9 november 1881 lid van Flanor ; hij
houdt verschillende lezingen over beeldende kunst en geeft een aantal kunstbeschouwingen
met behulp van `photografieen' . Op 30 januari 1883 introduceert
Muller zijn medeleerling Van Looy (op dat moment voorzitter van Sint Lucas) .
Hij wordt lid van Flanor en geeft in juni de eerste van een reeks kunstbeschouwingen
. In november 1883 leest hij na het geven van een kunstbeschouwing twee
sprookjes van eigen hand voor, zijn eerste proeve van literatuur . Op zijn beurt
introduceerde Van Looy enkele andere schilders op Flanor : Haverman (mei '83),
Witsen en Veth (november '83) . Zo treedt op z9 januari 'Willem Witsen op de
voorgrond met een aantal fraaie Fransche etsen, van moderne onderwijzers [sic],
die hij met vaardige hand doet rondgaan en met toelichtende gebaren en woorden
voorziet. Zijn moeite wordt ruim beloond door den bijval waarmede een en ander
wordt begroet .'
Tot in 1883 vermelden de notulen regelmatig lezingen over kunst en kunstbeschouwingen,
die meestal volgden na de literaire bijdragen om de avond to vullen .
De rol van de beeldende kunst in de kring van Flanor is niet erg groot geweest,
hoewel alle bijdragen veel waardering oogstten van de Flanor-leden . In 188z
treedt Muller als enig beeldend-kunstenaarslid van Flanor op de voorgrond, in
1883 is het Van Looy die de meeste kunstbijdragen levert . Hun belangstelling gaat
voornamelijk nit naar de zeventiende-eeuwse Nederlandse schilderkunst, Duitse
romantici, moderne Franse schilderkunst en de in het buitenland in de belangstel-
3z

ling staande etskunst . Van Looy levert tevens literaire bijdragen . Opvallend is de
minieme rol van Veth in bet gezelschap, een rol die vergelijkbaar is met die van
Willem Kloos ; beiden hebben nauwelijks of geen bijdrage geleverd, maar na 1885
zijn zij zeer aktief in her culturele leven rondom De Nieuwe Gids .
Frans Erens vertelt over Flanor : Tit het heen en weer vlottend gezelschap, dat
bij [cafe] Willemsen bij elkaar kwam, scheidden zich langzamerhand die elementen
af, die de grondslagen zouden leggen der nieuwere Hollandsche literatuur .
Intusschen waren de schilders der Haagsche school, de Marissen, Mauve en anderen
bezig hun stemmingskunst tot uiting to brengen . In den zomer van 1885 verliep
her gezelschap van Willemsen, her samenzijn begon to ontaarden in fuif-partijen
. De serieuze elementen vonden elkaar terug in Flanor, een literair gezelschap,
dat door Van Leeuwen, den lateren professor in her Grieksch en M .B . Mendes da
Costa, de bekende specialiteit in de Homerische quaestie, werd opgericht . Leden
waren de toneelspeler Jan C . de Vos, die zich zeer had beijverd voor die oprichting,
zijn vriend Willem Paap, student in de Rechten . Zelfs Mr . van Loghem was
lid van Flanor. Dit was in zoover opmerkingswaard, omdat hij onder bet pseudoniem
Fiore della Neve gedichten uitgaf en in zijn richting niet ver van de gewone
domineespoezie afstond .
Ook werden lid Kloos, Verwey, de dichter en latere advocaat H . Cosman, Van
der Goes, Hein Boeken, Charles van Deventer, Van Deyssel, de ingenieur Roodenburch,
Van Looy, Jan Veth, beiden leerlingen der rijksacademie, Frederik van
Eeden, die president werd na Van Leeuwen, Albert Sinclair de Rochemont, medewerker
van her weekblad De Amsterdammer . Ik werd door Van Deyssel in het
gezelschap binnengebracht en Aletrino door Van Eeden .' (Uit : Verviogen jaren ;
1 958)
Het belang van Flanor voor de schilders is dat hier de eerste contacten werden
gelegd met jonge literatoren van dezelfde generatie, dat enkele schilders werden
3 3

gestimuleerd om zelf literatuur to gaan bedrijven en dat zij met kritische zin over
literatuur en kunst leerden spreken .
Literatuur
In 1883 besluit men op Sint Lucas - onder voorzitterschap van Van Looy - de
kunstbeschouwingen of to wisselen met meer aandacht voor de Literatuur . Zo leest
Van der Valk vertalingen voor, Veth spreekt over Faust in de beeldende kunst en
Witsen over Goethes Werther. In her jaarverslag van Sint Lucas juicht secretaris
Veth twee voordrachten van Van Looy toe, waarin deze uit Gedichten van Jacques
Perk voorlas en Kloos' inleiding bij deze verzen behandelde .
Frederik van Eeden wordt in november 1883 gehuldigd bij de premiere van zijn
blijspel Het Sonnet . In opdracht van Sint Lucas schrijft Van Eeden het blijspel
Frans Hals voor het Sint Lucasfeest van z februari 1884 . Onder andere Witsen en
Veth spelen, samen met Van Looy in de hoofdrol, een succesvol stuk .
Kort na dit feest verlaten Witsen, Veth en Van Looy Sint Lucas vanwege onenigheden
met de andere leden . Voor de oprichters waren de intellectuele bezigheden
van de vereniging her hoogste goed en niet her gezellig samenzijn zoals veel van de
nieuwe academieleerlingen wensten . Veth beschrijft de problemen als volgt : `In
den boezem schuilt een geschil . In den laatsten tijd hebben eenige later toegetreden
leden van Sint Lucas een voorstelling gemaakt, die zoowel met de bepaling van de
statuten, als met de bedoelingen der oprichters in strijd is . [ . . .] Nooit kon het doel
zijn om een gezellig gezelschap to vormen [ . . .] Sint Lucas blijve voornamelijk op
intellectueel gebied werkzaam .'
De betekenis van de beide culturele verenigingen Flanor en Sint Lucas voor de
schilders in de beweging van Tachtig is verschillend . De rol van de schilders in her
voornamelijk literaire gezelschap Flanor was van bijkomstige aard ; her accent lag
daar op de klassieke en eigentijdse literatuur en op toneel . In hun eigen vereniging
Sint Lucas is het opvallend dat zij een brede culturele belangstelling ten toon spreiden
; met alleen de moderne Franse en de zeventiende-eeuwse Hollandse schilderkunst
worden bestudeerd, maar er wordt ook ruim aandacht besteed aan muziek,
toneel en letterkunde, en er wordt zelfs een pleidooi gehouden voor de moderne
literatuur van de jongeren . Doordat de meest actieve jonge schilders voldeden aan
de oorspronkelijke doelstelling van Sint Lucas : samenwerking en ontwikkeling
door wrijving van gedachten, hebben de tamelijk frequente discussies op de verenigingsavonden
hun uitwerking niet gemist op her functioneren van deze schilders
als medewerkers aan het tijdschrift voor de generatie van Tachtig, De Nieuwe
Gids .
In de tweede aflevering van her tijdschrift (december 1885), debuteerden Veth
en Van Looy als dichter onder pseudoniem van twee Hollandse meesters, als Henric
van Gooyen en A . Brouwer. Kort daarop volgt Van Looys debuut als prozaschrijver
van impressionistisch getinte schetsen (in 1889 gebundeld in Proza) . Van
Looy, die als schrijver snel ruime bekendheid verwierf, voelde zich desondanks op
de eerste plaats schilder . Hij omschreef zichzelf als 'schilder van huis uit, schrijver
door toevallige omstandigheden' .
34

Een andere waardevolle bijdrage van de schilders aan De Nieuwe Gids vormden
de kunstkritieken . De eerste kritiek werd geleverd door Veth in het tweede
nummer, december 1885 . In augustus 1886, her laatste nummer van de eerste
jaargang, publiceert Witsen zijn eerste artikel . Van der Valk, die reeds in 1883 de
kunst op de Wereldtentoonstelling in De Amsterdammer recenseerde in een reeks
van zeven artikelen onder pseudoniem van J . Stemming, schrijft vanaf april 1887
voor De Nieuwe Gids, onder dezelfde schuilnaam .
Dit drietal, met Verb als aanvoerder, zou gedurende enkele jaren her gezicht van
de kunstkritiek in De Nieuwe Gids bepalen . Later leveren ook Karsen en Roland
Hoist een incidentele bijdrage . De kunstcritici van her nieuwe tijdschrift richtten
zich fel tegen her dilettantisme van de oudere generatie critici, die voornamelijk uit
literatoren bestond . Zij namen her op voor de nieuwste ontwikkelingen in de
kunst waarover hun oude leermeester Alberdingk Thijm zich sceptisch had uitgelaten
: de Haagsche School, Barbizon en her impressionisme .
i Jan Veth in een brief aan Anna Dirks (13 februari 1886)
z G .H . Marius, De Hollandsche Schilderkunst in de negentiende eeuw, s .l . (19zo')
A . Plasschaert, Hollandsche Schilderkunst, Amsterdam (1923)
G. Knuttel, De Nederlandsche schilderkunst van Van Eyck tot Van Gogh, Amsterdam
(1938)
A.M. Hammacher, Amsterdamsche impressionisten en hun kring, Amsterdam (1941)
H . Luns, Holland schildert, Amsterdam, s .d .
G . Colmjon, Beweging van Tachtig, een cultuurhistorische verkenning in de 19de eeuw,
Utrecht-Antwerpen (1963 2 )
3 H .G . Samson, arts to Amsterdam, die zich bijzonder heeft ingespannen om Willem Kloos
to behoeden voor de ondergang, veroorzaakt door alcohol . Samson was lid van Flanor .
4 Carel Blotkamp, `Art criticism in de Nieuwe Gids', pag . 123 e .v ., Simiolus, quarterly
Journal for the History of Art, Offprint from Volume v (1971)
5 Met openbare ontmoetingsplaatsen worden bedoeld de cafes als bijvoorbeeld Mast, De
Poort van Cleef ; bij besloten ontmoetingsplaatsen valt to denken aan ateliers van kunstenaars,
bijvoorbeeld aan dat van Witsen aan her Oosterpark . Een rol speelde ook het
buitenhuis van de ouders van Witsen, Ewijkshoeve, mede belangrijk geweest voor de oprichting
van de Nederlandsche Etsclub (over Ewijkshoeve zie : Rein v .d . Wiel, Ewijkshoeve, de
tuin der Tachtigers, (1985)
6 Gegevens afkomstig uit her archief van de Rijksacademie van Beeldende Kunsten, Noord-
Hollands Archief Haarlem .
7 Gegevens afkomstig uit de archieven van Flanor, ondergebracht in de bibliotheek van de
Universiteit van Amsterdam, en Sint Lucas, Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie
to Den Haag .
8 Her archief van MAB bevindt zich in her Amsterdamse Gemeentearchief .
3 5

Een sonnettist
Dat laat zich drijven op een zee van rijmen
(Liefst voorgewend naief, gekunsteld mank) ;
Weet zelf niet of en waar hij landen zal .
Nauw stoot bij 't eind der stootende terzinen
Zijn schip aan wal of daadlijk wordt Columbus
Verwelkomd door wat andere Columbi,
Als hij daar droomende aangespoeld . Gejuich
En vlag-gezwaai!-
Maar de arme poezie
Doet elke vreugdekreet pijn . Zij kent to goed
Den naam der nieuw ontdekte, vreemde wereld . . .
-'Nirwana', zucht zij moedloos, overjubeld .
Florentijn [= W .C . Capell
in : De Nederlandsche Spectator (1890, 20 september)
'Kortom, ik hield mij vast overtuigd, dat ik, al was er dan ook geen
wereldgenie uit mij gegroeid, toch mijn eigen plaatsje zou kunnen eischen
in de nederlandsche dichterenrij .'
Willem Kloos, Nieuwere Literatuurgeschiedenis I, p . 111

Leo Samama
Over onverschillige dingen en
ziels-muziek
muziek ten tijde van de Tachtigers

Wie de eerste negen jaargangen van De Nieuwe Gids doorbladert, zal her onmiddellijk
opvallen : er staan in dit verder zo veelzijdige en lezenswaardige tweemaandelijkse
orgaan slechts drie artikelen over muziek, alle drie van de hand van de
componist en classicus Alphons Diepenbrock . In her aprilnummer van 1891
schreef Diepenbrock een kritisch herdenkingsartikel over Johannes Verhulst, in
her decembernummer van dat jaar volgde her eerste deel van 'Melodie en gedachte
of De muziek in de intellectueele evolutie', hetgeen in de derde en zesde aflevering
van de zevende jaargang werd voortgezet en afgerond . Diepenbrocks laatste bijdrage,
'Schemeringen', dateert van augustus 1893 .
In elk van deze artikelen probeert Diepenbrock of to rekenen met de in zijn ogen
weinig verheffende artistieke idealen van de 19de eeuw en een synthese to formuleren
tussen her beste uit her verre en recente verleden, voor hem vooral her Gregoriaans,
Palestrina, Bach en Beethoven respectievelijk Wagner, en war de toekomst
moet brengen . `Voor ons, die de toekomst zijn,' schreef hij in her artikel over
Verhulst, `is her nu beret vooruit dan terug to zien . En vooruitziende gaan onze
oogen in zoo blinkend licht, dat wij, terugziende, alleen nog groote lijnen en eenvoudige
bewegingen kunnen ontwaren .' Zoals de medewerkers aan De Nieuwe
Gids zich afzetten tegen de zelfingenomen burgerlijkheid in De Gids, zo moest
ook Verhulst, `nuchter en lakonisch als een Hollandsche liberaal van her jaar'48'
her •ontgelden als symbool voor her kleinburgerlijke Nederlandse muziekleven .
Als student in de oude talen in Amsterdam werd Alphons Diepenbrock ten zeerste
in zijn idealen gestimuleerd door vrienden als Herman Gorter, Willem Kloos,
Lodewijk van Deyssel, Albert Verwey, Hein Boeken en Andrew de Graaf. Daartegenover
is Diepenbrocks wel zeer bijzondere belangstelling voor de muziek van
Wagner in de eerste spannende jaren van De Nieuwe Gids evenmin voor dovemansoren
geweest . Al kunnen we slechts gissen naar de omvang van Diepenbrocks
invloed op her ontstaan van met name Gorters Mei, waarvan grote
delen tijdens dagelijkse voorleesuurtjes bij Diepenbrock op zijn studentenkamer
- met `Pans', zoals Gorter door intimi genoemd werd, in de Dagobertstoel -
onder de loupe werden genomen en tot boeiende gesprekken geleid moeten hebben
. Immers juist in Mei treffen we dezelfde brede lijn en met Germaanse mythologische
ideeen doordrenkte lyriek aan die opera's als Tristan and Isolde, de tetralogie
Der Ring des Nibelungen en in zekere zin ook Parsifal kenmerken .
Bovendien waren verschillende van Diepenbrocks literaire vrienden zonder
meet in muziek geinteresseerd, hoewel meestentijds meer uit gewoonte dan uit
3 9

werkelijke nieuwsgierigheid . Oppervlakkig bezien neemt de muziek in de literatuur
der Tachtigers inderdaad geen geringe plaats in . Zo laat Gorter de God Balder
zeggen : 'Zielsleven is muziek : dat zijn de voile / Aanzwellingen gevoel, de
eeuwig guile / Uitstromingen van klank, de voile baden / Kokend in wentelende
damp, goudzaden / Van klank, volmaakt, gerond, ronde gewelven, / Bommen van
klank, en ook de zoete schelven / Waaiig van licht geluid als stapels hooi .'
Dergelijke poezie ontlokte minstens zo `muzikale' beschrijvingen, zoals van Lodewijk
van Deyssel in De Nieuwe Gids van juni 1889 : `Door zijn nieuwe versificatie
heeft Gorter nieuwe muziekmelodie in bet vers gebracht, her vers opgevoerd,
dichter naar de muziek, zoo mooi, met de terugkerende regels, die als muziekmotieven
wederkomen .' En Van Eeden merkte naar aanleiding van de Mei op dat `een
melodie . . . de minst gecompliceerde aandoening van genot (is) .' (De Nieuwe Gids,
april 1889) .
In menig gedicht of verhaal van de Tachtigers speelt muziek een rol, hetzij als
entouragebeschrijving, hetzij als essentie van nauwelijks onder woorden to brengen
gevoelens . De zuiverheid van muziek, zoals Van Eeden die ziet, kan het woord
immers een extra dimensie verlenen, kan associaties en daarmee gevoelens oproepen,
een melodie 'kan snijden in onze ziel, juist door die fijne enkelheid, dat we
schreien en huiveren' .
In her eerste geval spreekt nit de tekst vaak een sterk naturalistische houding, al
wordt menigmaal ook gebruik gemaakt van de mogelijkheid door middel van een
beschrijving van een muzikaal evenement of een dansfeest een uitgesproken 'muzikaal'
soms zelfs symbolisch taalgebruik to ontwikkelen, zoals in Miss Nelly van
Frans Netscher, in Een Tango van Jacobus van Looy, in Een daps van Frans Erens
of Oog en oor van Van Eeden .
4 0
Alphons Diepenbrock

In Blank en Geel hanteert Van Deyssel de beschrijving van muzikale gebeurtenissen
met uitsluitend voor her aangeven van her betreffende milieu, maar ook als
drager van diepere, onzegbare emoties : `En nu kwam de muziek de betovering van
haar geexalteerd gemoed voltooien . . . Her orkest speelde nu zeer fraai een gedeelte
van Beethovens negende symfonie, en terwijl haar verrukking zich wiegde op de
hoogte der hemels gelukkige stemming, door de componist in dit werk bereikt,
was het haar of zij opzweefde van de grond in de ruime hoogte der hal met haar
schitterende lichtkleuren, boven de constellatie van al die mannen en vrouwen . . .'
Zoals Aletrino in her verhaal Een Zang her zingen van een meisje in de vrouwenafdeling
van een gesticht aanwendt om enerzijds de psychische ineenstorting van de
patiente scherp aan to zetten en anderzijds de nerveuze opwinding bij de bezoekende
studenten - en wellicht ook bij de lezer - als spiegeling van dat gebeuren
to symboliseren .
Dit is echter in het geheel met typerend voor uitsluitend de aanhangers van De
Nieuwe Gids, hooguit voor de hele generatie der Tachtigers . Zo hebben met name
Marcellus Emants en Louis Couperus veel intensiever van het fenomeen muziek
gebruik gemaakt en dan zelfs van de incest eigentijdse muziek, namelijk die van
Richard Wagner . Beiden hebben ook voortreffelijke zowel literaire als muzikale
kritieken over het omstreden oeuvre van Wagner geschreven . Bovendien kan memand
ontkennen dat de muziek in de gedichten, verhalen en opstellen die in De
Nieuwe Gids gepubliceerd werden, bijna nooit om de muziek zelf ter sprake
kwam, maar vrijwel uitsluitend vanwege haar `effect' op de ziel, vanwege uiterlijkheden,
zoals die in amateurl, ringen, onderliefhebbers, to alien tijde en zeker
op her hoogtepunt van de Romantiek een kenmerkende rol hebben gespeeld .
Adiaphora
Alle goede bedoelingen ten spijt bleef de muziek binnen De Nieuwe Gids een
randverschijnsel, of, zoals Diepenbrock in een wijselijk in portefeuille gehouden
opstel voor Willem Kloos, ter gelegenheid van her 25-jarig bestaan van De Nieuwe
Gids, schreef : 'Kort voor de oprichting van den Nieuwen Gids werd - voornamelijk
door de stichting der Wagnervereeniging to Amsterdam - de kunst van
Richard Wagner bier to lande bekend . Het is hier met de plaats en her moment,
over de beteekenis nit to weiden dezer gebeurtenis voor mij, zo-jarig student in de
oude letteren uiterlijk, maar innerlijk aan de toonkunst zieleverpand . Te verwonderen
is het dus met dat ik, die al mijn vrije oogenblikken aan deze kunst gaf, toen
ik in nadere betrekking trad tot u en uwe medewerkers met teleurstelling bespeurde
dat wij elkaar eigenlijk innerlijk geheel vreemd waren, doordat de muziek voor
u in het beste geval tot de adiaphora werd gerekend, tot de onverschillige dingen .
En dat lag minder aan het feit dat de openbare muziekbeoefening to Amsterdam
toenmaals ongeveer tot op her nulpunt was gedaald, dan wel aan een diepgaand
psychisch contrast tusschen den Loon en her woord als vertolkende symbolen van
het menschelijk bewustzijn, hetgeen ik echter toen niet inzag .'
Her argument dat bijvoorbeeld Van Looy door de schilder Willem Witsen regelmatig
naar concerten wordt meegenomen en dat Witsen, die zeer verdienstelijk
4I

cello speelde, samen met Sam Aletrino (piano) en Chap van Deventer (viool) trio's
heeft gespeeld voor een publiek bestaande nit Van Eeden, Kloos en Jan Veth, of
dat verschillende Nieuwe-Gidsvrienden van Willem Witsen in Baarn op het buiten
Ewijckshoeve bijeenkwamen om daar geanimeerde muziekavonden to houden,
onderstreept slechts de bovenstaande kritiek van Diepenbrock . Zonder aan her
genot van de vele muzikale bijeenkomsten of to doen, bleven deze onverbloemde
uitingen van een door en door burgerlijke kunstmin . En afgezien van de voornamelijk
door Diepenbrock aangedragen confrontaties met Wagners opera's, stond
er meestentijds hooguit Haydn, Beethoven, Schubert of Schumann op de lessenaars.
Tekenend is bijvoorbeeld een korte briefwisseling tussen Frederik van Eeden en
Alphons Diepenbrock in februari 1893 . Van Eeden schreef zijn studievriend en
kunstbroeder, die toen in 's-Hertogenbosch woonde, vanuit Bussum onder meet
bet volgende : 'Gister hoorde ik de Cantate "Ich will den Kreuzstab gerne tragen"
voor't eerst. Het leek me een wonderbaar werk . Vind je niet dat men van lo tot Zo
Schumann, van Zo tot 3o Beethoven en daarna pas Bach her beste begrijpt? -
Spreek voor je zelve, zul je zeggen . Moet ik nog heel oud worden om Wagner goed
to waardeeren?'
Diepenbrocks antwoord enkele weken later spreekt boekdelen : `De kwestie
waarom Wagner met tot je spreekt dunkt mij zoo zwaar dat als ik die klok ging
luiden meteen alle klokken van het heele heelal zouden mee gaan bengelen . De
muziek is een van de ergste Sphinxen . Wagner begrijpen komt pas na her spontaan
voelen, dat van her andere alleen maar gradueel en met essentieel verschilt . Er zijn
verschillende manieren om de zon to aanbidden . Over 't geheel dunken mij de
gewone "Wagnerianen" op bet standpunt van de koeienadoratie zich to bevinden .
Maar er is in al die dingen heel veel onzuiverheid . War vele menschen van Bach
beweren is ook niets clan ijdelheid . . .' En even later verzucht hij : `In Frankrijk
wordt geloof ik nu wel war moois gecomponeerd . Overigens ziet het met de muziek
er treurig uit.'
Waarop Van Eeden, die als een van de weinige Nieuwe Gidsers van bet eerste
uur zijn leven lang wel degelijk intensief met muziek in de weer is geweest, terugschreef
: 'Ik heb door Wagner sublieme oogenblikken gehad . Maar bedenk dat ik
volslagen leek ben . Zijn groote werken omvat ik met . En ze lokken me met, waarschijnlijk
omdat ik de poezie zoo slecht vind . . .' Een kritiek waarmee Wagnerkenners
als Emants en Couperus overigens van harte ingestemd zouden hebben .
Bovendien heeft Van Eeden bijzonder goed aangevoeld war met name door een
figuur als Diepenbrock als een wezenlijke kracht van muziek werd gezien, toen hij
in een opstel in De Nieuwe Gids over Gorters Mei schreef : 'Muziek is de zuiverste,
meest onmiddellijke kunst . Een melodie is de allernauwkeurigste expressie van
iets in ons . Men zou bijna zeggen dat melodie en zieltoestand eenzelfde ding zijn .
Zo zuiver als muziek kan woordexpressie niet zijn .'
4 2

Het Amsterdamse muziekleven
Op de avond van 31 mei 1894 vond in de kleine zaal van bet Concertgebouw de
eerste uitvoering plaats van Diepenbrocks Rey van Burchstaeten door her Klein-
Koor a Capella onder leiding van Anton Averkamp . W .G . Hondius van den
Broek, die in Utrecht leraar Duits was en later een van Diepenbrocks trouwste
vrienden zou worden, berichtte hierover aan de schrijver Frans Coenen : ' . . .Zonderling,
die Diepenbrock-avond . De letterkunde was los! Daar liepen menschen
rond die van hun liefde voor her schoone doen blijken door een vuil uiterlijk :
ongekamde hairen, vies jasje, geen boord . Kloos, zeien ze, was er en Boeken en die
Tideman zag ik, maar die was goed gekleed, . . . En ook was de muziekwereld los -
boe, mensch, wat zit ik liever in Driebergen dan waar zulke werelden uitloopen :
aanstellerij, ijdelheid doen zoo prettig mee waar die werelden zich uitstallen . Ik
stond naast Van Hall met zijn uiterlijk zo schoonen kop-na Diepenbrocks opus
ging hij been, was hij bang voor Kloos? - o je hadt 't publiek moeten hooren
vragen : wie zijn die lui - loodgieters, matrozen - anarchisten-bommers, en 't
moppigst was nog dat 't me voorkwam alsof de boordelooze H .H . hun figuur met
heelemaal machtig waren . Vooral 'n mensch met rood haar, die vermoed werd
Boeken to zijn, had zijn twee gezellen dondersgraag over gehaald mee to gaan naar
'leege stoelen' die hij `achterin' ontdekte . Maar men bleef norsch 'vooraan' zitten
kijken . En Diepenbrock - beminnelijk met de musici, met Zweers - en 't volgend
moment druk met Tideman, en den roodgehaarde die vermoed wordt Boeken
to zijn . Ik heb een handdruk met den beroemd-wordende gewisseld : . . . Zeg,
zijn Rei was mooi, zeer mooi : vooral her laatste couplet trof me als bizonder . . .'
Wat Diepenbrock in ons land ten zeerste miste, was een werkelijk hechte, niet
alleen praktische maar ook esthetische en kunstfilosofische samenwerking tussen
de verschillende musische disciplines . In Over Verhulst bracht hij dat als volgt
onder woorden : 'Maar de muziek heeft met deel aan de opbloei der jonge Hollandsche
kunst . Eens is ook zij iets groots geweest in dit land . Maar tot nu toe is die
grootheid met herboren . Tusschen litteratuur en muziek bestaat in ons land geen
verkeer. In Frankrijk is er een verhouding van de litteratuur tot bet werk van
Wagner, dat tot nu toe her hoogste kunnen is en de verste vlucht van her muziekverlangen
. Bij ons is dat met zoo . En omgekeerd . De verspreiders van Wagner's
werk staan buiten gemeenschap met de litteratuur en de schilderkunst van nu . . .'
Hoewel Diepenbrock, zoals uit bet bovenstaande blijkt, slechts ten dele gelijk
heeft, kan men met ontkennen dat zeker de Nederlandse muziek tussen 1885 en
1895 weinig opzienbarends heeft opgeleverd . Met name door bet reactionaire
beleid van een zo invloedrijk man als Johannes Verhulst kwamen de `revolutionaire'
componisten van de tweede heeft van die eeuw slechts uiterst spaarzaam aan
bod . Fen enkele maal werd er werk van Berlioz, Liszt of Wagner uitgevoerd . Maar
als dirigent van de Diligentiaconcerten in Den Haag en de orkesten van Felix
Meritis en Caecilia in Amsterdam, verkoos Verhulst de muziek van Mendelssohn,
Schumann, Brahms, Dvorak, Bruch en Rubinstein . Zo was hij, ondanks het onontkoombare
feit dat hij in ons land zelfs de voor velen zo onbegrijpelijke muziek
4 3

van Bruckner geintroduceerd heeft - muziek die Diepenbrock zeer na aan her
hart lag-, meer dan een kwart eeuw lang `de tegenwerkende, belemmerende en
verlammende kracht' (Diepenbrock) in her vaderlandse muziekleven .
Juist in de jaren dat De Nieuwe Gids voor velen een nieuwe, stimulerende literaire
koers aangaf, vonden ook in her muziekleven en dan met name in Amsterdam
enkele voor de toekomst hoogst belangrijke wapenfeiten plaats . Rond i 88o werd
bet Nederlandse muziekleven nog grotendeels bepaald door een merkwaardig
mengsel van amateurs en beroepskunstenaars . Met name de orkesten, uitgezonderd
dat van Caecilia in Amsterdam, hadden daar erg onder to lijden . Dat bleek
wel toen in 1885 her beroemde Duitse orkest, de Meininger Hofkapelle, op toernee
door ons land kwam. Onder leiding van Hans von Billow, de vriend van
Brahms en de vroegere schoonzoon van Liszt, toonden de Meiningse muzikanten
war orkestdiscipline is . Met amper zestig man brachten zij de grote symfonieen
van Schubert, Brahms en Bruckner met een onvoorstelbare precisie en een helderheid
en diepgang zoals men in die dagen nauwelijks kende . Dat alles was her
resultaat van geconcentreerde repetities. De Meininger Hofkapelle was nu eenmaal
een beroepsorkest .
Deze toernee moet voor veel Nederlanders een openbaring zijn geweest . In ons
land was men gewend hooguit tweemaal voor een concert to repeteren . Daarbij
werden de meeste orkesten per concert nit de meest muzikale stadgenoten samengesteld,
terwijl her kleine percentage beroepskrachten soms in drie of vier orkesten
tegelijk speelde . De eersten die war ondernamen waren de burgers van Amsterdam
. In 1883 hadden zij al besloten de architect A .L. van Gendt de opdracht to
geven een nieuwe concertzaal even buiten de stad in de weilanden to bouwen . Dit
werd her Concertgebouw dat in 1888 de deuren officieel opende .
In 1886 werd Johannes Verhulst na felle onenigheden met jongere en meer vooruitstrevende
musici uit al zijn functies ontheven . De orkesten van de Parkschouwburg
en Felix Meritis stonden op her punt ontbonden to worden . De tijd was rijp
voor een nieuw en vooral gedisciplineerd orkest zoals de Meininger Hofkapelle .
Zo ontstond in de herfst van 1888 bet Concertgebouworkest met musici nit de
bovengenoemde ensembles en vele nieuwe krachten. Alleen nog her orkest van bet
Paleis voor Volksvlijt kon voor enige concurrentie zorgen . Op I I april 1888 dirigeerde
Henri Viotta, een van de oprichters en de eerste directeur en dirigent van de
in 1884 in her leven geroepen Wagnervereeniging, alvast her openingsconcert van
bet nieuwe Concertgebouw met een voor de gelegenheid samengesteld ensemble .
Een vast orkest moest immers nog geformeerd worden . Hiervoor werden in eerste
instantie Von Billow en Brahms aangetrokken . Maar zij weigerden . Tenslotte viel
de keuze op Willem Kes, Binds 1883 dirigent van de Parkschouwburg en een bekwaam
violist en componist, die in her seizoen 1888/89 vol goede moed met her
nieuwe orkest van start ging .
Het bewind van Willem Kes resulteerde met alleen in een goede orkestdiscipline
maar ook in een passende toehoordersdiscipline . Hij eiste namelijk volstrekte stilte
tijdens de muziek . Zoiets klinkt ons nu vreemd in de oren omdat we met anders
gewend zijn . Maar rond 11885 was bet nog steeds de gewoonste zaak van de we-
4 4

Het Concertgebouw (loco : Hist . Topogr . Art . Gem . Arch . Amsterdam)
reld om tijdens de concerten, in de zaal, allerhande versnaperingen to serveren . Er
werd volop gerookt en niet weinig gekletst . Het publiek zat gezellig rond tafeltjes
en veel mensen kwamen of veel to laat binnen of vertrokken nog tijdens het klinken
van de muziek . Het concertbezoek behoorde eerder tot de sociale plichten dan
tot de essentialia van een door kunst en cultuur bepaald leven . Diepenbrocks adiaphora
kenmerkten zowel toen als nu een groot deel van het burgerlijk cultuurpatroon
.
Maar er werden in het Concertgebouw tenminste veelzijdige en boeiende programma's
gepresenteerd, met muziek van tijdgenoten als Richard Strauss, Ernest
Chausson, Vincent D'Indy en Bernard Zweers . Ook elders in de stad was in deze
jaren zeker geen sprake van een absoluut nulpunt, zoals Diepenbrock zich in 191o
meende to herinneren . Als we Diepenbrocks agenda nit de jaren rond 1885
doornemen, blijkt de oogst - zeker met het oog op Diepenbrocks buitengewoon
kritische smaak - nog met zo karig to zijn, al ontbreken inderdaad de wekelijkse
concerten zoals die rond de eeuwwisseling in steeds grotere mate in zwang raakten
.
In januari 1883 werd Wagners Ring des Nibelungen in het Paleis voor Volksvlijt
integraal door het Richard Wagner-Theater uitgevoerd . Een jaar later vond
de eerste uitvoering van de Wagnervereeniging in Felix Meritis plaats . In februari
gaf Bernard Zweers in het gebouw Odeon een concert met onder meer zijn Tweede
Sym fonie en Psalm 104 . Ruim twee weken later bezocht Brahms de hoofdstad
en dirigeerde daar in het gebouw van de Vrije Gemeente zijn Tweede Pianocon-
cert en Derde Symfonie . Dit laatste werk uit het manuscript . In September 1884
werd her Conservatorium voor Muziek van de Maatschappij tot bevordering der
Toonkunst geopend . Directeur werd Frans Coenen, een van Diepenbrocks eerste
muziekleraren en vader van de schrijver Frans Coenen .
4 5

In januari 1885 gaf Viotta als dirigent van de Wagnervereeniging in de oude
Stadsschouwburg een uitvoering van het Voorspel en de Graalscene uit Wagners
Parsifal. In de herfst van dat jaar klonk in Amsterdam voor her eerst Bruckners
Derde Symfonie op een Apolloconcert onder leiding van Daniel de Lange . En de
maand daarop bracht Brahms zijn Vierde Sym fonie met de Meininger Hofkapelle .
In de herfst van 1886 volgde Bruckners Zevende Symfonie op een Caecilia-concert
en diens Strijkkwintet op een kamermuziekavond van de Maatschappij tot
bevordering der Toonkunst . En dit zijn vanzelfsprekend uitsluitend de voor Diepenbrock
meest opvallende evenementen . Daarnaast kon men in principe bijna
dagelijks van muziek genieten, van cabaret tot oratoria, van kamermuziek tot
symfonieen, al was her repertoire in Diepenbrocks oren nogal belegen .
Pas na 1890 kwam daar enige verandering in door her vooruitstrevende beleid
van Willem Kes en diens opvolger bij bet Concertgebouworkest, Willem Mengelberg.
Maar ook door de oprichting van het Klein-Koor a Capella onder leiding
van Anton Averkamp, dat zich in navolging van her in 1881 in het leven geroepen
en door Diepenbrock zozeer toegejuichte koor van Daniel de Lange op het toen
nog nauwelijks ontgonnen terrein van de Renaissance-polifonie specialiseerde . En
tenslotte door de activiteiten van de Wagnervereeniging, waardoor na talrijke
concertuitvoeringen in 1893 Wagners Siegfried eindelijk op de planken werd gebracht,
gevolgd door Die Walkure in 1894 en Die Meistersinger von Nurnberg en
Tristan and Isolde in 1896 .
Enkele componisten
Tot nu toe heeft slechts een Nederlandse componist onze aandacht vastgehouden
en dat is Alphons Diepenbrock, die door zijn scheppende arbeid overigens pas in
de negentiger jaren onder de algemene aandacht is gekomen . Wie bepaalden dan
wel bet vaderlandse aandeel van her muziekleven? Ten eerste Richard Hol en
Julius Rontgen, die zich in hun muziek sterk verbonden voelden met de kunst van
Schumann en Brahms . Daarnaast Gustaaf Adolf Heinze, Frans Coenen sr en Daniel
de Lange die gedrieen na r88o minder als componisten op de voorgrond
traden dan in hun leidinggevende posities als respectievelijk dirigent van diverse
grote oratoriumverenigingen, directeur van her Amsterdamse Conservatorium en
concertdirigent . Daniel de Lange heeft overigens rond 1884 een prachtig orkestlied
geschreven op De Roze van Albert Verwey .
De meest vooraanstaande Amsterdamse componist was in die dagen ongetwijfeld
Bernard Zweers, die ook wel gezien wordt als de eerste echte Nederlandse
componist, aangezien hij in zijn werk geprobeerd heeft een hier en daar door
Wagner beinvloede harmonische taal aan een sterk door her Nederlandse lied
bepaalde melodiek to verbinden . Voor zijn inspiratie heeft Zweers uitsluitend van
Nederlandse bronnen gebruik gemaakt, zoals de Derde Symfonie Aan mijn vaderland
nit 1890 en zijn toneelmuziek voor de Gijsbregbt van Aemstel. Hoewel Bernard
Zweers met de kring rond De Nieuwe Gids weinig to maken had heeft hij op
zijn zoektocht naar Nederlands materiaal wel enkele liederen geschreven op gedichten
van Helene Swarth en Jacques Perk .
4 6

Diepenbrock is echter de enige componist geweest die in deze jaren werkelijk in
nauw contact heeft gestaan met de Nieuwe Gidsers, al woonde hij tussen 1888 en
1895 niet in Amsterdam maar in Den Bosch, waar hij leraar oude talen aan her
gymnasium was . Bovendien voelde Diepenbrock zich zeker niet uitsluitend tot de
kring van De Nieuwe Gids aangetrokken, daarvoor was zijn belangstelling to
breed . Her is ook opvallend dat Diepenbrock in zijn uitgebreide correspondentie
met Gorter, Kloos, Van Deyssel, Verwey en andere Nieuwe Gidsers bepaald
mondjesmaat over muziek schrijft . Wellicht ook omdat hij her schrijven over muziek
met lichtzinnig opnam en daar buitengewoon veel tijd en energie in wilde en
ook moest steken . Doordat hij daarentegen wel als enige toondichter in De Nieuwe
Gids geschreven heeft, werd zijn naam, tegen zijn wensen in, voorgoed aan dit
orgaan verbonden .
Desondanks heeft Alphons Diepenbrock voor zijn liederen verschillende malen
gedichten uit de hoek van De Nieuwe Gids gekozen . In 1884 schreef hij her lied
De Mare Dag op een sonnet van Frederik van Eeden, omdat dit vers hem `de eerste
gewaarwording schonk ener moderne Hollandse poezie, in tegenstelling tot Tollens,
Bilderdijk e tutti quanti' . Her jaar daarop volgden liederen op Avondzang
van Jacques Perk en Maanlicht van Albert Verwey . Van deze laatste dichter componeerde
Diepenbrock in 1886 ook diens natuurgedicht Rouw om bet jaar voor
vierstemmig vrouwenkoor . En tenslotte in 1903 voor gemengd koor a capella nog
De grote bond en de kleine kat . Hoewel Diepenbrock direct na Avondzang aan
Perks sonnet Zij sluimert nit de Mathilde-cyclus was begonnen, heeft hij pas in
1900 de juiste introverte en diepgevoelde toon kunnen vinden voor dit intieme
gedicht .
Een van zijn mooiste en meest gepassioneerde liederen is evenwel 1k ben in
eenzaamheid uit 1898, op her prachtige sonnet van zijn verre neef en goede vriend
Lodewijk van Deyssel (foto : G .H . Breitner,
1889)
4 7

Lodewijk van Deyssel dat zo nauw verbonden is aan de novelle Blank en Geel',
waarin zelfs neef Alphons een plaatsje heeft gekregen : `Reeve was met enige heren
in de kunstkamer ; er werd over Wagner gesproken, van wiens muziek de huisheer
een beslist voorstander was . Zij konden her niet eens worden . Een jonge componist,
die erbij was, blond en verlegen, dweepte met Wagner . . .' Dat was de `broze,
maar grandioze en onkreukbare Alphons Diepenbrock', om met Kloos to spreken,
de enige Nederlandse componist met een internationaal en eigentijds streven temidden
van schrijvers en dichters die meestentijds met verder keken dan de grenzen
van Amsterdam, voor wie muziek hooguit een middel was in plaats van doel,
een middel om bet onzegbare toch nog in woorden to vangen .
Daarbij moet tenslotte zeker aangetekend worden dat een van de meest wezenlijke
verschillen tussen Diepenbrock en de Nieuwe Gidsers in her felt ligt dat, hoewel de
ideeen van Wagner-her stralende, zinderende en vooral mystieke licht dat in zijn
opera's schijnt - vrijwel allen ten zeerste hebben aangesproken en zelfs beinvloed,
Diepenbrock terecht van mening was dat er voor bet realiseren van dergelijke
idealen met slechts instinct maar vooral intellect nodig was . Over de techniek
van bet scheppen, over taalkunde of bet wezen van muziek kon Diepenbrock met
de Nieuwe Gidsers nauwelijks van gedachten wisselen . Zij leken meer op de tast to
gaan dan Diepenbrock voor zichzelf en de kunst kon verantwoorden . `Laten wij
ons met ontveinzen dat er veel gedilletantiseerd is in den Nieuwen Gids, in alle
mogelijke richtingen', schreef Diepenbrock enigszins verbitterd in 1910, toen de
grote opbloei in de muziek eindelijk echt voor de deur stond . . .
i Van Deyssel schreef bet sonnet '1k ben in eenzaamheid niet meer alleen' (opgenomen in de
decemberaflevering 1885 van De Nieuwe Gids) in 1884 voor zijn jeugdliefde, zijn nichtje
Mia of May Cuypers (dochter van de bouwmeester) . Haar opzienbarend huwelijk met een
Chinees, die ze tijdens de wereldtentoonstelling van 1883 had leren kennen, inspireerde Van
Deyssel tot de novelle Blank en Geel, in 1892. als feuilleton onder pseudoniem Max C .
verschenen in Eigen Haard.
Zie : Harry G .M . Prick Lodewijk van Deyssel, Dertien close-ups, Amsterdam (1964) en
her nawoord bij diens editie van Blank en Geel, Amsterdam (1979 2 )
4 8

Ad Hodinius
Een entr'-acte
cabaret en revue in Amsterdam
tussen 188o en 1900
`de muziek is met slechts overgebracht door Gregorius of door de kruisridders,
maar ook door de poorters, minstrelen en straatzangers, en dat wordt op het
ogenblik systematisch vergeten . . .!'
Willem Pijper, De Quintencircel

La Belle Epoque : Aristocratisme versus Naief Realisme
In de laatste decennia van de vorige eeuw deed zich een aantal ontwikkelingen
voor in her Nederlandse muziekleven, dat tot op dat moment gekenmerkt werd
door een zekere gemoedelijkheid . De concertzaal had tot aan de tachtiger jaren
lets van een societeit . Steeds meer concertbezoekers begonnen deze huiskamersfeer
echter to verfoeien . Her gevolg was dat de tafeltjes aan de kant gingen . De
bedienende kelners verdwenen en bier werd voortaan alleen in de pauze geschonken
en dan nog alleen in de daarvoor bestemde vertrekken . Tijdens de uitvoeringen
mocht met langer worden geconverseerd .
Bij de concerten die gedirigeerd werden door Stumpff in Her Park aan de Plantage
Middenlaan werd niet alleen gemusiceerd, maar ook vuurwerk afgestoken en
er werden acrobatische nummers opgevoerd . Met de komst van Willem Kes als
dirigent van her Concertgebouworkest behoorde de gezelligheid van de Amsterdamse
Parkzaal voorgoed tot her verleden . Her concertgebeuren werd gezuiverd
van randverschijnselen als vuurwerk en acrobatiek .
Men ging een strikte scheiding hanteren tussen serieuze en lichte muziek, hetgeen
natuurlijk consequenties had voor de programmering van de concerten . Men
zag er nauwlettend op toe dat alles in het serieuze vlak bleef . Een wals van Strauss
kon er nog wet mee door, maar jongleursmuziek als Lacombes Aubade Printaniere
getuigde zonder meer van een slechte smaak en diende derhalve van bet programma
geweerd to worden . De negentiende-eeuwse Amsterdamse happy-few
boog zich tijdens de muziekuitvoeringen der klassieken weer peinzend over de
partituren en maakte van her concert een soort eredienst .
In deze sfeer van aristocratisme, waarin men alles war naar vermaak en verstrooiing
neigde ten strengste veroordeelde, beleefde het Nederlandse lied haar
grote doorbraak. Her bier volgende geeft een kort historisch overzicht van de
opkomst van her cabaret, de revue en het variete in Amsterdam aan her einde van
de vorige eeuw . In 1895 ontstond in de Amsterdamse buurt IJIJ, wellicht beter
bekend als de Pijp, her Nederlandse cabaret . Enige jaren daarvoor, tussen i 88o en
1885, was in de Nes bet variete-leven tot bloei gekomen . Beiden werden, hoe
verscheiden van aard onderling ook, gerekend tot her naieve realisme, dat aan de
smaak van een breed publiek tegemoet heette to komen en daarmee in de ogen van
sommigen au fond kunst- en cultuurvijandig was .
4
`Twee dansende vrouwen', door Isaac Israels (Frans Halsmuseum, Haarlem)
5 1

Uitgespogen met den lust,
alleen om den lust van het spuwen :
Cabaret in De Pijp
'D'r moet zoo'n gemeene societeit in de Pijp zijn . Gaan jullie mee'n kijkie nemen!?
[ . . .] 't Is een laag huis . Tusschen de ramen staat lets geschilderd . Dirk fluistert met
'n portier die rondkijkt of er geen politie in de buurt is . Dan gaan we binnen, door
een nauwe gang in een langwerpige kamer . [ . . .] Her jongmensch bij de piano staat
op, zegt dat-ie 'n paar voordrachten zal houden . [ . . .] Na het eerste vieze, goore
couplet, couplet dat denken doet aan dronkemansbral in een bordeel, kijken we
elkaar verlegen aan . [ . . .] Ik voel me afschuwelijk gegeneerd . [ . . .] Altijd met den
wreed ingebeten trek om zijn mond, zet bet jongmensch bet tweede couplet in,
sommige woorden uitsnauwend, dan weer lachend met een pruimenmond . Harder,
gemeener, vuiler, drenst de liederlijkheid door de lage, warme kamer . 't Is een
rotte nabootsing van den rotten Chat Noir, gewild-smerig, gezegd met fluweelen
tong, uitgespogen met den lust, alleen om den lust van her spuwen .' (Uit : Kamertjeszonde,
1898)
Met het `jongmensch bij de piano', wiens optreden door Herman Heijermans in
zulke ondubbelzinnige bewoordingen wordt beschreven, is de pianist-zanger
Eduard Jacobs bedoeld . Het verhaal van de opkomst van her Nederlandse cabaret
is voor een groot deel de persoonlijke levensgeschiedenis van Jacobs, die in 1895
begon met zijn optreden in de nacht-societeit `De Kuil' .
Als reactie op de vrijblijvende tingel-tangelliedjes, potpourri's en andere muzikaal-komische
attracties zoals die to horen waren in de vele cafe-chantants van de
Nes, kwam Jacobs met een liederenrepertoire en een wijze van optreden waarmee
hij zijn publiek opzettelijk provoceerde en brutaliseerde . Fel-realistische, rauwe
spot- en klaagliederen waren het . Aanklachten tegen de sociale misstanden die hij
signaleerde in de Pijp . Behalve de roem die Jacobs met zijn liederen oogstte, leverden
ze hem een aantal kleurrijke benamingen op, zoals `de zingende Zola' . Anderen
duidden hem weer aan met `troubadour van de prostitutie en de ontucht' of
met 'profeet van her onrecht' . Met zijn sociaal-realistische 'chansonnetten' wilde
hij zich tevens afzetten tegen her traditionele Nederlandse lied, zoals dat in die
jaren vertolkt werd door onder andere Maria de Wijs en Emiel Hullenbroeck .
Niet alleen Jacobs maar ook mensen als Koos Speenhoff en Jean-Louis Pisuisse
beschouwden het gangbare liederenrepertoire als een combinatie van zelfgenoegzaamheid
en gezapigheid, die had geleid tot een goedbedoelde maar niettemin
misplaatste bevoogding van het publiek . Deze drie brachten het 'betere' lied, dat
zij naar Frans voorbeeld `cabaret' noemden . Zij wilden her publiek met langer
behagen met vrijblijvende teksten, maar wilden met hun liederen lets aan de orde
stellen .
Jacobs liep in dit streven voorop . Hij was voor alles de getuigende zanger, die
her onrecht en de schijnmoraal aan de orde stelde . Hij deed dit met een eerlijkheid
en directheid die voor deze tijd zeer ongewoon waren, zonder daarbij ook maar
enige moeite to doen iets of iemand to ontzien . Jacobs registreerde meedogenloos :
5 2

'Moe brengt den handdoek / En Pa vult de kan . . . / Zeker, zoo hoort her: / Ze
vreten er van!' (Uit : De Handdoek)
In tegenstelling tot Jacobs' agressieve lied was dat van Speenhoff meer beschouwend
en poetisch van aard . De voor Jacobs zo kenmerkende toon had hij overgenomen
van Aristide Bruant en Rodolphe Salis, die hij had zien optreden in de
`cabarets-artistiques' van Montmartre .
De Pijp anno 1895 vormde een vruchtbare voedingsbodem voor her werk van
Jacobs . Her realisme was in voile opmars, bet was de tijd van de arbeiders-emancipatiebeweging
van Domela Nieuwenhuis . In korte tijd wist Jacobs nit to groeien
tot een idool van jonge intellectuelen en kunstenaars . Hier in de Pijp vond hij een
publiek dat bereid was naar hem to luisteren omdat her dagelijks geconfronteerd
werd met de waarheid achter zijn haat-litanieen . Her was de buurt waarin mishandeling,
moord, doodslag en verkrachting op grote schaal voorkwamen . Het
straatbeeld werd bepaald door souteneurs, aborteuses, handelaars in blanke slavinnen,
koppelaarsters en kaartlegsters . Hier concentreerde zich de verpaupering,
het drankmisbruik en de sex-exploitatie . Prostitutie - ook die van kinderen -
was aan de orde van de dag .
`Nu was ze zestien, wist genoeg, / Haar moeder sloeg, als zij iets vroeg, / Verkocht
zichzelve, frank en vrij, / In buurt IJIJ . // Als zij dan thuiskwam met her
geld, / Sprak moeder, als ze 't had geteld : / "Vroeger deed ik her en nou jij, / In
buurt IJIJ" .' (Uit : In Buurt Ijlj)
Temidden hiervan ontstond in 1895 her Nederlandse cabaret. In her souterrain
van de Quellijnstraat 64 begon Jacobs in dat jaar zijn optredens, waarbij hij zichzelf
begeleidde, staande achter de piano . Kort nadien werd `Het Wapen van Habsburg'-
zo heette de gelegenheid - omgedoopt tot her toepasselijke `De Kuil' .
REPERTOIRE - .... ..-
Fduard Jacobs
Dichter-Zanger
Quellijnstraat 64, in de Pijp ; in her souterrain
startte Ed . Jacobs in 189 5 zijn cabaret
(foto : © Kors van Bennekom, Amsterdam)
5 3

Het grootste deel van zijn repertoire bestond uit vertalingen of vrije bewerkingen
van de liederen van Bruant, Salis en Privas, die hij had gehoord in de artistieke
cabarets 'Le Chat Noir' en 'Le Mirliton', toen hij vier jaar in Parijs verbleef voor
zijn werkzaamheden aldaar als begeleidings-pianist in de Moulin Rouge . Voor het
overige vertolkte hij teksten van zijn (anonieme) lijfdichter Martin Liket .
Niet alleen in de keuze van zijn liederen liet Jacobs zich leiden door wat hij zijn
grote voorbeelden had zien doers in Parijs ; ook wat betreft zijn manier van optreden
en presentatie volgde hij hen na . Zijn optreden had niets toneelmatigs : geen
belichting, geen decors, kostuums of make-up . Met zijn presentatie distantieerde
hij zich bewust van de revue-artiesten en de zangers in de cafe-chantants . Hij
bracht zijn repertoire met een minimum aan voordracht en onder een sobere begeleiding
van piano-akkoorden . De zang werd hier en daar afgewisseld met een
staccato-spreekstem ; dit met de bedoeling om bepaalde tekstpassages n6g meet
op de voorgrond to plaatsen . Voor Jacobs waren de persoonlijkheid van de artiest
en de teksten her belangrijkste . Requisieten en dergelijke zouden daar alleen maar
van hebben afgeleid . Naast zijn optredens in `De Kuil' verzorgde hij voordrachten
op zogenaamde 'intieme kunstavonden' in her Odeontheater` .
Tegen de goede gewoonte van onze tijd in, liet Jacobs na zijn bronnen to vermelden
. Hij deed echter ook geen enkele moeite om ze to camoufleren . Veel melodieen
nam hij onveranderd nit het repertoire van Bruant over . Aan de muren van `De
Kuil' hingen-veelzeggend-affiches van Cheret, Steinlen en Toulouse-Lautrec
(onder andere een van zijn beroemde Bruant-plakkaten), die duidelijk maakten
welk klimaat er heerste in de kelderverdieping aan de Quellijnstraat . Ook wat
betreft inrichting en sfeer kwam overduidelijk tot uiting dat men geprobeerd had
het Franse 'cabaret-artistique' zo dicht mogelijk to benaderen .
Ofschoon Jacobs terecht als de eerste Nederlandse cabaretier kan worden beschouwd,
lijkt het Wim Ibo artistiek gezien juister hem `veeleer een importeur van
het Franse cabaret to noemen dan een pionier van her Nederlandse' . Hoe men ook
moge oordelen over het epigonisme van Jacobs of over zijn, zoals Alex de Haas het
uitdrukt, 'geleende profetenmantel' - Jacobs was degene die Nederland heeft
laten kennismaken met het cabaret . Of hij daarbij heeft gefungeerd als pionier dan
wel als importeur - twee hoedanigheden die mijns inziens elkaar geenszins hoeven
uit to sluiten - lijkt mij een vraag van ondergeschikt belang . Vast staat dat
Jacobs een stuwende en bepalende factor is geweest bij de totstandkoming van het
Nederlandse cabaret .
Dat echter niet iedere tijdgenoot en bezoeker van `De Kuil' even ingenomen was
met die boodschap van de honende zedemeester, blijkt onder meer nit het hierboven
aangehaalde fragment nit Kamertjeszonde, waarin Heijermans, toch een
der meest vooraanstaande vertegenwoordigers van her realisme en bewonderaar
van Zola, op scherp veroordelende toon verslag doet van een optreden van Jacobs
. Uit opgetekende reacties van zijn tijdgenoten en nit artikelen en recensies in
tijdschriften en dagbladen, blijkt dat het oordeel over Jacobs allerminst onverdeeld
was . Het varieert van idolate bewondering tot onvoorwaardelijke verguizing,
met daar tussenin Jacobs als een even interessante als aanvechtbare figuur .
Na bijna tien jaar werd Jacobs gedwongen `De Kuil' to verlaten . Het etablissement
was inmiddels omgedoopt tot `Societeit Apollo' en had daarmee een beslo-
5 4

ten karakter gekregen . Omdat er in Amsterdam een vastgesteld sluitingsuur bestond
was her nodig `De Kuil' een politioneel verantwoord aanzien to geven . Door
er een societeit van to maken kon men ontsnappen aan de voor andere gelegenheden
geldende sluitingstijd . Volgens de statuten was `Apollo' alleen toegankelijk
voor leden en introduces .
Ondanks bet societeitskarakter werd de tegenwerking van de politie steeds sterker
. Gesteund door verordeningen naar aanleiding van een strenger wordende
zedelijkheidswetgeving zette de politie een jacht in op alles en iedereen die de
zedelijkheid en de openbare orde in gevaar heette to brengen . In 1904 moest
`Apollo' haar deuren sluiten .
Niet alleen door overheidsingrijpen werd Jacobs gedwongen elders emplooi to
zoeken . De belangstelling voor zijn werk was tanende . Bovendien was hij gebrouilleerd
met zijn schaduwschrijver Liket en in navolging van `Apollo' was er
een reeks van concurrerende nachtzaken ontstaan, die zich verscholen achter het
uithangbord `societeit' . Jacobs ontwikkelde zich van cabaretier tot entertainer .
Hij moest werk zien to vinden in de vermaaksindustrie - de revue en bet variete
- waartegen hij zich met zijn ambitieuze teksten en met zijn eigenzinnige manier
van optreden al die tijd had afgezet .
De laatste levensjaren van Jacobs geven een trieste aanblik . Hij zag zich genoodzaakt
ieder engagement to accepteren dat hem werd aangeboden . Hij speelde in
verscheidene revues, was to zien met komische voordrachten in variete-salons en
op kermissen. Het was kennelijk allemaal to veel gevraagd van zijn gevoel voor
eigenwaarde, want hij deed verscheidene pogingen om aan de amusementssector
to ontsnappen . Zo richtte hij onder meer in de Warmoesstraat 143 bet cabaret `De
Sphinx' op . Even leken de legendarische dagen van `De Kuil' to herleven, maar in
1914, het jaar van zijn dood, stond hij weer op de planken van bet Panopticum-
Theater . Na een ziekbed van negen weken stierf hij op 6 december van dat jaar .
Vrij entree, m'nheren, vrij entree! : Revue in de Nes
Niet alleen in de obscure nachtgelegenheden van de Pijp deden zich nieuwe ontwikkelingen
voor, ook in de Salons des Varietes van de Nes roerde zich een en
ander . Tot aan de tachtiger jaren had men bier uitsluitend de Vaudevilles gespeeld
. Deze blijspelletjes vormden een schier onuitputtelijke bron van populaire
liedjes, die een eigen leven gingen leiden . Door middel van de uitgave van de bladmuziek,
waarover nog geen auteursrechten betaald hoefden worden, wisten ze
vaak hoge oplagen to behalen2 . De grote namen van de Vaudeville waren Eduard
Bamberg en Nathan Judels .
"`We gaan nu toch weg?" vroeg Moree .
"Natuurlijk," antwoordde Vincent .
Onderweg, Jodenbreestraat, Hoogstraat naar de Nes, tussen de nu van de gaslantaarns
en winkelramen geel en rood vlekkerige straten-muren, praatten de
rechtoppe Vincent en de in de benen ietwat zwakke Moree en De Milde korte
5 5

4
(foto : Hist. Topogr . At! . Gem . Arch . Amsterdam)
zinnetjes tot elkaar over dat Jules en Helmers en Mozes Castoor ook in de
schouwburg waren, en vroegen weer van : heb jij gelezen water in her eerste num-
mer van hun tijdschrift stond, en antwoordden weer van : nee, en jij? en zeiden
weer van : ik ook met. [ . . .] Ze hadden er met over gesproken waar ze been zouden
gaan, maar toen ze aan het einde der Damstraat waren, gingen zij, zonder lets to
zeggen, linksom de Nes in, als hondjes die op de reuk of hun huis vinden, wandel-
den zwijgend in de nauwe straat tussen de van gaslicht vlammende Neshuizen,
keken even schuin links in Victoria, Alhambra, Alcazar, telkens wanneer, op her
moment dat zij er voor waren, de portier met een "Vrij entree, m'nheren, vrij
entree!" aan een touw trok en de dubbele deur zich wijd opende, zo dat ze diep in
de daglichte zaal op her theater de meiden zagen zitten, op een rond rijtje, in korte
rokjes, de kousebenen tot aan de knie bloot .' (Uit : Vincent Haman, 11898)
Met deze sfeerbeschrijving roept Willem Paap een aardig beeld op van her
nachtleven in de Nes . Hier bevonden zich de cafe-chantants waar o .m . de Tachti-
gers hun vertier zochten . Hiervan getuigen met alleen de fragmenten in bellettrie 3 ,
zoals het bier volgende van Hein Boeken in De Nieuwe Gids (febr . 11888) :
`En naar een man, met een hand op 't klavier, / Slap 't stokje in de andre schom-
melt, komt gevaren / En glijdt, door 't schel trompettren, her gegier / En 't glad
gegiegaag van viole-snaren .' (Uit : Cafe Chantant),
maar ook de reclamekaarten van bet randcafe 'Nes 33', die zich in de nalaten-
schap van de Tachtigers bevinden .
In 11884 opende de Amsterdammer Frits van Haarlem in de Nes bet `Tivoli', een
variete-theater waar mensen optraden als Nico de Haas, Abraham de Winter, die
beiden gevierde komieken waren, en de zanger Chretienni . Aan de Amstelstraat
begon Anton Noggerath in 11892 met zijn `Flora' . Hier maakte Jacobs, in de door
Rido (pseudoniem voor Ph . Pinkhof) geschreven revue `Flora Uitstappen', zijn
opwachting als komiek . Noggerath had met zijn theater zoveel succes dat hij al
snel ging expanderen . In de Reguliersbreestraat opende hij een bioscooptheater
5 6

(foto : Hist . Topogr . Atl . Gem . Arch . Amsterdam)
dat, als een hommage aan zijn stichter, tot voor kort diens naam droeg . Tussen de
filmvoorstellingen door liet hij variete-nummers opvoeren, onder andere door het
komische duo Solser en Hesse .
Verguizing van alles war met vermaak en verstrooiing to maken had was tot dan
toe uitsluitend uit orthodoxe kringen gekomen . Hier werd amusement, en dus
amusementsmuziek, gelijkgesteld met zedeloosheid en normvervaging . Vanuit
deze optiek werd over het variete en de revue de banvloek uitgesproken .
In de tachtiger jaren diende zich een generatie aan die zeer begaan was met
kunst en cultuur en de bescherming daarvan . In her amusement zag zij een vervlakking
en dus een bedreiging voor de waarachtige kunst. Kunst en amusement
waren twee met elkaar onverenigbare begrippen .
Terwijl de betere standen zich steeds nadrukkelijker distantieerden van war
zich afspeelde in de amusementssector, trok de zich snel uitbreidende middenklasse
in steeds grotere getale naar de variete-theaters .
Het was in een van deze theaters, namelijk bet `Flora', dat de illustrator en toneelontwerper
August Reyding (1863-1930) een nieuwe theatervorm introduceerde :
de revue . In 1889 werd de eerste Nederlandse revue op de planken gebracht
('Naar de Eiffeltoren') . Twee jaar later vestigde Reyding zijn naam definitief met
de satirische revue `De Doofpot', die was ontstaan naar aanleiding van een uit de
hand gelopen bezoek van Keizer Wilhelm ii aan Amsterdam in 1891 . Tijdens de
taptoe kwam het tot massale vechtpartijen tussen het publiek en de politie. Met
name dankzij het actuele karakter ervan werd de revue een doorslaand succes
(25o voorstellingen) . Reyding schreef tot 1905 in totaal een dertiental revues . Na
hem werd Rido de belangrijkste revue-auteur .
De revue is een theatervorm die ontstaan is in Frankrijk aan het einde van de
achttiende eeuw . In vrijwel alle Europese landen heeft zij zich ontwikkeld van wat
5 7

men zou kunnen aanduiden als 'actualiserend' tot louter `amuserend' . Geleidelijk
verloor de revue haar oorspronkelijk satirische, hekelende karakter (dat meer en
meer werd overgenomen door het cabaret) en ging her uiterlijke vertoon een
steeds grotere plaats innemen . Tenslotte verdrong her show-element de politieke
actualiteit volledig naar de achtergrond en ontwikkelde de revue zich tot een vrijblijvende
amusementsvorm . Zij werd als de lichtste der muzen beschouwd .
Theaterexploitanten als Van Haarlem (Tivoli, Carre) en Noggerath (Flora)
kwamen graag tegemoet aan de zucht van her publiek naar meer spektakel . Wortelde
`De Doofpot' nog in de politieke actualiteit en wilde deze revue nog een
satirische kijk geven op her politieke gebeuren van dat jaar, de erop volgende
revues werden gekenmerkt door veel kunst- en vliegwerk. Door middel van een
reeks elkaar snel afwisselende spectaculaire taferelen, erotische sketches, zang- en
dansnummers, probeerde men bet gewenste effect bij her publiek to bereiken .
Voor her overige werd de avond gevuld met acrobatiek, vaak met de gebruikmaking
van vernuftige machinerieen en groot vertoon van glitterende kostuums . Her
bonte schouwspel voltrok zich tegen een achtergrond van majestueuze decors .
Gevierde revue-artiesten uit de begintijd waren Michel Solser, Isedore Zwaaf en
Chretienni, die, tussen 1888 en 1189 z, meer dan duizend keer in her Grand Variete
Victoria (de Vic) stond .
Tot besluit : over burgermanspornogra fie en Literatuur
Bij de gegoede burgerklasse die waakte voor vervlakking stond her cabaret, maar
vooral de revue in een zeer laag aanzien . Ze werden beschouwd als inferieure
randgebieden van het officiele theater- en muziekleven . Ook latere beschouwers
hebben vaak, om uiteenlopende redenen, weinig goede woorden over voor het
gebodene in de variete-theaters . Alex de Haas bijvoorbeeld schroomt niet in dit
verband to spreken van 'burgermanspornografie' .
Omdat veel mensen met zoveel dedain en morele verontwaardiging op her verschijnsel
revue neerkeken, is het aardig om to zien hoe er toch - zij her op een
nogal indirecte en zeker niet al to zwaarwichtige wijze- op sommige momenten
iets nit het revue-gebeuren heeft weten door to dringen in her bastion van de letteren
. Her bier volgende fragment van Frans Erens illustreert hoe Lodewijk van
Deyssel voor her rijkgeschakeerde vocabularium en voor de polemische effecten
van zijn scheldkritieken zo nu en dan nit zeer troebele bron putte :
'Soms trokken wij [= Van Deyssel en Erens, AH] samen naar Tivoli in de Nes of
naar Frits van Haarlem, waar opzichtig gekleede juffrouwen allerlei chansons ten
beste gaven ; meestal waren bet Francaises . Nu en dan trad er een komiek naar
voren, die een voordracht hield. Daar kwamen dan dikwijls die gezwollen uitdrukkingen
in voor, die V . Deyssel later zijn slachtoffers [ . . .] naar het hoofd
wierp .' (Uit : Verviogen Jaren)
Hoever de revue en de literatuur ook van elkaar afstonden en hoezeer bet hier
ook om een bijkomstig raakpunt gaat ; de wetenschap dat sommige woorden en
uitdrukkingen bij Van Deyssel van zeer dubieuze herkomst zijn, zou menig toenmalig
literatuurliefhebber nogal hebben verontrust . Om in de geest van her motto
5 8

van Pijper to eindigen : ook in de officiele literatuur is blijkbaar niet alles afkomstig
van de klassieken en van grote cultuurdragers .
i Menigmaal lief Jacobs, voor zaalverkoop tijdens zijn optreden, succesvolle liedjes drukken
. Er verscheen eveneens gebundeld werk van hem : In 't leven, z .j ., Repertoire Eduard
Jacobs, z .j . en Lombok en Trassie, z .j . Her betreft hier heden ten dage zeer zeldzame edities .
z Pas op z8 juni 1881 gaat de Wet Auteursrechten van kracht .
3 Zie, behalve de bier reeds aangehaalde fragmenten, bijvoorbeeld : Jac . van Looy, 'Bij
Solzers dood', Een Feestdroom (ed . Winkels/Will, r98z) en van dezelfde auteur De Wonderlijke
Avonturen van Zebedeus (592.5 2 ) .
5 9

Lente in het woud
(Proeve van naturalistische seizoenbeschrijving)
Mei . Het had drie dagen achtereen gemotregend, met een zoelen
Zuidewind, zoel, voorjaarsachtig . En de mot was neergevallen als de fijne
stralen uit een grove tuingieter, sijpelend, sproeiend, spritsend .
De lucht was goor .
De atmosfeer vunzig .
De boomen waren staken waarop schooljongens hoeden en petten
konden hangen . Sommige toppen geleken fijngeslepen potloodpunten .
En in het bosch, waarvan de porien openstonden als die van een
koortslijder dampte het benauwend als de dampen uit een kroeg .
Het woud stond naakt, overeind, lillebeenend .
De lente begon aan de takken to sabbelen .
De kastanjeboomen, mislijke geraamten uit een verlaten knokenhuis,
dropen van glibberig bruingeel vat, machinenolie gelijk . En wanneer de
wind het oeverriet bewoog, wiegwuifde het op een veer als de slappe
ooren van jolige biggen .
Gras was er niet .
Meidoorn even min .
En overigens was het woud smerig, papperig, klefferig : in een
lentekleed .
Hier en daar kwekte een kikker . Hij sprong weg in de donkere diepte van
een sloot en kwekte nog eens, hield een oogenblik zijn bek en kwekte nog
eens en toen nog eens .
En daarop werd de lentestilte van het bosch weder hoorbaar .
De zon steeg, steeg, steeg . Zij deed den horizon vlammen ; haar toornig
oog doorboorde het lillend woud en sprak : 'As-de-bliksem, kale kleerstok,
je groene pak an!'
Toen daagde het in het Oosten .
De morgen kwam .
Het gansche woud repte zich in de kleeren : de kastanje, de eiken, de
iepen, de beuken, de hazelaars flipflapten ; het veldhoen wipbilde ; de
meidoorn glimperde ; het runderdier wiegheupte ; de nachtegaal
vleihalsde ; de baars, de brasem en de kikker scharmaaiden met bekken,
keelen, pooten en vinnen, zoodat het woud weldra op eene groene
theebus geleek, waaruit de geur van echte Pecco omhoog kruifde .
En het woud geleek een doek van Teniers, waarop ronkende
kermisgasten rauwe geluiden uitstooten : joelend, krijschend, gillend,
smerig .
Het was lente geworden!
Piet Vluchtig (= F . Smit-Kleine]
in : Nederland II, p . 124-5 (1886)

Liesbeth W. de Vries
De kunst van bet zeggen
theater 1880-1895 : een overgangsperiode

Ontwikkelingen op toneelgebied
In bet begin van de jaren tachtig van de vorige eeuw worden in Nederland nog
voornamelijk traditioneel romantische toneelstukken opgevoerd . De representant
van dit genre is de Koninklijke Vereeniging Her Nederlandsch Tooneel . Omstreeks
r 89o doet her naturalisme op her Nederlandse toneel zijn intrede . De stuwende
kracht achter de doorbraak van her naturalisme is de Nederlandsche
Tooneelvereeniging . Voor de ontwikkeling van her moderne toneel is met name
de periode ii 89o-r91o belangrijk geweest .
Hieronder wordt ingegaan op de genoemde toneelgezelschappen . De ontwikkeling
van her moderne theater zal verderop in dit hoofdstuk onder Aanzet tot
vernieuwing ter sprake komen .
De Koninklijke Vereeniging Het Nederlandsch Tooneel
In 1870 wordt op initiatief van de bankier-auteur H .J . Schimmel her Nederlandsch
Tooneelverbond opgericht . Doel van dit verbond is her verheffen van her
toneel en daartoe moet er in de eerste plaats een toneelopleiding komen . In 1874 is
her zover, de Amsterdamse toneelschool opent haar deuren . Om de leerlingen na
hun opleiding aan een engagement to helpen acht Schimmel her noodzakelijk een
eigen gezelschap op to richten . Dit wordt de Koninklijke Vereeniging Her Nederlandsch
Tooneel . Tien jaar later is deze vereniging uitgegroeid tot een toonaangevend
gezelschap, inmiddels voorzien van koninklijke subsidie . De Koninklijke
Vereeniging bespeelt de Amsterdamse stadsschouwburg en na de brand in 18 9o,
die de schouwburg in as legt, verhuist her gezelschap tijdelijk naar her Grand-
Theatre in de Amstelstraat . Er wordt op een zeer ouderwetse, romantische wijze
gespeeld en ook in her repertoire toont de Vereeniging zich conservatief . Franse
blijspelen (onder andere Sardou, Scrabe en Legouve) en Duitse kluchten worden
jaar in jaar uit opgevoerd . Daarnaast brengt men, war Nederlands repertoire betreft,
onder meer stukken van de populaire volkstoneelschrijver J . van Maurik en
van Schimmel . lets later durft de Vereeniging ook Shakespeare aan . Her is de tijd
dat Louis Bouwmeester en zijn zuster Theo Frenkel-Bouwmeester hun glansrollen
beleven . Onder grote druk van buitenaf worden pas omstreeks 1910 naturalistische
stukken van Ibsen en Hauptmann opgevoerd .
6 3

De Nederlandsche Tooneelvereeniging
Uit protest tegen her conservatisme van Schimmel en de zijnen wordt in 1889 her
ad-hoc gezelschap de Tooneelvereeniging opgericht door onder meet de toneelcriticus
J .H . Rossing . De Tooneelvereeniging heeft met her spelen van lbsens Nora
een eerste aanzet gegeven tot naturalisme op bet Nederlands toneel . Na twee
voorstellingen is her gezelschap ontbonden . Her naturalisme vindt werkelijk ingang
bij her toneel, als in 1893 de Nederlandsche Tooneelvereeniging wordt opgericht
door regisseur L . Chrispijn . De Tooneelvereeniging speelt zoveel mogelijk
oorspronkelijk Nederlandse toneelstukken . Daarnaast speelt men onder andere
Ibsen, Hauptmann, de moderne Russen, Moliere en Shakespeare . De Nederlandsche
Tooneelvereeniging is vooral bekend geworden door opvoeringen van stukken
van de sociaal bewogen naturalist Herman Heijermans . Het gezelschap is in
Amsterdam meestal opgetreden in het Paleis voor Volksvlijt, de Salon des Varietes
in de Amstelstraat en later ook in de Hollandse schouwburg . Tevens heeft zij veel
in de provincie gereisd .
De Vereeniging kiest voor een naturalistische aanpak, in bet repertoire, de
speelstijl en her decor . De coulissen zijn vervangen door gesloten vier-wandendecors,
waarbij de alledaagse werkelijkheid zoveel mogelijk wordt nagebootst .
De naturalistische speelstijl van de Tooneelvereeniging is op zich met nieuw . In
Rotterdam heeft Jan C . de Vos, acteur en regisseur van her gezelschap van de
Tivolischouwburg, deze al eerder geintroduceerd . De Vos is op zijn beurt beinvloed
door Andre Antoine, leider van het Theatre Libre, centrum van naturalistisch
theater in Parijs, dat in 1892, 1893 en 1894 voorstellingen in Nederland
heeft gegeven . Het veroorzaakt in die tijd een schandaal dat Antoine tijdens bet
spelen bet publiek de rug toekeert en dat er echte stukken vlees op het toneel
gebracht worden . Overigens blijken bij deze tournees verschillende Nederlandse
critici, nuchter van aard, bet nieuwe in de speelstiji niet to ontdekken en vinden ze
dat sommige Nederlandse acteurs veel natuurlijker spelen .
Niet alleen wat de speelstijl betreft is Rotterdam Amsterdam in die periode
enigszins vooruit, ook wordt in Rotterdam al eerder veel oorspronkelijk Nederlands
toneel gespeeld, vooral onder leiding van Antoine Jean le Gras, die als een
van de eerste regisseurs de mise-en-scene voorschrijft en her samenspel van de
acteurs regelt .
Toneel in De Nieuwe Gids
In 1889 schrijft redacteur Frank van der Goes in De Nieuwe Gids in een essay met
de titel 'Vermaak in de hoofdstad' : 'Her is geen gemaaktheid dat men zich in dit
tijdschrift weinig of met met her tooneel heeft bezig gehouden .' Van der Goes
verklaart het gebrek aan aandacht als volgt : 'Nog altijd zijn de komedies met de
plaatsen waar de Hollanders zich van hun besten kant laten zien . Ik geloof dat
men in Amsterdam, waar zes schouwburgen elken dag spelen, geen zes avonden
per jaar goed nit kan gaan .'
64

De belangstelling van De Nieuwe Gids voor theater is inderdaad zeer gering
geweest . Had De Gids nog een aparte toneelrubriek, `Het Dramatisch Overzicht',
die minstens twee keer per jaargang is verschenen en besteedt ook De Kroniek, die
vanaf 11895 verschijnt, veel aandacht aan her toneelgebeuren, tijdens de bloeiperiode
van De Nieuwe Gids verschijnt slechts een zevental artikelen over theater .
Naast deze beschouwende artikelen op toneelgebied wordt in 18 86 Van Eedens
blijspel Don Torribio gepubliceerd en in i 887 Verweys vertaling van Marlowes
Faust. Ook komen een enkele keer in meet literair gerichte artikelen toneelkwesties
en passant ter sprake . Twee beschouwende artikelen, een bespreking van
Droomleven van Josine Simons-Mees door C .F . van der Horst en een bespreking
van Joan da Rimini van Jan van Arend door Verwey vormen incidentele bijdragen
. Interessanter zijn de artikelen van Van der Goes, omdat er de eerste tekenen
in to vinden zijn van een ontwikkeling die in her Nederlandse toneel zou gaan
Portret van Frank van der Goes (11887), door Jan Veth (Dordrechts Mus .)
6 5

plaatsvinden . In een essay uit 1888 over de opleiding van toneelspelers schrijft hij :
`De tooneelspeelkunst is de kunst van her verzinnelijkt voorstellen van de bedoelingen
van den dichter door het lichaam van den acteur . De wijze waarop men dit
gedeeltelijk, door het spreken, dat het voornaamste middel is, to doen heeft, valt
binnen de literaire beschouwing . Het overige, de voorstelling door gebaren, kleeding,
gelaatsuitdrukking en grimeeren, behoort bij de plastische kunst . Doch de
waarde van al deze middelen is ondergeschikt aan deze opperste uiting in het
menschelijke vermogen . Zij is ook een afzonderlijke kunst, de kunst van het zeggen
.'
Van der Goes spreekt hier alleen over toneel in versvorm . Voor hem dient daarin
de plastiek ondergeschikt gemaakt to worden aan het woord van de dichter .
Evenals De Kroniek-medewerker Andre Jolles, die heeft bijgedragen tot de toneelvernieuwing,
is Van der Goes van mening dat de nadruk op het zeggen van her vers
moet liggen . 'Als gij verzen zegt moet gij nooit den inhoud aan de hoorders duidelijk
willen maken . Gij moet nooit aan den inhoud van verzen denken en nooit aan
de mensen, die naar u luisteren . Gij moet u er volstrekt met om bekommeren of zij
u begrijpen . Wat gij doen moet is alleen op den vorm van de verzen letten en den
vorm alleen moet gij laten hooren . De verdeeling van de klanken, of wat men den
rhythmus noemt, en het geluid van de klanken . Dat is waar gij mede to maken
hebt, dat is het eenige waarmee gij hebt to maken .'
Al eerder spreekt Van der Goes zich uit tegen een 'natuurlijke manier van zeggen'
. Deze acht hij een van de tekenen van artistiek verval . En als in 1889 voor het
eerst een naturalistisch toneelstuk, Ibsens Nora, op de Nederlandse planken
wordt gebracht, heeft hij veel kritiek. Naar zijn mening is dit naturalisme geen
kunstuiting van hoge orde . Het mist dat wat in zijn ogen het eerst en het laatst
nodig is : het is met mooi . Hem staat een vorm van theater voor ogen die sterk
afwijkt van het realisme en het naturalisme, en daarmee sluit hij aan bij die ontwikkeling
in het toneel, waarbij de nadruk gelegd gaat worden op het zeggen van
her vers .
Van der Goes heeft behalve in De Nieuwe Gids, rinds r88o over toneel in De
Amsterdammer geschreven en heeft daarnaast lessen in declamatie gegeven aan de
Amsterdamse Toneelschool en het Conservatorium . Ook heeft hij zelf her zeggen
van verzen in praktijk gebracht, getuige de volgende advertentie die in 1894 in het
tijdschrift Het Tooneel verschenen is : `De ondergeteekende, vroeger onderwijzer
66
Advertentien .
Do Ondergeteekende, vroeger onderwijzer in deklamatie
aan de Tooneelschool en het Conservatorium to Amsterdam,
stelt zich beschikbaar tot het houden van Voordrachten
in Vereenigingen en bij Particulieren .
Repertoire van Fransche en Duitecbe Klassieken en Modernen.
Voorwaarden to vernemen aan zijn adres :
Suezkade, 77, den Haag . F. VAN DER GOES .

in declamatie aan de Tooneelschool en het Conservatorium to Amsterdam, stelt
zich beschikbaar tot bet houden van voordrachten in Vereenigingen en bij Particulieren
. Repertoire van Fransche en Duitsche Klassieken en Modernen .'
De Tachtigers en toneel
Van de redacteuren respectievelijk medewerkers van De Nieuwe Gids zijn Van
der Goes, Frederik van Eeden en Lodewijk van Deyssel het meest actief geweest op
toneelgebied .
Van Eeden debuteert in 188z in het maandblad Nederland met her leesdrama
Het Rijk der Wijzen . Deze 'dramatische idylle' wordt in datzelfde jaar voorgele-
zen bij Flanor. Een jaar later volgt het toneelstuk Het Sonnet, dat samen met De
Student thuis door de Koninklijke Vereeniging Her Nederlandsch Tooneel in de
stadsschouwburg wordt opgevoerd . Het succes van deze eerste stukken is met
groot en zoals B . Hunnigher in Een Eeuw Nederlands Toneel al opmerkt : `De
dageraad ener nieuwe dramatiek kondigden zij niet aan .' In 1884 verschijnen Het
Poortje en Frans Hals, dat Van Eeden gebaseerd heeft op Potgieters Frans Hals en
zijn dochter, her gedicht De twee portretten van J .A . Alberdingk Thijm en her
schildershandboek van A . Houbraken . Her stuk is in premiere gegaan ter gelegen-
heid van het feest van Sint Lucas, met Jacobus van Looy in de rol van Frans Hals .
Na 1885 schrijft Van Eeden nog een tiental toneelstukken, waarvan bet laatste,
Ismea, in 192.3 .
In een gesprek met E . d'Oliveira in 1909 uit hij kritiek op de theaterdirecteuren
die volgens zijn zeggen onvoldoende waardering hebben getoond voor zijn toneel-
werk . Waren ze hem meer tegemoet gekomen, dan had hij meet dramatisch werk
geleverd . 'Nadat Don Torribio geweigerd was - een goed stuk, dat toen gespeeld
had moeten worden - nadat her net zo gegaan was met Het Poortje, ging ik werk
maken als De Broeders en Lioba . Dat voldeed meet aan mijn verlangen . Een
schrander directeur had mij moeten zeggen : Kijk, daarvan is iets to maken voor
her toneel . In Duitsland is men mij beret tegemoet gekomen . De Broeders heb ik
nu omgewerkt voor toneel, en Lioba ga ik omwerken . Dat mag u gebrek aan
doorzettingsvermogen tegenover de theaterdirecteuren noemen, ik heb op deze
wijze toegegeven aan mijn hoogste smaak . Wat ik toen gemaakt heb, vond ik beret
dan wat ik anders gemaakt zou hebben . Ik erken nu dat her goed is iets to maken
dat tevens speelbaar is . lets, dat zo mooi is als her beste dat wij in ons hoofd
hebben, maar dat toch door de massa wordt gewaardeerd, dat is mijn grootste
zoeken .'
Van een geheel andere aard is de betrokkenheid bij her toneel van Lodewijk van
Deyssel . Hij is door zijn vader, J .A . Alberdingk Thijm, grootgebracht in de liefde
voor her theater en krijgt mede door diens invloed in de literaire wereld spoedig de
kans artikelen over toneel to publiceren . In De Dietsche Warande verschijnen van
zijn hand diverse verhandelingen over toneel, `toneelcauserieen' zoals Van der
Goes ze noemt . In 188z verschijnen zijn eerste toneelkritieken in De Amsterdam-
mer. Een aantal van die recensies doet reeds denken aan zijn latere befaamde
6 7

Portret van Frederik van Eeden (1884), Portret van Albert Verwey (1885), door
door Jac . van Looy (Sticht . Jac . van Looy) Jan Veth (Sted . Mus . Amsterdam)
scheldkritieken . H . Trip en Taco de Beer, zelf toneelcritici, rekenen in Toneel en
muziek in de boo fdstad genadeloos of met de critici in die dagen . Ook Van Deyssel
vinden zij weinig betrouwbaar . `Van Deyssel schreef soms beoordelingen van
stukken, die hij niet gezien had, en zijn vader verwonderde er zich over, dat't altijd
zoo goed uitkwam .'
Van Deyssel laat al in her begin van de jaren tachtig geen gelegenheid voorbij
gaan om her naturalisme to propageren . In zijn recensie van Sardou's Fedora, dat
opgevoerd wordt in de `goede week' maakt hij de volgende vergelijking tussen her
christendom en her naturalisme : 'Hier (in de kerk) schenkt ons her Christendom
in den nagalm van zijn vervlogen grootheid, de abstrakte zwevende schoonheid
van her lijdensideaal ; daar (in her theater) biedt de nieuwe kunst (her naturalisme),
in her eerste stamelen van zijn wording, de konkreete, tastbare levende
schoonheid der lijdensrealiteit .'
Als Van Deyssel achttien jaar oud is gaat zijn eerste en tevens laatste toneelstuk
in premiere, Wederzien (1883), een onbenullig liefdesgeschiedenisje dat door de
pers wordt gekraakt . In dezelfde tijd werkt hij aan andere toneelstukken, to weten
Martha, Koketterie en Jonkheer van Haren, die overigens geen van alle opgevoerd
of zelfs gepubliceerd zijn . Na deze pogingen neemt de belangstelling van Van
Deyssel voor bet theater in korte tijd snel af .
Tijdens bet jaarfeest van bet Haagse schildersgenootschap Pulchri Studio in 1892
worden tableaux vivants vertoond . Aan Albert Verwey wordt gevraagd een begeleidende
tekst to schrijven en die zelf voor to dragen . In decors van Marius Bauer
en Van der Maarel brengt Verwey `in een wit kostuum met togamouwen, gouden
bef, en een sjerp van gele stof' zijn dramatisch gedicht `De Joden' ten gehore .
6 8

De vertoning, die tweemaal herhaald wordt, is aanleiding tot verschrikte reacties .
Kan bier, ondanks dat er verzen gezegd worden in een theatrale omgeving, nog
wet van toneel gesproken worden, zo vraagt men zich af .
Her latere dramatische werk van Verwey is voor opvoering weinig geschikt .
Her zijn meet leesdrama's . In een gesprek met E . d'Oliveira zegt Verwey over de
Tachtigers : `[ . . .] De vorm van ons werk [wordt] dikwijls door niet-kunstenaars
bepaald : wij kunnen niet werken zoals wij willen, als de maatschappij ons niet
verstaat . Daarom verschijnen er ook zo weinig drama's . Er is geen eenheid in ons
maatschappelijk leven . [ . . .] En nu bedien ik mij nog wet hoofdzakelijk van een
vorm die zich wendt tot de enkeling. Een vets wordt door een lezer alleen ook
genoten . Maar tot dramaschrijven zijn wij geen van alien ruim gekomen . Doe ik
her een enkele keer, clan weet ik toch wet dat her niet voor de menigte is .'
Ook buiten de kring van de Nieuwe Gidsers is een schrijver actief op her gebied
van her toneel : de naturalist Marcellus Emants . Zijn eerste stuk, her blijspel Jonge
Harten (187z), wordt gepubliceerd in het tijdschrift Spar en Hulst, waarvan
Emants mede-oprichter is geweest . Het verdwijnt vervolgens voor jaren in de la bij
de directie van een toneelgezelschap, voordat her in i888 door de Vereenigde
Rotterdamsche Toonelisten, onder leiding van Le Gras met succes wordt opgevoerd
.
In een artikel in De Nieuwe Gids (1888) brengt Kloos onder andere Emants'
Adolf van Gelre ter sprake : `[ . . .] In zijn Adolf van Gelre heeft hij tot her moderne
hollandsche treurspel den grondslag gelegd .' Kloos vindt her niet noodzakelijk her
drama afzonderlijk to bespreken, want, zo zegt hij : `[ . . .] Al Emants werk heeft
eenzelfde kleur en aard . Als grauwe rotsgevaarten van omhooggestooten kracht
en rustige uitgebreidheid, staan zij aan den ingang van dit geruchtmakende tijdvak,
een donkere kolonnade, hoog en stom . 0, zij zijn koud, ijskoud, die roerlooze
blokken, zij lachen niet, zij weenen niet, zij doen niet bewonderen, zij leven
niet, maar zij zijn toch massief, ernstig en kolossaal .' En Kloos besluit deze lyrische
bespiegeling met de gevleugelde woorden : `Marcellus Emants is de Johannes
Baptista der moderne literatuur .'
Emants heeft ook, niet onverdienstelijk naar het schijnt, gespeeld en geregisseerd
in her amateurgezelschap `Utile et Laetum' . Bovendien schrijft hij over theater
in her tijdschrift Het Tooneel en maakt samen met M .B . Mendes da Costa deel
uit van bet `leescomite' van dat tijdschrift, waaraan Nederlandstalige toneelstukken
ter beoordeling worden voorgelegd .
Emants heeft een vrij groot oeuvre opgebouwd en rond de eeuwwisseling bepalen
voornamelijk hij, Josine Simons-Mees en uiteraard Herman Heijermans her
gezicht van her Nederlandse drama . Toch heeft B . Stroman gelijk als hij in De
Nederlandse toneelschrij fkunst constateert dat Emants' werk, evenals dat van
Josine Simons-Mees overigens, zozeer beperkt blijft tot her eigen milieu, dat van
een dramatische verdere uitstraling geen sprake is geweest .
De bijdragen van de generatie van Tachtig aan her Nederlandse toneelrepertoire
zijn gering geweest . De enige nit die tijd aan wie nog wet eens de eer to beurt valt
dat een stuk van hem wordt opgevoerd, is Van Eeden en een hoogst enkele keer
6 9

Emants . Het belang van de Tachtigers voor het toneel ligt minder in hun daadwer-
kelijke bijdragen dan in hun denkbeelden over kunst . Zij hebben door het ijveren
voor het naturalisme een klimaat geschapen, waarin het mogelijk is geworden
naturalistisch drama op het Nederlandse toneel to brengen . H .H .J . de Leeuwe
constateert in Zeven eeuwen Amsterdam een eveneens indirecte, maar verder-
gaande invloed : `De beweging van Tachtig, die zelf geen groote tooneelschrijvers
heeft voortgebracht, is indirect van grooten invloed geweest op het theater . Het
was de schoonheid, de zuivere schoonheid, vooral die van het woord, welke zij
nastreefde, wars van de realiteit, die haar lelijk toescheen .' Die invloed van de
Tachtigers is volgens hem aan to wijzen in de toneelopvattingen van Willem
Royaards en Eduard Verkade, die na de eeuwwisseling het toneel gaan beheersen .
Volgens hen moet het theater 'een tempel van verheven schoonheid worden [ . . .] .
Daartoe moest ook en vooral werk gemaakt worden van het vers, van de dictie,
van de zeggingskunst. Want het woord van den dichter was beslissend .'
Aanzet tot vernieuwing
Initiatieven tot vernieuwing van her toneel zijn niet genomen vanuit bestaande
gezelschappen, maar door niet-professionele acteurs en letterkundigen rond het
weekblad De Kroniek . Met name Andre Jolles, Jan Kalff en Antoon Molkenboer
hebben bijgedragen tot het ontstaan van het moderne toneel . Het gaat hierbij om
een totale verandering, zowel op her gebied van de speelstijl, als op dat van de
regie, decors en kostuums . De vernieuwing sluit aan bij de ideeen van symbolisti-
sche kunstenaars uit de jaren negentig, wie onder meet het ideaal van het samen-
gaan van de kunsten voor ogen staat . Een eerste proeve van het streven naar een
'Gesamtkunstwerk' in 11894, resulteert niet in een toneelopvoering, maar in een
boek, een uitgave van de Gijsbreght, met boekversieringen van Antoon Derkinde-
ren, decorontwerpen van H .P . Berlage en muziek van Bernard Zweers . Dit streven
naar een samengaan der kunsten laat zich vanzelfsprekend niet gemakkelijk ver-
binden met de theaterpraktijk van die dagen en voorlopig leggen de anti-realisti-
sche toneelvernieuwers zich toe op bet 'verzen zeggen' .
Jolles, die met name de decorontwerpen van de Gijsbreght-uitgave nog veel to
realistisch vindt, heeft in 11893 de vereniging `De Jonge Joost' opgericht . Het doel
is het werk van Vondel van realisme en romantiek to ontdoen door de nadruk to
leggen op het zeggen van het vers . Jolles wil een zacht spreken, op zangerige,
gerekte toon en een gestileerd bewegen . In 1898 komt het slechts tot een zeg-
repetitie van Vondels De Maeghden . Ook in 11898, wordt voor besloten kring in
de Kleine Zaal van het Concertgebouw een succesvolle opvoering gegeven van het
door Jolles geschreven Het Vrouwken van Stavoren . Jacqueline Sandberg, die zich
geheel achter de toneelopvattingen van Jolles schaart, speelt het vrouwken . Onder
de toeschouwers is ook Frank van der Goes .
Het gaat to ver om to zeggen dat de denkbeelden die Jolles en anderen in De
Kroniek hebben geventileerd, een beslissende invloed hebben gehad op de toneel-
70

praktijk van Royaards en Verkade na de eeuwwisseling ; her anti-realisme dat in
die denkbeelden schuilt kan nauwelijks samengaan met her realisme dat bet theater
nu eenmaal eist. Toch zijn er wet verbindingslijnen to trekken. Een daarvan
loopt via Jacqueline Sandberg, die haar ervaringen met her werken met Jolles heeft
overgebracht op haar latere echtgenoot Willem Royaards . Meer in her algemeen
kan gezegd worden dat de ideeen voor een meer symbolistisch theater bij de Negentigers
al wet in grote lijnen aanwezig zijn, maar dat her pas later komt tot een
daadwerkelijke realisering ervan . Een kiem voor deze ontwikkeling is reeds aan to
treffen in de kring van Tachtigers, bij Van der Goes voor wie her woord van de
dichter voorop staat, bij Verwey met zijn aandeel in de tableaux vivants van her
schildergenootschap Pulchri Studio, bij de kunstenaars Derkinderen en Berlage en
bij de componist Diepenbrock .
7r

Herman Goiter
Augustus, -'k sta midden in haar,-
En ze slaat me, ze slaat me,
Ze doet kwaad me, kwaad me,
Tot ik op pyramide-hooge golven vaar,
Roode golven,
Gouden golven,
Golven als het haar van een bleeke leliemeid,
Die in een schemerschijn van fleemlicht leidt .
En de binnenkamerende regen
Op mijn gladde meubels neergezegen,
Gonsplast, gonsplast altijd maar door,
Er is geen indijken voor .
Kijk, ze flapt mijn kamer rond,
Droppels kletst ze om haar rond,
Ze gaat langs de horizonne
Van mijn kamer altijd omme,
Overal is het nat,
Grauwnat, vaalnat,
Nat als het opbewegen uit een bad armen
En nergens daar ik mij moeie, warme .
0, 't nat valt op mijn borst,
Zij zelve naar me dorst,
En haar vuilbeslagen tong,
Heelemaal in me drong .
W .R . Jutting
in : Nederland 11 (1891)
Wat nu precies de bedoeling van Jutting is geweest bij deze
Gorterpastiche is niet helemaal duidelijk . Bovenstaande is een van een
reeksje 'Bespiegelingen van een natte zomer', waarin ook bijvoorbeeld
Vondel aan het woord wordt gelaten over de regenachtige zomer van
1891 . Afgezien van de aardige persiflage doet de 'vuilbeslagen tong'
vermoeden dat we in W.R . Jutting geen Gorter-vereerder hebben ontdekt .

Hans Hafkamp
Veranderende opvattingen over
vriendschap en lie fde
tussen mannen

In zijn studie De Nieuwe Gids als geestelijk brandpunt merkt Garmt Stuiveling,
naar aanleiding van de veranderingen die de verschijning van De Nieuwe Gids
voor de Nederlandse letteren inluidde, op 'dat deze vernieuwing alle terreinen van
her maatschappelijke en culturele leven gelijkelijk en gelijktijdig aangreep, en dat
ook anderen dan uitsluitend de Nieuwe-Gidsgroep daaraan hebben meegewerkt .'
Een gebied waarvoor dat duidelijk geldt is dat der seksualiteit, zeker waar her
de liefde tussen geslachtsgenoten betrof - waarbij overigens de liefde tussen
vrouwen goeddeels genegeerd werd .
De 'uitvinding' van de homoseksueel
In 1869 gebruikte de Hongaarse arts Karoly Maria Benkert in een open brief aan
de Pruisische minister van Justitie voor her eerst de term `homosexual' . Dit was
niet zomaar een nieuw woord voor een al eeuwen bestaand fenomeen . Sinds een
aantal jaren was namelijk een discussie op gang gekomen waarbij de sodomie, een
daad (namelijk anaal-genitaal contact), plaats maakte voor de homoseksueel, een
persoon met een hem eigen biografie, fysiologie en levenswijze . Her werd nu mogelijk
iemand tot homoseksueel to benoemen zonder dat hij lichamelijk uiting aan
zijn geaardheid hoefde to geven . De gelijkgeslachtelijke liefde werd hiermee een
zaak die niet meer in de eerste plaats juristen aanging, maar medici . Het is in dit
verband opmerkelijk dat her een jurist was, Karl Heinrich Ulrichs, die als een der
eersten een psychisch-biologische verklaring van homoseksualiteit gaf - voor
hem bovendien een verdediging . Hij deed dit in een twaalftal boeken waarvan her
eerste, Vindex, in 1864 verscheen . In deze serie Forschungen fiber das Ratsel der
mannml nnliche Liebe beschouwt hij de uraniers (een term die lange tijd naast
homoseksueel veelvuldig gebruikt werd, ook in Nederland) - en daarmee overigens
zichzelf - als een derde geslacht, gelijkwaardig aan mannen en vrouwen .
Hij spreekt in dit verband van 'hermafrodisie van de geest' en van een 'vrouwenziel
in mannenlichaam omsloten' . Ulrichs werd bij her uitwerken van zijn theorieen
onder andere geinspireerd door de recente ontdekking in de embryologie dat
her menselijk embryo in de eerste maanden geen geslachtelijke kenmerken vertoont
.
De belangrijkste consequentie van een psychisch-biologische verklaring van
homoseksualiteit is natuurlijk dat strafbaarstelling daarmee veel minder vanzelfsprekend
is . Zeker toen bet veronderstelde aantal homoseksuelen steeds hoger
7 5

kwam to liggen . Toen Ulrichs in 1864 suggereerde dat weleens o,ooz procent van
de Duitse bevolking uit homoseksuelen zou kunnen bestaan was dat al een hoog
aantal . Vijf jaar later echter meidde de psychiater K .F .O . von Westphal in een
artikel in bet Archiv fur Psychiatrie and Nervenkranken dat homoseksualiteit
baker voorkomt dan men zich realiseert' en in datzelfde jaar schreef Benkert dat
Berlijn met zijn 700 .000 inwoners mogelijk 10 .000 homoseksuelen zou tellen, dus
1,4 procent.
Her pleidooi tegen strafbaarstelling van homoseksualiteit dat in deze tijd van
verschillende zijden begon op to klinken was overigens ook wel noodzakelijk . De
tamelijk liberale zedenwetgeving die - als gevolg van de door de Verlichting
veroorzaakte ontkoppeling van kerk en staat - sinds bet begin van de negentiende
eeuw bestond, kreeg namelijk in deze periode in een aantal landen een reactionaire
draai (Duitsland, 1870 ; Engeland, 1885 ; Nederland, A86) .
In deze verdedigingen werd overigens over her algemeen afstand genomen van
anale penetratie : ook voor de verdedigers was dit een weinig voorkomende en zeer
afkeurenswaardige abnormaliteit .'
Door velerlei factoren was er in een decennialang proces op bepaalde plaatsen een
relatief vruchtbare voedingsbodem voor de ideeen van Ulrichs e .a . ontstaan . Ook
in Nederland . In 1870 besprak N .B . Donkersloot in de Geneeskundige Courant
twee brochures van Ulrichs . Deze boekaankondiging leidde tot een anonieme
reactie van een arts, die zichzelf `urning' noemt en pleit voor een aanvaarding door
de maatschappij van hem en zijn lotgenoten . Deze brief werd eerst in 1883
openbaar gemaakt (ook in de Geneeskundige Courant) maar is daarmee toch nog
de eerste Nederlandse verdediging van homoseksualiteit . De schijver gebruikte de
meeste ideeen die sinds kort in bet buitenland waren ontstaan . Zo schreef hij :
'Urning ben ik, dat is een mensch met her lichaam van een man en de ziel van eene
vrouw .' En ook : 'Uranismus en Paderastie zijn TWEE zaken of begrippen . [ . . .] Ik
heb voor de Paed . de grootste afschuw en zeker van de zoo Urningen 199 met mij .
Paederastie komt onder ons met meet voor dan onder U, Dioningen [door Ulrichs
geintroduceerd woord voor heteroseksuelen, HH]! Menig verfijnde wellusteling
onder U verkiest bij zijne vrouw her rectum boven de vagina ; vooral in Frankrijk is
dit bet geval . Ook onder ons komen nu en dan zulke abnormaliteiten voor . Regel
zijn ze met ; integendeel, uitzondering, evenals onder U .' En verder : 'Nog NOOIT
heeft eene vrouw, wie dan ook, ooit de allerminste begeerte in mij opgewekt,
alleen de gedachte "geslechtlich" met eene vrouw gemeenschap to hebben, is mij
een gruwel en wekt de grootste afschuw in mij op, een horror die even zoo gebiedend,
uitdrukkelijk en overweldigend is, als die gij ondervindt wanneer ge u verbeelden
zoudt met een man to doen to hebben .' In een soort afsluitende conclusie
schrijft de onbekende arts dan nog : Tat een Urning met is een verachtelijke wellusteling,
maar eenvoudig een mensch als ieder ander, een schepsel Gods, gerechtigd
als ieder ander om zijn liefde-driften in alle tucht, eer en deugd op to volgen .' 2
De ideeen in deze brief ontvouwd zouden vele decennia lang de boventoon voeren
in Nederlandse verdedigingen van homoseksualiteit . Een deel ervan vond ook al
snel op ruimere schaal ingang . Zo schreef de 'predikant to St . Oedenrode' Dr . H .
7 6

Was in zijn Plato's Symposion. Een erotische studie (11887) : 'Beide, overlevering
en ervaring, leeren, dat er een droevig hermafroditisme van den geest [mijn cursivering,
HH] bestaat .' Maar voor Was bleef dit een ziekte : `Of de kiemen der ziekte
door andere volken naar Griekenland werden overgebracht, dan wel, of wij hier
aan spontane ontwikkeling moeten geloven, kan niet met zekerheid worden uitgemaakt
.' En bovendien een zeer afkeurenswaardige en gruwelijke ziekte : 'War uitzinnigheid
heeft her schrandere yolk der Grieken vervoerd om in plaats van de
heilige vlam der natuurlijke en geoorloofde liefde eene fakkel to ontsteken, wier
verderfelijke gloed den onzaligsten hartstocht deed ontbranden?'
Maar ondanks deze in de grond zeer negatieve houding tegenover de Griekse
liefde wijdde Was er in zijn studie toch een algemeen orienterend hoofdstuk aan
alvorens Plato's verwerking ervan aan een nader onderzoek to onderwerpen . Hij
is hiermee een van de eersten in Nederland die zo uitgebreid aandacht aan de
Griekse liefde besteedt . Opmerkelijk is daarbij bovendien dat hij her verschijnsel
in de tijd plaatst en daardoor tot een aanzienlijk milder oordeel over de manmanlijke
liefde bij de Grieken komt dan men door bovenstaande uitlatingen zou yerwachten
. Want gezien de historische omstandigheden 'wekt her onze verwondering,
met dat velen her spoor bijster waren, doch dat er nog gevonden werden, die
de vlag van de plicht omhoog hielden' . Was is met deze houding een van de weinigen
uit zijn tijd die door een zuiver historische visie tot een zo niet accepteren, dan
toch tolereren van mannenverhoudingen in de Griekse literatuur komt .
Van Deventer en de Eros van Plato
In de De Nieuwe Gids-aflevering van oktober 1887 publiceerde Dr. Ch . M. van
Deventer een polemisch stuk tegen Was' studie order de titel `lets over den Eros
van Plato' . Voor het onderwerp dat ons hier bezig houdt belooft deze titel meet
Charles M . van Deventer (foto : Willem
Witsen)
7 7

dan het stuk biedt . Van Deventers belangrijkste punt is namelijk dat Was door zijn
vertaling van 'eros' met 'liefde' in plaats van met fbegeerte' Plato geweld aandoet
en met tot een zuivere beoordeling van her Symposion komt .
In de negende jaargang van De Nieuwe Gids komt Van Deventer in een tweetal
omvangrijke artikelen op het Symposion terug. Van Deventer is een groot bewon-
deraar van Plato - werd hij niet in Paaps Vincent Haman (nogal onrechtvaardig)
geportretteerd als Dr . Fleutge `die navertelde war hij bij de Duitschers over Plato
had gelezen, en om gewicht aan het standje to geven, beweerde dat je daar in geen
dertig jaar mee klaar kwam' . Van Deventer schrijft dan ook met grote sympathie
over her Symposion en weet ook de mannenvriendschappen - zolang die zuiver
geestelijk blijven-te billijken : 'Zij nu, die zwanger zijn van lichaam, zoeken een
vrouw, en verwekken kinderen, en verschaffen zich daardoor naar zij meenen,
onsterfelijkheid en heugenis in de toekomst en geluk . De zwangere ziel, - want
zoo zijn er, en zij dragen gedachten en deugd en wijsheid-, deze zoekt een vriend,
liefst schoon van lichaam en schoon van ziel, en in den omgang met dezen mensch
baart hij, waarvan zijn ziel zwanger ging .'
Alleen her laatste gedeelte van her Symposion, waarin Alkibiades zijn liefde
voor Socrates bekent en verslag doet van zijn mislukte poging hem to verleiden,
brengt Van Deventer enigszins in moeilijkheden : 'Wie her Symposion gelezen
heeft, zal mij toegeven, dat her met wel mogelijk is veel meer uit de rede van
Alkibiades mede to deelen . Hij kent de bezwaren, die her ondoenlijk maken in een
algemeen tijdschrift de zaak openlijk to vertellen.' En hij besluit zijn beschouwing
met de volgende alinea : `De werkelijke, de materieele liefdesverhouding, die Plato
bij voorkeur in her oog had, toen hij her Symposion en een ander poeem van de
Liefde dichtte, - daarover kan men niet spreken in een tijdschrift, dat er geen
bezwaar tegen heeft ook in de huiskamer gelezen to worden . Zooveel zij thans
slechts gezegd, als kultuur-historische bijzonderheid, dat de hooge, de zuivere en
strenge liefdeszangen van Plato een realiteit onder zich hebben, waarvoor de
openbare meening van onzen tijd slechts afschuw over heeft . Wie er meer van
weten wil, leze her meer genoemde werkje van Dr . Was, of spreke met een heel
goeden vriend, die klassiek literator is, en niet van jokken houdt .'
Maar ook hier conformeert Van Deventer zich eerder aan de openbare mening
dan dat hij blijk geeft van een afwijzende houding tegenover deze `realiteit' . En dat
was ook eigenlijk niet to verwachten van een man die zelf zo'n groot belang hecht-
te aan de vriendschap, of, zoals J . Meijer her ooit omschreef: 'een monomane
gerichtheid op "de vriendschap" trilde door heel her leven van deze man .' Van
Deventer trouwde dan ook pas na zijn vijftigste, met Henriette Perk, de zuster van
zijn jeugdvriend Jacques.
Jacques Perk heeft altijd een schaduw geworpen over de omgang van Van De-
venter met Willem Kloos . De vriendschap tussen Perk en Van Deventer kreeg
namelijk nooit de diepgang die de laatste wenste, of, zoals hij in 1916 in De Gids
schreef : `Op den duur vond hij niet in mij wat hij - Jacques - zocht .' En Perk
vond dit wel bij Willem Kloos, onder andere omdat die wel terstond de betekenis
van Perks dichterschap besefte .
Overigens is her belangrijk hier op to merken dat her veel to eenvoudig zou zijn
Van Deventer (en anderen met hem) vanwege hun verering van de vriendschap het
78

moderne etiket 'homoseksueel' op to plakken . In de negentiende eeuw speelde de
vriendschap zo'n heel andere rol dan tegenwoordig - onder andere als gevolg van
de heel andere positie die de vrouw innam - dat bet benoemen daarvan met
twintigste-eeuwse termen alleen maar met heel grote voorzichtigheid mag gebeu-
ren .
De vriendschappen van Moos
De discrepantie tussen 'geoorloofde' hartsvriendschappen en homoseksuele ge-
voelens zou er wet eens de oorzaak van kunnen zijn dat Kloos' vriendschappen
hem vaak psychische problemen bezorgden . Zo had hij zich begin 1885 onder
behandeling geplaatst bij Arnold Aletrino, 'omdat zijn zenuwgestel geschokt
was', nadat er een einde was gekomen aan zijn vriendschap met de jonge schilder
en essayist Jan Veth . Kloos is namelijk de enige in de kring van Tachtig die we met
enige grond `homoseksueel' zouden kunnen noemen .
Een van de tekenen die in deze richting wijzen is zijn vroege - en levenslange-
gegrepenheid door het werk van de Duitse dichter August Graf von Platen-Haller-
miinde (1796-1835) die in zijn lyriek en dagboeken verslag deed van zijn uiterst
moeizame - duidelijk homoerotische - verhoudingen met personen van bet ei-
gen geslacht. Op twintig-jarige leeftijd schreef Kloos in bet Duits een aan deze
dichter gewijd vers, waarin hij hem duidelijk als verwante ziel beschouwt :
An Platen
Du weiszt, wie sehr Dich meine Klagen riefen,
Du konntest oft, von jenen lichten Auen,
Mein Leid, Verklarter, meine Liebe schauen,
Da Thranen fiber meine Wangen liefen .
Du zeigtest mir in Deinen Seelentiefen
Die Macht des ewigen Geschicks, des schlauen,
Und im Gemiithe mir begann's zu grauen,
Wie Viele litten and schon lange schliefen .
An Dir, an Dir hab' ich mich aufgerungen
Bis in der Seelen hochsten, hellsten Himmel,
Wo Melodie erbli ht aus bittren Wehen .
So lass Du nicht, was betend ich gesungen,
Verlornes Herz in diesem Erdgewimmel,
Vor Deinen Fi szen vollig nicht vergehen!
Opmerkelijk is dat Kloos waarschijnlijk bang was in dit gedicht teveel van zichzelf
geopenbaard to hebben : hij herdrukte het niet toen hij in 1893 vijf andere Duitse
verzen opnieuw publiceerde . En toen hij bet vier jaar daarna alsnog herdrukte had
hij de opdracht laten verdwijnen .
7 9

Willem Moos, tekening door Willem Wit- Lodewijk van Deyssel in 118811 (foto : Ned .
sen van juli 1887, uit her bezit van Verwey, Lett . Mus .)
na de breuk door Moos verscheurd
De meest bekende en de voor de literatuur meest vruchtbare breuk van Kloos is
die met Albert Verwey die in 11888 de bent van Tachtig bezig hield . De situatie is
bekend : in september 118 8 8 deelt Verwey Kloos mee dat hij zich heeft verloofd met
Kitty van Vloten . Kloos verzinkt daarop in depressies en doet korte tijd later een
zelfmoordpoging. Frederik van Eeden neemt hem dan in huis en daar, in Bussum,
schrijft Kloos in vier dagen een grote hoeveelheid sonnetten, waaronder de cyclus
'Het boek van Kind en God . Een passiespel', nog in De Nieuwe Gids van oktober
verschenen . Voor velen was de betekenis van dit werk met helemaal duidelijk .
Van Deyssel schreef bijvoorbeeld op 15 oktober aan Frans Erens : `Zoo spreekt hij
van iemant, die hem bedrogen heeft na van liefde tegen hem gesproken to hebben,
en die "valsch" was . Nu zou men denken, dat hij daarmee een vrouw bedoelt .
Maar to gelijk spreekt hij in termen over die iemant, die weer niet op een vrouw
toepasselijk schijnen to zijn .' Voor de meesten is echter wel duidelijk dat er in de
verhouding met Verwey lets is voorgevallen, zeker nadat Verwey met de bundel
Van bet leven zijn 'antwoord' aan Kloos openbaar gemaakt had . Maar over de
precieze aard van her gebeurde tastte men toch in bet duister . Aan een homosek-
suele verhouding werd echter met geloofd, in ieder geval niet door Van Deyssel die
Frans Erens op 17 november meedeelde : 'Omtrent Moos en Verwey moet ik u
zeggen, dat ik niet geloof aan iets als een androgyne of pedrastische betrekking
tusschen hen .' Erens bleek dezelfde mening toegedaan gezien het antwoord dat hij
op z5 november aan Van Deyssel richtte : 'Het komt mij voor dat Verwey om zijn
losscheuren van Kloos to legitimeren zinspeelt op pederastische neigingen die hij
Kloos toedicht . Ik geloof ook niet dat Kloos een "sodomieter" is : want dan zou hij
anders moeten zijn als hij nu is .'
8o

Het is natuurlijk de vraag of de heren hun oordeel mogelijk herzien zouden
hebben als zij kennis hadden kunnen nemen van Verweys grote, in oktober 1890
geschreven gedicht `Hemel- en Aard-droom' . Kloos vreesde daar in ieder geval
voor . De Nieuwe Gids weigerde her gedicht, 'om persoonlijke redenen van Kloos
zoals Verwey Van Deyssel meedeelde . De eerste integrale publikatie zag eerst in
1983 het licht . In her gedicht treffen we onder andere de volgende regels aan :
0 'k Had hem lief. 'k Knielde voor hem . 'k Zocht in / Zijn stem, die blinkende
rivier, 't puur-goud / Van kostbre woorden, diamant-taal ; - voor / Zijn ogen
droomde ik, klare meren, waar /'t In woei schauw van onzichtbre bomen ; -'k
hing / In de' arm hem, om zijn hats mijn armen sloeg'k, / Neer woog'k't zwaar
hoofd en in zijn roden mond / Zonken mijn lippe', een star in purpren nacht .'
Vooral tegen de laatste drie regels had Kloos groot bezwaar . `1k vind nu, dat bet
schadelijk voor mij is, als gij die drie regels publiceert,' schreef hij op 1 maart 1891
aan Verwey . Hij wilde ze onder geen beding gepubliceerd hebben en zette zelfs de
uitgever onder druk om uitgave in boekvorm onmogelijk to maken . En Verwey -
even koppig - wilde ze per se niet schrappen omdat daarmee her gehele gedicht
onherstelbaar aangetast zou zijn .
Kostschooljongens en decadente mannen
Terwijl de gemoederen over de Kloos-Verwey-affaire nog niet eens helemaal bedaard
waren, werd de bent van Tachtig opnieuw geconfronteerd met een vriendschap
. Op io december 1888 verscheen namelijk De Kleine Republiek, de roman
waarin Lodewijk van Deyssel als sluitstuk een evocatie geeft van de `amitie particuliere',
die hij tien jaar eerder op Rolduc gepraktizeerd had . Nu speelden zeer
hartstochtelijke vriendschappen een grote rol in kostschoolromans, die sinds her
verschijnen van Hughes' Tom Brown's Schooldays in 1857 vanuit Engeland een
zegetocht over Europa maakten . Maar Van Deyssel had daar door toevoeging van
een seksueel element een bijzondere draai aan gegeven : 'ik boil vreeselijk veel van
'em, maar je begrijpt me, onzedelijkheid zoo ik met wille doen . . . ik bedoel met van
onderen an 'em komme, niet mijn hand in zijn broek steke, . . . want je mot natuurlijk
fatsoenlijk blijve . . . Ik wil alleen bizondere-vriendschap met 'em hebbe .
Willem [de hoofdpersoon, HH] sprak gauw, en hij had war die woede van
eigelijk volstrekt niet to weten war eigelijk de onzedelijkheid mocht wezen, die hij
zou kunnen doen als hij nu eens wet wilde . Maar bet deed er met toe, hij zoo
Scholten hebben, al was 't dan ook om to zoenen alleen .'
En bij dat zoenen alleen bleef her in her boek ook . Toch noemt de ene recensent
her 'een boek viezer dan er denkelijk ooit een in Nederland werd geschreven', en
moest een ander na her schrijven van de kritiek `even zijn handen [gaan] wasschen
van de kliederigheid' .
Uit de bespreking van Mr . J.N. van Hall moge blijken dat her thema van de
amitie particuliere op zich niet afgewezen werd : Tit boek is een vuil boek . Vuil
niet door de keus van her onderwerp, dat behandeld had kunnen worden zonder
iemand aanstoot to geven ; maar vuil door de smerige, weerzinwekkende bijzonderheden,
welke de schrijver met een zeker genot schijnt op to zoeken .'
8 1

Her is opmerkelijk dat in de kritieken de woorden `homoseksualiteit' of `uranisme'
met vallen . 3 Dit is echter een gevoig van de grote onbekendheid met het verschijnsel-
de theoretisering rond homoseksualiteit verkeerde in 1889 nog in zo'n
pril stadium en vond bovendien in zo'n kleine kring piaats, dat men her verschijnsel
veelal met herkende .
Dat de inburgering echter tamelijk snel plaatsvond mag blijken uit een kritiek
die ds . G . Hulsman in maart A96 in De Kroniek publiceerde over Couperus'
Extaze (in De Gids verschenen) : `De verhouding van Jules en Taco mag thuis
horen in de theorieen over pederastie van Plato . Zij is afgrijselijk in een novelle
van her eerste tijdschrift van ons land .' Nu komt her beeld dat Couperus in Extaze,
maar vooral ook in Noodlot, van zijn hoofdpersonen schetst ook sterk overeen
met bet beeld van de homoseksueel zoals dat in buitenlandse seksuologische publikaties
gestalte krijgt . Her feit dat Kloos hieraan met voldeed gaf Erens mogelijk
zijn opmerking dat Kloos als 'sodomieter' anders zou zijn in de pen .
Over de jongen Jules vernemen we in Extaze bijvoorbeeld : 'hij voelde zich met
als een kind, als een jongen : iets weeks, behoefte aan bijna vrouwelijke aanhankelijkheid,
toewijding aan een, die hem alles zou zijn, had hem reeds van zijn kleinekind-zijn
als in zijn viriliteit getroffen .' En een beschrijving van de door ds . Huiskamp
zo verafschuwde verhouding tussen Jules en Taco Quaerts vinden we waarschijnlijk
in de volgende passage uit het eerste hoofdstuk : 'Ze zag her glimlachend
gezicht van Jules, als in aanbidding, opzien naar het gelaat van die man, en ze zag,
dat de jongen eensklaps zijn armen, tot een woeste liefkozing, heensloeg om zijn
vriend, die hem afweerde, met een zacht gebaar .'
En ook in Noodlot krijgen de vrouwelijke eigenschappen van de hoofdpersoon
Bertie veel aandacht : 'Bertie was zo fijn, zo bleek, zo tenger, bijna zonder voile
mannelijke ontwikkeling .' En elders : 'Maar ik beschouw hem zo als een aardig
jongetje, bijna als een meisje . . . Hij is zo klein en hij heeft zulke mooie handjes .'
Bertie zelf roept uiteindelijk - als alles voor hem verkeerd dreigt to lopen - in
vertwijfeling uit : `O je begrijpt me met, ik ben zo gecompliceerd, dat je dat met
begrijpt, maar probeer het even to begrijpen en dan zal je me begrijpen en misschien
wel vergeven, Frank, misschien wel vergeven ook . . . 0 ik bid je, geloof toch,
dat met alles egoisme in me is, en dat ik veel, zielsveel van je hou, zoveel als een
man bijna nooit van een andere man houdt .'
Blijft de vraag of Couperus reeds op de hoogte was van de nieuwe theorieen
over homoseksualiteit toen hij deze boeken schreef . Dat hij zich daarin in ieder
geval kort na de eeuwwisseling verdiepte blijkt nit bet feit dat hij de bekende
homo-emancipator en publicist Lucien von Romer bij verschijnen een exemplaar
van De Berg van Licht laat sturen .
De publieke discussie gaat van start
In de tijd dat Couperus de genoemde boeken publiceerde begon in Nederland de
grote stroom publikaties over homoseksualiteit op gang to komen . In eerste instantie
waren dat vertaalde werken die zowel een medisch als een pornografisch
tintje hadden en die gepubliceerd werden bij nogal obscure uitgeverijen als Van
8z

Klaveren en Moransard . Voorbeelden van deze boeken zijn De prostitutie bij de
volken der oudheid (1887) van Edm . Dupouy, De clandestiene prostitutie (1888)
van L. Martineau dat in bet vijfde hoofdstuk 'Monsterachtigheden - Tegennatuurlijke
prostitutie' behandelde en De pederastie (1893) van R . Hayes .
Maar ook in de serieuze, wetenschappelijke tijdschriften begon de discussie
omvangrijkere vormen aan to nemen . In de Geneeskundige Courant, het Nederlandsch
Tijdschrift voor Geneeskunde en de Psychiatrische Bladen verschenen
artikelen over homoseksualiteit, die overigens vanaf 1892 ook zo genoemd gaat
worden . In dat jaar wordt dit woord namelijk in her Nederlands geintroduceerd,
in de Geneeskundige Courant door een onbekend gebleven auteur en in bet Nederlandsch
Tijdschrift voor Geneeskunde door A.W. van Rentherghem, die in
1887 samen met Frederik van Eeden bet Instituut voor Psychische Therapie had
opgericht . Van Rentherghem was overigens van mening dat homoseksualiteit
aangeleerd was en dat genezing dus mogelijk was, hoewel niet voor de voile honderd
procent : `Men moet zich vergenoegen met her feit, dat deze beelden [homoseksuele,
HH] verbleekt zijn en teruggebracht tot een onschadelijk rudimentair
bestaan, en dat de zieke zich onthoudt van alle onregelmatigheid in zijn geslachtsfunctien
.'
Tegenover deze mening staat J . Schoondermark in zijn in 1894 verschenen `Van
de verkeerde richting' o f Man-mannenlie fde en vrouw-vrouwenliefde . Eene pleitrede
: `In den laatsten tijd begint men meer en meer in to zien, dat de Urningslie fde
eene aangeboren neiging is .' Schoondermarks boekje is het eerste pleidooi voor
een menswaardige behandeling van homoseksuelen in de Nederlandse taal door
een Nederlands auteur . Schoondermark wees zelfs beschuldigend in de richting
van de maatschappij : `de meeste aangeboren Urningen gevoelen zich door het
homoseksueel verkeer uiterst bevredigd en versterkt . En zulks beantwoordt juist
aan hunne natuur, en verontwaardigd alleen zijn zij er over, dat de maatschappij
hen in de bevrediging hunner drift, zoo krachtig tegenwerkt .' Hij besluit zijn brochure
dan ook met de woorden : 'Man-mannelijk verkeer is voor den Urning niets
onnatuurlijks, neen her beantwoordt geheel aan zijne natuur . Voor hem ware het
man-vrouwelijk verkeer onnatuurlijk . Men hebbe dus diep medelijden met, geen
verachting voor de homosexueelen .'
Het is echter de vraag of de homoseksuelen zelf erg gelukkig konden zijn met
deze voorvechter . In 1895 publiceerde hij namelijk Een zevental sexueele gebreken
waarin hij ineens een geheel andere mening is toegedaan : 'Naar onze overtuiging
alzoo is de Grieksche lie fde een pathologisch verschijnsel, eene psychische
afdwaling van de menschelijke, natuurlijke geslachtsdrift . [ . . .] De wet rekent de
homosexualiteit der mannen tot de misdaden, en stelt daarop gevangenisstraf . Of
het krankzinnigengesticht niet veeleer de plaats moet zijn, waar men die lijders
van de knapen afzondert, willen wij hier niet nader behandelen .'
Schoondermarks klaarblijkelijke opportunisme maakte her hem mogelijk dat
hij in 1901 zowel een vertaling van Havelock Ellis' Sexual Inversion het licht gaf:
Het contraire geslachtsgevoel bij den man, en bij de vrouw en zijne behandeling
(?), waarin homoseksualiteit positief benaderd wordt en van Barruco's Neurasthenia
sexualis . Zenuwverzwakking tengevolge van overprikkeld geslachtsleven
en hare behandeling, waarvan 'onanisten, paederasten, sodomieten, tribaden en
8 3

Portret van Arnold Aletrino (1885), door
Jan Veth (Ned. Lett . Mus .)
dergelijke individus' weer met veel goeds to verwachten hadden .
In dit opzicht konden de homoseksuelen beter vertrouwen op Arnold Aletrino
- rinds de eerste jaargang medewerker van De Nieuwe Gids - die in 1897 zijn
eerste beschouwing over homoseksualiteit her licht zou doen zien in de Psychiatri-
sche en Neurologische Bladen . Het betrof hier een bespreking van her boek Uranisme
et unisexualite van Marc Andre Raffalovich . Aletrino sluit zich bij diens
mening aan dat homoseksuelen zich moeten onthouden van seksueel verkeer .
Hierin ging hij dus minder ver dan Schoondermark, die in zijn eerste brochure ook
seksuele handelingen verdedigde . Maar Aletrino bleef wet zijn hele leven lang een
consequent voorvechter voor de rechten van homoseksuelen . Ook nadat deze
strijd hem in problemen bracht door her to grote enthousiasme van Jacob de
Haan, die zijn homoseksuele roman Pijpelijntjes (1904) aan hem opdroeg . In
1911 behoorde Aletrino, met Von Romer, tot de oprichters van de eerste Nederlandse
homo-emancipatiebeweging die de strijd aanbond tegen her in dat jaar
ingevoerde artikel z48bis Wetboek van Strafrecht dat homoseksuele contacten
weer strafbaar stelde .
Tot slot wil ik opmerken dat de zichtbaarmaking van homoseksualiteit, die in
de periode 1880-19oo een eerste aanzet kreeg, ook een nadeel gehad heeft . Het
feit dat er steeds meer mensen met de gelijkgeslachtelijke liefde bekend raakten,
maar de samenleving tegelijkertijd in steeds belangrijker mate hetero-sociaal
georganiseerd werd, was er de oorzaak van dat mannenrelaties, in de meest uitgebreide
zin, steeds verder gemarginaliseerd werden en daarbij vaak verdacht wetden
gemaakt door er het etiket 'homoseksueel' op to plakken . Ten tijde van de
Tachtigers werd dus een begin gemaakt met bet moeilijk, zo niet onmogelijk maken
van de hartstochtelijke vriendschappen die in deze tijd zelf nog zo'n grote rot
speelden, als ze het nadien, in ieder geval in de Nederlandse literatuur, met meet
gedaan hebben .
8 4

i De idee van de homoseksueel als een medische (en sociale) constructie nit de negentiende
eeuw werd voor her eerst ontplooid door Michel Foucault in Histoire de la sexualite i . La
volonte de savoir, Parijs (1976) . Voor de Nederlandse situatie werd deze idee in diverse
artikelen verder uitgewerkt door Gert Hekma . De ontwikkeling van de Duitse homobeweging
werd door James D . Steakley gedocumenteerd in The Homosexual Emancipation
Movement in Germany, New York (11975) . Vreemd genoeg hebben de homo-emancipatorische
geschriften die in Engeland verschenen - onder andere van de hand van Richard Burton,
Edward Carpenter en John Addington Symonds - in Nederland nagenoeg geen invloed
gehad . Tenslotte moet ik erop wijzen dat de `uitvinding' van de homoseksueel vooral
een proces in de `buitenwereld' was . Her is zeer waarschijnlijk dat individuele homoseksuelen
zich al veel langer ook door hun seksualiteit definieerden .
z Deze brief werd met een inleiding door Gert Hekma herdrukt in Homologie 111/3 (maart
1981) . Opmerkelijk is overigens dat de schrijver her aantal urningen in Nederland heel
hoog, namelijk op 50 .000 schat, dat wil zeggen ongeveer 45 procent van de mannelijke
bevolking .
3 lets dat overigens een kleine vijftig jaar later-in 193 3 - zonder schroom zou geschieden
toen Dr. Herbert Lewandowski en P .J . van Dranen in hun Beschavings- en zedengeschiedenis
van Nederland opmerkten 'dat een met gering deel der Hollandsche literatuur gewijd is
aan de homosexueele liefde', en in een rijtje `boeken waarin de liefde tot her gelijke geslacht
beschreven wordt' ook De Kleine Republiek opnamen.
8 5

De dichter der toekomst
'Dat is de dichter der naaste toekomst, de belangelooze minnaar der kunst,
de wellusteling van het schoone, de verliefde op de stemmingen zijner
ziel, die op de hooge bergen van zijn gevoel klimt om in zijn oor de
geluiden op to zwelgen, welke in den omtrek de Iucht doortrillen, en zich
in de diepste, ruwste afgronden van zijn hart stort om er to luisteren naar
het stamelen zijner stemmingen en het rillen zijner aandoeningen .'
Frans Netscher, Het daghet uyt den Oosten
0 dichter der toekomst, wellust'ling van 't schoone,
Verliefde op de stemming van 't eigen gemoed,
Hoog, hoog op den berg van 't gevoel zult gij troonen,
Daar doet gij uw oor aan geluiden to goed ;
Daar zwelgt gij de tonen, die d'omtrek doortrillen ;
En, stort ge u in 't diepste der diepten van 't hart,
Gij hoort er de stemming, hoort de aandoening rillen ; -
Ai, draal clan niet langer, maar kom, Toekomst-bard
Fortunio [=J .N . van Hall]
in : De Gids IV (1886)
J .N. van Hall in blijde afwachting van de dichter die de poezie uit het slop
kan helpen . Na Godenschemering van Emants is er nog niet veel
behoorlijks verschenen, en dat gedicht is al weer van drie jaar terug .

Annelies Snijder
Het gezicht van Amsterdam
o pleving, strijd en vernieuwing in
de architectuur r88o-r9oo

Ten tijde van Tachtig veranderde er veel in de architectuur, zeker in Amsterdam,
de stad waar de Nieuwe Gids-beweging ontstond . Daar heerste dank zij een sterke
economische opleving een enorme bouwwoede . Talrijke grote gebouwen verrezen,
de binnenstad werd city en langs de buitenrand werd een reeks nieuwe woonwijken
aangelegd. Eclecticisme en neogotiek raakten op de achtergrond, vooral
door de opkomst van de Hollandse neo-renaissance . De strijdvraag 'gotiek of
renaissance' stond in architectuur-theoretische discussies centraal tot in de vroege
jaren negentig. Toen werd her bouwen in historische stijlen op zich mikpunt van
kritiek . Vaak deden bouwkundige kwesties ook buiten de vaktijdschriften stof
opwaaien, maar in De Nieuwe Gids kwamen ze hoogstens zijdelings aan de orde .
Strijd tegen de neogotiek
Naar aanleiding van de bouw van P .J .H . Cuypers' Rijksmuseum (1876/85) laaide
een strijd tegen de neogotiek op die al veel langer werd gevoerd . Cuypers' architectuur
nam een bijzondere plaats in binnen de bouwkunst na het midden van de
eeuw . De meeste architecten werkten eclectisch : ze putten vrijelijk uit historische
stijlen . Her was een liberate en van koopmansgeest getuigende werkwijze, die
vaak theoretisch werd gerechtvaardigd als onderzoek . Men geloofde namelijk dat
de bouwkunst in verval verkeerde en was op zoek naar de `ware' negentiendeeeuwse
stiji . Cuypers zocht een andere weg om de bouwkunst to verheffen . Hij
wijdde zich vooral aan de katholieke bouwkunst, die opleefde na her herstel van
de bisschoppelijke hierarchic in 1853 . Daarbij stond de gotische kerkelijke bouwkunst
hem als ideaal voor ogen . Hij zag deze als produkt van een voorbeeldige
samenwerking van beeldend kunstenaars en ambachtslieden onder leiding van de
architect, geinspireerd door hun gemeenschappelijk geloof . Fundamenteel kenmerk
van deze goede bouwkunst was volgens hem een logische samenhang van
vorm en decoratie met de constructie . Deze rational istische architectuuropvatting
ontwikkelde hij in navolging van de Franse architect en theoreticus Viollet-le-
Duc . Cuypers gruwde van de onheuse bouwmethoden en het oneerlijk materiaalgebruik
van zijn tijdgenoten, die bijvoorbeeld baksteen met pleister bedekten of
natuursteen nabootsten in zink . Hij zag zich genoodzaakt de opleiding van vakbe-
.4
Het Stedelijk Museum (architect A .W. Weissman) in aanbouw, op de achtergrond
Cuypers' Rijksmuseum (foto : Jacob Olie, z8 november 1894 ; Hist. Topogr . Ad . Gem .
Arch . Amsterdam)
8 9

kwame ambachtslieden en decoratiekunstenaars zelf to organiseren . Zijn streven
werd ondersteund door de publikaties van zijn vriend en zwager J .A . Alberdingk
Thijm .
De weerstand tegen de overigens zeer succesvolle Cuypers betrof vooral de
vorm van zijn gebouwen . Zijn kerkelijke architectuur was uitgesproken neogotisch,
maar bij wereldlijke monumenten vermengde hij gotiek met renaissance .
Juist daar lokte de toepassing van gotiek protesten uit, vooral van liberale zijde :
men vatte her op als misplaatste paapse propaganda . De kritiek kwam niet alleen
nit de architectenwereld . Een van de hardnekkigste bestrijders van de neogotiek
was Carel Vosmaer, die er in zijn Nederlandsche Spectator vele Flanor-kolommen
mee vulde . Voor het Rijksmuseum was in overeenstemming met de bestemming
tot bewaarplaats van vooral zestiende- en zeventiende-eeuwse nationale kunstschatten
een ontwerp in renaissance-stijl vastgesteld . Tijdens de bouw week Cuypers
hiervan of en her resultaat bevat volop middeleeuwse elementen . Her gebouw
oogstte veel lof, maar zoals to verwachten was waren ook velen woedend. Onder
hen was koning Willem iii, die moet hebben uitgeroepen : 'Je ne mettrai jamais le
pied dans ce cloitre!'
De verontwaardiging betrof ook de bevoorrechte positie die de Cuypers-richting
had verworven . De rijksoverheid had her oud-liberale credo 'kunst is geen
regeringszaak' laten varen . In 1874 was her `College der Rijksadviseurs voor de
monumenten van geschiedenis en kunst' opgericht . Cuypers was hiervan lid en
raakte bevriend met de secretaris, de eveneens katholieke jhr Victor de Stuers .
Deze bekleedde vanaf 1875 de invloedrijke positie van chef van de afdeling kunsten
en wetenschappen van her departement van binnenlandse zaken . Een nauwe
samenwerking kwam tot stand, en rijksgebouwen werden in her vervolg steevast
ontworpen door Cuypers of bouwmeesters die zijn richting volgden als C .H . Peters
en J . van Lokhorst . Peters bouwde bijvoorbeeld het Amsterdamse hoofdpostkantoor
(1895/99) Cuypers sleepte kort na zijn benoeming tot architect van her
Rijksmuseum een tweede grote rijksopdracht in de wacht : her Amsterdamse Centraal
Station (in samenwerking met A .L . van Gendt ; opdracht 1877, bouw 1881/
89) . Uiteraard had het station zijn tegenstanders . Ook hier bekritiseerde men de
partijdige wijze waarop de overheid zich in her architectuurbedrijf mengde, en
hekelde her uiterlijk dat meer op een 'middeleeuws kasteel' of een 'vroolijk seminarie'
dan een stationsgebouw zou lijken .
In De Nieuwe Gids kwamen deze strubbelingen nauwelijks ter sprake .' De
spotprent die J .H . Holswilder maakte ter gelegenheid van de opening van her
Rijksmuseum werd er door Jan Veth lovend besproken, maar in een tentoonstellingsrecensie
en pas in april 189i .Voor Van Eeden (in De Nieuwe Gids van juni
1888) getuigde het kerkelijk karakter van het gebouw van her onbegrip voor
kunst bij zich als kunstkenners opwerpende lieden als Alberdingk Thijm . Hij zag
het gebouw daarover in lachen uitbarsten : 'her groote kerkraam lacht met open
mond, de mozaik-ventjes proesten her uit tegen elkaar, de torens schudden en her
heele gevaarte zet de handen in de zij van 't lachen . [ . . .] En Rembrandt! al mag hij
verguld zijn met zijn mooi paleis, her blijft komiek een groot schilder to zijn geweest
en gehuldigd to worden als een groot dominee en een kerk kadeau to krijgen
.'
9o

N'I,W E ?' 0 R
Gravure van P . van Looy
Eclecticisme, nationale renaissance en
internationaal classicisme
Hoewel de strijd tegen de `officieuze' bouwstijl nog jaren voortduurde, viel in de
praktijk de toepassing van de neogotiek in bet met bij andere stijlen . Sommige
architecten werkten nog eclectisch, zoals A . Salm (bijvoorbeeld in zijn remises en
de woonhuizen aan de Weesperzij 24-z6, uit 1887) en A.C . Bleijs in de Sint Nicolaaskerk,
schuin tegenover her Centraal Station (1885/87) . Deze kerk toont vooral
motieven uit de renaissance, maar ook uit gotiek en barok . Het eclecticisme
bleef met name in de vormgeving van interieurs vrij algemeen . De Parkschouwburg
in de Plantage (i 88z/83 gebouwd naar ontwerp van de Belgische architecten
Dumont en Chambon) was daarvan een voorbeeld . Met behulp van vele duizenden
kilo's gips en de verfkwast, en een mengelmoes van onder meer Indische,
Griekse, Moorse en middeleeuwse stijlcitaten, was een overwegend Moors aandoend
interieur geschapen, waarvan de aanblik door Van Deyssel in zijn novelle
Blank en Geel als 'wonderfeestelijk, zeldzaam schoon en ongemeen rijk' werd
beschreven . Uitgerekend de naar model van Cuypers' dochter getekende May liet
hij er 'onder de toverachtige invloed der omgeving' in bedwelming raken .
Vooral de Hollandse neorenaissance nam een enorme vlucht. De belangstelling
voor de Oudhollandse architectuur ontstond rond het midden van de eeuw, als
teken van een bredere romantische orientatie op het nationaal verleden . Een vroege
uiting was de publikatie van de reeks A fbeeldingen van oude bestaande gebouwen
waarmee de Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst in 1852 begon .
Tot navolging kwam her pas tegen her eind van de jaren zeventig .
Achteraf wordt de grote populariteit van de stijl, zeker in Amsterdam, doorgaans
begrepen als een spiegeling aan bet laat zestiende- en vroeg zeventiende-
9 1

eeuws verleden : Amsterdam verwachtte een tweede Gouden Eeuw . Dank zij een
periode van intensieve voorbereidingen, zoals de aanleg van her Noordzeekanaal,
de aansluiting op het internationaal spoorwegnet en de invoer van stoomkracht in
veel bedrijfstakken, begon na een lange en diepe malaise de economische opbloei
van de stad zich of to tekenen . De wereldtentoonstelling die in 18 83 in Amsterdam
is gehouden werd als een triomf gevierd .
In de tijd zelf beleed men zijn voorliefde voor de Hollandse renaissance meestal
in esthetische termen . Men bewonderde her kleurige, levendige en vooral pittoreske
effect van de rijk gedecoreerde Oudhollandse gebouwen met hun rode bakstenen
gevels, doorspekt met lichte natuurstenen banden, blokken en lijsten, en afgesloten
met trapgevels . Bij de navolging werd van deze elementen vaak een vrij
gebruik gemaakt . Het schilderachtige effect werd verhoogd met balkons, erkers
en torentjes en door bouwmassa's zo to groeperen dat door topgevels, torens en
hoogopgaande daken een levendige silhouetwerking ontstond . Woonhuizen en
winkels verrezen in deze stijl, zoals de kunst- en boekhandel van de firma Allert de
Lange aan her Damrak (door J . van Looy, 1886) . Tot de vele grote gebouwen in
Hollandse renaissance behoren her administratiegebouw van de Hollandse IJzeren
Spoorwegmaatschappij van C .B . Posthumus Meyes aan de Droogbak, de
Stadsschouwburg van J .L . Springer (1892-/94), in samenwerking met J .B . Springer
en Van Gendt) en her Stedelijk Museum van A .W . Weissman (1892-/95) .
In het groeiend zelfvertrouwen richtte men de blik met alleen op her grootse
nationale verleden, maar ook op bloeiende Europese hoofdsteden als Wenen, Parijs
en Berlijn . De hoopvolle gedachte dat Amsterdam zich nu onder de wereldsteden
zou scharen is of to lezen van de gebouwen die zijn opgetrokken in het interna-
Het Centraal Station als afsluiting van een Damrak-Boulevard, met een nooit uitgevoerde
bents (foto : Hist. Topogr . Ad . Gem. Arch . Amsterdam)
9 2-

tionaal classicisme, de op renaissance en barok geinspireerde stijl die in deze steden
gangbaar was . Van Gendt combineerde deze bouwtrant met Hollandse renaissance
in her Concertgebouw (1883/86), waarvan vooral her tempelfront met
de monumentale zuilen een grootsteedse allure uitstraalt. Andere voorbeelden
zijn theater Carre (1887) van J .P .F . van Rossunl en W .J . Vuyk, en het Victoriahotel
(1889-90) van J .F . Henkenhaff, tegenover her Centraal Station .
De Beurskwestie
Wereldstadijveraars en liefhebbers van het nationale erfgoed kwamen met elkaar
in botsing tijdens de Beurskwestie . De Beurs van J .D . Zocher (uit 1841/45) aan de
Dam voldeed al van begin of aan met . De eerste plannen voor vervanging werden
in 1870 gepubliceerd . In 1882 besloot de gemeente een nieuwe beurs to bouwen
op een aan to plempen deel van her Damrak . De daarop uitgevoerde demping zou
nogal voorbarig blijken . Veel particulieren waren het niet met de plaatskeuze
eens, en een langdurige pennestrijd ontwikkelde zich . Het ene plan lokte het andere
uit en de gemeente bleef besluiteloos toezien .
Tegenstand tegen bet gemeenteplan kwam vooral van de ambitieuze Amsterdammers
die de aanleg van een boulevard bepleitten over de voile breedte van her
Damrak, tussen station en Dam, en liefst doorgetrokken naar de Munt . Deze zou
de verkeersstroom opvangen die door de aanstaande voltooiing van bet station to
verwachten viel . Bovendien bood bet plan uit speculatief oogpunt gunstige perspectieven
aan de ondernemende middenstand ter plaatse, van wie de initiatieven
en de aandrang dan ook vooral uitgingen . Niet in her minst telde de overweging
dat Amsterdam met zo'n boulevard, geflankeerd door winkelgalerijen, verfraaid
met plantsoenen en fonteinen en 's avonds feestelijk verlicht, waardig de vergelijking
zou kunnen doorstaan met andere Europese hoofdsteden, die nieuw waren
uitgelegd met brede alleeen tussen monumentale gebouwen . Protesten tegen deze
plannen kwamen vooral uit kringen van de intellectuele burgerij . Daar kwam in
deze periode van dempingen en doorbraken de stadsschoongedachte tot ontwikkeling
en sprong men op de bres voor behoud van bet eigen karakter van de Amsterdamse
binnenstad . Bij de boulevardplannen dacht men zich de beurs langs her
Damrak . Andere Amsterdammers zagen het gebouw liever aan de Dam of tegenover
bet Centraal Station . Of zij stelden als oplossing van de inmiddels slepende
kwestie vergroting en modernisering van de Beurs van Zocher voor .
Het voortdurend uitstel werd ook veroorzaakt door de verwikkelingen rond
het uiterlijk van de nieuwe beurs . In 1884 schreef de gemeente een internationale
prijsvraag voor een beursontwerp uit . Maar liefst 199 inzendingen kwamen binnen
. De eerste prijs ging naar L . Cordonnier uit Rijssel, de tweede naar J .F . Groll
uit Londen en de derde naar de Amsterdammers H .P . Berlage en Th . Sanders . De
jury werd scherp bekritiseerd omdat zij een voorkeur aan de dag Iegde voor ontwerpen
in neogotiek of renaissance en classicistische ontwerpen geen kans gaf .
Een schandaal ontstond toen ontdekt werd dat Cordonnier zich had geinspireerd
op her raadhuis van La Rochelle en hij van plagiaat beschuldigd werd . Niet iedereen
wist dat in de toenmalige ontwerppraktijk ontlening heel gewoon was . Uitein-
9 3

delijk werd geen van de ontwerpen uitgevoerd . In 1887 maakte Weissman in opdracht
van de gemeente een nieuw plan . Dit werd gepresenteerd als een combinatie
van de goede eigenschappen van de bekroonde ontwerpen, maar goedkoper
uitgewerkt . De architectenwereld reageerde woedend . Resultaat was dat de
beursbouw op de lange baan werd geschoven .
Pas in 1896 werd de knoop doorgehakt . De nieuwe wethouder van publieke
werken M.W.F. Treub kwam tot de conclusie dat her gedempte stuk Damrak de
enige haalbare plaats was, en wist zijn vriend Berlage aangesteld to krijgen als
adviseur en vervolgens als bouwmeester van de bents . Hij loodste diens plannen
door de gemeenteraad op basis van plattegronden en situatieschetsen . De geveltekeningen
hield hij achter, waarschijnlijk om een nieuwe rel to voorkomen .
Cityvorming: bedrijvigheid in de horeca
In de binnenstad van Amsterdam was de cityvorming begonnen . De winkelstand
breidde zich nit als gevoig van de groeiende welvaart . De eerste kantoorgebouwen
verrezen en de horeca nam volop deel aan de ondernemingslust . De commerciele
architectuur werd een belangrijk werkterrein voor architecten . Toenemende concurrentie
maakte een aantrekkelijke en modieuze vormgeving nodig om klanten to
werven . De rijk gedecoreerde Hollandse renaissance leende zich er goed voor,
evenals her internationaal classicisme, vooral voor deftiger gelegenheden . Tegen
Pasie waarmee Maurits van der Valk in 1883 als journalist van De Amsterdammer
toegang kreeg tot her terrein van de Wereldtentoonstelling, achter her Rijksmuseum in
Amsterdam (brievenarchief Jan Veth)
9 4

het midden van de jaren negentig drong juist op dit gebied invloed van de Jugendstil
door .
De Tachtigers, fervente cafe-gangers, hebben de stormachtige ontwikkelingen
in dit bedrijf van dichtbij meegemaakt . Hun cafe-bezoek werd gememoreerd door
Erens : `Ja, dat "zwammen" op allerlei kamers in de Pijp of in de cafe's, bij Willemsen,
Mast, Krasnapolsky, de Poort van Cleve of in allerlei kleine kroegjes van
Amsterdam! War hebben wij gepraat en wat heb ik gepraat! [ . . .] Zoo ontstonden
de nieuwe begrippen over literatuur en andere kunsten ; her broeide toen van alle
kanten .' (Uit : Vervlogen jaren .) Flanor vergaderde in De Karseboom in de Kalverstraat
en na afloop praatte men bijvoorbeeld na in cafe Polonais, het latere Polen .
Dit waren oude etablissementen, die concurrentie kregen van nieuwe gelegenheden
als Willemsen aan de Heiligeweg . Het werd gebouwd naar ontwerp van Van
Gendt en Weissman en was na de opening in 1881 al spoedig her stamcafe van de
Tachtigers . Erens schreef : "`Willemsen" op den Heiligeweg was her cafe, waar wij
her meest bij elkaar kwamen en dat was 's avonds tegen tien uur . De artiesten
hadden er een vast tafeltje, rechts van den ingang tegen den muur .' Veth, Kloos en
Van der Goes kwamen er dikwijls en ook Van Eeden, die echter nooit aan de
artiestentafel zat . `De bezoekers zaten nog min of meet vreemd tegenover elkander
en zij begonnen hunne gedachten to wisselen . Er was daar nog met die confraterniteit,
die later zou groeien in de bijeenkomsten in de Poort van Cleve en bij
Mast, toen wij allemaal beproefde strijders waren geworden ; de bijeenkomsten
bij Willemsen waren her preludium tot de eigenlijke literaire beweging .'
De wereldtentoonstelling gaf een extra stimulans aan de horeca-branche. Onder
de in 1883 nieuw geopende hotels, cafes en restaurants was het zeer deftige
restaurant Riche aan het Rokin, dat Van Gendt in internationaal-classicistische
stijl ontwierp . Hier veroorloofde Paaps Vincent Haman zich bij uitzondering wel
een diner : `Daar, om hem been en in hem, was het gevoel geweest van rijkdom,
van met zo Jan en alleman, van chique .' Na deze versterking begaf hij zich voor
een kleintje koffie of pousse-cafe naar het eveneens in de tentoonstellingstijd opgekomen
Aux Caves de France in de Kalverstraat . Erens ontmoette hier in 1883 Van
Deyssel voor her eerst, die met zijn vrienden Arnold Ising en Arnold Croiset bijeenzat
in de grote pluche fauteuils van de luxueus ingerichte bovenzaal . Krasnapolsky,
befaamd om zijn wintertuin (door G .B . Salm, 1879/80), werd voor de
tentoonstelling onder leiding van dezelfde architect vergroot en tot hotel ingericht
. Her was een geliefde eetgelegenheid, net als Die Port van Cleve aan de Nieuwe
Zijds Voorburgwal, tegen 189o her stamlokaal van de Tachtigers .
De geschiedenis van Die Port van Cleve illustreert de bouwkundige ontwikkeling
in deze sector . In 1870 werden bier twee oude pakhuizen tot bierhuis verbouwd,
waarbij uitwendig alleen de onderpui en eerste verdieping een nieuw aanzien
kregen . Her etablissement werd in een krantebericht toegejuicht omdat `men
thans in een flink, ruim en goed geventileerd lokaal zijn glas bier zal kunnen gebruiken,
een genot, dat wij niet kennen, daar die inrichtingen voor verreweg het
meerendeel, in bekrompen, pijpenlavormige, smalle huisjes gevestigd zijn .' Was
bet cafe bij opening baanbrekend, snel opeenvolgende aanpassingen waren nodig
om modern to blijven . Bij een verbouwing van 1885/88 bleef alleen het inwendige
van de zaal nagenoeg onveranderd . Her gebouw kreeg een nieuwe gevel, ontwor-
9 5

pen door Gosschalk in een mengvorm van renaissance en gotiek . Een reeks hoge
halfrond afgesloten ramen in de onderpui bracht meer licht in het interieur . Deze
vergroting van her glasoppervlak kwam ook veel voor in de toenmalige winkelarchitectuur
en diende natuurlijk tegelijkertijd de verleidelijke uitstalling van koopwaar
.
Cafe Mast of Milles Colonnes (in 1875 door Gosschalk ontworpen) was ook
zo'n modern ruim cafe . Her door vele kronen verlichte interieur trok bezoekers
van verre aan . Her lag aan het als trefpunt in de jaren tachtig steeds geliefder
wordende Rembrandtplein en werd door de Tachtigers gefrequenteerd . Van Looy
gaf in een schilderij' en een sonnet zijn impressie van de roezige roodbruine zalen .
Gietijzeren zuilen droegen her plafond en werden door talloze spiegels weerkaatst,
waaraan her cafe zijn naam ontleende.
De concurrentie bracht wedijver in extra trekpleisters . De eigenaars van cafe
Roetemeijer in de Amstelstraat weerden zich daarbij dapper . De zaak werd
achtereenvolgens met een wintertuin en een winkelpassage uitgebreid (resp . 1875
en 1879, onder leiding van Y . Bijvoets) en in 1881/8z met een panopticum op de
bovenverdieping (ontworpen door Th . Sanders) . Her cafe had zeer hoge in elkaar
overlopende zalen, waarvan Gorter en Van der Goes vaste bezoekers waren . Her
nieuwe geheel werd in een krantebericht geprezen om de `cosmopolitische indruk'
die het maakte . Ook een `American Bar' maakte er deel van uit : Amerikaans raakte
in de mode . Op her Leidseplein liet C .A .A . Steinigeweg het American Hotel
bouwen, ontworpen door Ed . Cuypers en geopend in 1881 . Niet zozeer de architectuur
was Amerikaans als wel de opzet- men verhuurde appartementen - en
de decoraties : aan de wanden van de zalen waren taferelen van her Amerikaanse
landschap to bewonderen, bij de entree meer dan levensgrote beelden van roodhuidenopperhoofden
en hun squaws . Dit hotel werd een van de vaste pleisterplaatsen
van de medewerkers van De Kroniek . Al in 1899 besloot men her to
vervangen door een geheel nieuw gebouw, het tegenwoordige Americain .
Stadsuitbreiding
Buiten de vroegere stadswallen waren uitgebreide woonwijken in aanbouw . Binnen
de stad was geen plaats meer : de bebouwing van de laatste open terreinen, die
van de geslechte wallen en bolwerken en de Plantage was al in de jaren zestig
ingezet. Hier verrezen hoofdzakelijk ruime, gerieflijke woonhuizen voor gegoeden,
merendeels bewoners van de grachtengordel die de onplezierige kanten van
de binnenstad ontvluchtten : onhygienische, stinkende grachten en gevaar voor
epidemieen die konden overslaan uit de sloppenbuurten . Daar woonde her armere
bevolkingsdeel in ellendige omstandigheden . Door de enorme bevolkingsgroei
vanaf de jaren zeventig verergerde deze woningnood . De toen stijgende welvaart
bracht soms ook hogere lonen met zich mee, zodat een markt voor eenvoudige
woningbouw ontstond en de stadsuitbreiding op gang kwam .
De gemeente liep steeds achter de ontwikkelingen aan . Het eerste uitbreidingsplan
werd in 1866 door stadsingenieur Van Niftrik ontworpen en was een monumentaal
plan, dat een voortzetting van de aanleg van deftige burgerwijken voor-
9 6

zag . Her werd verworpen, onder meer vanwege de onmogelijkheid van de beno-
digde grootscheepse onteigeningen en de onzekerheid over de plaats van her Cen-
traal Station . Pas in 1877, toen de uitbreiding al volop bezig was, werd een plan
van de directeur van publieke werken Kalff vastgesteld. Dit zeer liberate plan was
er vooral op gericht de grondexploitanten de grootst mogelijke vrijheid to laten .
Aan de gronden werd zo min mogelijk een bestemming opgelegd . Dat betekende
onder meer dat her stadsgroen tot een minimum was beperkt . Enkele belangrijke
verkeerswegen waren planmatig uitgezet, voor her overige volgde her stratentrace
getrouw de richting van de vroegere poldersloten en paden - de eigendomsgren-
zen immers . `De straten recht, eentoonig recht, de straten met de roze brikken . De
huizen alle even hoog ; de straten strak, geen boog.' Zo schetste Erens in zijn pro-
za-gedicht `de Pijp' in 1892 her gevolg . Tien jaar eerder beschreef Van Eeden de
aard van de bebouwing: `Die huizen zijn op een voordeeltje gebouwd, de heden-
daagse beschaving laat zich zeer goed tot zulke praktijken misbruiken . Hoog wor-
den de dunne muren opgetrokken, zo zuinig mogelijk wordt her houtwerk be-
steed, en door goedkope versierseltjes tracht men vergeefs die innerlijke zwakte
goed to maken . Verveloze balkonnetjes, afgeschilferde pleisterornamentjes zijn de
sprekende getuigen van die aannemersgeest .' Met zulke slechte, hoge en smalle
woningen werden de meeste nieuwe buurten volgebouwd . Ze waren bestemd
voor degenen die zich net konden veroorloven de krottenbuurten in de oude stad
to verlaten . Omdat de huren voor velen moeilijk op to brengen waren, werden
vaak kamers verhuurd . Zo ontwikkelde de Pijp, de vroegste buurt van de uitbrei-
ding, zich tot rosse buurt en studentenwijk, met een bloeiend cabaretwezen . Van
Eeden woonde er zelf vier jaar, Van Looy van r88o tot 1885, Erens deelde er
kamers met Van Deventer en Kloos bewoonde er minstens negen verschillende
adressen .
In de Oosterparkbuurt, een van de nieuwe wijken, valt her 'Witsenhuis', Oos-
terpark 8z, op door een monumentalere vormgeving . Her werd in 1884 gebouwd
als woonhuis met beeldhouwersatelier, naar ontwerp van Ed . Cuypers . Willem
Witsen betrok her pand in 1891 en richtte er ateliers in voor zichzelf (en voor
Israels, Breitner en Haverman) . Hij ontving er ook zijn vele andere vrienden uit de
kring van Tachtig, en Verlaine, die er tijdens zijn bezoek aan Nederland in 1892
logeerde. Her huis was opgetrokken op de gronden van een particuliere bouw-
maatschappij die er een luxekwartier gepland had . De aanleg van dit stadsdeel zou
fraaier zijn clan gebruikelijk in de nieuwe stad . Straten zouden in bochten verlopen
en onderbroken worden door verschillende pleinen . Er was echter weinig belang-
stelling voor . Sinds de totstandkoming van een spoorverbinding met her Gooi
verliet een gestaag groeiende stroom gegoede Amsterdammers de stad, weldra
gevolgd door intellectuelen en kunstenaars . Uiteindelijk werd ook deze buurt vol-
gebouwd met slechte woningen langs kaarsrechte straten .
Nieuwe ideeen in de jaren negentig
In de loop van de jaren negentig nam de kritiek op de gevolgde wijze van stadsuit-
leg en woningbouw toe . De nieuwe radicaal-liberalen in de Amsterdamse gemeen-
9 7

teraad drongen aan op meet overheidsbemoeienis en boekten enig succes, maar
belangrijke verbeteringen werden pas mogelijk door de landelijke Woningwet van
19oi . Ook binnen de architectuur kwam een vernieuwingsbeweging op gang .
Daarbij vonden verschillende architecten aansluiting bij een intellectuele en artistieke
voorhoede, waar de rol van De Nieuwe Gids werd overgenomen door De
Kroniek . Nu de beweging van Tachtig op zijn eind liep, kwam soms samenwerking
tot stand tussen architecten en Tachtigers, en deden zich behalve persoonlijke
ook zakelijke contacten voor .
De vernieuwing ging vooral uit van Berlage en van een aantal jongere architecten
als Van der Pek, De Bazel, Lauweriks, Walenkamp, Kromhout en Bauer . Zij
schilderden de eigentijdse bouwpraktijk of als extreem formalistisch en commercieel,
en pleitten voor een zuivering van beroepsopvatting en herstel van bet juiste
begrip van architectuur . Het oppervlakkige en overdadige gebruik van historische
motieven en ornamenten zou moeten plaatsmaken voor een terugkeer tot fundamentele,
'eeuwige' architectonische principes . Hieronder werden vooral verstaan
eenvoud van compositie, goede verhoudingen tussen onderdelen, oprecht materiaalgebruik
en een logisch verband tussen vorm, decoratie en constructie . Deze
architectuuropvatting was natuurlijk grotendeels al geintroduceerd door bet duo
Cuypers en Alberdingk Thijm . Verschillende van de jongeren werkten dan ook
enige tijd op Cuypers bureau . Ook zij hechtten sterk aan samenhang tussen de
kunsten, en velen van hen waren actief op bet gebied van toegepaste kunst . Als bij
Cuypers was hun rationalisme nauw verweven met idealisme, maar dit had een
nieuwe lading gekregen . De krachtige opkomst van de arbeidersbeweging bracht
een verlies aan zekerheden bij de burgerij . Dit uitte zich in het intellectuele en
culturele leven, in uitersten gesproken, in een vlucht in hoger sferen of de voorbereiding
van een socialistische maatschappij . Het buitenland, dat in maatschappelijke
ontwikkelingen voorop ging, leverde hierbij invloedrijke voorbeelden . De
Bazel en Lauweriks streefden vernieuwing na vanuit een theosofische wereldbeschouwing
. Bauer en Berlage ontwierpen hun nieuwe bouwkunst voor een socialistische
toekomst .
Berlage
Berlages vroege gebouwen, ontworpen in samenwerking met zijn toenmalige
compagnon Sanders, tonen verschillende vormen van neorenaissance, zoals de
beide beursontwerpen uit 1884 en '85 en her winkelpand van Focke & Melzer,
Kalverstraat 152 (1884/86) . In 1889 hield hij een donderrede tegen stijl-imitatie
en materiaalvervalsing . Vier jaar later gaf hij in de lezing `Bouwkunst en Impressionisme'
zijn visie van de toekomstige architectuur . Zijn ontwerptheorie vertoont
verwantschap met de impressionistische esthetiek van de Tachtigers : de
nieuwe bouwkunst moet niet alleen bouwkundig deugen, maar ook een trefzekere
belichaming zijn van bet subjectieve vormgevoel van de architect . Daarbij moet
her detail ondergeschikt zijn aan bet geheel opdat de toeschouwer dit in een moment
begrijpt. Noodzakelijk vloeit daaruit voort een `bouwkunst van grote accenten',
die vooral door silhouetwerking spreekt, met een sobere, tot in het oog val-
9 8

De beurs van Berlage in aanbouw (foto : Hist. Topogr . Ad . Gem . Arch . Amsterdam)
lende punten beperkte decoratie . Het verzekeringskantoor De Algemeene (1892/
94) aan her Damrak was een vroeg voorbeeld van Berlages impressionistische
bouwkunst .
In 1895 werd Berlage vast medewerker van De Kroniek . In zijn artikelen daarin
en in her Tweemaandelijksch Tijdschrift toonde hij zich in dat jaar volop Negentiger
en gemeenschapskunstenaar . Hij zette er een zeer idealistische constructie
uiteen : de ware, constructieve bouwkunst gedijt alleen in een maatschappij die
door een gemeenschappelijk ideaal bezield wordt; zo'n maatschappij - de socialistische
- kondigt zich aan, en de kunstenaar-als-profeet bereidt de toekomstige
kunst voor . Deze moet echter voortkomen uit het hele yolk . Dat wordt bereikt
door samenwerking van architect, beeldend kunstenaars en ambachtslieden .
In de Beurs kon Berlage zijn idealen op monumentale schaal in praktijk brengen
. Het gebouw was in 1903 voltooid . Bij alle complexheid van her geheel is er
eenheid in de behandeling van de onderdelen, zoals in de verschillende gevelvormen
en venstergroeperingen, en door her doorlopend vlak van de bakstenen muren
. Natuurstenen detaillering en decoratie is aan her muurvlak ondergeschikt
behandeld, en gebruikt uit constructieve noodzaak of om een constructief accent
to leggen . Aan oost- en noordzijde zijn uit de plattegrond voortvloeiende onregelmatigheden
en verspringingen van bouwmassa's met gecamoufleerd . De `eenheid
in veelheid' was ook gewaarborgd doordat de decoratie in handen was van overtuigde
gemeenschapskunstenaars, die nauw samenwerkten met de architect . Derkinderen,
Roland Holst en Toorop maakten ramen, schilderingen en tegeltableaus,
Zijl en Mendes da Costa de sculptuur . Albert Verwey, bevriend met Berlage,
droeg zorg voor her iconografisch programma en de spreuken . Terwijl Van
9 9

Eeden in De Kroniek (van april r 898) voorstelde de stem van her geweten to laten
spreken door de `nieuwe roof-burcht' to voorzien van Oudhollandse spreuken als
'Kleyne diefkens hangt men, de groote laat men loopen', trachtten Verwey en
Berlage de opdracht to verenigen met een socialistische toekomstvisie. 3 Decoraties
en spreuken profeteren een toekomst waarin een bents overbodig is omdat de
gemeenschap zelf de verdeling van goederen verzorgt . De Beurs lokte een storm
van verontwaardiging uit. Hij viel ook niet bij alle architecten van de revolutionaire
garde in de smaak . Lauweriks vond hem 'onesthetisch en verwerpelijk' en De
Bazel uitte ernstige bedenkingen . Her American Hotel van Kromhout (in samenwerking
met H .G. Jansen, 1899/1902), met zijn speelse vormgeving, is ook wel
als kritiek op de Beurs opgevat .
Contacten tussen jonge architecten en Tachtigers
Van de jongere architecten werd in de jaren negentig nauwelijks bouwkundig
werk gerealiseerd . Zij leefden hun denkbeelden nit in toegepaste kunsten, prijsvraagontwerpen
en artikelen, soms in De Kroniek . Willem Bauer kreeg tijdens
zijn korte loopbaan als praktizerend architect voornamelijk opdrachten uit de
kringen rond zijn broer Marius en zijn vriend en arts Van Eeden . In 1898 ging hij
op Walden wonen en ontwierp er verschillende hutten . Daarbij volgde hij de beschrijving
die Thoreau in Walden gaf . De uiterst simpele bouwsels waren bestemd
voor hemzelf, voor Van Eeden, Carry van Hoogstraten en Nico van Suchtelen .
Ook op Walden ontwierp hij `De Lelie' voor her gezin van Van Eeden (1898/99)
`De Maerle' voor Betsy van Hoogstraten-Van Hoytema (1899) en her huisje voor
Truida Everts (1900) . Bauers laatste werken voor zijn dood in 1904 waren een
viertal villa's in Aerdenhout (alle nit 1902), voor Marius Bauer, Betsy van Hoogstraten,
Betsy Witsen-van Vloten en Breitner . Zijn landhuisjes en villa's vallen in
de toen gangbare villabouw op door soberheid . Met hun veelal witgepleisterde
muren en strakke belijning sluiten ze aan bij een nieuwe traditie van landhuisbouw,
waarvan de villa die Berlage voor Van Eeden in Bussum bouwde (1892/93
in 1902 verbouwd) het prototype was . Het huis `De Bremstruik' van Van Deyssel
in Baarn (1 goo/o1) is een nog strenger voorbeeld van deze opvatting . Her was de
vroegste bouwkundige opdracht die De Bazel kreeg, en wel op voorspraak van Jan
Veth . Diens atelier en huis to Bussum verbouwde hij ingrijpend in 1902 en 1904 .
Veth moet ook hebben bemiddeld bij zijn eerste grote opdracht, de modelboerderij
Oud-Bussum to Bussum (19oz/06) . De Bazels medewerking aan deze idealistische
onderneming was mogelijk voor Van Eeden de aanleiding om hem na de
dood van Bauer aan to trekken als architect voor Walden . De Bazel ontwierp er
een bakkerij en een chocoladefabriek (resp . 1905 en 1906) .
De relaties die in de loop van de jaren negentig tot stand kwamen zullen gedeeltelijk
voortgevloeid zijn uit praktische omstandigheden . Pas nu waren de voormalige
Nieuwe Gidsers in de maatschappelijke positie om als opdrachtgever op to
treden, en ontwerpen van aankomende architecten waren waarschijnlijk relatief
goedkoop . Van Eeden was bijvoorbeeld zeer to spreken over de betrekkelijk be-
100

scheiden som die Berlages villa hem kostte . Maar daarnaast was er, door de alge-
mene vermaatschappelijking van denkbeelden, ook sprake van werkelijke verwantschap
. In de jaren tachtig bestonden er tussen Nieuwe Gidsers en architecten
veel minder contacten . 4 De Nieuwe Gids besteedde geen aandacht aan eigentijdse
architectuur. Dat is geen wonder gezien het verschil in kunstopvatting dat er toen
was : aan de ene kant individualisme en oorspronkelijkheid van gevoel, aan de
andere kant afhankelijkheid van bestaande vormen . Werd de in de jaren 188or895
gerealiseerde architectuur door de Tachtigers genegeerd, door de Negentigers
werd deze bouwkunst verguisd. Vanuit hun optiek waren de vernieuwingen
die zich daarin hadden voorgedaan - de opkomst van internationaal classicisme
en vooral Hollandse renaissance - slechts schijnvernieuwingen . Toch heeft her
gezicht dat Amsterdam toen kreeg natuurlijk betekenis . Het weerspiegelt de nieuwe
geest van optimisme, zelfvertrouwen en ondernemingslust die Amsterdam in
die jaren beheerste.
i Volgens de notulen van de redactievergaderingen van De Nieuwe Gids was men in 1885
wel van plan een artikel over her Rijksmuseum to plaatsen . Daartoe werden o .a . de heren
Wijsman (Weissman?) en Posthumus Meyes uitgenodigd . Een dergelijk stuk is echter nooit
in De Nieuwe Gids gepubliceerd .
z Zie omslag .
3 Verwey zette zijn denkbeelden hierover uiteen in zijn 'Bijdragen tot de versiering van de
Nieuwe Bents', Tweemaandelijksch Tijdschrift afl . 5 (mei 1898), p . 183-ZTz
4 Onder de leden van Flanor was een architect, C .B . Posthumus Meyes. Verder zijn er
contacten geweest via de Brederode-groep - ter gelegenheid van de Brederode-feesten van
1885 in her leven geroepen - die als een soort gezelligheidsvereniging bleef voortbestaan .
Tot de leden en regelmatige gasten behoorden Tak, Van der Goes, Van Deyssel, Verwey en
de architecten Weissman, Jan Springer en Berlage .
101

1 03arev,mRartmus N'#hotY
`~~i,~y,,~q~ti .
Prot. Koch ' in de hoop Let n eroeLJoro .wk enn Iitteonire aiekten to +rrtooeo . zoeLt naar de bacir
4ee deendrotn.
Professor Robert Koch, sinds 1885 Berlijns hoogleraar in de bacteriologie
(en kort daarvoor nog werkzaam in een krankzinnigengesticht to
Langenhagen), zoekt na de ontdekking van de tuberkulosebacil en die der
cholera ijverig verder in de strijd tegen alles wat schadelijk is voor de
mensheid .

Sybrand Hekking
Dat is weer de groote kwestie
van voelen en niet voelen
en niet voelen
bet dilemma van de fotogra fie
tussen r88o en r9oo

De Tachtigers, de Nieuwe Gidsers, vormen de eerste kunstenaarsgroep in Neder-
land die mede bekend zijn door de vele foto's die er van hen gemaakt werden .
Misschien is deze groep door die foto's wel zo'n bekende stroming geworden . In
ieder geval zijn nu van vele Tachtigers de gezichten meer gezien dan her werk
gekend .
In de tijd dat De Nieuwe Gids werd opgericht, in 1885, werd de fotografie
beheerst door de discussie of zeal dan niet een kunstvorm was . Sinds de uitvinding
in 1839 verkeerde de fotografie nu in een diepgaande crisis waaruit ze pas om-
streeks 19Zo weer- trouw aan haar eigen middelen - te voorschijn zou komen .
Tweespalt
In plaats van zich to verenigen waren de fotografen in 1885 in twee kampen to
verdelen . Enerzijds de fotografen die ervan overtuigd waren dat fotografie kunst
was . Ze trachtten hun doel to verwezenlijken door een knieval to doen voor de
kritiek uit de kunstwereld en zoveel mogelijk her uiterlijk van schilderkunst to
imiteren . Daarbij verloochenden zij juist de karakteristieke eigenschappen van de
fotografie . Zij grepen persoonlijk zoveel mogelijk in, in her harde, realistische,
niets verhullende beeld dat de foto gaf . Ze verdoezelden, retoucheerden, arrangeerden,
knipten, plakten en monteerden naar hartelust . Hun onderwerpkeus
werd bepaald door de gebruikelijke onderwerpen van de in zwang zijnde schilderkunst
van de 'Haagse School' of her roemrijke verleden uit de zeventiende eeuw .
Landschappen, zeegezichten en genrestukken beheersten de tentoonstellingen,
tijdschriften en werkbesprekingen .
Anderzijds waren er de fotografen die juist een voorkeur hadden voor her
De St Laurenskerk to Rotterdam (1890), door Charles Mogle .
De Duitser Charles Mogle was een van de eersten die in Nederland de kunstfotografie
introduceerden . In tegenstelling tot de fotografie van Jacob Olie trachtte hij door
persoonlijk ingrijpen in her fotografisch procede de foto artistieke meerwaarde to geven .
De fotografie probeerde de technische verbeteringen van de optiek die tot haarscherpe
beelden leidde to verdoezelen . Her impressionisme was de leidraad voor de to bereiken
resultaten . Mogle o .a . stimuleerde deze ommezwaai in de fotografie in Nederland,
waarop door de kunstenaars in die tijd nogal fel werd gereageerd, zij wezen her
imitatieve juist af . Dit was echter pas her begin van deze ontwikkeling in de fotografie .
1 0 5

scherpe, detailrijke en niets verhullende beeld dat hun technisch geperfectioneerde
camera's opleverden . Voor hen was her documentaire karakter van de fotografie,
het vastleggen van belangrijke gebeurtenissen en het scherp portretteren van tijdgenoten
van belang. Waarom moest de natuur daarbij een handje geholpen worden?
De eerste groep waren de `kunstfotografen', de tweede de `vakfotografen', zoals
ze zichzelf en elkaar noemden . Of als de discussie hoog opliep, `dilettantes, die
komen to staan tegenover produkten van foto(kunst), waarvan hij niets begrijpt,
hetgeen met zijn schuld is, doch dat zijner opvoeding, hij krijgt concurrentievrees
en bet stemt hem bitter ." De ruzies zouden soms nog hoger oplaaien en leiden tot
her verbreken van vriendschappen .
De ommezwaai
Hoe was deze situatie nu ontstaan? Idzerda, een bekend kunstfotograaf die een
tweetal boeken over kunstfotografie op zijn naam heeft staan en zich vaak in de
discussie mengde als de `Stieglitz van Nederland" omschreef her in i9o8 in De
Amsterdammer als volgt : 'Kan men dus zeggen, dat tot omstreeks her jaar 18zo
[zetfout moet m .i . i86o zijn - SH] kunstfotografen bestonden ; na dien tijd, tot
omstreeks 1888-go is dit niet bet geval . En dit ligt hoofdzakelijk en in de geliktheid,
die de kunst in her algemeen in dien tijd had, en in bet verbeteren der objectieven,
war betreft hunne fouten, waardoor de zachte onscherpte ten gevolge der
sferische aberratie enz . die zoo mooi doet in portretten van vroeger, plaats maakte
voor een schrikbarende duidelijkheid, voor de wetenschap van groot gewicht,
voor de kunst de genadeslag . [ . . .] De korrekte weergave der objecten, de volledige
detailleering was met geschikt om de stemming, die de natuur op ons maakte to
verhoogen . [ . . .] Omstreeks 18 9o wordt her anders, de dilettant, die nit den aard
der zaak niets heeft to maken met de heerschende opinie, daarbij hebbende kunstgevoel,
trachtte eerst door her vinden van positieve afdrukprocedes, die een persoonlijk
ingrijpen toeliet her onpersoonlijke resultaat der fotografie to vervangen
door een persoonlijk lets, en zoo krijgen wij omstreeks '9o de "renaissance der
kunstfotografie", die zich langzaam maar zeker een weg heeft gebaand, in weerwil
van haar heftige bestrijding tot op heden toe .' Idzerda gaat daarna uitgebreid in op
de verschillende mogelijkheden persoonlijk in to grijpen in her negatief en her
positiefprocede . Volgens hem is fotografie kunst als de fotograaf kunstenaar is,
zijn werk dat kan belichamen war hij voelt en aan onze fantasie tegemoet kan
komen .
De kunstnorm van de Tachtigers
Deze discussie, die in Nederland nu soms nog de kop opsteekt, zou tot de jaren
twintig de kringen der vakfotografen beheersen . Daarna verschoof ze naar her
amateurniveau . Her was echter een serieuze discussie en tot op heden heeft ze
gevolgen voor de fotografie en de positie van de fotograaf ten opzichte van de
ro 6

andere beeldende kunsten . De hele discussie draaide om de vraag : 'Wat is kunst?'
Men moet echter in het achterhoofd houden dat deze discussie door beeldende
kunstenaars vanuit een loopgravenstelling verdedigd werd. Graveurs, etsers, tekenaars,
portret- en miniatuurschilders waren na de uitvinding van de fotografie van
hun brood beroofd . Elke vooruitgang in de ontwikkeling van de fotografie werd
met argusogen gevolgd. Kleurenfotografie was weliswaar nog niet uitgevonden
voor algemeen gebruik, maar kleurenprocedes bestonden er wel : onder andere de
autochrom (een soort van grootbeeld dia) . De beeldende kunstenaars zagen de
fotografie dus als vakvijand nummer een .
In kort bestek kan de discussie als volgt samengevat worden : fotografie is geen
kunst omdat een foto tot stand komt via een apparaat, een mechanisch procede,
dat met chemische middelen, scheikundige reacties, tot haar uiteindelijke resultaat
komt. De menselijke creativiteit ontbreekt hier helemaal, omdat de fotografie
gebonden is aan de werkelijkheid . Zij kan alleen dat opnemen wat men ziet, water
al is, en bet alledaagse is banaal - dus Been kunst . Terwijl de andere kunsten
ontspruiten aan de menselijke geest, de fantasie, gevormd door cultuur en esthetische
opvattingen, uitgevoerd worden met menselijke emotie en, als het een goed
werk betreft, menselijke emoties op kunnen roepen . Of, zoals Kloos het zegt :
'Kunst is de allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie .' Met
een machine is dit to enen male onmogelijk. Kloos propageerde hiermee een nog
extremer individualisme dan hij eerder gedaan had .
Voor de periode omstreeks 1885-'9o is het echter mogelijk de schilderkunst
tegenover de fotografie to zetten, door de vergelijking met de tegenstelling die er
onder de Tachtigers-literatoren was met betrekking tot naturalisme en romantiek,
zoals Garmt Stuiveling in De Nieuwe Gids als Geestelijk Brandpunt stelt : 'Het is
duidelijk, dat her naturalisme naar zijn bedoeling absoluut objectivisme wil zijn
en derhalve volstrekt tegengesteld is aan het individualistisch-subjectivisme der
moderne dichters .' Wijzer geworden, waarschijnlijk door Netschers overtuigend
betoog, schrijft Kloos dan ook in augustus 1886 : 'Eigenlijk zou men Ale dichters
stemmingkunstenaars kunnen noemen, in zover zij met hun gevoel beginnen, en
hierin staan zij tegenover de naturalisten die van de realiteit uitgaan .'
Als men in deze tekst de woorden 'naturalisten' door 'fotografen', en 'dichters'
door 'beeldend kunstenaars' vervangt, heeft men het standpunt in een notedop .
De kritiek van de Tachtigers
In feite zijn Kloos' uitspraken op de dichtkunst gericht, maar er zijn ook een groot
aantal uitspraken van Tachtigers over fotografie die hun standpunten duidelijk
maken . Hierbij moet opgemerkt worden dat zij niet onbekend waren met het
medium . Willem Witsen was in feite hun hoffotograaf en was meer dan als amateur
met fotografie bezig. Zeker in het perspectief van zijn tijd gezien .
Jan Veth schreef in De Nieuwe Gids in 1888 : `De meeste mensen denken dat het
voorstellen van een vorm bereikt wordt door het heel correcte natekenen ervan .
Als dat nu waar was, dan zouden er geen beter getekende dingen bestaan dan
fotografieen . En waardoor komt het dan dat eene teekening van een groot kun-
1 0 7

stenaar zoveel meer to zeggen heeft dan eene fotografie, die toch zo juist mogelijk
weergeeft de lijnen en bet modele van cen lichaam? [ . . .] Dat is weer de groote
kwestie van voelen en niet voelen en met voelen, [ . . . ] Zie eene maschine geeft, dom
maar heel juist, war iedereen zien kan . Maar een kunstenaar ziet, bij elk onderwerp,
her juiste karakter, de expressie die het geeft ; [ . . .] Begrijpt ge nu dat een
fotografie dat nooit kan geven, dat wat er omgaat in de ziel van iemand, die veel
omvat, noodzakelijk een anderen vorm moet krijgen als wat iedereen die goede
ogen heeft, ook zien kan [ . . .] Teekenen is niet het nabootsen van de natuur, maar
het weergeven van het gevoelde en doorleefde dingen in lijnen . Daarom heeft een
krabbel van zijn hand meer to beduiden dan alle fotografieen .'
Willem Witsen
Hoe vreemd het ook mag klinken, Witsen die zelf een verwoed fotograaf was hield
er geen ander standpunt op na . Hij was natuurlijk in de eerste plaats schilder en
beoordeelde andermans werken ook naar maatstaven die voor schilderkunst golden
. In r 888 schreef hij in De Nieuwe Gids over `Jan Beers in het panorama' dat in
diens werk 'met meer kunstwaarde is aan to wijzen dan in een fotografie naar de
natuur' en even later over fotograferen in her algemeen : 'fotograferen is een ambacht
; het zal een hulpmiddel voor de kunstenaar zijn, maar kan zelf onmogelijk
"kunst" zijn .' Wie het fotowerk van Witsen kent zal dit vreemd in de oren klinken .
Maar we zien dit werk nu vanuit het standpunt van de geschiedenis en kunnen het
vergelijken met ander fotografisch werk nit die tijd . Een vergelijking met contemporain
werk valt mijns inziens steeds uit in bet voordeel van Witsen, als men het
vergelijkt met als criteria de eisen die toen als nieuw golden binnen de fotografie .
Zij mocht haar eigen karakter niet verloochenen en er moest toch van een doorleefd
kunstgevoel, het uitdrukken van het karakter van bet gefotografeerde onderwerp
in een uitgewogen compositie sprake zijn .
De fotografie was voor Witsen niet meet dan een hobby, waar hij wel meer dan
als geinteresseerde leek mee bezig was . Als man van zijn tijd, verkerend in de
hogere klassen van de maatschappij en met voldoende kapitaal kon hij zich deze in
die tijd zeker bijzonder kostbare bezigheid permiteren . Hij heeft zijn werk echter
nooit tentoongesteld, wat voor een man met zijn connecties toch niet al to moeilijk
moet zijn geweest . Dit dient als uitgangspunt voor de waarde die hij zelf aan de
fotografie toekende. Had hij namelijk wel geexposeerd, dan had hij er een hogere
waarde aan toegekend en zou hij nooit zo'n opmerking als in het artikel over Beers
gemaakt hebben . Voor hem was het belangrijk zijn familie, vrienden en huisgenoten
op `de gevoelige plaat' vast to leggen . Dar hij hierom zeer gewaardeerd werd
blijkt uit correspondentie . P .L . Tak schreef in i 89z : 'lk wilde u komen bedanken
voor de photographieen, die wondermooi zijn . Vooral die met de gesloten oogen
was voor mij een ware revelatie', en Lucy Broedelet schreef : 'Zaterdag kregen wij
de portretten en vonden ze prachtig in alle opzichten . . .'Men vraagt om vergrotingen,
meerdere afdrukken, om nieuwe foto's to maken etc . Ook Witsens meer dan
normale interesse in technische aspecten van de fotografie wordt nit de briefwisseling
duidelijk . Jan Hofker schreef: `Van de portretten heb ik begrepen dat je de
ro 8

Willem Kloos (foto : Willem Witsen)
definitieve versie op ander papier bedoelt to brengen' - omdat dat minder glanst .
Breitner vraagt hem : 'Ik verneem van Nol [Ising] dat je je tegenwoordig speciaal
bezig houdt met vergrotingen . Ik zou je willen vragen : als je soms een stuk heide-
grond (voorgrond) voor me had, zou ik je zeer dankbaar zijn . . .' Dit alles echter
puur voor Witsens eigen plezier, in tegenstelling tot Breitner die, zeker in zijn
latere werk, veel meer naar foto's werkte . Uit recent onderzoek is duidelijk geble-
ken dat Witsen, op een uitzondering na - een ets van Kloos - met aanwijsbaar
naar foto's schilderde . 3 Hij onderging wel de invloed van de nieuwe compositie-
mogelijkheden van de fotografie, zoals bijvoorbeeld de perspectivische invals-
hoek, de abrupte afsnijding van her kader en de detailrijkdom .
Dit was al genoeg om de kunstkriticus Albert Plasschaert, een fel tegenstander
van de fotografie, tegen Witsen van leer to doen trekken . Hij liet haast geen gele-
ro 9

genheid voorbij gaan om er op to wijzen, dat in Witsens kunst iedere spontaniteit
en iedere menselijkheid door her gebruik van de fotografie vernietigd was, want
'het is volkomen onbelangrijk voor de menselijke gevoelens, voor onze psychische
waarden, hoe een glazen onbewogen oog, zoals de fotografische lens is, lets weergeeft
.'
Breitner
Plasschaert had inmiddels achterhaalde ideeen, want eigenschappen ontleend aan
de fotografie waren al langer in gebruik in de schilderkunst . Fotografie werd als
hulpmiddel, als schets, als voorstudie voor schilderijen al bijna vanaf de uitvinding
ervan toegepast . Breitner is hierom na zijn dood in breder kring bekend geworden
. Her gaat to ver zijn foto's serieus in een discussie over fotografie to betrekken
. Ze zijn technisch to onvolkomen, onscherp, bewogen . Hij drukte wel zelf af,
maar liet zijn vergrotingen elders maken en gebruikte ze alleen als voorstudie voor
zijn schilderijen . De foto was voor hem vooral hulpmiddel voor de details . Ze
verving de uitgewerkte tekening, maar ze kon niet zonder de schets en de eigen
interpretatie .
In zijn leertijd bij Willem Marls is Breitner waarschijnlijk met deze methode van
werken bekend geraakt . Na zijn komst naar Amsterdam en zijn kennismaking
met Witsen is hij zelf gaan fotograferen waarvoor hij zich diep in de schulden stak .
Hij bezat meerdere toestellen, en dat in een tijd waarin her iets bijzonders was als
iemand er een had . Van de foto's van zijn werk liet hij peperdure vergrotingen
maken, die dan nog fraai werden opgeplakt ook . In totaal heeft hij zo'n z5o0
foto's gemaakt .
De charme van Breitners fotowerk zit hem in de sfeer en de directheid waarmee
hij werkte. Een snellere camera had voor hem ongetwijfeld tot betere resultaten
geleid . Het ging hem vooral om het vastleggen van war hij zag. Qua techniek zijn
de foto's niet belangrijk maar qua onderwerp zijn ze het op die manier wel : her
bewijst dat de fotografie de schilderkunst volgde . Breitner fotografeerde in de
jaren tachtig en negentig, maar pas in her begin van deze eeuw werd hetzelfde
soort onderwerpen door vakfotografen, nu wel scherp en technisch volmaakt,
vastgelegd . Bijvoorbeeld de Amsterdamse fotograaf Bernard F . Eilers die scenes
zoals Breitner en Israels ze schilderden, fotografeerde .
De Mesquita, fotograaf temidden van de Tachtigers
De Tachtigers hadden niettemin een beroeps-fotograaf in hun midden : Joseph
Jessurun de Mesquita .
Uit hun kijk op hem en de manier waarop hij benaderd werd blijkt de werkelijke
houding van 'culturele leiders' tegenover een fotograaf en de fotografie in het
algemeen . Het oordeel wijkt niet of van de hiervoor geciteerde meningen .
De Mesquita's interesse voor de fotografie ontstond al vroeg . In 18 8 z kreeg hij,
terwijl hij op her Stedelijk Gymnasium in Amsterdam zat, bijlessen in de technolo-
110

Portret van Herman Gorter (± 1888-
1890), door J . Jessurun de Mesquita .
Hoogdravende woorden kunnen bij deze
foto geschreven worden als 'pionier', 'zijn
tijd ver vooruit', 'miskend', etc . Her is zeker
waar, deze foto heeft een vreemde invalshoek,
her zgn . kikkerperspectief. Her
geeft lets weer van de experimenteerdrift
van de jonge Mesquita . Waarschijnlijk zijn
de invloed van zijn omgeving en her contact
met Witsen hier debet aan . Vergeleken
met de portretfotografie van die tijd, camera
op ooghoogte en stram in de houding of
gedwongen pose, is dit een unicum . De
vrijheid waarmee Witsen werkte is zijn stimulans
geweest. Tot een uitwerking van
deze visie is Mesquita door zijn korte leven
met gekomen . Pas in de jaren twintig van
deze eeuw zou op deze wijze verder gewerkt
worden . Invloed heeft hij echter met
gehad .
gie - wat voor die tijd geen luxe was, wilde men fotograaf worden . Hi ; was
bijzonder in de kunst van exotische landen geinteresseerd en schreef onder andere
stukjes over Japanse kunst . Ze werden voor De Nieuwe Gids geweigerd, hoewel
de Japanse kunst in die tijd juist in de belangstelling stond .
De Mesquita kende Albert Verwey van school . Later raakte hij bevriend met
Isaac Israels die hem waarschijnlijk de liefde voor de kunst bijgebracht heeft . In
september 1888 verhuisde hij op 23-jarige leeftijd naar de Burmanstraat, vlak bij
de Tweede Oosterparkstraat . Vanaf dat moment staat hij ingeschreven als'Photo-
graaf' . In november volgt de publikatie van een portfolio met foto's van Egyptische
beeldhouwkunst uit de verzameling van het Oudheidkundig Museum to Leiden
. Veth schreef in De Nieuwe Gids een zeer lovend artikel over de twintig
foto's : 'Een artistiek fotograaf van een merkwaardigen "flair" komt in her Egyptisch
Museum to Leiden en maakt er met overwinning van groote moeilijkheden
een reeks fotografieen, omdat hij er lust in heeft afbeeldingen van dingen to maken
die hij mooi vindt . [ . . .] Deze indirecte foto's hebben lets zeer bijzonders . De Omtrekken
worden zwaar en ongenuanceerd als breede kooltrekken ; men ziet geen
lichtvalling op de figuur . [ . . .] ze zijn door het groote, wage, onstoffelijke als prachtige
dissolving views van een gedroomd, woest, Redontisch Egypte .'
De verkoop vlot echter met erg en de geplande vervolgdelen komen er dan ook
niet. In deze tijd raakte De Mesquita bevriend met 'Mau' van der Valk die een
houten atelier had aan de Amsteldijk waar hij zijn platen, negatieven en camera's
mocht opslaan . In 1889 maakte hij een rein naar Parijs . Of dit van invloed is
geweest op zijn fotografie is onduidelijk, hoewel her gezien zijn bezigheden niet
onmogelijk is . Dat hij her er moeilijk had blijkt uit een wanhoopsbrief aan Van der
Valk en Isaac Israels waaruit zijn suicidale neiging naar voren komt . Ook Kloos,
met wie hij bevriend raakte, hield hem eens van een zelfmoordpoging af . Een
III

:1 (:~;T1'.RDAM. - tSBg. - A' . VFRSLUYS,
tweede stuk voor De Nieuwe Gids wordt geweigerd en tot overmaat van ramp
brandt op z6 september 1889 her houten atelier van Van der Valk geheel af . Een
aantal doeken van Van der Valk en al de `stemmingsphotografieen', negatieven en
camera's van De Mesquita gaan in de vlammen op . De verzekering bleek niet in
orde. Frank van der Goes bracht echter uitkomst via zijn contacten met een joodse
maecenas . Vanwege de brand zijn er zo goed als geen foto's van De Mesquita
bewaard gebleven . Een oordeel over zijn werk valt dus moeilijk to vellen . Slechts
een aantal van zijn foto's van Tachtigers is bewaard gebleven .
Omtrent zijn opvattingen is wel duidelijkheid to krijgen . In her zelfde jaar,
1889, verscheen bij W. Versluys zijn Gids van den Amateur-Fotograa f, dat op her
titelblad her volgende motto meekrijgt : `En ce qui concerne les portraits et les
paysages on en reviendra de ce que nous nommerons la finesse photographique
qui permet de compter les cheveux d'un modele ou les feuilles d'un arbre ; autant
cette extreme finesse devra etre appreciee lorsque 1'epreuve est documentaire, au-
tant it faudrait l'eviter si l'on veut mettre un peu d'art en photographie' (een citaat
van Albert Londe) . Dit is in feite dezelfde opvatting als die we verwoord zagen bij
Idzerda . De lenzen waren kennelijk to scherp geworden . De techniek was dusda-
nig verbeterd dat de scherpte pijn aan de ogen deed . En dat sluit aan.bij de heersen-
de `mode' van dat moment : minder realistisch en meet impressionistisch . De
scherpte moest vermeden worden, wilde men een beetje kunst in de fotografie
krijgen . Over zijn eigen visie praat De Mesquita niet . In dezelfde gids stelt hij zich
enigszins terughoudend op met betrekking tot her kunstenaarschap : 'Her fotograferen
is geen kunst, maar zeker is her nodig zoo niet artiest dan toch enigszins
artistiek to zijn om wezenlijk goede fotografie to maken' . Hiermee verwoordt hij
her voorbehoud van zijn tijd dat op 5 december 1889 door Verb veel scherper
11z
D S
AMATEUR-FO"TOGRAAF,
J. JESSURUN DE MESQT.JTTA .

veroordeeld wordt in De Amsterdammer naar aanleuding van een door Van der
Goes georganiseerd benefiet-feest ten behoeve van de door de brand onthande
lieden . Veth schreef dat bet toch to ver ging zoiets to organiseren voor iemand die
weliswaar een eerzaam vak beoefent, 'waarvoor, gelijk voor veele dingen, eenig
artistiek benul wel een passende verdienste is, maar een vak dat daardoor toch nog
ganschelijk niet zelve eene kunst genoemd mag worden . Bovendien bestaat er
hoegenaamd geen reden waarom dit slachtoffer, nu her werkelijk enig Pech heeft
gehad, niet zelf zijn handen nit zijn mouwen zou kunnen steken om zich to redden,
en ik kan verzekeren dat men betrokkene tot op heden gerust, zowel op zijn kraag
als in zijn maag mag zien . Her wordt dus niet alleen belachelijk, maar ook min of
meer stuitend, - als men weet hoeveel jonge talenten er waarlijk in een wanhoopigen
strijd dreigen onder to gaan - zoveel welmeenenden zich voor dit speciale
geval to zien uitsloven .' Waarna Veth met de doodklap voor de jonge fotograaf
aankomt door tot besluit to stellen dat `de ongelukkige jonge artiest namelijk [ . . .]
geen artiest [is]' . Van der Goes is woedend en De Mesquita wordt in zijn kunstenaarshart
getroffen . Eind december schrijft Veth dat De Mesquita het plan
heeft opgevat weer een portfolio to maken die `zoo volmaakt mogelijke fotografisch
gereproduceerde krabbels van Jozef Israels' zou bevatten . 'Zulk een collectie
zou [ . . . ] de ware bewonderaars van Israels een uitgezocht genot kunnen bereiden .'
Men kan dit zien als een tegemoetkoming ten opzichte van De Mesquita na Veths
scherpe oordeel dat deze geen artiest is . 4 Maar bet oordeel van Verb is niets anders
dan traditioneel . Het stamt uit de jaren veertig van de negentiende eeuw . Fotografie
was een aardig medium omdat het de wetenschap en de kunsten ten dienste kon
staan, maar bet kon niet zelf 'kunst' zijn . Wel kon bet uitstekend documenteren,
zeker nu de techniek zo sterk verbeterd was . Veth hield in zijn kritieken deze
tweedeling prachtig en consequent in stand : als her om de persoonlijke fotografie
van De Mesquita gaat is hij geen `artiest', maar als hij Egyptische beelden en
schetsen van Israels fotografeert is hij een uitstekend 'vakman' en gebruikt hij de
fotografie voor datgene waarvoor ze is uitgevonden .
Later valt De Mesquita ook bij Van der Goes in ongenade, deze noemt hem een
boef . Anderen vinden hem een 'artiestenschuimer' .
Begin april Ago pleegt De Mesquita zelfmoord . In de briefwisseling die om
hem been ontstaat wordt hij `de luis van De Nieuwe Gids' genoemd door Van
Looy . En in een brief aan Witsen (op dat moment in Louden) schrijft Van Looy dat
Kloos hem al eens gered had en dat hij zo Iced omdat hij geen `artiest' was . Of de
tirade van Veth De Mesquita tot zijn daad gedreven heeft is natuurlijk twijfelachtig
. Maar dat hij aansluiting miste en in die kringen weinig weerklank vond blijkt
wel uit de vele verhalen omtrent zijn persoon . Deels verbruide hij bet zelf . De enige
met wie hij werkelijk contact had kunnen hebben was Witsen, zelf ook meer dan
een amateurfotograaf . Die was er echter niet . Boeken schreef in oktober 1889 aan
Witsen : 'Her kleine joodje wordt hoe langer hoe familiaarder en vindt her zo
jammer dat hij jou niet meer ziet, met wien hij zo spoedig intiem geworden was .'
De weinige foto's van De Mesquita die resten tonen deels een beeld dat overeenkomt
met de portretfotografie uit die dagen : drie/kwart profiel, maar soms ook
een verrassend moderne kijk, (zoals bet portret van Gorter) ze vertonen overeenkomst
met her werk van Witsen .
11 3

'Rhythme in de arbeid' (gomdruk ; 1903), door Bernard Eilers .
Samen met Henri Berssenbrugge en Adriaan Boer wordt Eilers gezien als een van de
meesterfotografen van de negentiende eeuw . Het ingrijpen in bet resultaat, bet 'veredelen'
van de foto was hun credo . Hij was ontegenzeggelijk artistiek begaafd, had een eigen
visie en experimenteerde veel met fotografie, o .a. kleurenfotografie. Hoewel de schilderkunst
nooit erger geimiteerd werd - hij gebruikte later o .a . olieverf en penseel om zijn
foto's to kleuren - had Eilers duidelijk een eigen visie op bet medium, en juist her
overdragen van die visie door bet werk bepaalt her kunstenaarschap van een werk of
persoon . Deze foto is al van 'ver' na de tijd van de Tachtigers, maar geeft een aardig
inzicht in de snelle ontwikkeling van her medium . De achterstand op fotografisch gebied
ten opzichte van her buitenland was ingelopen, getuige de tentoonstellingen die in het
begin van deze eeuw gehouden werden en waar men her werk met dat van anderen kon
vergelijken .
De fotogra fie 'pur sang'
De Mesquita's positie als fotograaf is niet anders dan die van vakgenoten op dat
moment . De andere fotografen vochten echter vanuit hun eigen groep voor de
erkenning van de fotografie en konden op elkaar terugvallen . De eerste fotografenverenigingen
werden opgericht en de eerste tentoonstellingen werden georganiseerd
. De Mesquita bevocht zijn positie temidden van de critici en als eenling
met een labiele structuur was hij niet opgewassen tegen zoveel onbegrip ; hij miste
de nodige ruggesteun .
De fotografie verwijderde zich in de daaropvolgende jaren onder leiding van de
Fransman Robert Demachy steeds meer van haar eigenlijke uitgangspunten . De
fotografen pasten steeds meer ingrepen in bet procede toe om toch maar vooral de
ziel van de kunstenaar in het werk to kunnen leggen . Op een gegeven moment
waren de zogenaamde edelprocedes zo ver ontwikkeld dat het zelfs mogelijk was
om met olieverf in de gebleekte gelatinelaag to kunnen werken ; de fotograaf schilderde
zijn foto's!
In het begin van deze eeuw werden in verschillende steden van Nederland grote
ir 4

'Oude Schans' (± 1865), door Jacob Olie .
Olie was in feite een Amsterdams amateurfotograaf . Hij fotografeerde Amsterdam
zoals hij dat wilde vastleggen, straatgezichten met of zonder mensen, belangwekkende
gebeurtenissen, etc . Een zuiver documentaire werkwijze met soms een tikje artistieke
inslag karakteriseert zijn werk . Met de huifkar als donkere kamer en een glasplatencamera
trok hij door de stad . Dit soort stadsgezichten, sec afgedrukt, soms met een mooie
compositie, vormde een ander hoofdstuk in de fotografiegeschiedenis . Men was nog to
veel in de ban van de fotografie als toverlantaarn . Her was immers pas vijfentwintig jaar
na de uitvinding . Tot artistieke prestaties was men in Nederland nog met gekomen .
internationale tentoonstellingen voor kunstfotografie gehouden . Impressionisme
en genrestukken vormden de voornaamste inspiratiebron van de fotografen . Het
onscherp fotograferen ontlokte Piet Zwart (vormgever van beroep ; hij gebruikte
veel foto's maar kreeg van vakfotografen nooit een scherpe foto) in de jaren twintig
de uitroep : `de vodden uit de lens!', omdat men toen nog met gaasjes voor de
'' 5

lens of vaseline op de lens werkte . Eind jaren twintig ging hij zelf fotograferen en
werd een van de vernieuwers van de fotografie .
Vanuit historisch standpunt bezien veranderde ook de mening van de Tachtigers .
Lodewijk van Deyssel schreef bijvoorbeeld in zijn Gedenkschriften (19z4) : 'Willem
Witsen heeft een aantal superieure photographische portretten van Kloos gemaakt
[ . . .], afbeeldingen van lijdensmomenten van een door de natuur tot lets
goddelijks gemaakte mensch, gemarteld door de aanrakingen met dat speciale
stoffelijke leven, waartoe hij door de omstandigheid van op aarde zekere wijze to
verblijven gedoemd was' . Van Deyssel was deze mening toegedaan 'omdat de
door hem gemaakte fotografieen de schoonste zijn die men zien kan, en omdat,
meer dan nit welke andere ook, nit deze fotografieen blijkt, dat zo al een fotograaf
net kunstenaar mocht kunnen zijn, een kunstenaar dan toch de beste fotograaf is .'
Een zelfde mening als Van Deyssel in 1924 verkondigde zou men nu ten aanzien
van Witsen mogen hebben . Vanuit historisch oogpunt bezien is de fotografie van
Witsen in vergelijking met werk dat in zijn tijd ontstond superieur qua visie en
benadering, hoewel her war betreft techniek soms wel ten achter blijft .
Jacob Olie was amateurfotograaf maar zijn fotografische stijl, met her duidelijk
documentair karakter was `en vogue' naast de portretfotografie in ateliers met
drukke geschilderde imitatie-achtergronden . Witsens candid-achtige portretfotografie,
zijn composities en de hoek van fotograferen zijn alle pas later in zwang
gekomen . Enkele van zijn foto's als `de vrouw met fiets aan tafel' zijn van een
helderheid die in die tijd zeldzaam was . Andere foto's zijn weer geposeerd maar
van een dusdanige ongedwongenheid dat her een verademing is . Hij heeft zich
echter ver gehouden van tentoonstellingen van zijn werk en war de bekendheid
van zijn werk bij andere fotografen is geweest blijft een vraag. In de kring van zijn
salons waren de foto's bekend . Via her uitdelen van portretten kenden ook de
kennissen van zijn vrienden ze en in zoverre ze gebruikt werden in boekpublikaties
bereikten ze een ruimer publiek . Maar van een grote invloed is geen sprake .
Her werk van de fotografen die in de tachtiger en negentiger jaren van de negentiende
eeuw opkwamen wordt nu weer op zijn waarde geschat . Her wordt niet
meet in vergelijking met de andere kunsten gezien maar meer in her perspectief
van de geschiedenis van de fotografie en beoordeeld naar fotografische en beeldende
uitgangspunten . Op deze wijze kan de ontroering, de emotie die men toen
in her beeld probeerde to leggen nu ook, en niet alleen vanwege nostalgische redenen,
gevoeld worden .
1 Idzerda, Schoonheid in de fotografie, Leiden (1918) ; Neerlands Fotokunst, Amsterdam-
Sloterdijk (1923)
z Stieglitz, Amerikaans fotograaf, oprichter van Camerawork, fototijdschrift waarin hij
internationale impressionistische fotografie naast moderne beeldende kunst, kubisme, publiceerde,
die hij ook in zijn galerie `291' aan Sth Avenue tentoonstelde .
3 Paul van Acker/Anthonie Caspers, Kunst en fotografle, Willem Witsen, Utrecht (1979)
4 Van der Wiel, Beelden van Tachtig', De Revisor nr. 3 (1981) ziet hierin een nieuw scherp
oordeel, een stap terug van Veth . Dit is beslist niet zo .
116

Atte Jongstra
Malaise!
de burger in maatschappij en letteren in de
jaren tachtig van de negentiende eeuw
'Huiverend zette ik het vouwbeen
tusschen de bladeren .'
J .N . van Hall

De letterkundige geschiedenis van de jaren tachtig van de negentiende eeuw is een
braakliggend terrein . Die uitspraak zal menigeen verbazen : er is toch ontzaglijk
veel geschreven over de jongere generatie die zich in De Nieuwe Gids heeft gemanifesteerd?
In die geschriften wordt toch - met de voorgeschiedenis - ongeveer
de periode vanaf 1879 bestreken?
Het beschouwen van de jaren tachtig als de tijd van De Nieuwe Gids is een
historisch misverstand . Wie de literatoren aan her woord laat, die in die jaren tot
de 'gevestigde letterkunde' worden gerekend, hoort allerminst positieve geluiden
over l'art pour l'art of individuele expressie. De beslommeringen van deze letterkundigen
hebben een sterk maatschappelijke achtergrond . Men is bezorgd over
de toekomst en over her voortbestaan van de eigen materiele welstand .
Wil men De Nieuwe Gids situeren in de letterkundige geschiedenis van de jaren
tachtig, dan zal men zich moeten verplaatsen in de contemporaine letterkundige .
Die letterkundige toont geen noemenswaardig verzet tegen de traditionele literatuur
van zijn dagen . Dat verzet komt pas van enkele jongeren, die medio 1885 een
eigen tijdschrift oprichten .
Heeft, vanaf dat traditionele standpunt gezien, De Nieuwe Gids eigenlijk wel
iets to betekenen?
Zoenoffers voor bet egoisme
'Er heerscht malaise op menig gebied [ . . .]', dat zegt de Groningse letterkundige
Jan to Winkel in 1887 op bet Taal- en Letterkundig Congres to Amsterdam. Hij is
met de enige die in de jaren tachtig het gevoel heeft dat de maatschappij - de
kunsten inbegrepen - in een crisis verkeert . Uit kranten en tijdschriften klinken in
allerlei toonaarden angst en ongerustheid op . Veelal uiten die zich in vage klachten
. Men spreekt van 'onze tijd van veelweterij en scepticisme, van ontgoocheling
en cosmopolitisme', over `een koud egoisme', 'karakterschaarste', bet `ziekteverschijnsel
van de volkomen onverschilligheid voor de godsdienst', etc . Volgens Jan
to Winkel zijn dat de werkelijke oorzaken van de malaise : `De hoofdoorzaak
schuilt in de menschen zelf . Lusteloosheid, onzekerheid, ontevredenheid heerschen
en ondermijnen de geestkracht [ . . .]°I
Jan to Winkel maakt deel uit van de groep die her in de maatschappij voor her
zeggen heeft : de gegoede burgerij . De verontruste stemmen in kranten en tijdschriften
komen uit dezelfde hoek . Her crisisgevoel stemt de burger angstig . Hij
weet wat hij heeft en war hij kan verliezen .
rr9

Spotprent van job . Braakensiek in De Amsterdammer van 9 april 1893
Heer van stand en eigenaar van her weekblad De Amsterdammer Henry Tindal richt
de wandelstok op bet bewijs van sociaal gevoel : de door hem opgerichte `Toevlucht voor
onbehuisden' . De socialisten wenden zich volgens De Amsterdammer af, to voelen zich
voorbijgestreefd. De burger `plus socialiste que les socialistes'?
Te Winkel spreekt ook over uiterlijke omstandigheden : de economische, sociale
en politieke situatie waarin ons land in de tachtiger jaren verkeert laat veel to
wensen over . De economie staat er slecht voor . Sinds omstreeks 1875 heerst in her
noorden van her land een landbouwcrisis ; op her platteland lijdt men honger. Ook
in andere takken van de economie gaat her slecht. De scheepsbouw stagneert, net
als de wol- en stoffenindustrie en de bouwsector . In her stedelijke industrieproletariaat
rommelt her . De woonsituatie is vaak erbarmelijk, de mensen hebben weinig
en slecht to eten . De werkeloosheid groeit .
De burgerij heeft het gevoel dat de zaak uit de hand begint to lopen . Sinds de
jaren vijftig is de welvaart toegenomen, de produktiemethoden zijn sterk verbeterd,
fabrieken zijn als paddestoelen uit de grond geschoten . De steden zijn snel
gegroeid . De wereld is groter geworden door her toegenomen internationale contact
. En de enorme toename van her aantal kranten sinds de opheffing van her
dagbladzegel in 1869 heeft de meningsuiting onoverzichtelijker gemaakt . Het
spoorwegnet is eveneens enorm uitgebreid, men kan zich sneller dan ooit door her
land voortbewegen . Kan de burger dit allemaal nog wel bijhouden?
De welvaart mag dan zijn toegenomen, aan grote groepen van de bevolking is dat
voorbijgegaan . De hongerende arbeiders juichen niet over de verworvenheden
1zo

van hun tijd . Het socialisme groeit . De Sociaal Democratische Bond, met als leider
Domela Nieuwenhuis, neemt sterk in aanhang toe . De overheid houdt die groepe-
ring nauwlettend in de gaten .z Deze S .D .B . is een van de factoren die bij de burgerij
bet idee doen ontstaan dat men misschien lets mee moet geven met de druk nit
de lagere klassen : '[ . . .] de angst begon hun gewillig to maken voor eisen, waartoe
hun geweten alleen hen nimmer zou hebben gebracht .' 3 Maar er is een probleem .
Wil men, althans ten dele, tegemoetkomen aan een van de belangrijkste eisen van
die lagere klassen, namelijk uitbreiding van her kiesrecht, dan moet er iets worden
veranderd in de Grondwet . Daarvoor ontbreekt een Kamermeerderheid . In de
Tweede Kamer zijn twee kampen met een gelijk zetelaantal : de liberalen en de
confessionelen . De twee restzetels worden bezet door conservatieven . Veel schot
zit er met in .
In De Gids, onbekrompen en eerbiedwaardig tolk van de geleidelijke vooruit-
gang, verschijnt in juli 1886 een geruchtmakend artikel . Het komt uit de pen van
redacteur H .P .G. Quack, een man met grote belangstelling voor de geschiedenis
van her socialisme. In zijn stuk `sociale rechtvaardigheid' pleit hij voor uitgebreide
liefdadigheid . De bezittende klasse hoeft geen afstand to doen van haar welstand,
zegt Quack, maar moet veel meer dan op dat moment het geval is, geld schenken
aan de lagere klassen : 'Wij gelooven dat zulke daden van zelfopoffering en liefde
de stemming der arme en misdeelde klassen zouden omkeeren en sociale vrede
zouden terugbrengen.' Geen structurele veranderingen dus, maar geld om de on-
vrede of to kopen: Quack noemt bet zelf ironisch genoeg 'een zoenoffer voor bet
egoisme van de bezittende klassen' .
In dezelfde julimaand echter is er nog geen sprake van sociale vrede . In Amster-
dam breekt het Palingoproer nit . De overheid grijpt hard in : z6 doden en Too
gewonden . De S .D .B . mag dan niet de aanstichter zijn, de overheid begrijpt hoe
explosief het proletariaat is geworden . Een paar maanden later al, in oktober,
besluit de Tweede Kamer tot een enquete naar de sociale misstanden .
In december van hetzelfde jaar doet zich eindelijk een mogelijkheid voor de
charismatische leider van de S .D .B . to arresteren . Her is de laatste ingreep van
justitie na een serie van harde en zachte maatregelen tegen, en infiltraties van deze
socialistische groepering .' Voor de overheid valt de opsluiting van Domela gunstig
uit : de S .D .B . raakt al spoedig verdeeld . Als Domela een jaar later in de Twee-
de Kamer plaatsneemt is er een gevaarlijke leider terug op de door de traditie
gebaande paden .
Zo zijn de ergste troebelen in eerste instantie bezworen . Na de verkiezingen van
18 87 bovendien komt er schot in de politieke situatie : de conservatieven verdwij-
nen en de baan is vrij voor de gewenste Grondwetswijzigingen . Toch is de uitbrei-
ding van bet kiesrecht zo beperkt, dat bet met meer lijkt dan 'een zoenoffer voor
bet egoisme van de bezittende klassen', om met Quack to spreken . De strijd van de
arbeidersbeweging gaat door. Al voelt de burger zich wat rustiger nu enkele con-
crete gevaren lijken to zijn geweken, het crisisgevoel is met verdwenen .
Tz1

Fakkeldragers
Het opkomend socialisme vormt een bedreiging voor de positie van de gegoede
burgerij . Nu was dat wel al langer zo, maar in de verslechterde economische om-
standigheden zijn de eisen van de arbeiders luider en daarmee de angst en onzeker-
heid van de burgerij groter geworden . De socialisten betwisten her recht van de
gegoede burger op de veel grotere materiele welstand . Waarop baseert die burgerij
haar morele 'recht' op die grotere welstand eigenlijk? Her ingewikkelde normen-
en waardensysteem waarmee de burgerij haar verworvenheden verdedigt wordt
duidelijk, als men in kranten en tijdschriften nit de tachtiger jaren leest hoe wordt
gereageerd op verschillende uitingen van wat men noemt `de democratische stro-
ming onzer eeuw' .
De Gids schreef al in 1879 : `De geheele vooruitgang van de mensch, haar ont-
wikkeling uit barbaarsheid tot beschaving, is een voortdurende poging om haar
zedelijke waardigheid to handhaven en to versterken .' leder mens heeft de taak
zijn steentje bij to dragen aan die ontwikkeling . Gelooft men in God, dan is de
beloning daarvoor een plaats in de Hemel ; doet men dit met, dan heeft men ge-
woon zijn morele plicht gedaan . leder individu moet zijn best doen her eigen 'zede-
lijk peil' zo hoog mogelijk to laten worden. Maar als groep kun je meer . Bindende
elementen in de groep (veelal 'her yolk') worden gewaardeerd . Geloofsverbon-
denheid en nationaal besef zijn hoog geachte gevoelens .
In deze visie is niet iedereen even ver in zijn 'zedelijke waardigheid' . Er zijn in
een yolk `lager beschaafden', die zich niet bewust zijn van hun tack en die geen
zicht hebben op her ideaal van de `hoog-zedelijke' mens van de toekomst . Zij die
verder zijn in hun ontwikkeling hebben de plicht om de lager beschaafden op to
wekken ; om de slapenden wakker to schudden en de wakenden wakker to hou-
den . Deze taak brengt een zware verantwoordelijkheid met zich mee, maar er
mogen ook zekere rechten aan worden ontleend . De kleine 'zedelijke' elite moet
zich met hoeven to bekommeren om 'lagere' zaken als voedsel en huisvesting . Zij
moet zich in alle materiele rust kunnen wijden aan haar plicht .
Kunst - en dus ook de schone letteren - heeft een belangrijke maatschappelijke
taak . De Gids omschrijft die zo : Ten letterkunde, die de zedelijke veerkracht
met staalt, de intellectueele kracht met sterkt, niet troost en geen horizon wijst,
kan door geen vormen, hoe schoon en welluidend ook, aandacht winnen op een
aarde waar men werkt en strijdt en waar zooveel geleden wordt .'4 Schrijvers en
dichters wordt dan ook toegeroepen : 'Wendt U tot bet yolk, jonge dichters, hebt
het lief, bestudeert her in zijne eigenaardigheden ; poogt her tot steun, tot troost,
tot fakkeldrager to zijn .'5
Zo ziet de gegoede burger zichzelf : hij maakt deel uit van een culturele en maat-
schappelijke elite in her yolk, die opwekt, voorlicht en opvoedt . Deze elite levert
de voortrekkers op alle mogelijke gebied, zij stimuleert tot welvaart en draagt bij
tot een toekomst, waarin de mens rondstapt als zedelijk hoogstaand wezen .
De opkomende arbeidersbeweging eist in eerste instantie gewoon meer geld en
betere arbeidsomstandigheden . Dat voelt de gegoede burgerij in de portemonnee .
Door de opwaardering van de factor arbeid die her socialisme propageert, wordt
1 2 2

echter ook de positie van voortrekker en leidsman gerelativeerd . Dat maakt de
burger ongerust . Het leven gaat zo snel tegenwoordig, zo denkt men, veranderingen
hoeven ook Been jaren op zich to laten wachten .
Sombere geluiden
'Er heerscht malaise', ik liet het Jan to Winkel al zeggen . De lusteloosheid, onzekerheid
en ontevredenheid heersen volgens hem ook op letterkundig gebied . Op
bet Taal- en Letterkundig Congres, dat in '87 in het Amsterdamse 'Felix Meritis'
wordt gehouden, zullen de cultuurdragers zich het afsluitend feestmaal ongetwijfeld
goed hebben laten smaken . Maar de congressoep, de Friese ossehaas met
uitgelezen paddestoeltjes (met discussiesaus sterk gekruid) en de Quack-talingen
volgen op sombere geluiden . Niet alleen Jan to Winkel vindt dat de letterkunde in
het slop zit, ook de Amsterdamse IBs-leraar Taco H . de Beer mist in de letterkunde
van de laatste jaren dat element, dat 'veerkracht en leven geeft, dat opwekt en
aanspoort' : 'Daar klinkt ons uit de zangen der laatste tijden een toon van ziekelijk
lijden, van ongevoeld leed, van nooit ondervonden minnesmart tegen, die niet
anders dan nadeelig kan werken . Dat is met de Weltschmerz, bet lijden omdat
anderen lijden ;-onze tijd heeft mannen noodig en het zou zeer zeker bedenkelijk
zijn, als we in een richting werden voortgestuwd, waarbij de ziekelijke sentimentaliteit
eener vroegere periode terugkeerde .' In 1884 had Gids-criticus J .N . van
Hall er al over geklaagd dat er niets meer van enig gehalte op de boekenmarkt
verscheen : 'Het is stil, doodstil op de Nederlandsche boekenmarkt .'
Op datzelfde congres komt Te Winkel met een merkwaardige verklaring voor
de kwijnende toestand waarin de letterkunde verkeert . Hij meent dat die moet
worden toegeschreven aan een al jarenlang verkeerd functionerende kritiek . Hij
stelt dat de criticus flexibel moet reageren op de 'letterkundige conjunctuur' .
Wordt er minder van niveau geproduceerd, dan oordele men milder ; is er sprake
van een hausse in het letterkundig leven, dan mag er strenger worden opgetreden .
Te Winkels ideale criticus ziet er ongeveer zo uit : 'Een vriendelijke glimlach om
den mond, die ons overhaalt dankbaar aan to nemen, wat hij ons ter lezing biedt ;
een helderen oogopslag, die ons vertrouwen inboezemt voor zijn gave ; eene levendigheid
en opgewektheid, die ons toont dat hij er zich in verheugt, ons deelgenoot
to kunnen maken van het door hem gesmaakte genot [ . . .]" Een nieuwe bloei in de
letterkunde zou moeten brengen, waar bet nu volgens de spreker aan ontbreekt :
`[ . . .] geestdrift en welgevallen, verheffend en veredelend kunstgenot ." Het gaat
hier volgens Te Winkel om een 'volksbelang' . Zo noemt hij zijn rede ook . Hij
roept met voor niets nu op tot positieve kritiek: 'Ik wenschte dat vooral in onzen
tijd, in het belang der fijnere geestbeschaving van ons volk .'
Goede smaak
De ongerustheid van de gegoede burger ten aanzien van de maatschappelijke ontwikkelingen
vinden we terug in de letterkundige kolommen. Dat is met zo ver-
1 2 3

wonderlijk, gezien de in zijn ogen sterk maatschappelijke gebondenheid van de
literatuur . Zo schrijft Van Hall in december 1883 in zijn `Letterkundige Kroniek'
in De Gids : 'Zou her waar zijn wat de ongeluksprofeten voorspellen? Zal de democratische
strooming onzer eeuw, vroeg of laat, ons voeren naar een tijd, waarin
war wij thans schoonheid, grootheid, genie noemen minder in eere zal zijn? Moet
de verheffing van her maatschappelijk gemiddelde noodzakelijk gepaard gaan met
een verlaging van hetgeen uitsteekt? Zal eenmaal de middelmatigheid op den
troon zitten en ons de wet stellen? Ik weiger her vooralsnog to gelooven .'
De democratische stroming van die tijd strekt zich ook nit tot de letterkunde :
her naturalisme wordt door velen gezien als de letterkundige pendant ervan . In
Frankrijk is dat naturalisme al sinds de zestiger jaren opgetreden, in Nederland
begint dat in de jaren tachtig . Emants' Lilith werd al in 1879 een `Zola-romannetje'
genoemd .
Van meet of aan verzet de bourgeoisie-pers zich tegen her naturalisme . Men
reageert met verbeten felheid . Daarin verschilt de situatie niet met die in Frankrijk,
twintig jaar eerder. Over her verzet van de behoudende pers aldaar tegen her
naturalisme schrijft Hauser in zijn Sociale geschiedenis van de kunst . `In de afwijzing
van her naturalisme openbaart zich niets anders dan de zucht tot zelfbehoud
van de heersende klassen : hun volkomen juiste gevoel, dat iedere kunst, die her
leven zonder vooringenomenheid en terughouding weergeeft, op zichzelf een revolutionaire
daad is .' 6 De conservatieve pers geeft dit volgens Hauser ook onomwonden
toe . Zo noemt hij een uitspraak nit de Revue des deux Mondes, her
bolwerk bij uitstek van de gevestigde literatuur : alleen leden van de Academic
Francaise werkten er aan mee . Criticus Auguste Planche schrijft hierin, dat de
tegenstand tegen her naturalisme een geloofsbelijdenis is ten gunste van de bestaande
orde . Bovendien, zo schrijft Planche, verwerpt men met her afwijzen van
het naturalisme tegelijkertijd her materialisme en de democratie van een tijdperk .
Her naturalisme bedreigt de positie van de heersende burgerii . De theorie van deze
stroming ontkent dat er, bij welke maatschappelijke groep dan ook, een voorsprong
in zedelijk opzicht bestaat : op die voorsprong baseerde de elite nu net haar
recht op grotere materiele welstand! Volgens her naturalisme is ieder mens even
slecht, van hoog tot laag, van minister tot straatmadelief . De sterkste drijfveer van
her menselijk handelen is niet 'her zedelijk gevoel' maar de dierlijke drift, de
erfelijke bepaaldheid, etc . De mens kan niet vrij kiezen voor her bewandelen van
de beschaafdste paden . Hij heeft niets to kiezen, hij wordt bepaald . Met dit alles
tast her naturalisme niet alleen her recht op materiele voorsprong aan, maar ook
de zin van her bestaan . Voorzover de burgerij niet Gods Rijk als toekomstbeeld
koesterde, had her de blik gericht op een lichtende toekomst met een 'edele' mens .
Nu wordt ontkend dat na bijna 1900 jaar christelijke beschaving ook maar iets
bereikt is : waar heeft men dan al die tijd voor geleefd? Her verzet van de gevestigde
literaire traditie tegen her naturalisme is meer dan slechts zucht tot behoud van
materiele welstand . Accepteren van de leerstellingen van Zola en diens navolgers
zou een diepgaande identiteitscrisis voor de burgerij betekenen . Zij is, nu voor
velen Gods Rijk als levensdoel is weggevallen, toch al op zoek naar een idealisme,
dat niet strijdig is met de ontdekkingen der natuurwetenschappen .
12. 4

Nog een opmerking van Hauser verdient hier de aandacht . Hij schrijft dat de
Franse conservatieve kritiek tracht de politieke en sociale vooroordelen, die haar
anti-naturalistische houding bepalen, to bemantelen met esthetische bezwaren .
Die esthetische bezwaren komen we in de Nederlandse situatie natuurlijk eveneens
tegen : de naturalistische geschriften hebben volgens vele critici slechts aandacht
voor het lelijke, het vuile, het ziekelijke, etc . De mesthoop, en her gewroet
daarin van de naturalisten, vindt men als motief in vele beeldspraken terug . Maar
vrijwel onmiddellijk daarna keert men in zijn kritiek terug naar her vlak waarop
de wezenlijke discussie wordt uitgevochten : de ethica . In de ogen van de traditionele
kritiek is het niet goed, dat de kunstenaar zich leent als kroniekschrijver van
de werkelijkheid . Hij moet uit die werkelijkheid datgene kiezen dat zijn kunstenaarsoog
geschikt acht, en her dan in een schone vorm aan het publiek voorleggen
. Dat moet er dan zijn voordeel mee kunnen doen . Her kunstenaarsoog moet
zich laten leiden door iets dat wordt genoemd : `de goede smaak' .
Letterkundig proletariaat
Men zou kunnen denken dat her merkwaardig is dat nog in 1887 van malaise op
letterkundig gebied wordt gesproken . De Nieuwe Gids, teken van de `renaissance
in de Nederlandse letterkunde', is toch at in 1885 opgericht? De gevestigde literatoren
zien er echter in eerste instantie geen `revival' van de letteren in . Er zijn
immers at eerder tijdschriften door jongeren opgericht die een vroege dood zijn
gestorven . Zo had een blad als Astrea zich in 188i als podium voor jongeren
aangekondigd ; het was echter at in 188z weer in kleurloosheid en gebrek aan
kwaliteit ten onder gegaan . In De Nieuwe Gids, dat ziet de kritiek wel, is meer
talent verzameld . Maar de letterkundige bijdragen van revolutionaire aard, die de
jongeren hadden beloofd, stellen niet zo veel voor . De grote geluiden die De Nieuwe
Gids maakt, jagen de ouderen met meteen op de vlucht . 'lk ben eene oude
parapluie, waarop her al dertig jaar geregend heeft . Een droppel meer of minder
komt er met op aan!' zegt Ten Brink in zijn boek De oude garde en de jongste
school (1891) .
Toch vindt men in de met al to uitgebreide aandacht die aan her nieuwe tijdschrift
wordt besteed at waarschuwingen . Zelfs Caret Vosmaer, een van de meest
welwillende waarnemers van de jongeren, schrijft in De Nederlandsche Spectator
(19 dec . 1885) :
'Voor alle dingen [moet men]
i met de traditie afsnijden [ . . .] ;
z zonder de ouderen overhoop to stormen [ . . .] beginnen met alvast in het goede
ervan even ver to komen als zij zijn .'
In dat goede komt war in De Nieuwe Gids `nieuw' is nog met zover. En wat men
goed vindt - Van Eedens De kleine Johannes - is weer niet nieuw . Voor de
bezorgde, gevestigde literatoren is er vooralsnog geen reden De Nieuwe Gids als
uitweg voor de malaise to zien .
De uitweg die Te Winkel in 1887 voorstelt - de conjunctuurgevoelige kritiek-
12. 5

wordt door de gevestigde literatoren verre van juichend ontvangen . De Gids reageert
scherp . Te Winkels criticus is geen gids voor zijn lezers, vindt Van Hall . Juist
in tijden van crisis moet hij stevig optreden . Dan komt het er extra op aan war her
yolk leest. Op zulke momenten moet de criticus stimuleren tot een juiste keuze van
lectuur . Te Winkel komt met zijn visie op een slecht moment : her naturalisme
dreigt ook in Nederland to gaan bloeien . Een Vuilnisroos, volgens De Gids, waar
Te Winkel alleen maar met het gezicht afgewend omheen loopt : `Men ziet in her
letterkundige een richting, welke men afkeurt, langzaam opkomen, veld winnen,
en allengs een noodlottigen invloed uitoefenen op een aankomend geslacht . Zal
men nu kunnen volstaan met die richting of dood to zwijgen, of alleen zijdelings,
in her afgetrokkene, to bestrijden?' De criticus moet volgens De Gids spreken
waar zijn goede smaak in opstand komt . De Nieuwe Gids - we zullen dat nog
uitgebreider zien - komt in meerdere opzichten in aanvaring met die goede
smaak . Her is dan ook geen wonder, dat dat blad met in eerste instantie wordt
gezien als nieuwe impuls voor de 'geestkracht' of her 'zedelijk peil', maar eerder
als her tegendeel .
Voor her ontstaan van de mentaliteit van de jongere generatie, die ook in De
Nieuwe Gids is terug to vinden, heeft Ten Brink een opmerkelijke verklaring gegeven
. Hij schrijft in De oude garde en de jongste school dat door de veel grotere
mogelijkheden onderwijs to genieten er nu een lichting jongeren is opgegroeid die
weliswaar meer kennis hebben gekregen, maar die niet ook meer geld verdienen :
'Niet ieder, die een deel der nieuwe volksbeschaving verwierf, kon aanspraak maken
op een evenredig deel van den gelijktijdig toenemenden volksrijkdom . [ . . .]
Zoo werden er ontevredenen en teleurgestelden gevormd, die zouden aanwassen
tot eene vrij talrijke klasse- de wetenschappelijke en letterkundige proletariers .'
In deze groep signaleert Ten Brink een pessimistisch individualisme . Men gelooft
alleen maar in zichzelf, dat mag dan optimistisch zijn, her is wel egoistisch .
'Her wetenschappelijk en letterkundig proletariaat bedient zich', zo zegt Ten
Brink, ` - ook in Nederland - van twee gevaarlijke wapenen : haat tegen her
verledene, tegen de traditie, tegen vroegere geslachten, en liefde voor den kleinen
voorraad zoogezegde oorspronkelijke denkbeelden, die her voorgeeft zich to hebben
eigen gemaakt.'
Zeker niet in 1885, maar ook niet in de paar jaar daarna wordt De Nieuwe Gids
gezien als orgaan van hoopvolle vernieuwing . In de eerste plaats propageert dit
tijdschrift van her 'wetenschappelijk en letterkundig proletariaat' de eis van her
andere proletariaat : her algemeen kiesrecht. In de tweede plaats propageert De
Nieuwe Gids her naturalisme . Naturalisme zomin als socialisme is in de ogen van
de heersende klasse een bijdrage aan de toekomst . De uitgebreide aandacht voor
de sociale ellende, zoals we die in naturalistische geschriften aantreffen, versterkt
alleen maar die dingen die de malaise veroorzaken : scepticisme, lusteloosheid en
ontevredenheid . Her ondermijnt de geestkracht . En de verhoudingen in her proletariaat,
of in het bordeel, zijn nu niet meteen voorbeelden van hoog zedelijk gehalte
. `Men kan de wereld niet verbeteren door de zonde to beschrijven en de misdaad
voor to stellen : er bestaat geen ander middel dan om een ideaal van reinheid en
iz 6

Jan ten Brink (foto : Ned . Lett . Mus .)
adel to maken, of op to wekken nit den doode, waarheen zwakke oogen en armen
zich richten kunnen,' schrijft De Gids dan ook . De Nieuwe Gids mag dan voor
leven in de brouwerij hebben gezorgd door bij voortduring de grenzen van de
goede smaak to overtreden door haar wijze van kritiekbeoefening: dat is absoluut
geen verdienste . Ze voldoet met haar programma bovendien met aan de maatschappelijke
eisen, waaraan in de gevestigde opvattingen de literatuur moet voldoen
.
Behalve een metal to uitgebreide bespreking van de eerste aflevering heeft De Gids
geen aandacht aan De Nieuwe Gids besteed . Pas in 18 88 komt literaire-kroniekschrijver
J .N . van Hall met een uitgebreide analyse . De Gids is het eigenlijk ook
wel aan haar stand verplicht : de jongeren hadden haar dood aangekondigd . De
titel van Van Halls stuk `Groote geluiden' wijst naar het lawaai dat de jongeren in
De Nieuwe Gids maken : hij verzet zich tegen de ongemanierdheid waarmee zij
hun tegenstanders benaderen . Zo hebben ze zich onbehoorlijk gedragen in een
reactie op een rede die Jan to Winkel over literaire kritiek hield op het Taal- en
Letterkundig Congres to Amsterdam . . . De ongemanierdheid van De Nieuwe
Gids-verscheidene letterkundigen zijn hiervan het slachtoffer - is strijdig met
de goede smaak. Alleen vanwege de 'grote geluiden' zou her tijdschrift dan ook
nooit de aandacht hebben verdiend, zo schrijft Van Hall . Door dat beledigen en
tergen wordt de aandacht afgeleid `[ . . .] van de verstandige dingen, die deze jonge
mannen, vol geestdrift voor hetgeen in hunne oogen goed en schoon is, to zeggen
kunnen hebben .' Dan schetst hij de poezie-opvattingen van De Nieuwe Gids .
Nieuw is her allemaal met : 'Noch hunne pretentie van her gezond verstand in de
kunst to vertegenwoordigen, noch hunne theorieen over klank-expressie en beeldspraak
hebben lets revolutionnairs .' Dan komt Van Hall tot een veelzeggende zin :
`[ . . .] er [is] in deze beschouwingen zooveel verstandigs, zooveel redelijks, zoveel
dat plaats kan vinden in den "gedachtenstoet" van een ouder geslacht, dat men
T 2 7

a= y.va .u a . ea.m¢ . Nu net wk de Goden beer mbrosia en Nectar ho- .
En ne trots iak de koningh, ja de keys ., mat sijn ho°,
Met ene bangeott
&ed a lpaaweMe Heaboedee,
{ e deal, 8de nitkauia:
'Ik ben een oude parapluie . . .', spotprent door J .H . in De Lantaarn
verwijtend zou willen vragen, waarom die heeren ons zoo bang hebben gemaakt,
toen zij spraken van de onvermijdelijke revolutie, welke zij vertegenwoordigen,
en, als gevoig daarvan, - horribile dictu! - van den aanstaanden dood van ons
tijdschrift .' De tweeslachtigheid van De Nieuwe Gids - podium voor zowel
Tachtigers als naturalisten - wordt ook door Van Hall scherpzinnig onder woorden
gebracht . Tegen het naturalisme heeft hij nog steeds groot bezwaar- hij blijft
zijn beginselen trouw . In het februarinummer 1888 heeft De Nieuwe Gids-redactie
- volgens Van Hall - een mooie kans laten liggen nu eindelijk eens stelling to
nemen voor haar eigen beginselen (namelijk die van Tachtig), en tegen het naturalisme
. In dat nummer werd een lovend stuk van Van Deyssel over La terre van
r 2 8

Zola opgenomen, tegelijkertijd werd Van Deyssels Een liefde door Willem Kloos
besproken. En in plaats van stelling to nemen tegen `de vuile kunsten waarmee
Van Deyssel zijn groot talent vermorst', '[ . . . ] plaatsten zij deze meest schaamtelo-
ze verheerlijking van de schaamteloosheid, waarin de liederlijke beginselen wor-
den verkondigd in de taal van een krankzinnige .'
Her naturalisme in De Nieuwe Gids is verderfelijk, de beginselen van Tachtig
brengen in principe niets dat onverenigbaar is met war eerder werd geschreven .
Van Hall sluit of met een lange zin . Her heeft war gerommeld in de letterkundige
wereld stelt hij, meet met . Er was war onrust, maar daarvan is men al weer her-
steld . Nu moet men weer verder : `En wanneer ik dan rondzie en bespeur dat er
door deze omwentelingsmannen, ondanks her onstuimige van hunnen aanval,
niets is omvergegooid, dat her tot dusver de slachting welke zij in her letterkundige
kamp zouden aanrichten, is neergekomen op een paar schrammen en builen, zon-
der dat er bloed is vergoten of dooden gevallen zijn ; dat hetgeen er in hun werk als
treffend en oorspronkelijk de aandacht heeft getrokken en blijven zal, inderdaad
slechts voortzet, zich aansluit aan war de besten van een vroeger geslacht, in ons
land en daarbuiten, hebben bedacht en geschreven, dan vraag ik of al dat leven,
dat marktgeschreeuw, die groote geluiden hun tenslotte veel voordeel hebben
aangebracht, en of men niet, in hun belang en in dat van de Nederlandsche lette-
ren, den wensch behoort uit to spreken dat zij, woekerend met hunne talenten,
mogen voortarbeiden, niet om door schelle kleuren, grove woorden en luid mis-
baar de aandacht op zich to vestigen, maar om, in dezen tijd, waarin de harts-
tochten der partijen feller dan ooit woeden en de stem der kunst dreigen to over-
stemmen, waarin een troosteloos materialisme al war er edels in jonge harten
ontkiemt, tracht to verstikken, de groote poezie, die veredelt en verheft, to dienen,
zooals zij gediend wil zijn : met ernst en bezieling .'
Domela Nieuwenhuis in de Kamer, de s .D .B . verdeeld, bet kiesrecht uitgebreid,
de rust in her stedelijk proletariaat voorlopig hersteld . De economie komt uit her
ergste dal . De stoom is vooreerst van de ketel . De revolutie in de letteren die De
Nieuwe Gids had uitgeroepen loopt zo'n vaart niet ; wat ze aan `goeds' produceert
sluit aan bij de traditie . War er nog gaat gebeuren staat to bezien . Voorlopig lijkt
de burger zonder al to veel kleerscheuren door de crisis to komen .
i Jan to Winkel, Een Volksbelang, brochure (1887)
z Zie hierover her voortreffelijke proefschrift van J . Charite, De Sociaal-Democratische
Bond als orde- en gezagsprobleem voor de overheid van I88o-2888, Den Haag (1972)
3 Garmt Stuiveling, De Nieuwe Gids als geestelijk brandpunt . Derde, verbeterde druk,
Amsterdam (1981), p .47
4 De Gids 1879 w, P . 457
5 De Gids 188z ii, p . ioi
6 Arnold Hauser, Sociale geschiedenis van de kunst, Nijmegen (1975 2 ) p, 5 z1 (oorspr . The
Social History o f Art)
129

1890 N'. 40 EEN DICHTER IN 'T LICHT .
Uit4lave van Hartnms Niihof€
(,Verzen door Herman (Sorter ;' b1z. 24 .)
'Men heeft vaak, wanneer men lyrische verzen leest, het gevoel alsof men
eene onbescheidenheid begaat, of men bij ongeluk in een vreemde
woning de huiskamer binnentreedt en daar dingen hoort en ziet, die, hoe
liefelijk, hoe treffend op zichzelf, niet voor vreemde ooren en oogen
bestemd waren .' Dit is een van de gedachten in J .N . van Hall's bespreking
van Goiter's Verzen, die hij overigens maar duister vindt .
De Gids IV, p . 584 (1890)
Ik ben alleen in hat lamplicht,
de dingen kijken met een glad gezicht,
om me in 't licbt.
StemdrvkranJKranss'sfep

Atte Jongstra
Een andere smaak onder koks
en gasten?
een boeken top-99 uit r89r

De redactie van De Nederlandsche Spectator heeft in 1891 her idee dat de letterkundige
smaak aan her veranderen is . Uiteindelijk bestaat De Nieuwe Gids al
weer ruim zes jaar. De Spectator-redactie wil nu wel eens weten war de invloed
van dat tijdschrift is op de letterkundige smaak van her publiek . `In dezen tijd, nu
de letterkundige smaak zich to ontworstelen tracht aan mode en traditie, nu er
zooveel verschil van opvatting is in de letterkunst - zoowel onder de koks als
onder de gasten,- nu is het, naar onze meening, wel eens belangrijk to weten war
in die letteren eenige duizenden of honderden beschaafde Nederlanders her meest
aantrekt : Beets of Van Deyssel, of Withuys, of Gorter, Jorissen of Blok, Vosmaer
of Aletrino, of Couperus, ten Brink, de Veer, Kaiser, van Heusde, Fruin, Bosscha,
of wie ook .' Dit schrijft de redactie in het nummer van 5 december 1891 . Ze doet
daarbij her verzoek aan de lezers en alle overige belangstellenden een lijstje in to
sturen met daarop tien werken van na 18oo, die het meest of her blijvendst geboeid
hebben . De redactie wil vooral graag weten, welke werken van de laatste
tien jaar daarbij zullen zijn : `Zoo kan dan b .v . blijken hoevelen gestreeld zijn door
van Eeden's "Ellen", door van Maurik's "Met z'n achten", door Joh . van Wonde's
"Binnenhuisje", door Gorter's "Gedichten", door een roman van Ten Hoet,
of iets anders .'
In her eerste nummer van 1892 verschijnt de uitslag . Her zijn geen `duizenden'
beschaafde Nederlanders die hebben gereageerd, maar dan toch tenminste 2.o6.
dat is her aantal stemmen van nummer i, Hildebrand's Camera Obscura (1839) .
War betekent een lijst zoals de Spectator die afdrukt? Heeft het felt dat Couperus'
Eline Vere (1889) 63 stemmen kreeg iets to betekenen? En de 6o die Vorstengunst
(1883) in de wacht sleepte? Heeft de redactie nu een beeld gekregen van de veranderingen
in de letterkundige smaak?
Van de negenennegentig werken zijn er zesendertig pas na 1879 verschenen . Ik
noem dat jaar, omdat her meestal vanwege de discussie rond Emants' Lilith (met
in de'top-99' opgenomen!) als begin wordt gezien van de beweging van en rond
Tachtig. Onder die zesendertig werken zijn er veel, die met trachten zich `te ontworstelen
aan mode en traditie' . Ik noem u er enkele : Marine-schetsen (18 81) van
A. Werumeus Buning, Aya Sofia (x886) door H .J .A.M . Schaepman, Hermelijn
(1885) door Melati van Java, Overijsselsche Novellen (1883) door P . Heering,
Bogoriana (1891) door Annie Foore, Paedagogische Fragmenten (1888) door
P .H . Ritter Jr ., Tom en ik (1889) van Johanna van Woude en Etsen naar het leven
(1883) door H . Hollidee .
En war is de oogst van 'nieuwe' werken? Gorters Mei werd door zes lezers
1 3 3

Portret van Jacques Perk door H . van der
Voort in de Betouw (Ned . Lett . Mus .)
genoemd, net als Perks Gedichten . Frederik van Eeden kreeg voor De kleine
Johannes maar liefst 65 stemmen, Couperus voor Eline Vere 6o. Noodlot, eveneens
van Couperus, kreeg er 36 . Verder vinden we van Frederik van Eeden Ellen
en Studies . Van Jacobus van Looy Proza . Misschien moeten we Emants' Godenschemering
ook tot de 'nieuwe' werken rekenen, het bevat een filosofie die zeer
goed in die van het door de 'oude garde' zo verfoeide naturalisme past . Toch is
Godenschemering, toen het in '83 verscheen, door de traditionele pers juist hemelhoog
geprezen : bet was het werk van de beginjaren tachtig . Helene Swarth
werd zowel door de traditionele pers als door De Nieuwe Gids zeer gewaardeerd .
Met Frederik van Eedens De Kleine Johannes is weer bet probleem dat over bet
`nieuwe' ervan grote twijfel is gerechtvaardigd . Maar goed, Van Eeden was redacteur
van De Nieuwe Gids . Als ik, ondanks deze tegenwerpingen, toch her werk
van Emants, Van Eeden en Helene Swarth 'nieuw' noem dan bedraagt de oogst
van 'nieuwe' werken tien stuks . Zesentwintig 'oude' werken van na '79 blijven
over . Mag men nu zeggen dat de letterkundige smaak is veranderd?
We kunnen ook anders tellen . Her 'nieuwe' werk verschijnt (op Emants en Perk
na) niet eerder dan 1887 . Bekijken we de verhouding oud-nieuw na'87, dan is die
tien tegen acht . Dat klinkt al anders, al is bet `nieuwe' nog steeds in de minderheid .
Maar er is nog een test : we tellen de stemmen . De acht `nieuwe' werken van na
1887 vergaarden er z39, de oude slechts z1o! Hebben we nu eindelijk her bewijs
geleverd voor de doorbraak van de 'nieuwe' literatuur?
In haar 5 decembernummer 1891 zegt De Nederlandsche Spectator dat de uitslag
van haar enquete een beeld zal geven van de letterkundige smaak der Nederlanders
in de laatste tien jaar van de negentiende eeuw . Het aantal inzendingen zal de
redactie zijn tegengevallen . Maar ook als duizenden Nederlanders zouden hebben
gereageerd : naar de betekenis van een dergelijke top-99 blijft het gissen .
1 3 4

2
Hildebrand, Camera Obscua, 206 .
Multatuli, Max Havelaar, 134 .
De Genestet, Gedichten, 112 .
Bosboom Toussaint, Majoor Frans, 94 .
Van Lennep, Ferdinand Huyck, 74 .
Vosmaer, Amazone, 73 .
F. van Eeden, Kleine Johannes, 65 .
Couperus, Eline Vere, 63.
Wallis, Vorstengunst, 60 .
Johanna van Woude, Hollandsch Binnenhuisje, 55 .
Van Limburg Brouwer, Akbar, 51 .
Busken Rust, Litterarische Fantasies, 49 .
Couperus, Noodlot, 36 .
Bosboom Toussaint, Delftsche Wonderdokter, 35 .
Jorissen, Historische Schetsen, bladen en studien,35 .
Vosmaer, Inwijding, 35 .
Vosmaer, Vogels, 35 .
Fruin, Tien jaren nit den tachtigjarigen oorlog, 34 .
Potgieter, Proza, 33.
Cremer, Betuwsche Novellen, 30 .
Helen Swarth , Gedichten (Bouwviolen, Passiebloemen,
enz .) 27 .
Busken Huet, Land van Rembrandt, 26 .
De Veer, Trou-ringh, 26.
Multatuli, Woutertje Pietersen, 25 .
Vosmaer, Nanno, 25 .
Do Costa, Gedichten, 24.
Multatuli, Vorstenschool, 23 .
Bosboom Toussaint, Het huffs Lauernesse, 23 .
Van Lennep, Roos van Dekama, 23 .
Van Eeden, Ellen, 23 .
Wallis, In dagen van strijd, 23 .
Schimmel, Sinjeur Semeyns, 20 .
Schimmel, Mary Hollis, 20 .
Van Walcheren, Zijn zuster, 21 .
Multatuli, Ideen, 17 .
Geel, Onderzoek en fantasie, 16 .
Hooijer, Novellen, 15 .
Werumeus Boning, Marine-schetsen, 45.
Staring, Gedichten, 15.
v. d . Linden, Gedichten van den schoolmeester, 15 .
Piet Paaltjes, Snikken en grimlachjes ; 15.
Jonathan, Waarbeid en Droomen, 15 .
Ten Kate, De Schepping, 15 .
van Lennep, De pleegzoon, 15,
van Lennep, Klaasje Zevenster, 15 .
G. Keller, Novellen 15 .
Schimmel, Milady Carlisle, 14 .
Kneppelhout, Studenten-typen, 13 .
van Walcheren, Vertaling van Aurora Leigh, 12 .
DE NEDERLANDSCHE SPECTATOR .
Jan ten Brink, Cost-Indische dames en heeren, 11,
van Maurik, Novellen, 11 .
De Genestet, Leekedichtjes, 40 .
van Lennep, Onze voorouders, 10.
Annie Foore, Florence's droom, 10 .
Johanna van Woude, Tom en 1k, 10 .
F. van Eeden, Studies, 10 .
Ritter, Paedagogische fmgmenten, 10 .
Fiore della Neve, Een liefde in bet Zuiden, 10 .
Oude Beer Smits, Brieven en uitboezemingen, 10. .
Oude Heer Smite, Clementine, 10.
Helene Mercier, Verbonden schakels, 10 .
Oltmans, De schaapherder, 10 .
Bosboom Toussaint, Langs een omweg, 9 .
J . J. Cremer, Anna Booze r 9 .
Multatuli, Milioenenstudien, 9 .
Van Looy, Prom, 9.
L. Mulder, Jan Faessen, 9 .
Emants, Godenschemering, 9 .
Annie Foore, Bogoriana, 9 .
Busken Huet, Oude romans, 9.
Bilderdijk, Ondergang der eerste wereld, 8 .
Hollidee, Etsen near bet leven, 6.
Van Koetsveld, Pastorie van Mastland, 8 .
Tollens, Nova Zembla, 8 .
Vosmaer, Vertaling van Humerus, 8 .
Schimmel, Kapitein van de Igfgarde, 8,
Multatuli, Minnebrieven, 7 .
Tony, Ernest Staas, 7 .
Vosmaer, Vlugmaren, 7 .
Melati van Java, Hermelyn, 7 .
Beets, Gedichten, 7 .
Boele van Hensbroek, Gedichten, 7 .
Burgersdijk, Shakespeare-vertaling, 7 .
Schaepman, Aya Sofia, 6 .
Potgieter, Gedichten, 6 .
Pierson, Geestelijke Voorouders, 6 .
Jacques Perk, Gedichten, 6 .
P. van Limburg Brouwer, Diophanes, 6 .
Gorter, Mei, 6 .
Bohl, Dante-vertaling, 6 .
Heering, Overijsselsche Novellen, 6 .
Ter Hear, Gedichten, 0 .
Van Lennep, Elisabeth Munch, 6.
Virginie Loveling, Sophie, 6 .
Chr . Muller, Lief en feed nit een kleine wereld, 0 .
Bosboom Toussaint, Leycester in Nederland, 6 .
Bosboom Toussaint, Mejonkvrouw de Mauldon, 6 .
Cosinus, Kippeveer, G .
Cremer, Dokter Helmond, 6 .
11 35

Nu weten wij het
In het Maartnummer van 'The Ladder', eene nieuwe Engelsche revue, die
overigens aardige overzichten geeft van vreemde, ook van Nederlandsche
tijdschriften, vindt men het volgende curieuse bericht : 'The Nieuwe Gids
is the organ of the Jesuits, and seeks to stem the tide of modern culture
by a sharp polemic against its tendencies' .
in : 'Pluksel', De Nederlandsche Spectator (1891)
De Engelsen constateren een nieuwe poging van gehaaide jezuieten de
Nederlandse cultuur in katholieke zin to hervormen : De Nieuwe Gids als
uitdrukking van de door J .A . Alberdingk Thijm zo nagestreefde katholieke
emancipatie .

Geerte van de Groep en Peter J .A . Winkels
De stille gemeente
anekdoten, roddels, brieven en egodocumenten
van en rond Tachtig
`In donker, maar als her regent vervloek ik her, dan loop ik zoo'n uur of drie naar
vrouwen to zoeken, want Mina is goed en wel, maar Jezus Christus, je wilt ook
eens war anders en her kan niet eeuwig duren, en dan stag ik zoo ergens binnen in
een inferieure gelegenheid en dan heb ik er in eens genoeg van . Dan stap [ik] er
weer uit net als [ik] er in ben gekomen, zonder een cent to verteren . Dan zie ik
vrouwen met wijde monden en lagen poudre-de-riz en vrouwen met lange koude
handen, erg beenig - en vrouwen die me bang maken : Dik, breede koppen als
ossen, een flessie wijn, lievert? Ook ik ga wel eens met zoo'n vreemd lijk naar
boven, maar gewoon naaien, daar komt niet van, dat wil bijna nooit lukken,
zonder dat ik zelf begrijp waar 't aan ligt'
Arnold Ising in een brief aan Lodewijk van Deyssel, 8 februari 1888

Binnen de Nederlandse letteren vormen de Tachtigers een vreemd fenomeen . In
hun Sturm-und-Drang-periode - de eerste jaargangen van De Nieuwe Gids
- trokken ze met hun werk de aandacht . Hoge oplagen haalden ze echter niet .
Tegenwoordig zijn er tentoonstellingen van de schilders rond De Nieuwe Gids en
beleven de schrijvers vele herdrukken . Men kan zich echter afvragen of ze daardoor
wel gelezen worden .
Dankzij de vele bewaard gebleven foto's en de overvloed aan anekdotes bestaat
vooral her beeld van Tachtigers als `rare kerels, met kachelpijpen op her hoofd",
de bende van zuipende en anderszins uitspattende kunstenaars/bohemiens aan her
einde van de negentiende eeuw . Het werk lijkt naar de achtergrond geschoven, ten
faveure van hun drankgebruik en seksuele uitspattingen . De anekdotiek verdringt
de kunst .
Wellicht is er zo'n beeld van Tachtig ontstaan omdat er (vrijwel) voor her eerst
in de Nederlandse cultuurgeschiedenis een aantal jonge kunstenaars duidelijk als
groep optrad, met verenigingen als Flanor, Sint Lucas en de Etsclub, een eigen
tijdschrift, De Nieuwe Gids, en uitgesproken ideeen op bet gebied van kunst en
maatschappij . Een groep bovendien die zich vanuit zijn romantisch kunstenaarschap
afzette tegen heersende normen en moraal . En dat deden ze niet alleen in
hun werk, maar ook in hun handelen en uiterlijke verschijning .
Lodewijk van Deyssel baarde veel opzien met zijn dandy-optreden :
"`Kom nou es kijken!" zei Stumpff, de directeur, toen ik voor her begin der
voorstelling van Fromont-jeune-et-Risler-aine in her Grand- Theatre-van-Lier op
bet tooneel ronddrentelde om to kijken naar her rangeeren der requisiten, "kom
nou toch es kijken!" - terwijl hij mij naar bet kijkgaatje in bet scherm bracht . -
"Daar zit hij al, dat etre, die vervloekte kwaje jongen met zijn verwaande bakkes!
Die" - met diepe minachting- "Witte Drop! Hij verpest de heele Stalles met zijn
odeur!"
Ja, waarachtig, daar was hij met zijn witte pak en zijn hardnekkige vierkante
kop, correct-nonchalant, alleen in een rij rood-met-zwarte fauteuils . Hij bestudeerde
zijn programma .
Her leek mij toen inderdaad een "Rare-kiek" in die halfverlichte zaal, waar hij
zoo goed als alleen was .
Hij zat half opzij gekeerd om bet licht van de gaskroon op zijn programma to
hebben en her was zijn profiel met de sterke neus en de vastberaden kin en zijn
wasbleeke gelaatskleur, die mij imponeerden, meer nog dan her witte costuum,
dat, zooals ik later zag, door een vuurroode bloem werd gedecoreerd . Het zou mij
1 3 9

met verwonderen, als ik van hem hoorde, dat hij toen een witte hooge hoed aan de
Ouvreuse in bewaring had gegeven . . . Ongetwijfeld had hij toen al gesnoept van
de verhalen over Brummell, den Record-dandy, en genoten van bet bevel, dat
Baudelaire aan zijn kleermaker gaf, toen deze voor hem een voortreffelijk-zittende
winterjas had gemaakt : "Maak er mij maar een douzijn van!"
Het zal in vier-of-vijf-en-tachtig geweest zijn, dat de directeur zijn boosheid
lucht gaf over de juiste opmerkingen van den scherpen, niets-ontzienden jongen
criticus, toen reeds gevreesd om zijn tooneel-recensies in de Groene en gehaat
door de Amsterdammers, om zijn verachting der conventies, die hem in een open
rijtuig met een bekende schoone vrouw deed rondtouren door de stad, terwijl hij,
zonder ostentatie en zonder zich om de afkeurende blikken der op-en-omziende
passanten to bekommeren, een geanimeerd gesprek voerde . Her was geen afficheeren
van den nog zoo jongen man, doch alleen hooghartige minachting van het
verontwaardigde publiek, waartoe ik toen nog behoorde . Misschien dat de druiven
. . . dock laten we in dit geval liever aan de zacht-fluweelen huid van blozende
perziken denken, waarvan de zwakke geur bet rijtuig begeleidde! Het was inderdaad
vooral zijn parfum, welke de Amsterdammers, die toen, evenals nu, maling
hadden aan de literatuur en aan de halvegaren, die er zich mee bezig hielden,
mishaagde .' (Aeg. Timmerman Tim's Herinneringen)
Willem Kloos en Hein Boeken waren veel minder rumoerig in hun optreden :
'[ . . .] men zag hen samen vaak achter elkaar langs de huizen stappen, alsmaar
stappen . Hein in de ijle lucht starend boven zijn meter-lange schreden en Willem
de straatstenen bestudeerend tot ze doodmoe waren en rijp voor een glaasje van 't
een-of-ander en om verder to broeden . . . Plotseling uitte Willem dan een paar
woorden, zooals : "Geloof je er iets van wat x gisteren vertelde?" En dan zei Hein :
"Nee, niets", en dan zwegen ze voort, tot er de avond op volgde . . .' (Uit : Tim's
Herinneringen)
Ook Frans Erens maakte curieuze wandelingen, in gezelschap van Van Deyssel :
'Er werd naar her Vondelpark gewandeld . Wij bewogen ons daar meer dan een
uur lang, maar her zwijgen bleef gedurende de wandeling gehandhaafd, terwijl wij
strak voor ons uit staarden . Wanneer wij vanuit bet park bij het groote hek op de
Stadhouderskade waren teruggekomen, vond ik daar de geschikte plaats om afscheid
to nemen . Wij bogen zwijgend voor elkaar . Evenzeer zonder een woord to
spreken gaven wij elkaar de hand . Ik ging rechts, naar huis, en hij links over bet
Leidscheplein . Ik herinner mij, dat sommige voorbijgangers ons op die wandeling
nakeken en zich half omdraaiend bleven staan ; voor hen moeten die zwijgende
mannen iets raadselachtigs hebben gehad .' (Uit : Vervlogen Jaren)
De raadselachtige mannen van Tachtig waren vaak in deze of gene kroeg to vinden,
achter een glaasje van her een of ander . Willem Kloos had zo zijn gedachten
over de entourage voor alcoholgebruik :
' . . .Er is wat gepraat en gevochten en ook war geschetterd om die gezellige leege
portwijntonnen - maar om ons been stonden de voile - van Fricke's Bodega in
de Kalverstraat bij de Munt, onder het drinken van een-of-meer glaasjes Een-en-
Twintig . Want wij waren toen echte stadsmenschen en hielden van dat glaasje .
1 4 0

Willem Kloos (zittend) en Hein Boeken (foto : Ned. Lett . Mus .)
"Ik houd erg van een mooi uitzicht buiten", zei Willem eens in die dagen tot mij,
"maar ik moet er lets bij to drinken hebben."'
Ook deze anekdote is afkomstig uit Tim's Herinneringen . Met VervIogen jaren
vormt het de enige directe bron voor verhalen over en herinneringen aan Tachti-
gers, zeker als het gaat om de eerste roemruchte jaren van De Nieuwe Gids . Vrij-
wel alle verhalen rond de bende van Kloos die in boeken of artikelen worden
gememoreerd vinden hun oorsprong in een van beide boeken (met alle bewuste of
onbewuste veranderingen en vertekeningen) .
Prominent aanwezig in deze anekdoten zijn vooral Kloos, Boeken en Van Deys-
sel . De eerste met name vanwege zijn vrijwel permanente alcoholprobleem . Of,
zoals hij zelf stelde : `[ . . .] ik heb een glas wijn nodig om helder van hoofd to zijn .'
r4'

Frank van der Goes (foto : Willem Witsen)
Dat zijn hoofd niet altijd ongeschonden bleef valt to lezen in een brief van Arnold
lsing aan Van Deyssel van zz augustus 1889 :
`[ . . .] Ook zijn we [ . . .] naar de Berenbijt gewandeld op een donker avondje in
den regen en daar waren Kloos, die op zijn neussie gevallen was, omdat hij ha ha
bezopen was geweest en die dronken was, en Witsen, die bezopen was, en Boeken
die to veel op had en zoo zijn we met ons zessen (Kloossies neussie meegerekend)
ook nog naar de Steenen granietzuil op de Stadhouderskade geweest .'
Hein Boeken wordt vaak ten tonele gevoerd als `de zonderlinge intimus en accoliet
van Willem Kloos' (Timmerman), een vreemde, dromerige man, die weinig
aards was . In Tim's Herinneringen wordt over hem verteld :
'Ik heb hem in een gure winternacht, begin december, plotseling gekleed en wel
in het Rokin zien springen . Er voer in die tijd een pontje naar de stille zijde, dat
's nachts natuurlijk buiten dienst was . "Ik verdom bet om dat hele eind om to
lopen!" zei hij en sprong met zijn winterjas aan in bet vette, groene en stinkende
water.'
Van Deyssel komt vooral naar voren als dandy . Zelfs de verhalen na zijn dood
belichten nog dat aspect :
`In de schier onafzienbare nalatenschap van Lodewijk van Deyssel beyond zich
ook een kistje met tientallen fijne, volkomen identieke nikkelen sleuteltjes, raadselachtig,
tenzij men wist dat Van Deyssel deze (onder de schuilnaam van Louis
Poleslas : de "heroische-individualistische dandy" uit 1883) met Frank van der
Goes en Arnold Ising placht to kopen in een zaak op de Nieuwendijk, en dat hij
deze in de Kalverstraat, bij het zien van een mooie vrouw, uit zijn hand op het
plaveisel placht to laten vallen, om dan uit to roepen : "U verliest, geloof ik, iets",
en een contact to kunnen leggen dat, wellicht, althans tijdelijk aangenaam zou
mogen zijn .' (Michel van der Plas)
Annie Salomons, Godfried Bomans en Adriaan Roland Holst hebben vooral
1 4 2

herinneringen aan de ouder wordende Tachtigers vastgelegd . Bij hen krijgt meestal
Van Deyssel de meeste aandacht . Roland Holst schetst hem in vroegere tijd :
`In zijn jonge jaren had hij met zijn vriend, Frank van der Goes, die toen ook nog
met was getrouwd, een huisje gehuurd in de Belgische Ardennen . Her was een
zonnige zomermorgen en Van der Goes stelde zijn vriend voor een wandeling to
gaan maken . Thijm excuseerde zich, hij wilde doorgaan met zijn werk ; hij bleef
dus in zijn kamer op de eerste etage waar de ramen openstonden . Toen Van der
Goes de deur uit was gegaan zag hij een kleine bank die tegen her huis in de zon
stond . Hij besloot daar eerst even to gaan zitten . Thijm, die dat met kon weten,
waande zich dus geheel alleen . Duidelijk hoorde Van der Goes zijn vriend boven
hem op en veer lopen, naar woorden zoekend . Er was maar een enkel geluid
waardoor de zonnige stilte werd verstoord : in de verte kraaide weer en weer en
zeer luid een haan . Dit kraaien moest zijn vriend hebben gestoord : zijn been en
weer stappen stopte voor een der open ramen en Van der Goes hoorde zijn vriend
in zijn wonderlijke intonatie van zijn kant de zonnige stilte verstoren : hij riep luid
en als een bevel : "Genoeg kapoen!"' [Uit : In den verleden tijd; 1975]
Uit de brieven die de Tachtigers veelvuldig wisselden zijn prachtige verhalen to
destilleren . In een brief van Ising aan Van Deyssel (d .d . 31 december 1891) lezen
we een en ander aan roddels en leefomstandigheden over een der bentgenoten :
'Zooals je weet woont onze vriend Chap Van Deventer met zijn hoogen hoed,
zijn parapluie en zijn meissie op een bovenhuis in de Deymanstraat bij de Weesperzijde.
Hij is wel aardig ingericht . Hij heeft zijn kamer voor-daar merk je niets
van her meissie - daarachter een alkoof en daar weer achter de kamer van her
meissie uit een ziogend koffiehuis in de Nes . Het meissie heeft het altijd razend
druk met de huishouding en her verven van gangen en portalen en Chap brengt
haar met in de circulatie, hetgeen ik Mina wel deed . Het zussie van het meissie
logeert tegenwoordig bij haar .'
Buiten het felt dat brieven en ego-documenten een keur aan anekdoten verschaffen,
bieden ze een hoeveelheid informatie over leven en werken van schrijvers,
over aangeschrevenen en beschrevenen die in de literatuurgeschiedenis
meestal met to vinden is .
In zijn correspondentie met Van Eeden bijvoorbeeld gaat Kloos vaak diep in op
allerlei emotionele en lichamelijke reacties die hem in hoge mate verontrusten . Zo
schrijft hij aan Van Eeden over een zeer vreemde inzinking die hij kreeg nadat hij
zich op een avond vreselijk aan Verwey had geergerd door zijn aanwezigheid . (Dit
gebeurde vlak na de breuk met Verwey .)
`[ . . .] Nu dan, den volgenden ochtend werd ik wakker met nog veel van dezelfde
kwaadheid en ik sprak daar een beetje over met Hein [Boeken], terwijl we in onze
bedden lagen . Maar opeens hield dat op, mijn hart begon ineens verschrikkelijk
hard to kloppen, en ik werd door mijn heele lichaam heerlijk moe en aangenaam
warm maar zwak, doodzwak . Ik dacht met meer aan doodgaan dan met een
zacht : "nu goed" en ik herinnerde me dat ik net zoo eens was geweest in een nacht
toen ik gevaar liep van dood to gaan, zooals ik later hoorde . Dat weg voelen gaan
van mijn lichaam in die verdoovende zwakte, werd hoe langer hoe erger en ik
vroeg Hein, die bij mijn bed stond, om een dokter to halen . Maar ik bedacht me
dadelijk daarop, dat dat niets zou geven, als ik werkelijk dood moest . En ik be-
1 4 3

dacht me ook dat als ik daar in bed bleef liggen, Hein, die zoo goed voor mij was,
heel veel last zou hebben, dat bet beter was op to staan en aangekleed of to wach-
ten . Met verschrikkelijk veel moeite deed ik dat, met behulp van Hein . Toen ging
ik zitten maar kon niet blijven zitten . Ik kan her niet anders uitdrukken, dan of er
een stuk van mijn bewustzijn werd afgetrokken, en dat ik bet grijpen moest, maar
met kon . Ik dacht, zou ik gek worden, dat nooit, en voelde plotseling een heel-
en ergen wit in me opkomen om heelemaal beret to worden . Ik zette me tegen al-
les war in me gebeurde in, en na een minuut of tien, zei ik Goddank, 't is beter, ik
ben beter en lachte en knikte tegen Hein, en liep heen en weer door de kamer . [ . . . ]'
(13 okt . 1888)
Van Eeden schrijft hem daarover uitgebreid terug en geeft hem raad .
'[ . . .] Je weet zelf hoe sterk, hoe onafhankelijk en hoe werkzaam jouw dubbel-ik
is . Je geheele leven wordt er door beheerscht zonder dat je bet beseft- ik denk dat
die meeningen, die opwellingen en gewaarwordingen die je nu niet begrijpt allen
daaruit opdoemen en je doen schijnen alsof een vreemde invloed je beheerscht .
Het is echter stellig niet goed to zeggen : "Ik word geleid door her Leven, door mijn
dieper ziel- en ik kan her toch met leiden, nu zal ik her maar opgeven en doen war
mij invalt" . Dat is toch dwaasheid, Willem .'
Psychiater Van Eeden schetst vervolgens een vergelijking om her allemaal nog
eens to verduidelijken.
Ik zou ons dieper zijn bij een schip en zeilen willen vergelijken en wetend,
overleggend bewustzijn bij her roer . Het roer is heel klein en moet maar mee, waar
het schip gaat en blijft stil als her schip met voortgaat . Het kan her schip niet
bewegen en is maar een onbeteekenend stukje er van . Maar is her daarom goed her
niet to gebruiken . Jij bent een groot schip, Willem, met groote, machtige zeilen -
maar bet roer is defect en her gaat mij aan 't hart voor de kostelijke lading en her
mooie schip .' (14 At . 1888)
Hij raadt Kloos aan om met Willem Witsen mee naar Londen to gaan en bet
daar rustig aan to doen . Geen uitspattingen, geen amusement (in de brieven die
Witsen uit Londen schrijft kunnen we echter zien dat Kloos die laatste raad niet
opgevolgd heeft .)
Tijdens zijn inzinking wordt Kloos door Van Eeden thuis opgevangen . Hoe
Kloos daarover denkt kunnen we lezen in een brief die hij aan Van Deyssel
schrijft :
'Amicissime,
Ik heb je een zeer interessante geschiedenis mede to deelen . Ik heb gepoogd
mezelf om her leven to brengen, ben toen door v . Eeden op een driewieler gezet en
heb daarna in vier dagen anderhalf vel mooie verzen geproduceerd, terwijl ik nu
als comble met Willem Witsen in Londen samen ga wonen en daarna naar Japan
vertrek . De conclusie uit dit alles is, dat er een streep door me loopt . Eerst was zij
recht, maar nu begint er een gevaarlijke kromming in to komen, zie je . De opinies
van de verschillende lui over me zijn verschillend : Breitner zegt dat ik gesuceerd
moet worden . Van Eeden beweert, dat ik her delirium heb en Mau van der Valk
houdt vol dat ik een enorme vent ben . En ik? Ik zit woest to fuifen, en bedaard
verzen to maken her een na h a+tdere. [ . . .]' (r7 At. 1888)
In deze brief kunnen we lezen dat Van Eeden zich terecht zorgen maakte over de
toestand van Kloos .
11 44

In principe zijn brieven niet geschreven om gepubliceerd to worden en men mag
veronderstellen dat de gegeven informatie een informeel karakter draagt . Van
Looy echter heeft hierover ten aanzien van zijn medekunstenaars een andere mening
: `Die heeren litteratoren zijn au fond zoo gruwelijk ijdel en denken geloof ik
dat elke brief die ze schrijven naderhand uitgegeven zal worden.' (6 april 1885) .
Een voorbeeld daarvan is, alweer, Kloos, die in de smartelijkste omstandigheden
aan Witsen schreef, dat hij geen kopie had van een brief . De passage in een ongedateerde
brief luidt : 'Kom, ik smeek je, kom en red me, en breng dan dit kladje
mee . . . ik kan er geen copy van makers' .
Ondanks deze wetenschap blijft de correspondentie interessant omdat toch reserves
ten aanzien van her ventileren van gevoelens en ideeen minder gelden dan
in, bijvoorbeeld, artikelen en omdat de Tachtigers elkaar toch per brief op de
hoogte moesten houden van allerlei zaken .
Door her lezen van vraag en antwoord in deze brieven krijgen de schrijvers meer
gestalte en hun creatieve produkten een extra dimensie . Met de gegevens uit de
brieven van Kloos kan men bijvoorbeeld her eerste kwatrijn uit Verweys Van bet
Leven beter begrijpen : `De toorn krieuwt in mijn keel : ik kan 't niet smoren, /'t
Verdriet niet kroppe', als 'k zuiplappen en vraten / Zie worde' uit kunstenaars, die
hun kunst vergaten, / Hun lijf stuk-fuifen en hun ziel vergoren .'
In een brief aan Kloos geeft Van Looy weer hoe hij zijn emoties verwerkt : `[ . . .]
De vele indrukken maken een schrijver van me, zooals ik later weer rustig meer
schilder zal zijn . Maar, Kloos, ik ben nog Been stemmingsman, war schilderen
aangaat ; naar mijn oordeel is de schilderkunst iets to solieds, iets to plastisch voor
een rag van fijne impressie's . Schilder krachtig, gezond, weef daarin al war in je is
van kleuren enz., maar geen dingen, die in je hersens blijven hangen als een rilling,
dat is poesie voor woorden en tonen, weet ik veel, heeft een subtieler stof noodig .
[ . . .1' (9 jan . 1887)
De vele indrukken heeft hij eerder in dezelfde brief in een fraaie impressie gegeven,
`[ . . .] gedeeltelijk voor tijdpassering en omdat her zoo frisch is, gedeeltelijk
ook omdat ik ongelukkig nooit nalaten kan, als iets me gefrappeerd heeft, 't zij
van een beschrijving of van lets anders to bevallen . Er uit moet bet, daar helpt niets
aan . [ . . .]'
Vervolgens heeft Van Looy deze brief omgewerkt tot een verhaal Ten reisindruk',
gepubliceerd in Proza (1889) . De brief geeft echter veel spontaner en treffender
de indrukken weer dan dat in her verhaal her geval is .
Nu bestaat de correspondentie van de Tachtigers niet alleen uit verheven aandoeningen
en emotionele problemen . Ruzies worden uitgevochten, misverstanden
gecreeerd (en weer rechtgezet), posities binnen De Nieuwe Gids aan de kaak
gesteld en verdedigd en redactionele meningsverschillen toegelicht . Her hele Nieuwe
Gids-bedrijf wordt, kortom, in de brieven doorgelicht . Ook is men niet to
benauwd om elkaar flink to bekritiseren . Dit geldt voor zowel her werk van de
Tachtigers als voor de auteurs zelf .
In een brief aan Kloos koelt Van Eeden zijn woede en toort hij zijn walging met
betrekking tot Menschen en Bergen van Van Deyssel . Her prozastuk en Karel
Alberdingk Thijm worden zwaar aangepakt :
'Beste Willem - ik heb "Menschen en Bergen" gelezen en ik vind her ongeniet-
1 4 5

aar en degoutant. Dar is geen schrijven meer, dat is analyseermanie . Daar kan
geen sterveling plezier in hebben als de schrijver en iemand die gewoon is zoo to
schrijven - voor een derde is het met to slikken . [ . . .] Er is een vervloekte, grove,
walgelijke, bloote-billen-visie in, die mij vies maakt van mijn eigen lichaam toen ik
't gelezen had . Ik vind her demonisch beroerd . Ik droom wel eens zulke akelige
droomen, waarin alles zoo plakkerig vuil en walgelijk om me is, met dikke stinkende
menschen, oude vrouwen en bloote mannen - zoo'n droom is afschuwelijk,
alsof men niet uit't vuil komen kan . Dit geschrijf is als zoo'n droom en maakt
mij ziek en misselijk . [ . . .] Karel zit in zijn eentje op zijn berg - en hoort niet van
anderen - en wordt met gestoord of uitgelachen of geergerd-hij zit zichzelf nit
to broeien als een hoop nat hoof . En hij gaat maar door en voelt met meet dat er
vuil en niet-vuil is in de wereld - hij verstompt voor stank als een anatoom - en
voor vuiligheid als een dokter - hij krijgt perverse neigingen als een Chineesche
lekkerbek die torte eieren eet . En moet ik nu dat lekkers maar meeeten omdat hij
Karel is en meer kan clan een ander . Ik doe her met Willem - en jij zult me geen
ongelijk geven . [ . . .]' (z6 jan . 1889) Een oordeel dat men met snel in officiele
kritieken zal aantreffen .
Frans Netscher en zijn literaire aspiraties moeten bet eveneens ontgelden, zij her
minder heftig . In een brief aan Verwey geeft Van Eeden een weinig vleiende beschrijving
van Netscher : `[ . . .] Er loopt geen beter kind op twee beenen . 't Is een
nette uitgave van Paap, - op zwaar papier . Her paapt al wat er aan is . Groote
plannen, zelfvertrouwen, een oordeel als een windwijzer en een bloed voor wie
hem aandurft. Maar ik hou toch van hem, - en ik wou dat hij een roeping had tot
billarten of schijfschieten of muziek, als't maar geen literaire was, want dat maakt
hem zoo raar . [ . . .]' (z9 nov . 1886)
Over Van Looy bestaat een rake beschrijving door Herman Gorter in een brief,
waarschijnlijk aan Wies Cnoop Koopmans, ongedateerd . `[ . . .] Morgen heeft Van
Looy mij geinviteerd zijn schilderijen to komen zien . Hij is zeer geschikt, een klein
rond ventje, een beertje dat in de verf gevallen is : hij zit altijd vol verf . Een
openhartige naive vent, gunstig afstekend bij vele Nieuwe-Gids-mannen . Hij kan
zoo gewoon war aardigs zeggen en heeft een guile manier van praten die erg gemakkelijk
is . [ . . .]'
Nadat Kloos zijn cyclus `Het Boek van Kind en God . Een passie-spel' (1888) heeft
gepubliceerd, waar hij op superieure wijze in sonnetten gewag maakt van zijn
teleurstelling betreffende zijn verhouding met Verwey, is de laatste furieus . Hij
reageert met een bundel gedichten Van het Leven (1888) . Over Verweys aanval op
Kloos heeft Van Eeden her volgende op to merken :
`[ . . .] Ik dank je voor je boek - ik vind her mooi en groot- mooi, schitterend
mooi en sterk, als een groot stalen zwaard, met goud ingelegd staal - maar ik
vind her ook hard en koud . Zoo hoort staal to zijn, met waar?
Ik wou dat jij her met was die ze gemaakt hebt- ik zou beret genieten . Nu moet
ik met verdriet denken aan dat mooie boek, met zooveel schoonheid en wijsheid
en met zoo weinig hart .
Waarom sla je then man terug, Albert - zoo fel, zoo weloverlegd met al her
voordeel van je kalme kracht, met al her overwicht van je zooveel grooter wereldwijsheid?
146

Die Port van Cleve, aan de N.Z. Voorburgwal, een cafe waar de Tachtigers vaax
vertoefden (foto : Hist. Topogr . Ad . Gem . Arch . Amsterdam)
O zeker, je hebt er her recht toe - je bent grievend beleedigd, je bent schandelijk
miskend in 't openbaar, met machtige wapens . Men zal je groot gelijk geven -
maar ik zeg je dat her met goed is . Mij heeft bet bitter gespeten omdat ik zooveel
van je houd en er op gesteld was, evenveel van je to blijven houden [ . . .]' (31 okt.
1888)
Bij her verschijnen van Verweys bundel Verzamelde Gedichten in 1889, is Van
Eeden in zijn kritiek zelfs kwetsend . De verhouding tussen beiden is inmiddels war
bekoeld :
'Beste Albert,
Bedankt voor de toezending van je Gedichten . Ik was zeer getroffen door een
aantal sonnetten daarin, waarvan ik her bestaan met eens vermoedde, en die ik
vind tot her allermooiste hooren war je geschreven hebt. Ik heb er van middag
groot genot door gehad .
Dat je bet boek ontsierd hebt door die nare, onbeduidende versjes van den
laatsten tijd vind ik erg jammer en ik zal wel de eenigste met zijn . Die regeltjes aan
Jan Piet [Veth] zijn toch al heel onnoozel en dat Goethe-vers vind ik infaam kinderachtig
.'t Is zoowat van bet genre dat je op de deur van een beste kamer geschreven
vindt met potlood . Vindt Kitty dat ook geestig of mooi? 't Is dikwijls ongeloofelijk
hoe een schijnbaar sterke vrouw zich buigen kan naar haar man . Waarom
wil je absoluut verzen maken als er geen emoties in je zijn waaruit ze alleen
kunnen groeien. Je kunt evengoed een boom proberen to maken van zand, omdat
andere bomen uit't zand gegroeid zijn . Het is een prachtige brand geweest, maar
nu is 't bosch afgebrand en schijn je to moeten wachten tot er weer wat gegroeid is .
Waarom probeer je nu den grond to laten branden? [ . . .]' (2i okt. 1889)
Helaas is bet weerwoord van Verwey met bekend . Zijn brieven zijn niet voor
publikatie vrijgegeven .
Door her publiceren van brieven-uitgaven en ego-documenten krijgt de lezer een
redelijk samenhangend beeld van de contacten in de bent van Tachtig .
Nu zijn juist deze persoonlijke getuigenissen met ontkomen aan de selectiecriteria
van de bezorgers ervan . Een fraai voorbeeld van rechtstreekse literatuurge-
1 4 7

schiedenis-vervalsing geeft 's-Gravesande 2 , waar hij praat over de verhouding
tussen Kloos en Verwey . Brieven zijn vernietigd en andere zorgvuldig geselecteerd
door Kloos of zijn vrouw, zodat het gewenste beeld van Kloos gepresenteerd kon
worden . Op deze manier krijgt de lezer weliswaar een verrijkte kijk op het leven
van de auteur, maar gezien door de morele bril van de bezorger .
's-Gravesande plaatst derhalve een tot nu toe ongepubliceerd document, dat
naar zijn mening `een belangrijke bron voor de kennis van bet innerlijke leven van
Kloos' is. Boven aan de brief staat ook 'confidentieel' :
'Beste Fre [Van Eeden],
Deze brief heeft niets met de literatuur to maken, en ik zal je hier alleen onderhouden
over mijzelf, en wet over mijn gezondheidstoestand . Verontrust je niet -
ik ben met ziek : 't is alleen maar, dat ik zoo even wederom een gewaarwording
heb gehad, die mij mijn geheele leven, zoolang ik me bewust ben, met kortere of
langere tusschenpoozen meer verbaasd dan gekweld heeft, en die ik steeds vruchteloos
gepoogd heb onder woorden to brengen . Nu echter geloof ik, dat dit mij
gelukt is en ik schrijf je dus deze, met omdat ik geloof, dat je er mij van of zoudt
helpen, maar omdat het je misschien als psychiater interesseren zal .
Vroeger omschreef ik deze sensatie zoo : Plotseling scheen het mij, of alle geluiden,
dichtbij en veraf zijnde, een anderen klank kregen, of zij meer verwijderd
werden en een ondertoon deden hooren, die jets spottends, iets "kichernds" had .
Thans echter heb ik mijzelf nauwkeuriger nagegaan, en opgemerkt, dat ik in
mezelf een hoop dooreenwarrelende geluiden verneem, die toch geen geluiden
zijn, en die zich telkens tot menschenstemmen ontwikkelen, die toch niet spreken,
schreeuwende, scheldende, vragende, vermanende menschenstemmen zonder
woorden . Om 't je duidelijk to maken : als ik goede verzen lees, zacht voor mezelf,
is 't net of ik in me een andere, fraaie, luisterstem hoor meelezen, die elken klank
zijn relief geeft, zoodat de expressie van bet vers to voorschijn komt : heb jij dat
ook niet? Nu zoo zijn ook de andere stemmen in me, maar zonder dat ik lees,
zonder bekende aanleiding en even plotseling ophoudend . Ik had dat reeds als
kind van zes jaar en vond bet toen zeer aardig . Op latere leeftijd, ik meen tot mijn
vier en twintigste jaar ongeveer, had ik het minder of niet, maar in den laatsten tijd
komt bet weer meer voor .
Deze illusie onderga ik met bewustzijn, door redeneering gaat zij niet weg, maar
eindigt van zelf . Zooeven echter, toen ik haar weder had, zooals ik je zei, heb ik
een experiment op mezelf genomen : ik schonk mij een klein glaasje met rum in en
dronk het in een teug half leeg, een zeer geringe hoeveelheid alkohol dus, en zie, op
eens was ik weer normaat .
Nog lets, deze laatste aanval was zeer sterk, d .w .z . ik werd mij duidelijk bewust,
wat ik eigenlijk voelde, en tevens kreeg ik een vage voorstelling, dat, als het nog
heel veel sterker werd, ik hallucinaties zou krijgen . Dit laatste vermoeden is echter
misschien zonder grond . Weet jij nu ook mij lets to zeggen over dit verschijnsel? Is
het soms ook bij anderen geconstateerd en zou er, in dat geval, kans kunnen zijn,
dat het erger werd? Ik behoef je niet to zeggen, dat je er met met anderen over
spreken moet, ook niet met Aletrino.' (z3 okt . 1886)
Uit de laatste zinsneden blijkt klaar, zegt 's-Gravesande, dat Kloos vreest aan
hallucinaties to lijden, waardoor nog duidelijker uitkomt, dat drank voor hem een
1 4 8

middel was om aan die waandenkbeelden to ontkomen . Ook nit de brief van
Kloos aan Van Eeden, na het afscheidsfeest van Witsen geschreven, zien we duidelijk
dat psychische afwijkingen van Kloos voorkwamen, evenals de vrees krankzinnig
to worden .
Waarorn die ene brief wel en deze laatste brief met gepubliceerd is, is onduidelijk
. Ook de eerste brief gaf nu met direct een rooskleurig beeld van Kloos' innerlijk
leven .
Ondanks de selectie van brieven door ontvangers en latere bezorgers, geven de
bestaande uitgaven redelijk wat achtergrondinformatie en krijgt her kunstenaarsbedrijf
van `de stille gemeente' relief :
Paris, 8 Nov . 85, 3 1/z uur
zde zendbrief - geschreven aan de stille gemeente to Amsterdam - van nit her
cafe Vachette, Brd . St . Michel .
Beste Albertje [Verwey] - die ditmaal de eer geniet geadresseerde to zijn - ik
hoop dat je de vorige aan Sam [Aletrino] al gelezen hebt, want ik vertel met graag
iets tweernaal . - Het gaat mij uitstekend - een groote Angorakat met dikken
staart wandelt voor mij been en weer - en een druk gewoel van rookende en
borrelende etudiants en etudiantes (deze laatste rooken niet) omringt mij . Ik voel
mij zeer welbehagelijk, want ik heb een zeer genoegelijk dejeuner bij Huet achter
den rug .
De groote criticus (wat Goes ook moge beweren en moppen tappen) was allerminzaamst
- je zult zeggen dat Goes nooit beweerd heeft dat hij met minzaam
was - maar zooals ik zeg, her dejeuner was zeer smakelijk en zijn witte Bordeaux
en cognac waren zeer goed - dus ben ik geneigd tegen Goes en den duivel vol to
houden, dat Huet minzaam en een groot criticus is . De zoon was ziek en ik heb
hem slechts even aan zijn bed gesproken - en mevrouw - zij beweerde met
nadruk : dat zij met zeer veel genoegen met mij kennis had gemaakt-wat kan ik
anders als goeds van haar zeggen . Ik ben al Parijsch genoeg geworden in drie
dagen - om een welwillende glimlach ook door een laag poudre de riz to apprecieeren
en een bout opgeschikt gewaad to bewonderen, ook al hangt her om een
eenigszins door de jaren beschadigde taille. In een woord, beste Albert, ik houd
het zoo even genoten dejeuner voor een gewichtig moment in onze litteratuurgeschiedenis
en de haas die het geluk had daar versionden to worden zal eenmaal
naast de historische faisanten van da Costa geen kwaad figuur maken .
Ik zal je vertellen hoe her met de N .G. ging. Mevrouw begon-over sonnetten,
- ik moedigde wat aan - lokte uit - en jawel! daar kwam de ontlading . Een
hevige donderbui-het was merkbaar dat hij lang had gebroeid en bepaaldelijk er
op was berekend om vandaag los to barsten . Verwaandheid - totaal gebrek aan
historische kennis - "niet lief" van Doorenbos (een kostelijke term) "niet lief"
van Doorenbos om ons, zijn jonge vrienden zoo'n stuk to sturen . Kloos' verzen
ridicuul ; Persefone middelmatig, repetitie van Keats' Endymion- Johannes grog
van Woutertje - goed Hollandsch wordt niet meer geschreven - een dwaalweg!
een droevige dwaalweg - jelui zult het berouwen - en toen bom! een slag op de
tafel . Daarop stilte - natuurlijk. Ik schilde een stukje peer, keek naar buiten en
merkte op, dat het bier lief wonen was aan de Esplanada des Invalides, zoo goed
1 4 9

Cafe-restaurant Willemsen, aan de Heiligeweg 'waar wij her meest bij elkaar
kwamen' (Frans Erens) . Prent verschenen in De Bouwmeester 7, nr 27 .
als buiten . Ja, zeide Mevrouw, wij gaan ook niet meer naar buiten's zomers sinds
wij hier wonen . En daarop vlotte her gesprek uitstekend op huiselijken, gemoedelijken
toon . Over Parijs, over Chap [van Deventer] (die en parenthese ook het
noodige had gekregen over zijn duisterheid en slechte taal), over Martha [van
Eeden-van Vloten] en tal van andere zaken . Mevrouw en ik werden beste maatjes .
Over sonnetten werd niet anders meer als schertsend gesproken - mevrouw
vroeg of er een soort van spiritisme achter stak - en ik stelde voor haar op een
seance to magnetiseeren, natuurlijk in 't donker . Huet raakte uit de plooi - wij
gingen naar zijn studeerkamer, rookten een sigaar, praatten over Noordsche,
1 5 0

Duitsche, Fransche litteratuur en ik ben overtuigd dat zij mij beiden voor een
fatsoenlijk maar helaas verdwaald schaap begonnen to houden . En bij 't weggaan
moest ik beloven den volgenden Zondag weer to komen en van tijd tot tijd nog
eens naar Gideon to komen zien .
Begrijp je dat ik mij kostelijk geamuseerd heb? Zulk een gevoel als ik nu heb,
krijg ik alleen wanneer ik mij bewust ben niet her gekst figuur van het gezelschap
geslagen to hebben . Ik mag redeneeren hoe ik wil, zooiets merk ik alleen nit mijn
stemming .
0, o die groote kriticus - wij met ons vijven, driemaal genomen, kunnen niet
tegen hem op - in kennis, geleerdheid, scherpzinnigheid - en toch - en toch zoo
- enfin, zeg her zelf maar . Verbeeld je zulke uitvallen - alles in die donderbui : -
"Wat praat jelui van Shelley en zijn positie - Shelley die de vooroordeelen van
een heel yolk trotseerde, die gestreden en geleden heeft, die een reus was in zijn tijd
- en jullie die daar in Amsterdam hokken - niets doen en niets van de wereld
gezien hebt . Dat hindert mij zoo in jullie verzen - her is verzonnen - allemaal
leugen, war praat die mijnheer Kloos van de maan en van meisjes die hij nooit
gezien heeft - dat zijn immers tastbare leugens, alles leugens!"
"U woont hier lief aan de Esplanada des Invalides ."
O Huet! Huet! - Her was precies de toon, de schampere manier waarop van
Vloten over Vosmaer sprak . Ach de ouderdom maakt ons toch allen gelijk . Wie
weet hoe wij later nog to keer gaan . Nu ga ik de stad eens in . Van Goes heb ik niet
gesproken . Hij leest her weekblad - en die slag op tafel kwam danig aan . Adieu,
het laatste blaadje schrijf ik aanstonds vol .
Bd . des Italiens.- Je ziet ik leef een zwervend leven-het is wonderlijk 3 dagen
lang door duizende krioelende menschen to hebben gedwaald zonder een bekend
gezicht - of zelfs een gezicht tweemaal ontmoet to hebben . Her is genoeglijk bier
niets van de Zondag to merken - alles is even levendig en druk als altijd, ook zijn
vele winkels nog open . Mijn hemel, ik word duizelig van al dat fransch . - Het
spreken gaat wel beret als 't niet to lang duurt . - Die verbindingen van woorden
zijn lastig. Mais-z-oui! en dergelijke . "Ah ce West qu'une liaison furtive" zei Barres
"ca nous passe assez souvent, noun autres ." Jelgersma's stuk heb ik nog niet
gelezen - mijn hemel! - hoe kon ik her hier meebrengen, zelfs in den trein ging
her niet.
Ik heb nog pret als ik aan Huet denk . Her werd "waarde vriend" en "beste van
Eeden" op 't laatst . Als hij verstandige dingen had gezegd, zou ik veel minder schik
gehad hebben . Dit zal Chap wel niet goedvinden - maar enfin .
Deze brief moet je ook aan Martha laten lezen, als 't kan .
Adieu Albertje, dicht je nog bij de meter? tt . FRe'
De anekdotiek wint her niet van de kunst, die is daarvoor to waardevol, maar ze
vormt wel een kleurrijke achtergrond bij een veelbesproken stille gemeente .
i Een beeld waarvoor Biich zijn vrees uitsprak in zijn artikel `een portrettengalerij van rare
kerels met kachelpijpen op het hoofd' in Folia Civitatis (z4-1o-1981)
z De geschiedenis van De Nieuwe Gids en Supplement (zie volgend overzicht)
1 5 1

,-, - ue Laatnrn N. s.
EEN NIEUWE &108,
Een jonge gids wijst het reisgezelschap, alien ervaren lees- of
levenswijzers, op een nog niet eerder overdachte eindbestemming . Beets
kijkt wat er aan de hand is . De Genestet raakt het allemaal niet meer zo : hij
is al dood sinds 1861 . Vosmaer bestudeert de reactie van de beide heren
die na hem komen . Ten Brink klaar voor een donderend protest . En J .A .
Alberdingk Thijm kijkt eens aandachtig naar de gids : kent hij die
jongeman?

Biografieen
Hier volgen een aantal korte levensbeschrijvingen van personen binnen en rond de
Beweging van Tachtig . Het zwaartepunt ligt op de periode 188o-189 5 . Aan iedere
biografie is een beperkte bibliografie toegevoegd . Daarin is er zoveel mogelijk
naar gestreefd waar mogelijk alleen monografieen op to voeren . De initialen onderaan
de biografie geven de auteur aan .
Alberdingk Thijm, Josephus Albertus
Amsterdam 18zo - 1889
letterkundige
Alberdingk Thijm is opgeleid voor de
handel ; inzake cultuur was hij autodidact.
Hij drijft in Amsterdam een zaak
in scheepsproviand en verduurzaamde
levensmiddelen . Later wordt hij directeur
van een uitgeverij . Daarnaast
werkt hij mee aan diverse letterkundige
en andersoortige periodieken ; in 1 855
richt hij de Dietsche Warande op . In latere
jaren werkt hij mee aan De Amsterdammer
. Thijm wordt in 1876 benoemd
tot hoogleraar in de kunstgeschiedenis
en schoonheidsleer aan de
Amsterdamse Academie voor Beeldende
Kunsten.
Er bestaat een soort haat-liefde verhouding
tussen hem en zijn leerlingen .
Met name Veth en Witsen zetten zich
in hun latere kunstkritieken in De
Nieuwe Gids tegen hem af.
Samen met zijn zwager Cuypers is
Thijm een voorvechter geweest voor de
emancipatie van her rooms-katholieke
volksdeel pw
Lit:
A .J . (=Van Deyssel), J.A . Alberdingk
Thijm (1893, 1985 2)
G . Brom, Alberdingk Thijm (1956)
Aletrino, Aaron
(Arnold, Sam ; ps . P .A . Saaije Azn .)
Amsterdam 1858-Chernex (Zwitserland)
1916
medicus, letterkundige
Aletrino stamt uit een Portugees-joodse
familie . Na het gymnasium gaat hij
medicijnen studeren aan de Universiteit
van Amsterdam . Daar raakt hij bevriend
met Frederik van Eeden, die
hem introduceert bij Flanor. Aletrino
wordt medewerker van De Nieuwe
Gids .
Hij schrijft zeer zwaarmoedig proza :
Uit den Dood en andere Schetsen
(1889) en de romans Zuster Bertha
(1891) en Martha (189 5 ) . Zij n artsexamen
legt Aletrino of in 1886, waarna
hij in 1889 promoveert . Als huisarts
behandelt hij vele van zijn Tachtigersvrienden
. Hij was zeer sociaal-voelend
en kwam als Amsterdams gemeente-
1 5 3

arts in aanraking met de meest misdeelden
van de samenleving . In zijn wetenschappelijk
werk en in zijn praktijk is
hij baanbrekend geweest met zijn
denkbeelden over o .m . homo-seksualiteit
en p rostitutie . pw
Lit:
Bzzlletin nr . 99 (oktober 198 z) themanummer
Allebe, August
Amsterdam 1838 - 1927
schilder, hoogleraar, graficus
Allebe krijgt al jong les van Piet Greive .
Hij volgt zijn tekenopleiding aan de
Koninklijke Academie van Beeldende
Kunsten, onder leiding van de beeldhouwer
L. Rouper . In 1858 vertrekt
Allebe voor twee jaar naar Parijs . Daar
houdt hij zich vooral met lithografie
bezig . Na zijn terugkeer in Amsterdam
probeert hij - zonder succes - uitgevers
hiervoor to interesseren . In deze
periode wordt Allebe lid van Artis,
waar hij veel schetsen maakt, en gaat
's zomers vaak in Brabant, in de omge-
1 5 4
ving van Dongen werken . Litho's van
zijn hand verschenen onder meer in De
Nederlandsche Spectator .
In 1868 vertrekt Allebe naar Brussel
en Antwerpen . Onverwacht wordt hem
in 1879 een professoraat aan de pas opgerichte
Rijksacademie van Beeldende
Kunsten in Amsterdam aangeboden .
Na enige aarzeling neemt hij dit aan .
Her hoogleraarschap en her in i88o
volgende directeurschap doden echter
zijn creativiteit, hetgeen hem zeer frustreerde
.
Allebe stelt als docent hoge eisen aan
zijn leerlingen . Hun vernieuwingsdrang
is hem vaak een gruwel . Niettemin
onderwijst hij hen zich to ontwikkelen
in de richting die uit henzelf
voortkomt . Hij leidde vele generaties
kunstenaars op, waaronder Van Looy,
Tholen, Voerman, Witsen, Haverman,
Verb, Meiners, Van der Valk, Toorop,
Karsen, Derkinderen en Roland Holst .
In 19o6 legt Allebe zijn functie neer
en wordt opgevolgd door zijn vroegere
pupil Derkinderen . Ondanks plannen
in die richting komt hij echter met meet
aan schilderen toe . fb
Lit:
C .H . de Stuers, Het lithogra fische werk
van August Allebe (1929)
Bauer, Wilhelm Cornelis
Den Haag 186z - Hilversum 1904
architect
Bauer bezoekt de ambachtsschool .
Van 1881 tot 1887 is hij leerling van de
Haagse Kunstacademie . Na zijn opleiding
is Bauer onder meer werkzaam op
het architectenbureau van Salm in Amsterdam
. Hij maakt veel prijsvraagontwerpen,
in een originele, als schilderachtig
opgevatte, eclectische trant .
Bauer verhuist in 1893 naar Bussum .

Na een periode met weinig opdrachten
ontwerpt hij van 1898 tot 1903 een
reeks landhuisjes en villa's, voornamelijk
voor opdrachtgevers uit de kring
van zijn broer Marius en zijn vriend
Van Eeden . Deze ontwerpen staan in
scherp contrast met zijn eerdere werk
door hun soberheid .
In zijn ideeen is Bauer sterk beinvloed
door her opkomende socialisme .
De Bazel, Karel Petrus Cornelis
Den Helder 1869 - Amsterdam 1923
architect
Na een timmermansopleiding volgt De
Bazel een avondcursus aan de Haagse
Academie en is vervolgens onder andere
werkzaam op bet bureau van P .J .H .
Cuypers in Amsterdam (van 1889 tot
18 95) .
Hij werd theosoof en had van 1895
tot 19oo met zijn geestverwant en collega
Lauweriks een atelier voor bouwkunst
en toegepaste kunsten in Amsterdam
. Vanaf 1902 woont hij in Bussum
.
De Bazels belangrijkste architectonische
werken zijn de prijsvraagontwerpen
voor een bibliotheekgebouw
(1895) en een genootschapsgebouw
voor architecten (1896/97), modelboerderij
Oud-Bussum (1902-1906),
de kantoorgebouwen van de Nederlandse
Heide Maatschappij in Arnhem
(1912/13) en de Nederlandse Handel
Maatschappij in Amsterdam (1919-
1926), naast vele villa's en arbeiderswoningen,
met name in Bussum en
Amsterdam .
Zijn leven lang bleef De Bazel actief
op her gebied van de toegepaste kunsten
. as
as
Lit. :
A.W . Reinink, K .P .C . de Bazel, archi-
tect (1965)
De Beer, Taco Hajo
Maarseveen 1838 - Amsterdam 1923
leraar, letterkundige
Vanaf 1877 is De Beer als leraar Duitse
Taal- en Letterkunde verbonden aan
de HBS to Amsterdam . Hij is de schrijver
van een aantal leerboeken voor her
middelbaar onderwijs . De Beer schrijft
enkele novellen maar is toch vooral bekend
geworden door zijn letterkundige
studies en kritieken . Hij is de oprichter
van de tijdschriften Noord en Zuid
(1876), Taalstudie (1878), De Porte-
feuille (1879), Onze Volkstaal (1881)
en, samen met M .G .L . van Loghem,
De Amsterdammer . Hij heeft Ten
Brinks Geschiedenis der Noordnederlandsche
Letteren in de xixe Eeuw bewerkt
en aangevuld . Ook heeft hij
werken van Moliere en Lessing vertaald.
aj
1 5 5

Berlage, Hendrik Petrus
Amsterdam 1856 - Den Haag 1 934
architect
Berlage studeert van 1875 tot 1878 aan
het Polytechnikum to Zurich . Na werk-
zaamheden in Frankfurt en na verschil-
lende studiereizen, keert hij in 1881 terug
naar Amsterdam waar hij architect
wordt op bet bureau van Th . Sanders.
Vanaf 1884 is hij diens compagnon .
In 1889 vestigt Berlage zich als zelf-
standig architect . Geleidelijk begint hij
zich los to maken van de gangbare ar-
chitectuuropvattingen en ontwikkelt
een sobere, constructieve bouwkunst .
Over zijn vernieuwende denkbeelden
publiceert hij in verscheidene tijd-
schriften (o .a . De Kroniek) en in boek-
vorm (o .a . Gedanken fiber den Stil in
der Baukunst - 1905 - en Studies
over Bouwkunst, Stijl en Samenleving
-1910-)
Berlage ontwerpt veel kantoorge-
bouwen, villa's en eenvoudige woning-
bouw ; tot zijn belangrijkste werken be-
horen de Beurs (1896-1903), bet ge-
bouw van de Algemene Nederlandse
Diamantbewerkers Bond in Amsterdam
(1898-1900) en her Haags Ge-
meentemuseum (1931-1935) . Tevens
is hij werkzaam op her terrein van de
stedebouw en de toegepaste kunsten .
Lit. : as
Berlage, Nederlandse architectuur,
18 56 - 1934, cat . Haags Gemeente-
museum (1975)
P. Singelenberg, H.P . Berlage, Idea and
Style, the quest for modern architec-
ture (1972)
P. Singelenberg, M . Boot e .a ., H.P . Ber-
lage r8s6-1934 . Een Bouwmeester
en zijn Tijd, Nederlands Kunsthisto-
risch Jaarboek z5 (1974)
1 5 6
Boeken, Hendrik Jan (Hein)
Amsterdam 1861 - 1 933
classicus, letterkundige
Hein Boeken doorloopt her gymna-
sium en studeert in zijn geboorteplaats
klassieke talen . Hij promoveert in
1899 . Boeken wordt leraar en enige
tijd later directeur aan een school in
Hilversum . Al vroeg komt hij in aanra-
king met de kring rond De Nieuwe
Gids . In 1887 verschijnt zijn eerste
sonnet in dit tijdschrift . Boeken is een
boezemvriend van Willem Kloos .
De verzen van Boeken worden in
1895 onder de titel Goden en Men-
schen gepubliceerd. Zijn oeuvre is niet
erg omvangrijk en bestaat grotendeels
uit vertalingen en bewerkingen . Boe-
ken huwt in 1899 Adriana Coorengel .
In 1916 verlost hij haar nit een slepen-
de ziekte . Hij wordt hiervoor veroor-
deeld tot een gevangenisstraf . Dit felt
en zijn vriendschap met Kloos hebben
Boeken bekender gemaakt dan zijn
werk . In 1936 verschijnt een door Hen-
riette Mooy samengestelde keur nit
zijn proza en poezie . pw

Lit. :
Boudewijn Biich, Literaire Omreizen
( 1 9 8 3)
Max Nord, `De dichter Hein Boeken
en zijn rampjaar 1916', Vrij Nederland
(7 mei 1983)
Breitner, George Hendrik
Rotterdam 1857 - Amsterdam 1923
schilder
Van 1876 tot 188o is Breitner leerling
van de Academie van Beeldende Kunsten
in Den Haag, onder J .Ph . Koelman
. Ook krijgt hij in deze tijd adviezen
van de historieschilder Ch . Rochussen
.
In 1878 geeft hij enige tijd les aan de
academie 'Ars Aemula Natura' (Floris
Verster is een van zijn leerlingen) en in
de daaropvolgende jaren is hij lid van
Pulchri Studio in Den Haag; hij legt
contacten met Willem Maris, Willem
de Zwart en Isaac Israels . In deze tijd
schildert Breitner vooral militaire manoeuvres
to paard .
In 188o werkt hij mee aan bet Panorama
Mesdag en twee jaar later zwerft
hij met Vincent van Gogh door Haagse
buurtjes om volkstypen to schetsen . Hij
noemt zich wel 'peintre du peuple',
maar zijn intentie verschilt van die van
Van Gogh . Breitner werkt met met dezelfde
sociale bewogenheid, bet gaat
hem op de eerste plaats om de schilderachtige
schoonheid van bet thema, om
de vorm en de kleur .
Breitner verblijft in 1884 enige tijd in
Parijs en werkt bij F . Cormon . Met De
Zwart maakt hij in 1885 een reis door
Drente . Eind 1886 verhuist hij van Den
Haag naar Amsterdam en gaat, ondanks
zijn voltooide opleiding, opnieuw
les nemen bij Allebe, aan de Academe
. In zijn nieuwe woonplaats vindt
Breitner de thema's die hem bekend
hebben gemaakt : stadsgezichten, bouwputten,
de paardetram en de dienstmeisjes
. In de hoofdstad wordt hij opgenomen
in de kring van de Tachtigers,
die zijn realisme bewonderen . De basis
daarvoor legde hij o .a . met zijn fotocamera,
waarmee hij opnamen maakte
die, naast schetsjes, als studie voor zijn
schilderijen dienden . cw
Lit . :
P .H . Hefting, G .H . Breitner (1968)
Id . G .H . Breitner in zijn Haagse tijd
(1970)
P .H . Hefting en C .C .G. Quarles van
Ufford, Breitner als fotograa f (1966)
A .B . Osterholt, Breitner en zijn foto's
(1974)
G.H. Breitner 1857-1923, aquarellen
en tekeningen, cat. tent . Singer Museum
Laren (1983)
Ten Brink, Jan
Appingedam 1834 - Leiden 1901
theoloog, letterkundige
In 186z wordt Ten Brink leraar in Den
Haag . Hij promoveert op een proefschrift
over Coornhert . In 1884 wordt
hij hoogleraar to Leiden, in de geschiedenis
der Nederlandse letterkunde en
esthetische kritiek . Hij is een Brederokenner
. Ten Brink propageert Zola
zonder her naturalisme aan to hangen,
maar brengt op deze manier natuurlijk
wel bet naturalisme onder de aandacht
van bet Nederlandse publiek .
Ten Brink kan gerust een veelschrijver
worden genoemd. Hij publiceert
een grote hoeveelheid letterkundige
studies en kritieken. Daarnaast is hij de
schrijver van veel novellen en romans .
Hij is redacteur geweestvan verscheidene
tijdschriften, waaronder : Nederland
(1869-1887), Kunstkroniek (1869-
1 5 7

1874) en de Nederlandsche Kunstbode
(1879-1881), en medewerker aan vele
andere .
Tussen 1888 en 1889 verschijnt,
in drie delen, zijn Geschiedenis der
Noord-Nederlandsche Letteren in de
xix Eeuw . aj
Coenen, Frans jr
(ps . H . ten Amstel)
Amsterdam 1866 - 1936
letterkundige
Frans Coenen groeit op in een zeer muzikaal
milieu, een traditie die hij niet
heeft voortgezet. Na bet gymnasium
volgt hij een rechtenstudie aan de Universiteit
van Amsterdam . Na eerst
werkzaam to zijn geweest als journalist
wordt hij in 1895 conservator van her
museum Willet-Holthuysen aan de Herengracht
to Amsterdam . Deze baan
verlost hem van zijn financiele zorgen
en stelt hem in de mogelijkheid zich
aan bet schrijverschap to wijden .
Tussen 1891 en 19o5 schrijft Coenen
acht prozawerken, die een sterk
autobiografisch karakter hebben en getuigen
van een pessimistische levensbeschouwing
. Na 1905 legt Coenen zich
toe op her schrijven van letterkundige
kritieken, literair-historische studies,
reisbeschrijvingen en commentaren op
maatschappelijke ontwikkelingen . In
Groot-Nederland publiceert hij belangrijke
literair-historische beschouwingen,
waaronder `De Beweging van
Tachtig' (in 1914 verschenen als Stu-
dien van de Tachtiger Beweging) .
Coenen heeft als literator geen intensieve
contacten met de Nieuwe-Gidsers
; Kloos ontraadt hem publikatie
van zijn debuut Verveling, maar herziet
zijn oordeel na het lezen van Een
Zwakke . Uitgenodigd om in De Nieu-
1 5 8
we Gids to schrijven werd Coenen echter
nooit . gg
Lit. :
J . Fontijn en G . Lodders, Frans Coenen
(1981)
K .F . Proost, Frans Coenen . Een beeld
van zijn leven en werk (19 5 8 )
Couperus, Louis Marie Anne
Den Haag 1863 - De Steeg 1913
schrijver
Als jongste kind in een groot gezin van
een Indisch bestuursambtenaar, groeit
Couperus vooral op onder de hoede
van zijn moeder en zijn zusters . Tot
1878 brengt hij zes jaar door in Nederlands-Indie.
Hij komt terug om in Den
Haag de HBS to bezoeken, die hij echter
niet afmaakt . In 1886 behaalt hij de
middelbare akte Nederlands (hij was
een leerling van Ten Brink) .
Zijn eerste werk is poezie, die in De
Nieuwe Gids niet goed wordt bevonden
. Met de roman Eline Vere (1889),
die eerst als feuilleton in Het Vaderland
verschijnt, verwerft hij naam als
literator . Hij groeit uit tot een van de
meest gewaardeerde romanciers van
zijn tijd met een omvangrijk oeuvre.
Lit . : pw
F.L . Bastet, Een zuil in de mist (1980)
W. Blok, Verhaal en lezer (1960)
H . van Booven, Het leven en werken
van Louis Couperus (1933 1 9 811 )
H.W. van Tricht, Louis Couperus, een
verkenning (1960)
Elisabeth Visser, Couperus, Grieken en
Barbaren (1969)
Schrijversprentenboek nr . 9 (1963)
Cuypers, Eduard Hendrik Hubert
Roermond 1859 - Den Haag 19 z7
architect

Cuypers krijgt zijn opleiding in her atelier
van zijn beroemde oom Pierre Cuypers
in zijn geboorteplaats . In 1878
vestigt hij zich in Amsterdam, waar hij
een drukbeklant bureau heeft . Aanvankelijk
ontwerpt hij in neo-stijlen,
bijvoorbeeld de Rokin-gevel van her
voormalig Hotel Polen en her kantoor
van de Holland-Amerika-Lijn (later
boekhandel Scheltema en Holkema)
aan her Spui (beide in Amsterdam,
1891/9 z) . Later gaat hij de traditionele
weg bewandelen, rond de eeuwwisseling
soms beinvloed door de Jugendstil,
zoals bij her gebouw van het Algemeen
Handelsblad aan de Nieuwezijds
Voorburgwal (van 19o2, later uitgebreid)
. Cuypers ontwerpt ook landhuizen
en andere gebouwen in voormalig
Nederlands-Indie . as
Cuypers, Petrus Josephus Hubertus
Roermond 1827 - 1921
bouwmeester
Na een opleiding aan de Antwerpse
Academie vestigt Cuypers zich in 1850
als architect in Roermond . In 18 56 verhuist
hij naar Amsterdam . Cuypers
wijdt zich vooral aan de herlevende katholieke
bouwkunst en introduceerde
in Nederland de neogotiek volgens de
rationalistische van Viollet-le-Duc . Hij
streeft naar samenhang tussen gebouw,
decoratie en inrichting. Cuypers
opent in Roermond in 1852 een atelier
voor beeldhouw- en meubelkunst en in
1879 in Amsterdam een tekenschool
voor toegepaste kunst, de latere Quellinusschool
.
Tot zijn talrijke katholieke kerken
behoren de Catharinakerk in Eindhoven(1859),
de Heilig Hartkerk to Amsterdam
('Vondelkerk', 1870-1873),
de Bonifaciuskerk to Leeuwarden
(1881-1885) en de St . Vitus in Hilversum
(189o-1892) . Cuypers leidde ook
veel restauraties, o .a . die van de St . Servaas
in Maastricht, tussen 18 5 8 en
1908, die van de kathedraal van Mainz
(1872- 1875) .
Het Rijksmuseum (1876-1885) en
her Amsterdams Centraal Station (1881-
1889, i .s .m . Van Gendt) zijn Cuypers'
belangrijkste wereldlijke monumenten
. Hij ontwerpt ook woonhuizen en
leidt de herbouw van kasteel
De Haar in Haarzuylen (1891-1896,
i .s .m . J . Cuypers) . as
Lit . :
Gerard Brom, Herleving van de kerkelijke
kunst in katholiek Nederland
(1933) P- 1 43 -2-07
J .Th .J . Cuypers, Het werk van Dr .
P .J.H. Cuypers, 1 827- 1917 (1917)
Dr . Cuypers Gedenkboek, 1827-1927
(1927)
Derkinderen, Antonius Johannes
(Antoon, Toon)
Den Bosch 1859 - Amsterdam 1925
schilder
1 5 9

Na een opleiding tot onderwijzer volgt
Derkinderen van 11878 tot 188o onder-
wijs aan de Koninklijke School voor
Nuttige en Beeldende Kunsten in zijn
geboorteplaats .
In 188o wordt hij leerling aan de
Rijksacademie in Amsterdam . Derkin-
deren is in dat jaar een van de belang-
rijkste figuren bij de oprichting van
Sint Lucas . Met Toorop volgt hij in
1882 enige tijd lessen aan de Brusselse
Koninklijke Academie . Met her cursus-
jaar 1884/85 besluit hij zijn opleiding
in Amsterdam . Hij krijgt zijn eerste
monumentale opdrachten, die door
hun omvang in Nederland ongewoon
zijn . Van 1884 tot 1888 werkt Derkin-
deren aan zijn eerste grote project, De
Processie van het heilig sacrament van
mirakel, een schilderij (z x 1i m) voor
de Begijnhofkerk in Amsterdam .
In hetzelfde jaar krijgt hij opdracht
voor de eerste Bossche Wand, wand-
schilderingen in her Bossche Stadhuis,
bij gelegenheid van her zevenhonderd-
jarig bestaan van de stad in 1885 . De
tweede wand volgde in de jaren 1893 -
1896 . In verband met het eerste werk-
stuk werd voor her eerst in navolging
van Wagner over 'Gemeenschaps-
kunst' gesproken . Deze karakteristiek
is ook van toepassing op de decoraties
die Derkinderen maakt in het gebouw
van de Levensverzekeringsmaatschap-
pij De Algemeene (1896) en voor de
Beurs van Berlage (1898) . Samen met
Veth werkt Derkinderen in 1892 mee
aan de illustraties van de Gijsbrecht
van Aemstel .
Derkinderen wordt in 1907 be-
noemd tot directeur van de Amsterdamse
Academie . cw
Lit . :
H .P. Bremmer, Muurschilderingen
door Prof. Dr. A . Derkinderen
( 1 9 2 4)
16o
A.M . Hammacher, De levenstijd van
Antoon Derkinderen (1932)
Antoon Derkinderen 1859-1925 cat .
tent . Noordbrabants Museum
( 1 98 .o)
Van Deventer, Charles Marius
(Chap)
Dordrecht 186o - Amsterdam 1931
chemicus, letterkundige
Van Deventer wordt grootgebracht in
een literair milieu ; zijn moeder is een
zuster van Conrad Busken Huet . Zijn
grote jeugdvriend is Jacques Perk . In
188o gaat Van Deventer scheikunde
studeren in Amsterdam . Vanaf de op-
richting in 1881 is hij lid van Flanor .
Hij wordt opgenomen in de kring der
Tachtigers.
De eerste aflevering van De Nieuwe
Gids bevat een bijdrage over scheikun-
de van zijn hand . Vanaf 1887 publi-
ceert hij beschouwingen over filosofi-
sche en cultuur-historische onderwerpen
. pw
Lit . :
J . Meijer, `Charles Marius ("Chap")
van Deventer en Willem Kloos', De
nieuwe taalgids nr . 1 (1974)
Chemisch Weekblad (i1 december
1909)
Harry G .M . Prick, `Lodewijk van
Deyssel en Dr . Charles M . van De-
venter', Handelingen Kon . Zd. Ned .
Mij voor Taal- en Letterk . 1969
[19701
Van Deyssel, Lodewijk
(=Karel Joan Lodewijk Alberdingk
Thijm ; ps . o .m . : A.J ., F . Hovius,
L.M ., F .N.)
Amsterdam 1864 - Haarlem 1952
letterkundige

Karel Thijm is de jongste zoon van pro-
fessor J .A . Alberdingk Thijm . Hij volgt
een opleiding aan de kostschool Rol-
duc (beschreven in De Kleine Repu-
bliek, 1889) en na daar to zijn verwij-
derd, to Katwijk. Van 1879 tot 1881
werkt hij in de boekhandel/uitgeverij
Van Langenhuysen, waarvan zijn va-
der directeur is .
Vanaf i88o begint hij literaire aspi-
raties to ontwikkelen . Her daarop vol-
gende jaar debuteert hij in de Dietsche
Warande . Tot 1889 werkt hij mee aan
De Amsterdammer . In 1882 leert hij
door hun gemeenschappelijke voor-
keur voor theater, Frank van der Goes
kennen .In de daarop volgende jaren
raakt hij bevriend met Willem Kloos en
de overige Tachtigers .
Van Deyssel wijdt zich in deze tijd
geheel aan de letteren. In 1886 weigert
Van Deyssel bet hem aangeboden re-
dacteurschap van De Nieuwe Gids .
Wel wordt hij medewerker van bet tijd-
schrift, totdat hij, na de crisis in de re-
dactie in 1894, met Albert Verwey her
Tweemaandelijksch Tijdschri ft opzet,
later voortgezet als De Twintigste
Eeuw.
Zijn geruchtmakende naturalistische
roman Een Lie/de verschijnt in
1887 . Van Deyssel is echter vooral,
naast Willem Kloos, de grote criticus
van De Nieuwe Gids, en de dandy die
bet uiterlijke gezicht van de Tachtigers
b epaalt . pw
Lit . :
F . Jansonius, Lodewijk van Deyssel
( 1 954)
Harry G .M . Prick, Lodewijk van
Deyssel ; Dertien close-ups (1964)
Id . De Adriaantjes ; Een onderzoek
naar wording en achtergronden van
Van Deyssels 'Kind-leven' (1977)
Karel Reijnders, Couperus bij Van
Deyssel (1969)
Bzzlletin nr . 69 (oktober 1979) thema-
nummer
Diepenbrock, Alphons Joannes Maria
(Fons)
Amsterdam 186z - 1g1z
componist, classicus
Na bet Amsterdams gymnasium stu-
deert Diepenbrock klassieke talen aan
de Universiteit van Amsterdam en pro-
moveert in 1888 summa cum laude
met een dissertatie over Seneca . Door
familiebanden heeft hij veel contact
met de familie Alberdingk Thijm . Tij-
dens zijn studentenjaren raakt hij be-
vriend met de schilders en schrijvers
rond De Nieuwe Gids, met name met
Kloos, Gorier, Timmerman en Derkin-
deren.
Diepenbrock is van 1888 tot 1897
docent aan her gymnasium van Den
Bosch, daarna vestigt hij zich in Am-
sterdam . Als componist is hij autodi-
dact . Met zijn 'Missa in die festo' trekt
hij in 1896 voor her eerst de aandacht .
Veel titels van zijn composities zijn
aan literaire werken ontleend . Hij
heeft, naast Latijnse teksten, vele ge-
dichten getoonzet van Goethe, Holder-
lin, Nietzsche, Baudelaire, Verlaine,
Van Deyssel en Perk . In deze werken
sluit hij zich aan bij de harmonische
taal van Richard Wagner . Later onder-
gaat hij veel invloed van Claude Debussy
. is-pw
Lit . :
Wouter Paap, Alphons Diepenbrock
(1980)
Domela Nieuwenhuis, Ferdinand
Amsterdam 1846 - Hilversum 1919
theoloog, predikant
1 6 1

Na zijn studie theologie aan her Luthersch
Seminarium wordt Nieuwenhuis
predikant to Haarlem en vervolgens
in Beverwijk en Den Haag . In
1879 besluit hij uit to treden . Vanaf dat
moment kan hij zich, bemiddeld door
een erfenis, inzetten voor de opkomende
arbeidersbeweging . Hij richt de Sociaal
Democratische Bond op en de
Bond voor Algemeen Kiesrecht; twee
organen die de overheid steeds meet
hoofdbrekens gaan bezorgen . Ook is
hij de oprichter van Recht voor Allen,
het eerste socialistische tijdschrift in
Nederland .
In 1886 ziet de overheid een mogelijkheid
Nieuwenhuis wegens majesteitsschennis
to arresteren . De rechter
veroordeelt hem tot een jaar ; een gevangenisstraf
die wordt verkort na
protesten van vooraanstaanden . Wanneer
Nieuwenhuis vrijkomt, in 1887, is
de Sociaal Democratische Bond verdeeld
geraakt. Een nog sterkere verdeeldheid
treedt op wanneer Nieuwen-
16z
huis in 1888 zitting neemt in de Tweede
Kamer . Hij raakt of van de overtuiging
dat her parlementaire stelsel
mogelijkheden kan bieden tot verbetering
van het lot van de arbeider . In
1891 wordt hij niet herkozen . In 1898
richt hij De Vrije Socialist op, een anarchistisch
georienteerd tijdschrift .
Tot aan zijn dood, en ook daarna,
heeft Nieuwenhuis een felle aanhang,
vooral in het noorden van her land . aj
Lit. :
A . De Jong, Domela Nieuwenhuis
(1966)
F . Zandstra, Vrijheid. Het leven van F .
Domela Nieuwenhuis (1968)
Doorenbos, Willem
Deersum i8zo - Den Haag 19o6
classicus, letterkundige
Doorenbos studeert klassieke en Oosterse
talen in Groningen, Franeker en
Leiden . Hij wordt vervolgens leraar to
Zaandam en later rector in Winschoten
. Vanaf 1862 is hij leraar in Den
Haag en in 1865 wordthij medewerker
van De Nederlandsche Spectator . Hij
aanvaardt een leraarschap Nederlands
en geschiedenis aan de HBS in Amsterdam
(thans het Ir. Lely-Lyceum), waar
hij als leerlingen o .m . Perk, Kloos, Van
der Goes en Verwey heeft. Doorenbos
oefent grote invloed op hen uit, daarnaast
onderhoudt hij vriendschappelijke
banden met hen .
Aan de eerste aflevering van De
Nieuwe Gids draagt hij bij met her historische
artikel 'Hendrik iv en de prinses
Conde' . Hij wordt benoemd tot erelid
van Flanor . Van 1884 tot 1891 verblijft
Doorenbos met zijn gezin in Brussel,
waar hij regelmatig bezoek krijgt
van zijn vroegere leerlingen . pw

Lit. :
C .G .L . Apeldoorn, Dr . Willem Doorenbos
(11948)
Elise A . Haighton, Dr . Willem Doorenbos
(11906)
Van Eeden, Frederik Willem
(Free, Kees ; ps . Cornelis Paradijs, Varius,
Lieven Nijland)
Haarlem 1186o - Bussum 193z
schrijver, medicus
Van Eeden is afkomstig uit een gezin
met veel belangstelling voor kunst en
wetenschap . Zijn vader is geinteresseerd
in filosofen als Nietzsche en
Schopenhauer . In 11878 gaat Van Eeden
medicijnen studeren aan de Universiteit
van Amsterdam . Vanaf i88z
is hij praeses van her corps en draagt bij
aan de studentenalmanak . Zijn eerste
letterkundige bijdragen verschijnen in
i88z in Nederland en in 11883 in De
Nederlandsche Spectator .
Van Eeden is vanaf het begin actief
bij Flanor en bekleedt enige tijd her
voorzitterschap van deze vereniging .
Tot de afsluiting van zijn studie in
11886 is hij vooral populair als auteur
van blijspelen als Het Sonnet (1883),
Frans Hals (1884) en Het Poortje, of
De Duivel to Kruimelberg (11884) .
De eerste aflevering van De Nieuwe
Gids, waarvan Van Eeden medeoprichter
is, opent met De Kleine Johannes
(in 11887 in boekvorm verschenen) .
In her verzet tegen de domineespoezie
draagt Van Eeden in 1885 bij met bet,
onder bet pseudoniem Cornelis Paradijs
verschenen, bundeltje Grassprietjes
.
Zijn studie sluit Van Eeden in 11886
of met een proefschrift Kunstmatige
voeding bij tuberculose . Daarna vestigt
hij zich als arts in Hilversum . Hij specialiseert
zich in de psychiatrie en richt
samen met dr. A.W. van Rentherghem
in 1 887 her eerste instituut voor psychische
therapie (therapeutische hypnose)
in Amsterdam op ; het instituut
krijgt internationale bekendheid .
In de conflicten binnen de redactie
van De Nieuwe Gids komt Van Eeden
steeds geisoleerder to staan, met als gevolg
dat hij na de breuk in 11893 vervreemdt
van zijn vrienden . De mystificatie
in de 'Lieven Nijland-affaire"
veroorzaakt een breuk met Kloos, die
niettemin later door Van Eeden zorgzaam
wordt behandeld bij psychische
en fysieke instortingen .
Na zijn romantische jeugdpoezie,
deels verschenen in De Nieuwe Gids,
ontwikkelt Van Eeden zich verder als
dichter, met als resultaat her in 1889
verschenen Ellen . Als prozaist bereikt
hij in 119oo zijn hoogtepunt met Van de
koele meren des doods .
In 11898 sticht Van Eeden in Bussum
de kolonie Walden, opgezet vanuit her
commune-idee . Daarnaast blijft hij actief
als literator en als medicus . Op latere
leeftijd gaat hij over tot her roomskatholieke
geloof . pw
I Zie : G .H . 's-Gravesande, Het conflict tusschen
Willem Kloos en Frederik van Eeden
(1947)
1 6 3

Lit . :
G . Kalff jr, Frederik van Eeden, Psychologie
van een Tachtiger (1927)
J .S . de Ley en B . Luger, Walden in
droom en daad (1981)
H .C . Rumke, Over Frederik van Eeden's
Van de koele meren des doods
(1964)
H.W . van Tricht, Frederik van Eeden,
denker en strijder ( 1 934)
A. Verwey, Frederik van Eeden (1939)
Mededelingen van het Frederik van Eeden-Genootschap
Emants, Marcellus
Voorburg 1948 - Baden (Zwitser-
land) 1923
letterkundige
Emants stamt nit een oud juristenge-
slacht . Tegen zijn zin gaat hij in Leiden
rechten studeren, tot de dood van zijn
vader in 1871 hem in de gelegenheid
stelt verder van her familie-fortuin to
leven . Als schrijver debuteert hij in
1869 in Quator . Drie jaar later richt
Emants met zijn vriend F . Smit Kleine
het periodiek Spar en Hulst op, waar-
van slechts twee afleveringen verschijnen
. Zij vervolgen hun activiteiten met
De Banier (1875) .
Dankzij zijn fortuin was Emants in
staat veel to reizen ; naar Amerika,
Noord-Afrika, het Midden-Oosten,
Japan, China en India, benevens door
heel Europa . De sporen zijn terug to
vinden in zijn werk : Op reis door Zweden
(1877), Langs den Nijl (1884) en
Uit Spanje (1886) . Ander proza uit
deze periode : Jong Holland (1881),
Juffrouw Lina, dat vooral bij de geves-
tigde boekbesprekers in 1881 opzien
baarde, en Een nagelaten bekentenis
(1894), de roman die bet meest met zijn
naam verbonden is . pw
1 6 4
Lit . :
F . Boerwinkel, De levensbeschouwing
van Marcellus Emants ( 1 943,
1981 2 )
Pierre H . Dubois, Marcellus Emants,
Een schrijversleven (1964, 19802 )
Erens, Maria Joseph Franciscus Hu-
bertus (Frans of Francois, bijgenaamd
Trifouillard)
Schaesberg 1857 - Houthem-Sint
Gerlach 1935
jurist, letterkundige
Op twaalfjarige leeftijd wordt Frans
Erens leerling van de beroemde kost-
school Rolduc. Vanaf 1876 studeert hij
rechten in Leiden, en vervolgt die stu-
die in 188o in Bonn en in 1881 in Pa-
rijs . Daar raakt hij bevriend met o .a.
Maurice Barres en Jean Moreas en legt
visites of bij onder meer Victor Hugo,
Alphonse Daudet en Conrad Busken
Huet .
Vanaf 1883 woont Erens in Amster-
dam en studeert aan de Gemeentelijke
Universiteit . Via een medestudent leert
hij Van Deyssel kennen en raakt tevens
bevriend met de toneelspeler Arnold

Ising . Hij werkt vanaf deze tijd mee aan
her weekblad De Amsterdammer en introduceert
Baudelaires werk daar . In
1884 neemt Van Deyssel hem mee naar
Flanor . Erens is een van de aanwezigen
tijdens het souper ten huize van Frank
van der Goes ter gelegenheid van de
oprichting van De Nieuwe Gids . In dit
tijdschrift debuteert hij in 1886 met
creatief proza . Hij is dan inmiddels
ruimschoots opgenomen in de kring
der Tachtigers .
Vanaf oktober 1888 is Erens een half
jaar secretaris van Van Eeden to Bussum
. Zijn tot dan toe in De Nieuwe
Gids verschenen proza-gedichten worden
in 1893 gebundeld onder de titel
Dansen en Rhytmen en worden uitgegeven
met een bandontwerp van zijn
vriend Isaac Israels . Erens is een van de
Tachtigers die na de vele conflicten
meewerkt aan het Tweemaandelijksch
Tijdschrift van Van Deyssel en Verwey,
maar ook blijft bijdragen aan De
Nieuwe Gids .
In 1897 wordt hij griffier to Veghel
en later in Oostburg . Hij huwt in 1906
Sofia Bouvy en vestigt zich na vele omzwervingen
in 1926 weer in zijn geboortestreek
Limburg . pw
Lit. :
P . Brachin (ed .), Un Hollandais au
`chat noir', souvenirs de Paris litte-
raire 188o-1883 (1960)
Harry G.M . Prick, Mededelingen v .d.
doc . dienst v .h . Lett. Mus . en Doc.
Centrum (1984)
Van Gendt, Adolf Leonard
Alkmaar 1835 - Amsterdam 19o1
architect
Van Gendt krijgt zijn opleiding aan de
Academie voor Beeldende Kunsten in
Amsterdam en in aansluiting daarop
aan verscheidene architectenbureaus .
Als ingenieur-architect is hij van 1857
tot 1861 werkzaam bij Rijks-Waterstaat
en van 1861 tot 1874 bij de
Staats-Spoorwegen, waarvoor hij stations
lang de lijn Amsterdam-Den
Haag ontwerpt.
Vanaf 1874 tot aan zijn dood werkt
Van Gendt als zelfstandig architect in
Amsterdam, de laatste jaren samen met
zijn zoons J .G . en A .D .N . van Gendt .
Hij ontwerpt, wat betreft functie en
stijl, sterk uiteenlopende gebouwen . In
Amsterdam bouwt hij bijvoorbeeld
voor Vrouwelijke Jeugd Weteringschans
31 (1879) in eclectische stijl, de
Hollandsche Manege (1881) in internationaal-classicistische
stiji, het neorenaissancistische
Burgerziekenhuis
(1889) en - onder invloed van de Jugendstil
- de winkelgalerij aan de
Raadhuisstraat (1897, samen met zijn
beide zoons) . as
Van der Goes, Frank
(ps . Ph . Hack van Outheusden)
Amsterdam 1859 - Laren (N .H .)
1 939
politicus, letterkundige
Van der Goes bezoekt de HBs aan de
Keizersgracht in zijn geboortestad, samen
met zijn vriend Jacques Perk, en is
een van de leerlingen van Dr . Doorenbos
. Na school gaat hij als assuradeur
in zaken . Tijdens de middelbare
schooltijd al is hij geinteresseerd in letteren
en toneel . Van der Goes is een van
initiatiefnemers van Flanor, her in
1881 opgerichte letterkundig genootschap
. Gedurende deze tijd gaf hij enige
jaren les aan de toneelschool en
schreef in De Amsterdammer over
theater. Bij deze laatste bezigheid leerde
hij Van Deyssel kennen .
1 6 5

Met Paap zet Van der Goes zich in
voor de totstandkoming van De Nieuwe
Gids . Hij droeg aan her blad bij met
artikelen over toneel, letterkunde en
politiek . Zijn belangstelling voor politiek
werd steeds groter ; in 1[889 staat
hij kandidaat (als socialist) voor de gemeenteraad.
Van der Goes' sympathie
voor her socialisme en zijn verdediging
van Domela Nieuwenhuis in de brochure
Majesteitsschennis maken dat hij
uiteindelijk zijn werk als assuradeur
aan de bents moet staken . In 1[891[ polemiseert
hij in De Nieuwe Gids met
Van Deyssel over socialisme en kunst
met zijn beschouwing `Over socialistische
aesthetiek' . Aanleiding was onder
meet Van der Goes' vertaling In het
jaar 2000 van E . Bellamy (Looking
Backward) . Frank van der Goes wordt
in 18 go lid van de Sociaal-Democratische
Bond, waaruit hij twee jaar later
weer wordt geroyeerd . In 1[894 is hij
een van de oprichters van de S .D .A .P .
In 1[939 verschenen zijn Herinneringen
uit Den Nieuwe-Gids-tijd . pw
Lit. :
G . Stuiveling, `Van der Goes als essayist',
Rekenschap (1[941[)
Bart van Heerikhuizen, `Wetenschappelijk
leven', De Gids, jaargang 1[37,
nr . 5 (1[974)
Gorter, Herman
Wormerveer 1[864 - Brussel 1[9
1 7
dichter
Herman Gorter is de zoon van de predikant-letterkundige
Simon Gorter . In
1870 vestigt bet gezin zich in Amsterdam,
waar Gorter in 1[883 klassieke talen
gaat studeren aan de Universiteit .
Hij raakt bevriend met Diepenbrock,
Boeken, Timmerman, en krijgt contact
met Kloos. Tevens is Gorter tij dens zijn
1[66
studentenjaren actief in een letterkundig
dispuut . Na zijn doctoraal in 1888
promoveert hij uiteindelijk in 1[889,
nadat in eerste instantie een eerder
proefschrift was afgewezen .
Gorter debuteert in De Nieuwe Gids
in 1889 met de eerste zang van Mei,
vaak gezien als her hoogtepunt van de
Tachtiger-poezie . Mei is ontstaan onder
een zekere invloed van Keats . In het
tijdschrift volgden lyrische gedichten,
die in r 89o gebundeld worden als Verzen,
meestal aangeduid als 'sensitief' .
Deze poezie deed Kloos de typering'allerindividueelste
expressie van de allerindividueelste
emotie' formuleren .
Inmiddels was Gorter in 189o getrouwd
met Wies Cnoop Koopman en
was hij sedert her jaar daarvoor leraar
klassieke talen aan het Amersfoorts
gymnasium . Zijn eerste 'kenteringssonnetten'
verschenen in 1[891[ in De
Nieuwe Gids . Hij beeindigde in 1[893
zijn leraarschap en vestigde zich in Bussum.
In 1[897 werd hij lid van de
S .D .A .P . en is verder actief aan de linkervleugel
van die partij, later binnen
de C .P .H .

Gorter formuleerde in 1898 zijn Kri-
tiek op de literaire beweging van 188o
in Holland. pw
Lit . :
J .C . Brandt Cortius, Herman Gorter,
de mens, de dichter (1934)
E . Endt, Herman Gorter Documenta-
tie over de jaren x864 tot en met
1898(1964,I985 2)
J . Klinge Doorenbos, Wisselend getij
(1964)
R .A . Hugenholtz, Gorter's Mei (1904)
Herman de Liagre Bohl, Herman Gor-
ter (1973)
H . Marsman, Herman Gorter (1937)
W. van Ravenstein, Herman Gorter,
de dichter van Pan (1928)
Henriette Roland Hoist, Herman Gor-
ter (1933, 1 975 2 )
G. Stuiveling, Herman Gorters Kente-
ringssonnetten ( 1 945)
Garmt Stuiveling (red .) Acht over Gor-
ter (1973)
G. Borgers e .a . Schrijversprentenboek
1z (1966)
Gosschalk, Izaac
Amsterdam 1838 - Brussel 1907
architect
Gosschalk werkt in Amsterdam en
brengt daar een uitgebreid oeuvre tot
stand . Aanvankelijk bouwt hij in eclectische
trant : de Brouwerij Heineken
('De Hooiberg', 1867- 1871, ten dele
nog aanwezig) en her Panorama-gebouw
in de Plantage (188o, inmiddels
afgebroken) . Vervolgens werkt hij in
neo-renaissancestijl in de ontwerpen van
bijv . d e gasfabrieken aan de Haarlemmerweg
en de Linnaeusstraat (18 5 5) .
In zijn latere werk maakt hij vaak gebruik
van gotische elementen, zoals bij
Die Port van Cleve (1885-1888) en bij
het station van Groningen (1893) . as
Van Hall, J .N .
Amsterdam 1840 - Bilthoven 1918
jurist
Van Hall heeft altijd grote belangstelling
gekoesterd voor het toneel en de
letteren . In 1870 richt hij her Nederlandsch
Tooneelverbond op ; hij wordt
in datzelfde jaar ook redacteur van het
bijbehorende orgaan Het Tooneel
(1870-1878) .
Daarnaast is hij actief in de gemeentelijke
politiek . Vanaf 1883 is hij lid
van de gemeenteraad van Amsterdam .
Van 1895 tot 1907 is hij wethouder
van onderwijs in deze stad .
Tussen 1883 en 1916 is hij redacteur
van De Gids . Hij schrijft de `Letterkundige
Kroniek' in dit tijdschrift en is als
zodanig in de ogen van de Nieuwe
Gids-kring de belichaming van de reactie
. Toch is her juist Van Hall, die als
samensteller van de veelgelezen bloemlezing
Dichters van dezen tijd er voor
zorgt dat in brede kring kennis wordt
gemaakt met her werk van de Tachtigers
.
Van Hall is de eerste voorzitter ge-
1 6 7

weest van de 'Vereniging Multatuli-
Museum' (1910-19114), die beschouwd
kan worden als de voorloper van het
'Multatuli-genootschap' .
Haverman, Hendrik Johannes
Amsterdam 1857 - Den Haag 1928
schilder
Op zestienjarige leeftijd is Haverman
werkzaam als huffs- en decoratieschil-
der en neemt hij lessen bij de interieur-
schilder Valkenburg. Van 1874 tot
1878 is hij leerling van de Rijksacade-
mie in Amsterdam . De Koninklijke
Subsidie stelt hem in staat lessen to gaan
volgen aan de Academies van Antwer-
pen en Brussel. Vervolgens keert hij in
1881 terug naar Amsterdam om tot
1886 zijn studie aan de Rijksacademie
voort to zetten .
Samen met Van der Waay en Wit-
kamp schilderde hij in 1883 allegori-
sche voorstellingen voor Her Pershuis-
je van de Wereldtentoonstelling . Van
Looy introduceert hem in 1883 bij de
letterkundige vereniging Flanor, waar-
van hij lid wordt . Hij gaf lessen aan de
tekenschool van Felix Meritis en raakt
bevriend met Johan de Meester . In
1889 maakt hij een studiereis naar
Spanje en Tanger en in 1892 naar Al-
giers . Daarna vestigt hij zich in Den
Haag waar hij zich ontwikkelt tot een
vermaard portretschilder . Hij raakt
vooral bekend door zijn getekende
portretten in het tijdschrift Woord en
Beeld. cw
Lit. :
J . de Meester, 'H.J. Haverman', Else-
viers Geillustreerd Maandschrift xv
(1898)
G .H . Marius, 'H .J . Haverman', Onze
Kunst (19oz)
1 6 8
aj
G .H . 's-Gravesande, H .J . Haverman,
veiling cat. Van Marle & Bignell,
's-Gravenhage (115 juli 1941)
Ising, Arnold Paul Constant
(Nol of Nokkie)
Den Haag 1857 - Garmisch Parten-
kirchen 1904
acteur
Zoon van de kamerstenograaf, letter-
kundige en historicus Arnold L .H .
Ising, redacteur van De Nederlandsche
Spectator .
Arnold junior verlaat in 1876 het
Haagse gymnasium om naar de Am-
sterdamse toneelschool to gaan . In
1877 speelt hij zijn eerste belangrijke
rol . Een grote toneelcarriere heeft Ising
echter niet gehad .
In 1881 wordt hij lid van Flanor,
waar hij velen van de Tachtigers leert
kennen . pw
Lit. :
Zie briefwisseling Van Deyssel-Ising .
Israels, Isaac Lazarus (Ietje)
Amsterdam 1865 - Den Haag 1 934
schilder
Israels is de zoon van een beroemde vader
: de schilder Jozef . Hij is leerling
aan de Academie in Den Haag van
188o tot 1882 . Israels schildert vooral
damesportretten, processiestukken en
militaire onderwerpen . In 188z expo-
seert hij al een schilderij op de Parijse
Salon . Van Deyssel leert hij kennen in
1883, het jaar waarin hij tevens lid
wordt van de Hollandsche Teeken
Maatschappij . Een van zijn schilderijen
wordt in 1885 in Parijs bekroond .
Evenals Breitner volgt Israels het
cursusjaar 1886/87 aan de Rijksacade-

mie in Amsterdam, waar hij zich in
1887 vestigt en lid wordt van Arti et
Amicitiae . Hij raakt in deze tijd bevriend
met Erens . Israels schetst en
schildert veel portretten, straattypen,
stadsgezichten met figuren, naakten en
danshuizen in Amsterdam . In 1888 betrekt
hij zijn derde atelier, bij Haverman
en Breitner (later bij Witsen) en
wordt lid van de Nederlandsche Etsclub
.
Met Erens bezoekt hij in 1889 wederom
Parijs en ontmoet Zola, Huysmans
en Redon . Na jaren van stille arbeid
exposeert Israels in 1890 . In zijn
latere leven woont hij regelmatig in her
buitenland en maakt vele reizen, zoals