gedankt voorgangers... - digitale bibliotheek voor de Nederlandse ...

„GEDANKT
UWEN
VOORGANGERS...”
•
P. A. MULLER

„GEDENKT
UWEN
VOORGANGERS”

„GEDENKT
UWEN
VOORGANGERS ...”
DOOR P. H. MULLER
INGELEID DOOR
PROF. DR. M. J. A. DE VRIJER
83
AMSTERDAM - BIGOT & VAN ROSSUM N.V.

Aan mijn Vader en aan de
nagedachtenis van mijn Moeder

INHOUD
blz.
INLEIDING DOOR PROF. DR. M. J. A. DE VRIJER ....... IX
EEN WOORD VOORAF .. XIII
I. JOHN WESLEY
II. DE GRAAF VON ZINZENDORF
III. WILLIAM CAREY
IV. JOHANN HINRICH WICHERN
V. GEORGE WILLIAMS
VI. GEORGE MULLER
VII. OTTHO GERHARD HELDRING
VIII. WILLIAM BOOTH
IX. LUDWIG INGWER NOMMENSEN
X. FRIEDRICH VON BODELSCHWINGH
XI. NICOLAUS ADRIANI
XII. TOYOHIKO KAGAWA
XIII. ALBERT SCHWEITZER
XIV. NATHAN SÓDERBLOM
LITERATUUROPGAVE ......... ........................ .
I
29
56
73
97
124
149
174
20I
2II
238
264
293
322
355

INLEIDING
In 1935 aanvaardde ik het hoogleeraarschap aan de Utrechtsche
Universiteit. Midden uit een werk van Evangelisatie, dus van Zending,
in de achterbuurt van Amsterdam, midden uit den dagelijkschen omgang
met paupers, werd ik overgezet in den academischen dampkring, in
den kring van professoren en studenten. Tot mijn leeropdracht behoorde
ook : de Zending, zoowel Uitwendige - als Inwendige.
De belangstelling voor het vak „Zending" was aanvankelijk matig.
Ik nam het mijn leerlingen niet kwalijk. Want men neemt aan de
universiteit altijd bepaalde golven waar, die gedurende eenigen tijd aller
aandacht trekken, aller hart bezielen. Vóór een halve eeuw was zulk
een golf de belangstelling in kerkhistorische - en Oud-Testamentische
studiën. Tal van dissertaties waren aan onderwerpen gewijd, aan die
twee gebieden der Theologische wetenschap ontleend.
Na 1918 komt de machtige invloed van Karl Barth de academische
jeugd meeslepen. Voor kerkgeschiedenis, voor geduldig text-onderzoek
daalde de belangstelling. Het leek toen, als kenden de studenten in de
Theologie maar één harer onderdeelen : de dogmatiek. En men kan niet
ontkennen, dat de nadruk op het bestudeeren v an de Belijdenis der
Kerk op vele jongeren heilzaam heeft gewerkt. Men kan wel even
denken: „zij draven door; zij doen alsof de Theologie eerst met Karl
Barth werd geboren". Maar dat was de geestdrift der jeugd — en die
geestdrift heeft dan toch aan de Kerk geschonken een phalanx van
predikers, die uit het hart der Belijdenis hun dienst vervullen; en daar
kan men niet anders dan hartelijk dankbaar voor zijn. Er wordt weer
uit de Heilige Schrift gepredikt en er wordt weer met blijdschap in
opdracht der Kerk gearbeid.
De geweldigheid van den dogmatischen golfslag in de academischtheologische
wateren is weer iets geluwd. Ik zeg dit niet met de zuurheid

van een ouder mensch, die de vurigheid der eerste liefde voor een
bepaald studievak niet goed kan verdragen. Maar ik zie studentengeneraties
komen en gaan en elke generatie heeft weer een eigen
stempel. Het theologische carillon telt vele klokken. De dogmatische
klok geeft echter altijd den dragenden grondtoon in de melodie aan.
De verdieping van het dogmatische denken over de Kerk bracht ook
de beteekenis van de uitstraling der kerkelijke functioneering in de
Zending tot nieuw bewustzijn. J. H. Wichern heeft al bijkans een eeuw
geleden de stelling verdedigd, dat de Inwendige Zending niet „naar de
Kerk toewerkt", teneinde haar geestelijk-bezielde leden toe te voegen,
maar dat de Kerk zelve het subject der Zending is. Toch heeft eerst
onze tijd met kracht de consequentie dier stelling aanvaard.
Kerk zonder Zending is geen Kerk en Zending zonder Kerk mist haar
voedingsbodem. Kerk en Zending zijn organisch één. Prof. Dr. H.
Kraemer heeft het onzen tijdgenooten in zijn „Christian Message" 1),
en in zijn arbeid voor Kerk en Zending sinds zijn terugkeer uit Nederlandsch
Oost-Indië voortvarend betoogd. Het Methodisme -- en in onze
dagen de Oxford-Beweging — zal daarbij altijd den waarschuwenden
vinger opheffen : „Laat dat Kerke-werk en Zendingswerk gedaan
worden door mannen en vrouwen, die zich als wedergeboren menschen
persoonlijk eigendom van God gelooven te zijn en van roeping en van
dorst naar het redden van zielen weten."
De eenheid van Kerk en Zending, die wij in de academische studeerkamer
erkennen, vindt haar vertolking op den kansel en in de catechese.
Zij behoort ook gepopulariseerd in de huiskamer het inzicht in de
grootsche taak der Kerk te verhelderen. Daarom verheug ik mij over
de verschijning van dit boek: „Gedenkt Uwen Voorgangers" van den
Heer Muller. Door zijn veertien biographieën laat hij iets zien van de
functioneering der Kerk, van den arbeid en de geestdrift der Kerk in
uitzonderlijke figuren, 66k iets van het klein-menschelijke, dat juist
in groote figuren te beschamender opvalt. Maar in dit alles en achter
dit alles is er de liefde van Christus, die de stuwende kracht van Kerk en
Zending beide is.
1) H. Kraemer, "The Christian Message in a non-christian world", London 1938
Duitsche vertaling 194o.

Muller's boek is niet een reactie op een overlading der boekenmarkt
met wetenschappelijke - of populaire dogmatische geschriften. Het is
een illustratie bij deze geschriften. Het geeft in den goeden zin van het
woord „verhalen" in organische eenheid met de Belijdenis der Kerk.
Iedere prediker kent de ervaring, dat zijn verkondiging principieeltheologisch
geheel verantwoord kan zijn, dat hare orthodoxie naar den
regel der Confessie onaanvechtbaar kan zijn, maar dat er toch ineens
een afzonderlijke stilte en aandachtigheid over de luisterende Kerkschare
dalen, wanneer hij den Bijbel, zijn bepaalden text, transponeert in het
concrete leven, wanneer hij uit den strijd der Kerk, uit de ervaring van
bepaalde discipelen, voorbeelden, plastische anecdoten, weet te teekenen,
waardoor het Bijbelwoord zijn werkelijkheid vertoont in de waarachtige
epische illustratie.
Zóó nu zie ik dit populaire boek met zijn veertien biographieën. Het
herinnert aan de serie : „Great Christians" in 1933 door R. S. Forman
geteekend 1). Maar die geeft alleen levensbeschrijvingen van Engelsche
Christenpioniers. Muller heeft op zijn palet ook Nederlandsche, Duitsche,
Japansche, Zweedsche kleuren. Ook bij Muller blijft het bij een keuze.
Anderen zouden weer andere biographieën van Protestantsche heiligen
begeerd hebben. M.i. ware een aantal vrouwenportretten zeker op zijn
plaats geweest, al schuilen zij wel overal in Muller's boek achter haar
echtgenoot weg. Wie verder studeeren wil, kan uit de literatuur-opgave
de bronnen bereiken. Zoude de Heer Muller als resultaat bereiken, dat
meerderen zich dieper op de geschilderde figuren gingen bezinnen door
verdere studie, dan zoude hij reeds daarom dankbaar kunnen zijn voor
de genomen inspanning. Het kan Kerk en Theologie, het kan prediking,
catechese, zielszorg en apologie van het Christendom niet anders dan
heilzaam zijn, wanneer het betoog en de goede raad een toelichting
ontvangen uit het leven van figuren, zooals er een veertiental (uit de
veel grootere reeks) door den Heer Muller zijn gepenseeld. En daarom
wensch ik dit leekenboek een voorspoedige reis bij zijn uitkomen.
Utrecht M. J. A. DE VRIJER
1) "Great Christians", edited by R. S. Forman. Londen, Ivor Nicholson and
Watson. 1933.

EEN WOORD VOORAF
Dit boek werd geschreven uit de behoefte om de Gemeente van Christus
te dienen.
Het bevat een reeks van veertien biografieën, die de hoofdzaken van
het leven en den arbeid verhalen van een aantal mannen, die, gedurende
de achter ons liggende twee en een halve eeuw, op de eene of andere
wijze arbeidden in het Koninkrijk Gods en die daarom tot „de voorgangers
der Gemeente" behooren, van wie de Brief aan de Hebreeën
spreekt (13 : 7) en ten opzichte van wie wij vermaand worden, hen te
gedenken, hun geloof na te volgen, „aanschouwende de uitkomst van
hunnen wandel".
Met dat laatste bedoelen de eenvoudige schetsen, die hier verzameld
zijn, zich bezig te houden.
Want, zien wij goed, dan ontbreekt er onder ons, dat wil zeggen: in
de Kerk, wel het een en ander aan dat in gedachtenis houden dergenen,
die onze voorgangers waren en zijn. Velen hunner zijn onbekend voor
de meesten onzer, van anderen kent men niet veel meer dan hun naam.
Wij leven niet wèrkelijk in gemeenschap met deze Broeders en dtis
ontgaat ons — voor ons persoonlijk en ons gezamelijk geloofsleven -óók
de zegen, die uit deze gemeenschap voortvloeien zou. En hoe
zouden wij hen bewust en feitelijk in gedachten houden kunnen, hoe
zouden wij — op onze wijze en van verre — hun geloof vermogen na
te volgen, zoo wij, louter uit gebrek aan kennis, bij een tekort aan
wéten, niet aanschouwen kunnen de uitkomst van hunnen wandel ?
Op zijn zeer bescheiden wijze wil dit werk er iets toe bijdragen, die
kennis omtrent eenigen onzer voorgangers te vermeerderen.
Daarom is het niet geschreven voor theologen, voor dogmatici, voor
kerkhistorici, doch voor de leden der Gemeente, voor de groote schaar
van hen, die men „leeken" noemt.
Over de theologie dezer Christenen vindt men hierachter dus zeer
weinig en over hun dogmatiek zoo mogelijk nog minder. Want het was

onze bedoeling, hen te doen kennen als mensch, als geloovige persoonlijkheid
en te verhalen van datgene, waartoe zij geroepen werden en
hun geloof hen uitdreef. Daarin vonden wij een taak en daarmede
wilden we onszelf en anderen voor oogen stellen, welke Gods wegen
en bedoelingen waren met hen, die Hem liefhadden en op Hem hun
vertrouwen stelden.
Jaren geleden verscheen in ons land de vertaling van een Amerikaansch
boek, waarin een aantal levensbeschrijvingen werden uitgegeven van
mannen, die, op het gebied van handel, nijverheid of industrie, zich
door hun arbeid en hun energie, later ook door hun geld en hun macht,
een grooten naam verworven hadden. Het boek droeg als titel de
woorden: „Hoe zij groot en rijk werden".
Men kan het werk, dat de lezer voor zich heeft wellicht 't best zien als
een tegenhanger van dat Amerikaansche boek. Want de voorgangers
der Gemeente, wier leven en werk op de volgende bladzijden geschetst
wordt zijn óók „groot en rijk" geworden — echter niet dank zij hun
succes, doch omdat God hen zegende ; niet dank zij eigen inspanning
en bekwaamheid, doch dank zij ontvangen genade. „Hoe zij groot en
rijk werden" geeft een antwoord op de vraag, die talloos velen het
meest interesseert, nl.: hoe kom ik vooruit in de wereld, hoe verkrijg
ik succes. Ons boek evenwel wil antwoorden op een vraag, die maar
weinig belangstelling geniet, nl.: hoe en waardoor wordt een mensch
in en met zijn leven door God gezegend.
Succes en zegen -- het is de tegenstelling tusschen „het leven in de
wereld" en „het zijn in Christus". Tusschen die beide is de afstand
onoverbrugbaar en wanneer dit boek ook daarvan iets toont, zal het
doel, dat ermede beoogd werd, bereikt zijn.
Nieuwe aspecten openen de hier geboden biografieën niet. De materie,
die erin verwerkt werd vindt men in de veel omvangrijker levensbebeschrijvingen
en monografieën, die de literatuur-opgave aan het slot
opsomt. Oorspronkelijk is dit boek dus niet; het wenscht slechts te
herinneren, opnieuw levend voor de aandacht van den lezer te stellen,
wat, op andere wijze en vooral veel uitvoeriger, eerder door anderen
is medegedeeld. Weinigen vinden tijd of hebben lust om een boek van
eenige honderden bladzijden over één persoon te lezen, weinigen ook
hebben het er voor over, te gaan zoeken naar werken, die sinds lang

uitverkocht zijn en voor vele eenvoudigen bestaat niet de mogelijkheid,
een boek in een vreemde taal te lezen. Daarom bieden wij al dien, naar
wij vertrouwen toch wel belangstellenden lezers, deze verzameling
beknopte levensbeschrijvingen aan.
Het aantal boeken over onderwerpen uit de geschiedenis van ons land
en volk, de historie onzer West-Europeesche beschaving, den ontwikkelingsgang
der verschillende wetenschappen, wordt hoe langer hoe
grooter. De belangstelling, die ervoor bestaat is begrijpelijk en verklaarbaar.
Doch men zou dit nieuwe werk niet begrijpen, wanneer
men het tot die soort van lectuur rekende. Immers: wat dáárin wordt
beschreven zijn de daden der menschen, hetzij in dienst van de macht,
van het geweld, van het vernuft of van het weten -- wat op de volgende
bladzijden belicht wenscht te worden zijn eenige van Gods daden, is Zijn
liefde, Zijn barmhartigheid, Zijn „heil".
M.

I
JOHN WESLEY
D E figuur van John Wesley, de „vader van het Methodisme", staat,
met de gestalte van den Graaf Von Zinzendorf, vooraan in de rij van
mannen, die gedurende de i 8de, de I gde en het eerste deel van de
toste eeuw in het Koninkrijk Gods groote daden hebben verricht.
Wij zullen die mannen — bij de beschrijving, die dit boek van hun
leven en arbeid geeft — in de Kerk zien strijden tegen de ideeën van
Verlichting, Rationalisme en Materialisme; we zullen hen namens de
Kerk zich zien keeren tegen veel, wat, zoowel daarbinnen als daarbuiten,
niet vereenigbaar is met den geest van Christus en met het
leven in Christus. We zullen bemerken, dat sommigen dezer mannen
hun kerk verlieten — om „de" Kerk trouw te kunnen blijven en den
Heer der Kerk te dienen overeenkomstig de roeping, die zij ontvingen.
En we zullen zien, hoe anderen de boodschap der Kerk, het Evangelie,
uitdroegen naar landen en onder volkeren, die er onbekend mede waren.
Al deze mannen, deze grooten in het Koninkrijk Gods, gingen uit om
te getuigen en te redden. Want tot allen kwam deze tweeledige, deze
ééne opdracht daartoe. Hetzij ze — zooals Wesley en Von Zinzendorf —
een „tweede Hervorming" bewerkten in de Kerk, hetzij ze — zooals
Carey, Nommensen, Adriani en Schweitzer — de opdracht der Zending
begrepen en ten uitvoer brachten, hetzij ze — als Wichern, Muller
Williams, Booth, Von Bodelschwingh en Heldring — de taak en de
roeping der Kerk in de maatschappij zagen en haar daarom, ieder op
eigen terrein en op eigen wijze, aanvatten en volgden, hetzij ze —
zooals Nathan Sóderblom tenslotte — de éénheid der Kerk erkenden
en daarmede in het heden ten volle ernst wenschten te maken, Allen
gingen zij uit om Christus' opdracht aan Zijn Kerk uit te voeren. Die
gehoorzaamheid bindt hen samen, maakt hen één en het is een hooger
eenheid dan die, welke door theologische visies en dogmatische
beschouwingen wordt bewerkstelligd.

2
Omdat dit zoo is, wordt in de hier volgende opstellen aan de theologie
en de dogmatiek zoo goed als geen plaats ingeruimd. Hoe belangrijk
de wetenschap en de historie der theologie moge wezen, hoe onontbeerlijk
de Christelijke dogmata ook zijn, van meer importantie is voor ans
en in dit boek de persoonlijkheid, het leven en het werk van die reeks
„voorgangers der Gemeente", wier trouw en gehoorzaamheid aan hun
roeping en opdracht hen één doet zijn in hun Heer Jezus Christus.
Wat óns met hen verbindt, is méér en belangrijker dan wat ons van hen
onderscheidt : het is diezelfde gemeenschap in den Heer, die verre
uitreikt boven theologische visies of dogmatische beschouwingen, hoe
juist, hoe nuttig, hoe belangrijk ook op zichzelf.
Het is van belang, deze opmerkingen te maken, vóór we ons met John
Wesley en daarna met den Graaf Von Zinzendorf bezig houden.
Want in de eerste plaats is het zoo gemakkelijk, ja, ligt het voor de
hand, op Wesley's Methodisme, dat wil dus zeggen: op zijn theologische
meeningen en opvattingen, méér den nadruk te leggen, dan op zijn
persoonlijkheid en zijn Christelijk geloof, wanneer men er zich toe zet,
zijn leven en arbeid te beschrijven. En in de tweede plaats leent juist
Wesley's levensarbeid er zich bij uitstek toe -- veel meer in elk geval
dan bij vele anderen het geval is -- om min of meer nadrukkelijk en
uitvoerig de distantie te bepalen tusschen zijn en anderer dogmatische
beschouwingen.
Doch, hoe moeilijk het ook zij, bij een schets van hetgeen theologisch
en dogmatisch voor Wesley's geloof typisch is, aan zulk een karakteristiek
een, in 'n beknopte biografie niet te groote ruimte af te staan, wij
zullen toch beproeven, aan zijn levensgang en zijn arbeidsgeheel éérst
en vooral aandacht te besteden, omdat het, zooals gezegd, in dit boek
alleen dat leven en dien arbeid zijn, die wij den lezer willen doen
kennen.
Slechts met enkele lijnen en alleen voor zoover dat voor een juist begrip
van persoonlijkheid, leven en werk noodzakelijk is, zullen we dat
theologische en dogmatische „complex" dat men „het Methodisme"
noemt, aanduiden — voor de kennis daarvan den lezer verwijzende
naar andersoortige boeken dan het onze.
John Wesley stamt uit een stoer en krachtig geslacht. Zijn overgrootvader,
Bartholomeus Wesley, had zoowel theologie als medicijnen

3
gestudeerd en toen hij, na den val van Cromwell, als predikant afgezet
werd, kon hij als practiseerend geneesheer zijn gezin onderhouden.
Toch schijnt hij meer geestelijke dan arts te zijn geweest, want wanneer
hij daartoe een mogelijkheid zag, preekte hij toch. Zijn zoon John
was eveneens een academisch gevormd man. Hij studeerde letteren
aan de universiteit van Oxford, doch bleek, evenals zijn vader, in hart
en nieren geestelijke. Tot het einde van Cromwell's periode Evangeliseerde
hij, doch weigerde daarna resoluut, de bepalingen der reglementen,
door Karel II voor de kerk ingevoerd, te gehoorzamen. Hij legde zijn
ambt neer en onderging gedurende de volgende jaren de vervolging,
waaronder tallooze nonconformisten leden en die hem meer dan eens
in de gevangenis bracht. Reeds op 42-jarigen leeftijd overleed hij
tengevolge van de doorgestane ontberingen.
Zijn zoon Samuël, als zijn vader een geletterd man, moest al vroeg op
eigen beenen staan. Het geld ontbrak hem om op de gewone wijze te
Oxford te studeeren, doch zijn verlangen daartoe was zoo groot, dat
hij oppasser van een rijk student werd om, met hetgeen hij in die
betrekking verdiende, zijn eigen studie te bekostigen. Daarbij bleek hij
al jong een vlot schrijver, zoodat hij er met zijn geschriften het noodige
bij verdienen kon.
In tegenstelling tot zijn vader echter, ging hij uit volle overtuiging
tot de Anglicaansche kerk over, die hij zijn leven lang trouw bleef en
als predikant diende in de gemeente van Epworth in Lincolnshire, een
stadje van een paar duizend inwoners. Daar schreef hij zijn vele boeken
en vlugschriften op theologisch en politiek gebied, die hem evenwel
geen van alle hebben overleefd. Hij schijnt een man met een eer breede
clan diepe ontwikkeling te zijn geweest. Daarbij bezat hij een karakter,
dat licht tot uitersten verviel. De moed van zijn vader werd bij hem
onvoorzichtigheid; was hij gul, dan ontaardde dat gemakkelijk in
verkwisting en zijn liefde tot de kerk maakte nogal eens den indruk
van kerkverafgoding. Zonder eenigen twijfel was hij een vroom man,
die er b.v. telkens op aandrong, dat de Christenheid zich haar Zendingsroeping
zou bewust worden, maar de heftigheid, waarmede hij zijn
gemeenteleden placht toe te spreken, evenaarde de eigen ruwheid en
bruutheid dezer menschen, zoo ze haar al niet overtrof en dat bezorgde
hem vele vijanden. Overigens deinsden de leden der Epworthsche

4
gemeente niet voor daden terug, wanneer zij hun gevoelens wenschten
kenbaar te maken: eenmaal staken ze zelfs de pastorie in brand en de
dominé kon slechts met moeite zijn kinderen redden.
Suzanne Annesley, John Wesley's moeder, was, meer nog dan haar
echtgenoot, een persoon van beteekenis. Ze had verschillende vreemde
talen geleerd, o.a. ook Grieksch en Latijn en bezat een behoorlijke
kennis van theologie en filosofie. Bovendien ging haar belangstelling
uit naar practische kerkelijke vraagstukken. Deze zeer begaafde vrouw
toonde zich in haar huwelijk een verstandige en liefhebbende moeder
voor haar vele kinderen en wat haar als zoodanig wel het best teekent
is het feit, dat zij de verhouding tusschen zich en de kinderen altijd
zóó „open" wist te houden, dat ze steeds bij haar kwamen om de
intieme dingen van hun geestelijk leven met haar te bespreken. Haar
man schonk zij negentien kinderen, van wie er zes jong stierven. Voor
haar echtgenoot was zij een echte steun en hulp, doch wanneer zij dat
noodig oordeelde wist zij hem haar afwijkende meeningen op een
origineele wijze te doen kennen. Een voorbeeld daarvan biedt het
verhaal, dat we hier laten volgen:
Het was in dien tijd in Engeland bij de wet verboden, buiten de kerk
godsdienstoefeningen te houden en ook in den besloten kring was dat
niet geoorloofd. Toen Samuël Wesley eens voor eenigen tijd in Londen
vertoefde, nam een hulpprediker in zijn gemeente den dienst waar,
doch de preeken van den jongeman b,evielen Suzanne zoo weinig, dat
ze besloot, 's Zondagsnamiddags voor belangstellenden in haar eigen
huis een dienst te houden en een preek te lezen. De belangstelling
daarvoor bleek spoedig buitengewoon groot en dit verdroot den hulpprediker
niet weinig, zoodat hij in zijn boosheid een brief naar Wesley
in Londen zond, met het dreigement, hem te zullen aanklagen. Geschrokken
haastte de predikant zich, zijn vrouw op het ongepaste van haar
handelwijze attent te maken en hij verzocht haar dringend, de bijeenkomsten
op te geven. Daaraan dacht Suzanne niet, doch wat schreef
ze haar echtgenoot ?
„Wat ben ik blij, lieve man, dat je me slechts verzoekt, want wanneer je
me verboden had zou ik als je vrouw natuurlijk gehoorzaamd hebben,
maar dan had je ook zelf eenmaal voor Gods rechterstoel de verantwoordelijkheid
ervoor gedragen, dat we deze gelegenheid verzuimden.

5
Zoolang je alleen maar verzoekt, denk ik er niet aan, van den ingeslagen
weg af te wijken."
Dat teekent het karakter van een vrouw, die reeds als twaalfjarig
meisje haar vader om een verklaring verzocht van de verschillen
tusschen de Staatskerk en de Puriteinen en hem tenslotte geantwoord
had, dat zij, wanneer de zaken zóó stonden, hoewel 't haar erg speet,
toch geen lid van haars vaders kerk dacht te zullen worden.. . .
De brand in de Epworthsche pastorie maakte op den toen bijna zesjarigen
John een diepen indruk. Men ontdekte op 'n oogenblik, dat hij het
eenige nog in huis aanwezige kind was. Zijn vader beproefde keer op
keer, het brandende gebouw binnen te dringen, doch het gelukte hem
niet. Daar verscheen de kleine jongen plotseling voor een der vensters
en achter zoowel als boven hem loeiden de vlammen. Twee flinke
mannen schoten toe en terwijl de een op de schouders van den. ander
klom, wist hij juist zoo hoog te reiken, dat hij het kind kon grijpen.
Vanaf dat moment bezat Suzanne Wesley de vaste overtuiging, dat
God een bizondere roeping voor haar John had. Stellig met de herinnering
aan deze verschrikkelijke jeugdervaring noemt Wesley zich
later meer dan eens: „een brandhout uit het vuur gerukt".
Tot zijn elfde jaar kreeg John onderwijs van zijn begaafde moeder, toen
werd hij dank zij de financieele hulp van den graaf van Buckingham, als
leerling ingeschreven in de beroemde Londensche Charterhouse-school.
Die werd bijna uitsluitend door jongens uit de aanzienlijkste kringen
bezocht en John, die uit een betrekkelijk armoedig milieu kwam, had
het er niet gemakkelijk. Eerstens was het schoolleven in dien tijd nogal
ruw en ten tweede was John een kleine, fijngebouwde jongen, die
niet tegen de grofheden zijner sterkere medescholieren op kon. Maar
hij wist zich vastberaden door zijn moeilijkheden heen te slaan en
schijnt ook, wat men noemt een „vrome" jongen te zijn geweest,
want later verhaalde hij, dat hij dagelijks in zijn Bijbel las en bad.
In dien tijd was zijn broer Samuël onderwijzer aan de Westminsterschool,
waar, iets later, zijn jongere broer Charles leerling werd. Deze Charles,
die zulk een groote plaats in het leven van zijn broer John zou innemen,
bleek al vroeg evenals de meeste Wesley's een bizonder mensch. Een
verre verwant van de familie, een zekere Garret Wesley uit Ierland,
gaf den wensch te kennen, hem tot erfgenaam van zijn landgoed te

6
maken, doch de jongen weigerde en John prees hem gelukkig, dat hij
„zoo veilig ontkomen was aan de verleidingen des rijkdoms." In latere
jaren bad Charles Wesley telkens tot God, dat Hij zijn kinderen ervoor
bewaren mocht, rijk te worden en toen zijn dochtertje de pokken kreeg,
dankte hij den Heer voor de geschondenheid van haar gezicht. Zulke
dingen mogen op ons een ziekelijken indruk maken, doch menschen
van dit slag toonen zeldzamen moed te bezitten en blijken een zóó
besliste keuze te hebben gedaan als waartoe slechts weinigen in staat zijn.
Toen hij zeventien was werd John te Oxford als student ingeschreven
en hij had er nogal moeite mede, in de kosten van zijn levensonderhoud
te voorzien met de beurs van 40.— die hem ter beschikking stond.
Klopte hij bij zijn vader om geld aan, dan raakte deze goede man gauw
in een knorrige stemming; hij had zelf niet al te veel en kon den jongen
dus niet helpen, zooals hij wel wenschte.
Als student muntte de jongeman vooral uit in de klassieke talen en in
logica; voor het debat bleek hij een ongewone begaafdheid te bezitten,
die hem dan ook in later jaren uitnemend te pas zou komen. Eerst
behaalde hij den graad van B.A. (Bachelor of Arts), later dien van M.A.
(Master of Arts). Hoewel hij in de theologische faculteit geen graad
verwierf, werd hij in den geestelijken stand eerst tot diaken, wat later
tot priester geordend, zoodat hij de vrijheid ontving, het Evangelie
te bedienen.
Belangrijker was in dien tijd voor hem echter het feit, dat hij, in 1726,
dus op twee en twintigjarigen leeftijd, benoemd werd tot Fellow van
Lincoln-College, een benoeming, die hem materieel niet weinig ten
goede kwam. Doch de Fellows van dit College kenden ook verplichtingen.
Zij moesten de jongere studenten onderwijzen en zelf zoodanig
studeeren, dat zij telkens een hooger graad in de theologie behaalden.
Lincoln-College was indertijd gesticht met de bedoeling, dat de er
gevormde theologen de verderfelijke ketterij van Wycliff zouden bestrijden
en wie dus tot dezen kring toegelaten werd, moest onder eede
verklaren, dat hij met alle hem ten dienste staande-middelen zijn leven
lang zou waken en strijden voor de zuivere leer der kerk. Wie zelf een
afwijkende leer ging aanhangen en verkondigen moest zijn lidmaatschap
opgeven. Deze bepalingen zouden in later jaren voor John
Wesley van groot belang blijken.

7
De College-wijziging schijnt voor den student wat meer beteekend te
hebben dan een simpele verhuizing. Hij was volkomen van zijn verplichtingen
doordrongen en wenschte ernst te maken met zijn studie
niet alleen, doch ook met zijn persoonlijke vroomheid. De uiterlijke
vroomheid had hij tot dan toe weliswaar streng in acht genomen, doch
eerst na zijn benoeming gaat hij zich in ernst bekommeren om het
heil zijner ziel. Een en andermaal schreef hij zijn moeder daarover
en zij gaf hem den verstandigen raad, zichzelf voor Gods aangezicht
te onderzoeken. Van nu aan studeert hij dan ook niet slechts om iets
over God te weten te komen, doch om God zelf te leeren kennen.
Bij die studie komt hij dan in aanraking met het werk van Thomas a
Kempis en het boek „Heilig leven en sterven" van Jeremie Taylor.
Kort daarop leert hij nog de boeken van William Law, nl. „De Christelijke
volmaaktheid" en „De ernstige roepstem" kennen en deze drie
auteurs worden van het grootste belang voor de vorming van zijn
geloofsinzichten.
In het boekje van Thomas a Kempis, waarvan hij bizonder veel genoot
en dat hij later zelf in een Engelsche vertaling uitgaf, ergert hem evenwel
één ding en dat is de gedachte der praedestinatie. Dat God v an vóór de
grondlegging der wereld aan, sommigen tot eeuwige zaligheid en anderen
tot eeuwige verdoemenis zou hebben geschapen leek hem een verschrikkelijke
leer en alles in hem verzette zich ertegen. In de boeken
van Taylor las hij, dat men niet weten kon of God iemand de zonden
werkelijk wel vergeven heeft en die meening verdriet hem zeer. Hoe
nu, zegt hij, is dan de vergeving der zonden, is dan de genade van
Christus een zaak van zoo geringe beteekenis, dat wij daarover bij
persoonlijke ervaring geen afdoende zekerheid kunnen verkrijgen?
De beide boeken van Law waren vervolgens voor hem van belang, in
de eerste plaats om hetgeen de schrijver daarin over de mystieke vroomheid
uiteenzette, doch ten tweede ook omdat ze Wesley ertoe brachten,
het werk van Boehme, Madame Guyon en Antoinette Bourignon te
gaan bestudeeren. Zelf beproefde hij ernst te maken met Law's opmerking,
dat men het gebed in den geest en andere vrome oefeningen
beschouwen moest als afdoende middelen om den geest te reinigen en
tot volmaakte eenheid met God te brengen.
De invloed van Thomas a Kempis, Taylor en Law op Wesley was

8
zooals we al zeiden, bijzonder groot. Het ascetisme van Thomas trok
hem sterk aan en bleef nog lang bij allerlei in zijn leven merkbaar.
Zoo bleef hij, ook toen hij over ruimer middelen beschikte, vasthouden
aan een uiterst sobere levenswijze en schonk hij wat hij over had aan
de armen. Ascetisch was ook de wijze, waarop hij zijn tijd indeelde:
daar hij behoorde tot de menschen, die met weinig slaap toe kunnen,
stond hij des morgens om vier uur op en deelde zijn dag streng methodisch
in. Niet alleen hield hij zich met groote strengheid zestig jaar
aan deze gedragslijn, doch wanneer hij op reis ging ontzegde hij zich
allerlei gemak en sliep dikwijls op den harden grond. Eens schreef hij
iemand: „Gij zijt van geen enkelen dag van uw leven verzekerd; ge
zoudt dus niet wijs doen, wanneer ge een moment verloren liet gaan.
De kortste weg tot kennis lijkt mij deze: t. bepaal het doel, dat ge
wilt bereiken; 2. lees geen boeken, die niet op de een of andere wijze
naar dit doel leiden ; 3. kies onder de verschillende noodzakelijke
boeken de beste; 4. begin niet de studie van eenig werk als ge niet met
het voorafgaande klaar zijt; 5. lees de lectuur in zulk een volgorde,
dat de lectuur van vandaag die van den vorigen dag kan verduidelijken
en bevestigen".
Bij Wesley's ascetische neigingen voegde zich, wat men zijn „ritualisme"
kan noemen en dat allereerst tot uiting kwam in zijn vereering van al,
wat betrekking had op en samenhing met de geloofspractijk der oudste
Christelijke gemeenten en vervolgens bleek uit zijn eerbied, voor de
ordeningen der Staatskerk, haar godsdienstige gebruiken en haar
cultus-voorschriften. Dit ritualisme, dat zoo licht ontaardt in werkheiligheid,
toonde Wesley, toen hij erop aandrong, zoo vaak mogelijk
het Avondmaal te gebruiken, veel te bidden en de Heilige Schrift te
onderzoeken. Dat alles moest dienen om tot heiligheid te geraken,
sterker: om eigen heiligheid te bewerken.
Het pogen, door eigen werken gerechtvaardigd te worden, waartoe het
werk van Law Wesley inspireerde, heeft hij later opgegeven, toen hij
inzag, dat de geloovige noch door de wet, noch door de eigen vroomheid,
doch uit genade gerechtvaardigd wordt. Dat nam echter niet weg, dat
hij vele jaren na zijn feitelijke bekeering, Law's „Ernstige Roepstem"
als leerboek aanbevelen bleef.
De invloed van Taylor's werken op Wesley's vroomheid sloot aan bij

9
den invloed, dien hij van Thomas onderging. Taylor wees hem als 't ware
de mogelijkheid, om in de wereld even „heilig" te leven en te sterven
als in de afzondering van het klooster. Daarom beviel hem het zeer
rustige leven te Oxford ook zoo goed : wereldsche zorgen kende hij er
in 't geheel niet en bovendien werd hij langzamerhand zóó bevreesd,
onmogelijk het hoofd te zullen kunnen bieden aan de tallooze verleidingen,
die op hem zouden aanstormen, dat hij zijns vaders verzoek
van de hand wees, te Epworth zijn opvolger te worden. Voor duizenden
te zorgen en verantwoordelijkheid te dragen leek een onmogelijkheid
voor iemand, die zich ervan bewust was, dat het met eigen ziel nog
lang niet in orde was.
Taylor's invloed versterkte Wesley's mystieken aanleg, door zijn aandacht
van het uitwendige af te leiden en op het inwendige te richten. Doch
hij was van Taylor al evenmin een slaafsch of afhankelijk navolger
als van Thomas a Kempis en William Law. Tegenover Taylor handhaafde
hij, zooals we al opmerkten, met groote stelligheid de verzekerdheid
van het heil in Christus. Dit alles is zoo belangrijk, omdat het
mede Wesley's godsdienst, zijn vroomheid, zijn theologie bepaalt. Het
zelfstandig nadenken, waartoe de drie genoemde auteurs hem brachten,
leidde hem tenslotte tot de keuze van het Arminianisme boven het
Calvinisme. Het leerstuk van de volharding der heiligen, het leerstuk
der praedestinatie kon hij niet accepteeren. De oorzaken daarvan lagen
in de structuur zijner persoonlijkheid en de gevolgen waren dan ook
belangrijk. Eén ervan leidde ten slotte tot een breuk met Whitefield,
die met Wesley de stichter der Methodistische Gemeenschap werd en
zich van hem scheidde, tengevolge waarvan de gemeenschap in twee
groepen uiteenviel.
Met enkele onderbrekingen duurde Wesley's studietijd te Oxford tot
1 735. Toen hij aan het einde van 1729 van een verblijf te Epworth
terugkeerde had zijn broer Charles een studentenclub opgericht, waarbij
John zich aanstonds aansloot en waarvan hij niet alleen spoedig tot
voorzitter gekozen werd, doch weldra ook de ziel bleek. Aanvankelijk
las men samen eenige klassieke schrijvers, later bepaalde men zich tot
het Grieksche Nieuwe Testament en eenige stichtelijke boeken. Deze
jongemenschen zagen in, dat het meerendeel hunner mede-studenten
zeer oppervlakkig leefde en dat hun gedrag hun studie bitter weinig

I0
ten goede kwam. Daarom besloten zij, eiken avond bijeen te komen om
elkander op te bouwen en te sterken. In studentenkringen noemde men
deze groep al spoedig „de heilige club" (bij ons zou men stellig van
„die fijnen" gesproken hebben) en gaf hun den naam van „Methodisten",
om daarmede aan te duiden, dat ze hun leven naar streng in acht te
nemen levensregels inrichtten. De leden van Wesley's kring namen
dezen naam over, inplaats van er zich aan te ergeren. „Zij wilden,
zeiden zij „zalig worden naar de methode, die in de Schrift is aangegeven".
Whitefield, die eenigen tijd later ook tot dezen kring ging
behooren, deed de uitspraak, dat het eenige, hem bekende methodisme
de heilige methode was, om onszelven te sterven en Gode te leven.
Een der leden van de heilige club stelde op zeker tijdstip voor, de
gevangenissen te gaan bezoeken en met de veroordeelden te spreken.
Aanvankelijk gevoelde Wesley daarvoor maar weinig, want zooiets
behoorde niet tot de werkzaamheden, die een dienaar der kerk op zich
nam. Zijn vader, dien hij erover raadpleegde, gaf hem advies, niets te
doen zonder toestemming van den bisschop. Maar Wesley overwon zijn
aarzeling en hun eerste bezoek aan een gevangenis bracht de vrienden
ertoe, in 't vervolg tweemaal per week geregeld de gevangenen en
zieken op te zoeken.
Men ziet aan dit feit, hoezeer Wesley een man van traditie was en dat
hij vooral bezwaren had, wanneer een gedragslijn tegen de kerkelijke
traditie indruischte. Dat vindt men herhaaldelijk in zijn leven: voortdurend
botst hij, zeer tegen zijn wil, met de ordeningen en reglementen
der Staatskerk, die hij nimmer heeft willen loslaten en welks belijdenis
hij altijd onderschrijven bleef.
Van 1725 af begon Wesley gebruik te maken van zijn recht om te
prediken. Hij was van meet af een zeer bekwaam spreker, die vooral
aandacht en bewondering afdwong door de logica van zijn rede en het
was dan ook niet om technische redenen, dat die arbeid hem niet
bevredigde. Hijzelf geeft er de verklaring van: „Van 1725 tot 1729
preekte ik veel, maar zag geen vrucht op mijn werk. Dat kon ook niet,
daar ik noch op bekeering aandrong, noch het Evangelie verkondigde;
ik hield het ervoor, dat al mijn hoorders geloovigen waren en velen van
hen geen bekeering noodig hadden. Van 1729 tot 1734 legde ik wel het
fondament van bekeering en zag toen ook een weinig vrucht. Niet veel

II
echter; geen wonder, want ik predikte niet het geloof in het bloed des
verbonds".
In 1735 verliet Wesley Oxford en beëindigde daarmede zijn studie, om
naar Amerika te gaan. Voor wij daarover evenwel gaan verhalen dienen
we zijn ervaringen met Lincoln-College nog even te memoreeren.
Toen Wesley na zijn bekeering Oxford weer eens bezocht, sprak hij
herhaaldelijk op godsdienstige bijeenkomsten en bezocht zoowel de
gevangenissen als de armenhuizen.
We kunnen er ons nauwelijks een denkbeeld van vormen, hoeveel
kwaad bloed dat zette. Iemand, die zoo resoluut de vooral te Oxford
streng in acht genomen kerkelijke vormen en tradities met voeten trad,
maakte zich eenvoudig onmogelijk. Niet alleen vergooide hij zijn naam
en wierp zijn fatsoen te grabbel, doch de leden van Lincoln-College
konden hem, van hun standpunt, terecht van eedbreuk betichten.
Wesley had zich niet gedragen naar het statuut, dat hem verplichtte,
naar een theologischen graad te dingen en op het titelblad van zijn
geschriften, die soms allesbehalve overeenkomstig „de zuivere leer der
kerk" waren, prijkte zijn naam mèt zijn titel en dat was weinig minder
dan een smet op het college.
Elke Fellow van Lincoln-College moest, in derf regel èénmaal in de drie
jaar, voor de universiteit spreken en Wesley nam zijn beurt waar op
25 Juli 1741 voor een stampvolle, uiterst nieuwsgierige kerk. In Augustus
1744 stond hij voor denzelf den plicht, doch men was toen reeds zoo weinig
op hem gesteld, dat hij vooraf zijn preek, of de schets daarvan, bij den
vice-kanselier der universiteit had in te leveren. Daarover was Wesley
bizonder verheugd, want nu werd het stuk met de grootste aandacht
door een reeks van eminente mannen gelezen en kon het nog beter zijn
dienst doen dan als gesproken rede.
De universiteit echter meende hem te kunnen straffen, door in het
publiek geen notitie van de preek te nemen en deed er dus het zwijgen
aan toe. Doch uit hetgeen anderen erover mededeelen, krijgen we sterk
den indruk, dat de spreker het zijn gehoor eens ongezouten heeft willen
zeggen. Eerst in 1751 kwam Wesley ertoe, voor zijn Fellowship te
bedanken.
In den tijd, waarin Wesley de leider en voorzitter was van
„de heilige club", bezaten de verschillende vrome „gezelschappen",

I2
die vooral gedurende de zeventiende eeuw in Engeland ontstaan waren
als vrucht van een opwekking na de groote rampen, die de hoofdstad
getroffen hadden, feitelijk niet veel beteekenis meer. Voor Wesley
persoonlijk werden ze echter van groot belang omdat hij er het voorbeeld
gegeven zag van een godsdienstig vereenigingsleven, dat hij in overeenstemming
dacht met de oud-christelijke levenspractijk der eerste
gemeenten.
Uit die verschillende gezelschappen hadden zich, in den loop des tijds,
twee genootschappen gevormd, waarvan het eene zich bezig hield met
de verspreiding van Bijbels, kerkboeken en tractaten en het stichten
van armenscholen en het andere de Zending in de koloniën en in
vreemde landen diende. Het was dit tweede genootschap, in opdracht
waarvan Wesley en zijn broer Charles in 1735 naar Georgië, de nieuwe
Engelsche kolonie in Z.O. Noord Amerika zou reizen, om daar, ingevolge
den wensch van den gouverneur, generaal Oglethorpe, de
gemeente te Savannah te dienen en, zoo mogelijk, mede te arbeiden
aan het christianiseeren der Indianen. Beide jonge menschen verkregen
aanstonds de volle instemming van hun moeder, die het dappere
woord sprak, dat zij met liefde zelfs twintig zonen voor dit werk afstond,
ook al zou zij hen nimmer terug zien.
Gedurende de zeereis met de „Simmonds", die honderdvierentwintig
passagiers naar de nieuwe wereld bracht, maakte Wesley kennis met
zes en twintig Moravische kolonisten. Ook op den oceaan zetten Wesley
en de zijnen (hij reisde, behalve met zijn broer, met nog twee geestverwanten)
hun ascetische leven voort, juist als te Oxford. Gedurende
den ochtend studeerde John Duitsch om met de Herrnhutters te kunnen
omgaan en voorts hadden alle uren van den langen dag hun vaste,
vrome bestemming. Doch juist de kennismaking met de Moravische
broeders maakte Wesley al spoedig duidelijk, dat de gemeenschap met
God en de vrede des harten niet door ascetisme en werkheiligheid
verkregen werden. Het gedrag der Broeders muntte uit door groote
nederigheid en bescheidenheid, maar tevens door een zedelijken moed,
dien Wesley nog bij niemand ooit had aangetroffen. Toen het schip eens
in een verschrikkelijken storm geraakte bleven de Herrnhutters rustig
hun liederen zingen en toonden, evenmin trouwens als hun kinderen,
ook maar den minsten angst. Dat maakte een onuitwischbaren indruk

13
op Wesley, die den overigen passagiers aanstonds onder het oog bracht,
wat het verschil was tusschen degenen, die God vreezen en anderen.
Evenwel: feitelijk had hijzèlf die opmerking evenzeer noodig, want hij
was scheep gegaan, zeggende: „Ik ben van mijn geboorte af een groot
zondaar geweest en ik ben nog vervuld van vele, lage begeerten, maar
ik ben ervan overtuigd, in mijn hart, dat God — als ik zelf maar eerst
bekeerd ben — zich van mij zal willen bedienen om de broeders te
versterken en Zijn Naam aan de heidenen te prediken."
Juist daarin, dat Wesley voor zich persoonlijk den vrede met God
miste ligt de verklaring van de mislukking van zijn Zendingsreis.
De kennismaking met de Moravische Broeders verhaastte zijn bekeering
stellig, hij ervoer, dat het verzoenende lijden en sterven van Jezus
Christus in het middelpunt van hun sterk persoonlijke vroomheid stond
en goed beschouwd had hij juist voor dat feit in zijn ascetisch-ritualistischen
godsdienst geen plaats. In Savannah maakte Wesley kennis
met den leider der Herrnhutters, Spangenberg en in een gesprek met
hem stelde deze den jongen geestelijke een paar vragen. „Bezit gij in
uzelf het getuigenis van God ? Getuigt Gods Geest met uw geest, dat
ge een kind van God zijt ?" luidde de eerste. Nu hem dat zoo op den man
af gevraagd werd met betrekking tot hem persoonlijk, aarzelde Wesley,
hoewel hij in 't algemeen wel de verzekerdheid des geloofs had gepredikt
en, zooals we eerder al zagen, tegen de ontkenning door Law had
staande gehouden. De tweede vraag bracht den jongen man al evenzeer
in verlegenheid : „Kent gij Jezus Christus ?", vroeg Spangenberg
eenvoudig. „Ik weet, dat Hij de Verlosser der wereld is", antwoordde
Wesley. „Dat is waar, maar weet gij dat Hij U heeft gered ?" „Ik vertrouw,
dat Hij gestorven is om mij te redden". Tenslotte vroeg Spangenberg
nog : „Kent ge uzelf ?". Op déze vraag antwoordde Wesley met
groote zekerheid. Doch later teekende hij bij dit verhaal van het gesprek
aan, dat ook dit antwoord slechts zelfbedrog was.
„Ik ga naar Amerika om mijn eigen ziel te redden", had Wesley in
Engeland gezegd. Geen wonder, dat hij voor de gemeente te Savannah,
die, althans voor een deel, uit levende, ernstige geloovigen bestond,
weinig beteekenen kon. Erger, zijn werk onder hen liep op niets uit.
De oorzaak daarvan lag in het feit, dat Wesley de godsdienstige ideeën,
die hij meebracht, ook aan anderen wilde opleggen. Zoo wenschte hij

14
den doop door onderdompeling in te voeren, doch de gemeente moest
van deze oud-christelijke „nieuwigheid" niets hebben. Ook ontzegde
de predikant nogal eens het Avondmaal aan oprechte geloovigen, die
naar zijn meening niet op rechtmatige wijze gedoopt waren. Onder hen
behoorde de voorganger der Moravische Broeders en daardoor vervreemdde
hij dezen kring van zich. Gelukkig heeft Wesley in later jaren
zijn fouten ingezien en zelf zoo kras mogelijk veroordeeld.
Wat tenslotte zijn langer verblijf in de nieuwe kolonie onmogelijk
maakte was niet de groeiende antipathie van de zijde der gemeente,
noch ook de klaarblijkelijke onmogelijkheid om eenvoudig tot de roodhuiden
te gaan en hun het Woord Gods te verkondigen -- een zaak,
die Wesley zich veel te simpel had voorgesteld — maar het feit, dat
hij oneenigheid kreeg met een meisje, op wie hij zijn zinnen had gezet
en dat tenslotte een ander boven hem verkoos.
Wesley was in zijn jonge jaren zeer gevoelig voor de bekoorlijkheden
van het vrouwelijk geslacht. In Oxford had hij naar de hand van Betty
Kirkham, de zuster van een zijner vrienden daar, gedongen; later
maakte hij veel werk van een zeer ontwikkelde jonge weduwe, Mary
Grant, met wie hij eenige jaren lang een correspondentie voerde over
tal van onderwerpen, doch die hem evenmin haar hart schonk. In
Savannah ontdekte hij Miss Hopkey, de nicht van den burgemeester,
doch toen het er allen schijn van had, dat het met haar tot een huwelijk
zou komen, verbrak zij de relatie en trouwde snel een ander naar
men meent omdat zij zich tenslotte toch niet vinden kon in de ascetische
levensopvattingen van haar vriend.
Bij Wesley liet deze geschiedenis een diepe wonde achter en bovendien
maakte hij zich zoo boos, dat hij Miss Hopkey, inmiddels Mevrouw
Williams geworden, het Avondmaal weigerde, dank zij welk ontactisch
optreden hij in een proces geraakte, waarbij de „beleedigde" partij een
groote schadeloosstelling eischte wegens „eerkwetsing".
Deze onverkwikkelijke geschiedenis, die Wesley in later jaren diep
betreurde, deed de maat overloopen. Hoewel hij niet het recht had, zijn
gemeente te verlaten, vertrok hij naar Engeland, welke reis veel van
een overhaaste vlucht had. Zijn broer Charles was hem reeds voorgegaan.
Aan boord, in de eerste dagen van Januari 1738, maakte hij voor zichzelf
balans van zijn geestelijken toestand op. Daarbij kwam hij, zooals hij in

x
zijn dagboek schreef, tot de conclusie, dat hij den vrede des gemoeds
miste, die het onmiddellijk gevolg en het duidelijkste kenmerk is der
verzoening met God ; dat hij niet vrij was van hoogmoed, van ongestadigheid
en zelfs van lichtzinnigheid. Daarmede gaf hij er ten
duidelijkste de bewijzen van, dat hij zeer goed inzag, hoezeer zijn
Amerikaansche reis in alle opzichten een mislukking was geworden.
Dat die reis niets zou hebben bijgedragen tot zijn kort daarop gevolgde
bekeering is echter niet juist, maar toen Wesley in Februari te Londen
arriveerde was hij doordrongen van een diep besef v an schuld en onvrede
en dat vervulde hem met groote droefheid.
Een der eersten, met wie hij in aanraking kwam was de Herrnhutter
Peter Bóhler, met wien hij kennis maakte in het huis van een Hollandsch
koopman. Bóhler wachtte op scheepsgelegenheid om naar Georgië te
gaan en Wesley sprak met hem over zijn eigen ervaringen, doch vooral
over zijn geloof. Die gesprekken werden dan in het Latijn gevoerd,
waaruit blijkt, dat Wesley's kennis van het Duitsch niet grondig was.
Bóhler trachtte hem bij verschillende gelegenheden duidelijk te maken,
wat er aan zijn geloof ontbrak, maar het was uitermate moeilijk voor
John, zijn werkheiligheid prijs te geven en op de simpele wijze van den
Herrnhutter eenvoudig te gelooven. Bóhler zag zeer scherp, wat Wesley's
fout was, want hij schreef over hem aan Von Zinzendorf in de volgende
woorden : „Onze manier om in den Heiland te gelooven is zoo gemakkelijk
in het oog van de Engelschen, dat zij er zich maar niet mede
kunnen verzoenen ; als het wat ingewikkelder was zouden zij er veel
spoediger weg mede weten. Zij rechtvaardigen zichzelf, daarom
gaan zij altijd uit van de veronderstelling, dat zij reeds gelooven en
trachten dan hun geloof uit de werken te bewijzen ; en op deze wijze
plagen en kwellen zij zichzelf zoo, dat zij zich in hun hart zeer
ellendig gevoelen."
In Oxford ontmoette Wesley Bóhler weder bij zijn broer Charles en deze,
die juist van een ernstige ziekte herstelde, was getuige van de gesprekken
welker inhoud hem evenwel nog vrij onverschillig liet. Het gelukte
Bóhler thans, Wesley van zijn feitelijk ongeloof te overtuigen, doch
deze trok daar aanstonds de conclusie uit, dat hem deswege niet het
recht toekwam om te preeken. Maar Bóhler spoorde hem toch daartoe
aan en verzocht hem zelfs, een en ander maal, een ter dood veroordeelden

16
gevangene te gaan bezoeken en hem het Evangelie te verkondigen.
Voor dat laatste gevoelde Wesley maar weinig, want hij geloofde niet
aan „sterfbedbekeeringen". Doch toen hij eindelijk toegaf maakte
zijn verkondiging op den gevangene zulk een indruk, dat hij tot volledige
overgave kwam. Zijn bekeering is de eerste „Methodistische", welke
het dagboek van Wesley meedeelt.
Intusschen begint Wesley zijn Evangelisatiewerk, door, in de diligences
en in de herbergen de menschen met wie hij in aanraking komt toe te
spreken over het heil hunner ziel. Onderwijl is hijzelf nog niet bekeerd,
ja, feitelijk niet ten volle overtuigd, dat Bóhler's zienswijze de juiste is.
Om die reden vangt hij opnieuw aan, het Nieuwe Testament in het
Grieksch te lezen, nagaande, op welke wijze de bekeeringen, waarvan
daarin verhaald wordt, zich hebben toegedragen. Tot zijn verrassing
ontdekt hij, dat ze bijna alle plotseling plaatsgrepen en geen van alle
zooveel tijd vorderden als bij Saulus het geval was. Bij zijn vrienden
en bekenden informeert hij er nu naar, hoe zij bekeerd zijn geworden
en wanneer hem dan blijkt, dat velen hunner in één oogenblik het licht
der vrijmakende genade hebben gezien en aanvaard, twijfelt hij niet
langer, doch bidt : Heer, kom mijn ongeloof te hulp !
Bij zijn preeken in de kerken en de kringen der gezelschappen laat hij
nu het bidden overeenkomstig de formuliergebeden der Staatskerk los,
ten behoeve van het vrije gebed en dat was voor hem, die zoo sterk verknocht
was aan de tradities der Anglicaansche kerk een gewichtige
stap, die hem weer wat losser maakte van die kerk.
„Het is een merkwaardig schouwspel" zegt een zijner biografen:,,den
man die overal tot geloof opwekt om daardoor zèlf tot het geloof te
komen". Zijn prediking maakte hem echter al spoedig duidelijk, dat
het door hem thans verkondigde eenvoudige geloof overal op ernstigen
tegenstand stuitte. Waar hij eenmaal den kansel betrad sloot men
voortaan de kerk voor hem en zijn vrienden bespotten hem. Zoolang
hij boetedoening en vasten predikte luisterde men wel naar hem, doch
het geloof, dat geen de minste plaats liet voor eigen verdienste, stemde
velen vijandig.
Op raad van Bóhler stichtte Wesley nu ook, met eenige geestverwanten,
een nieuwe vereeniging, waarvan de leden eenmaal per week bijeen
kwamen om, „overeenkomstig Gods bevel bij Jacobus", elkander de

17
zonden te belijden en voor elkaar te bidden. Dit is de eerste der latere
Methodistische gemeenschappen en ze werd gevormd nog vóór Wesley's
bekeering.
Die bekeering vond nu evenwel spoedig plaats. „Op Woensdag den
24sten Mei 1738 's avonds te kwart voor negen", zoo verhaalt Wesley
in zijn dagboek, „werd mij geleerd, dat vrede en overwinning over de
zonde waarlijk behooren tot het geloof in den oversten Leidsman
onzer zaligheid."
Hoe groot het gewicht was, dat Wesley hechtte aan het oogenblik,
waarop hij vollen vrede gewon, blijkt uit het feit, dat in Methodistische
kringen sindsdien pas dan een bekeering als „echt" werd erkend,
wanneer men het tijdstip daarvan nauwkeurig wist op te geven. Dat
is, we mogen het hier wel opmerken, zoowel juist als onjuist. Wanneer
Wesley tegenover de bedenkingen zijner vrienden volhield, dat hij eerst
sinds dien 24sten Mei een Christen kon genoemd worden en dat men dus
géén Christen is sinds den doop of op grond van het lidmaatschap der
kerk, dan heeft hij daarmede formeel gelijk. Doch hij ziet daarbij dan
over het hoofd, dat er voor ieder mensch ook een „adventstijd der ziel"
een „periode van voorbereidende genade" is. Trouwens, Wesley's
eigen, langdurige strijd om de zekerheid des geloofs, was er wel het beste
bewijs van, dat de scherpe scheiding, die hij vrij willekeurig maakte
tusschen het „oude" en het „nieuwe" leven, voor velen niet bestaat.
Maar Wesley ontleende de kracht zijner prediking gedurende de volgende
jaren aan zijn visie en zij werd ook de kracht van het Methodisme.
Zoo werd -- naar de opmerking van zeker schrijver -- Wesley's
bekeering er een van de kerk tot Christus, juist zooals dat met Luther
het geval was.
Het is niet te verwonderen, dat Wesley, die door een Herrnhutter
tot het geloof was gekomen, de diepste bewondering gevoelde voor
de geloofsgemeenschap der Herrnhutters. Na zijn bekeering verliet
hij dan ook Londen en zijn pas gestichte vereeniging en maakte een
reis door Duitschland, waar hij in Mariënborn den Graaf Von Zinzendorf
ontmoette. De twee mannen onderhielden zich in het Latijn, daar het
Duitsch Wesley nog steeds te moeilijk was. Men ging naar Jena en
vervolgens naar Halle, waar de bekende weeshuizen van Francke
bezocht werden. Via Dresden bereikte men Herrnhut, waar Wesley

18
bizonder aangetrokken werd door het gemeentelijke leven der Broeders
en er vooral genoot van de preeken van Christian David. In September
keerde hij naar Engeland terug en hervatte er zijn Evangelisatie-arbeid.
Doch bij alle vriendschap, die Wesley voor de Herrnhutter Broeders
gevoelde en ondanks de Christelijke liefde, die hem met hen verbinden
bleef, was er toch té veel, wat deze menschen van hem onderscheidde.
De terugkeer van Bóhler en zelfs het bezoek, dat Von Zinzendorf aan
Engeland bracht, kon de breuk, die tenslotte tusschen de Moravische
Broeders en de Methodisten ontstond, niet voorkomen.
De onmiddellijke aanleiding lag in de meeningsverschillen, welke
tijdens de telkens herhaalde afwezigheid der beide Wesley's (Charles
behoorde ook tot den kring) in de op raad van Bóhler gestichte vereeniging
aan den dag traden, doch de eigenlijke oorzaak der scheiding
lag dieper. Tijdens Wesley's reis naar Duitschland bleek aan de vrienden
van Fetterlane — zoo heette de vereeniging -- dat er een belangrijk
verschil bestond tusschen het geloof der Herrnhutters, die dikwijls tot
de vergaderingen werden toegelaten en degenen, die tot de stichters
der vereeniging gerekend moesten worden. Toen Wesley terugkeerde,
hadden de meeningsverschillen zich zoozeer toegespitst, dat hij zich
spoedig vreemdeling in eigen huis gevoelde. Het minst kon hij zich
vinden in de sterk mystiek getinte vroomheid van eenige Broeders, die
kleinerend spraken over de genademiddelen. Daarom verliet hij tenslotte
met ruim zeventig anderen den kring van Fetterlane en voortaan
kwam men bijeen in een oude geschutgieterij, die Wesley al eenigen
tijd als spreekgelegenheid diende. De nieuwe vereeniging werd tegen
het einde van 1740 gesticht en men beschouwde de „Foundry", de
gieterij sindsdien als de „Moederkerk" van het Methodisme. Wesley
zelf ging er wonen en zijn moeder overleed er twee jaar later.
De diepere oorzaak der definitieve scheiding tusschen de Methodisten
en de Herrnhutters lag evenwel in het onderscheid tusschen beider
Christelijk geloof en goed beschouwd is het goeddeels terug te voeren
op een verschil tusschen Von Zinzendorf's vroomheid en die van John
Wesley.
Het is een psychologisch verschil: „bij de Broeders staat het leven der
vroomheid op den voorgrond" ; zij leggen het accent in de eerste plaats
op het innerlijke leven. „Bij de Methodisten komt het voornamelijk aan

Ig
op het strijdlustig, veroveringszuchtig karakter van het Christendom,
dat de geheele wereld wil bekeeren". Het accent, dat zij leggen, wendt
de belangstelling af van de innerlijke geloofsbeleving, doch richt die
beleving op de dagelijksche levenspractijk.
Von Zinzendorf was goed beschouwd een Luthersch Christen: de rechtvaardigmaking
was hem hoofdzaak. Maar Wesley, die zijn ascetisme
feitelijk zijn geheele leven lang niet kon kwijtraken, had veel meer
belangstelling voor de heiligmaking.
In den loop der jaren voerde zijn ontwikkeling Wesley meer en meer van
de of f icieele kerk af, Von Zinzendorf daarentegen groeide hoe langer
hoe meer naar de kerk toe. Zinzendorf had bezwaren tegen Wesley's
perfectionisme, Wesley echter veroordeelde Zinzendorf's antinomianisme
Ook was Von Zinzendorf tot een scheiding van de Piëtisten gekomen,
daar men in die kringen „de waarachtigheid van zijn geloof had
betwijfeld omdat hij geen „doorbraak" had gekend", maar voor Wesley
dateerde het eigenlijke „leven" eerst van het tijdstip der krachtdadige
bekeering. Von Zinzendorf zag de gemeenschap der heiligen voor zich,
waarvan de Heer het middelpunt en het Hoofd was; Wesley evenwel
zag de Christenheid als een oprukkend leger, bereid tot den strijd,
aangevoerd door den overwinnenden Heer en het rijk van den Booze
tot ondergang doemend.
George Whitefield wordt in de geschiedenis van het Methodisme
beschouwd als de tweede stichter der beweging. Zijn arbeid is weinig
minder belangrijk dan die van John Wesley en de invloed, die zijn persoonlijkheid
oefende op den weg, dien de Methodisten van den beginne
aan insloegen, is zelfs grooter dan die der beide Wesley's. Wat zijn
organisatietalenten betreft acht men hem de mindere, doch wat zijn
gaven als prediker aangaat is hij even zeker Wesley's meerdere. Wij
verhaalden hiervoor reeds, dat zijn Calvinisme hem tenslotte een anderen
weg deed inslaan dan zijn vriend en medebroeder, doch na de onverkwikkelijke
historie, die tot deze principieele scheiding leidde, verzoenden
de beide eminente mannen zich al spoedig met elkander en, al
bewandelden ze in het vervolg ook ieder hun eigen weg, hun weder-
zijdsche liefde en waardeering was er niet minder groot om.
Whitefield hielp zijn moeder als vijftienjarige jongen in haar herberg,
daar zijn vader vroeg overleden was. In de omgeving van het ouderlijk

20
huis groeide hij ietwat losbandig op en zijn grootste genoegen was het
schouwburgbezoek, waar hij genoot van de dramatiek der spelers. Eens
hoorde hij een preek, die hem sterk aangreep en van dat oogenblik af
wenschte hij predikant te worden. Om zijn collegegelden te kunnen
betalen werd hij oppasser van een bemiddeld medestudent en met de
beide Wesley's was hij lid van de „heilige club". Hij legde zich allerlei
ontberingen op en verwaarloosde zichzelf geheel in zijn brandende
begeerte, eigen zaligheid te bewerken, doch tijdens een ziekte werden
hem de oogen geopend en aanvaardde hij de verzoening door het bloed
van Christus. Na het ontvangen van zijn ordening als geestelijke begon
hij uit de volle verzekerdheid van zijn geloof het Evangelie te prediken,
overal, waar hij daartoe slechts de gelegenheid vond en daarbij toonde
hij zich een geweldig spreker. Nam hij ergens afscheid dan weenden de
duizenden, die in de kerk bijeen waren ; keerde hij na een korte afwezigheid
in de stad terug, dan werd hij feestelijk ingehaald en men vertelt,
dat hij, louter door het uitspreken van het woord „Mesopothamië" zijn
hoorders tot tranen toe bewoog. Zijn preektrant richtte zich tot het
gevoel en de verbeelding der luisteraars met al de dramatische kracht,
waarover Whitefield beschikte. Wesley's spreekwijze was geheel
anders. Zijn streng logische betoogtrant wendde zich tot het verstand,
tot de rede van zijn gehoor; van dramatische middelen maakte hij geen
gebruik, doch wel verzorgde hij den stijl zijner preeken beter dan White-field.
Toch is het merkwaardig, dat Wesley, naar men zegt, nooit goed
met de aristocratie overweg kon, doch zich meer tot de lagere klassen
voelde aangetrokken, terwijl Whitefield bij den adel altijd een geopend
oor vond.
Toen Wesley zich in Amerika bevond verzocht hij Whitefield, tot hem
over te komen en deze had zich juist ingescheept, toen zijn vriend weer
in het vaderland terugkeerde. In die dagen openbaarde zich het verschil
tusschen de beide mannen ; een verschil, dat op het gebied der dogmatiek
lag. Wesley verklaarde zich tegen de leer der praedestinatie en hoewel
Whitefield hem dringend verzocht, dat onderwerp te laten rusten, gaf
hij zijn toespraak toch uit. Whitefield, wien een exemplaar daarvan
werd toegezonden, antwoordde Wesley in een uitvoerigen brief, waarvan
zijn vrienden misbruik maakten, door hem buiten weten van den
schrijver uit te geven en aan ieder, die Wesley hooren ging, ter hand te

21
stellen. Wesley betrad den kansel en zette zijn hoorders de geheele
geschiedenis uiteen om daarna te doen wat, naar hij zeide, Whitefield
ongetwijfeld in zijn plaats gedaan zou hebben: nl. den brief te verscheuren.
Na Whitefield's terugkeer bespraken Wesley en hij de zaak, waarbij
het verschil in beschouwing nu duidelijk en voorgoed bleek. Met diepe
droefheid achtte Whitefield zich verplicht, zich van de beide Wesley's
af te scheiden. Gelukkig duurde deze toestand niet lang en reeds in
Mei 1742 brachten beide mannen een bezoek bij den aartsbisschop van
Canterbury en bij den bisschop van Londen.
Onderwijl rond het Evangelisatiewerk der Methodistische Broeders
voortgang. Zij predikten overal, waar zij konden en verbitterden daardoor
hoe langer hoe meer de officieele geestelijkheid. Whitefield werd
door zijn collega's „een geestelijke zakkenroller" genoemd en juist de
geweldige opgang, dien zijn woord maakte, deed vele vijanden v an de
jonge beweging op tegenweer bedacht zijn. Waar de Broeders eens
gepreekt hadden, zorgde men ervoor, dat zij geen voet meer binnen de
kerk zetten en hoewel zij zich nu tot de Christenen in de gezelschappen
wendden, moesten zij daar natuurlijk afzien van het gehoor der groote
massa. Deze feiten waren voor Whitefield aanleiding om zijn predikaties
in de open lucht te gaan houden. Niet ver van Bristol, waar hem
na veertien dagen alle kerken werden geweigerd, en hij ook niet meer
in de gevangenis mocht komen, ging hij onder de beruchte, ruwe, bijna
heidensche bevolking van het kolenmijnendistrict Kingswood en sprak
deze menschen toe in het vrije veld. De lieden, die naar hem kwamen
luisteren, waren stom verbaasd, maar zij werden zoo getroffen door wat
hij zeide, dat Whitefield spoedig voor duizenden sprak.
Wesley meende aanvankelijk, dat het zonde was, wanneer de prediking
niet in de kerk plaats vond, doch Whitefield had geen last van overgroote
liefde tot de kerk, zooals zijn vriend en hij hielp hem door zijn
voorbeeld eenvoudig over zijn bezwaren heen. Spoedig moesten de beide
mannen zich tegen een stortvloed van bezwaren verdedigen, doch zij
hielden vast aan de eenmaal gekozen gedragslijn, waartoe zij feitelijk
door de officieele kerk gedwongen waren geworden. Wesley wees erop,
dat hun daad overeenkwam met de beginselen, die in den Bijbel aangegeven
werden; dat zij de opdracht hadden, den armen het Evangelie
te verkondigen, de goddeloozen te onderwijzen en de deugdzamen te

22
bevestigen en dat hij daarom het verbod van menschen om in eens anders
parochie te preeken, eenvoudig naast zich moest neerleggen. „Ik zie
op de geheele wereld als op mijn parochie", zeide hij en daarmede
maakte hij de scheiding tusschen hem en de zijnen met de kerk feitelijk
definitief.
De historie van de Methodistische opwerkking in het i8de eeuwsche
Engeland is te beschouwen als een voortschrijdend proces van scheiding
tusschen de officieele Staatskerk en de tot nieuw inzicht en nieuw leven
gekomen geloovigen. Indien de Staatskerk niet onder den ban van het
deisme en rationalisme had gestaan, indien daarin plaats en ruimte
ware geweest voor persoonlijk geloof, indien deze kerk een grooter
organisatorische elasticiteit had bezeten, zou het nimmer tot de stichting
van een Methodistische kerk zijn gekomen. Doch wij zagen reeds,
dat Wesley, Whitefield en de hunnen door de toenemende vijandschap
der geestelijkheid telkens gedwongen werden, zich meer van haar te
distantieeren. Aanvankelijk werden de Methodistische bijeenkomsten
niet gehouden op het uur der godsdienstoefeningen van de Staatskerk,
ook drong Wesley erop aan, dat de leden zijner gemeenschappen het
Avondmaal in de kerk zouden gaan gebruiken, doch toen hun dit werd
geweigerd, bleef hem niets anders over dan het in zijn eigen bijeenkomsten
te laten bedienen. De arbeidersklassen in Engeland leefden vrijwel
geheel buiten het Christelijk geloof en de z.g. „hoogere standen" toonden
daarvoor een zoo groote onverschilligheid, dat de predikant, die in zijn
Kerstpreek den naam des Heeren had gebezigd, zich daarover meende
te moeten verontschuldigen. Montesquieu, de Fransche filosoof,
vertelde, dat men in Engeland begon te lachen, wanneer iemand over
den godsdienst sprak. Alle leven, alle bezieling was uit de kerk geweken,
ook al waren er hier en daar natuurlijk uitzonderingen aan te wijzen.
Geen wonder, dat onder die omstandigheden de nieuwe methoden, het
krachtige, overtuigde spreken en het vrije gebed der Methodistische
Broeders de massa als 't ware moesten electriseeren. De verkondiging
van het Evangelie aan de armen, de onwetenden, de verachten was iets,
wat de kerk, bij gebrek aan eigen leven, had nagelaten; nu deze taak
door de leden der nieuwe gemeenschappen werd aanvaard en v met
enthousiasme uitgevoerd, bewees de enorme belangstelling, die de
predikers in het geheele land oogstten, hoe groot feitelijk de behoefte

23
was aan het woord der waarheid. Het Evangelie der genade, de Blijde
Boodschap der verzoening door het bloed van Christus, door deze vurige
predikers verkondigd, had in korten tijd een geweldig revival tengevolge.
Hadden de zaken Anders gestaan dan in het 18de eeuwsche Engeland
het geval was, dan zouden de vruchten dezer opwekking de Staatskerk
ten goede zijn gekomen. Dat was nu niet het geval en te laat vond
Wesley's woord in de kerk weerklank. Tien jaar na zijn optreden zei
Lavington tot de geestelijken, die onder hem stonden: „Broeders, ik
verzoek u met mij u te willen verzetten tegen de prediking, die niet
anders dan moraal is. Wij hebben langen tijd getracht de massa te
hervormen door toespraken van dien aard. Zonder eenig succes. Integendeel,
wij hebben zoo handig mogelijk de menschen regelrecht in
het ongeloof gepreekt. Wij moeten Christus en dien gekruisigd prediken.
Alleen het Evangelie is en zal zijn de kracht Gods tot zaligheid."
Aanvankelijk ging het optreden der Methodistische predikers gepaard
met bizondere verschijnselen. De menschen, die hun toespraken
hoorden raakten meer dan eens geheel buiten zichzelf, barstten uit in
luide jammerkreten, kregen toevallen en vielen als dood voor de voeten
der sprekers. Van een dezer preeken vertelt Wesley in zijn dagboek
zelfs: „en de overigen zuchtten zoo om de rechtvaardigheid door het
geloof, dat mijn stem er bijna niet door gehoord kon worden". In sommige
bijeenkomsten deed zich ook het verschijnsel der glossolalie voor.
Wesley, die immer de echtheid van het geloof wenschte af te meten
aan de heiligheid van den levenswandel, sloeg deze verschijnselen niet
te hoog aan, doch ze brachten hem wel eens op den verkeerden weg.
Zoo liet hij in een school, door hem gesticht, de kinderen flink bang
maken voor de angsten der hel en wanneer de kleinen dan erbarmelijk
schreiden, hield hij dat voor een werking van Gods Geest.
De werkzaamheid der Methodistische Broeders breidde zich van omstreeks
1742 af zeer sterk uit. Dat werd vooral mogelijk gemaakt door
het optreden van leekepredikers, die Wesley aanstelde en met een taak
belastte. Vele dezer menschen behoorden gedurende tal van jaren tot
zijn intiemste medewerkers en ze vormden als het ware het kader der
beweging. Charles Wesley, een bekwaam man, evenals zijn broeder,
muntte uit door zijn poëtische gaven. Een leider was hij niet, daarvoor
was al wat hij deed te veel afhankelijk van inspiratie, doch behalve

24
dat hij preekte, verrijkte hij in den loop der jaren de gemeenschap met
een groot getal Christelijke liederen. De Methodisten hielden van het
geestelijke lied en zongen het liever dan den kerkelijken psalm; Charles
Wesley heeft hun de gezangen in den mond gelegd.
Van den aanvang af voegden zich ook een klein aantal geestelijken
van de Staatskerk bij Wesley, doch hun aantal was zoo gering, dat ze
het nijpend tekort aan arbeidskrachten nog te sterker deden gevoelen.
In de kringen, die zich spoedig overal vormden stelde hij wel leiders
aan, doch het preeken vertrouwde hij hun niet toe. Eén hunner, Thomas
Maxfield, hield zich niet aan die opdracht, doch, gedreven door het
verlangen der vele aanwezigen in zijn kring, begon hij tot hen het woord
des Evangelies te spreken. In zijn ergernis over wat hij als een inbreuk
op de reglementen der kerk beschouwde, haastte Wesley zich dadelijk
naar hem toe, doch zijn moeder waarschuwde hem ernstig, zeggende:
„Wees voorzichtig in hetgeen ge met dezen jongen man doet, want hij
is even zeker door God tot de prediking geroepen als gijzelf". Toen hij
Maxfield gehoord had, was hij tevreden. „Het is de Heer", zeide hij,
„Hij doet wat goed is in Zijn oogen. Wie ben ik, dat ik God zou weren ?"
Uit den kring der Kwakers kwam John Cennick tot de Methodisten.
Eens bezocht hij een vergadering van mijnwerkers te Kingswood, toen
de spreker voor dien avond niet kwam opdagen. Cennick nam zijn plaats
in en hield een preek. Ook de volgende Zondagen deed hij dat en toen
hij bemerkte, dat Wesley hem eer aanspoorde dan hem berispte, bleef
hij preeken.
Een van Wesley's voornaamste medewerkers was John Nelson, de zoon
van een steenhouwer, die jaren lang geworsteld had om vrede voor zijn
ziel te vinden en die tenslotte door een toespraak van Charles Wesley
bekeerd was geworden. Hij begon van zijn geloof te getuigen in den
kring van zijn familie en kennissen en stuitte daarbij op hevigen
tegenstand. Met Wesley maakte hij daarna een Evangelisatietocht
door Cornwall, gedurende welke reis beide Broeders veel vervolging
ondervonden. Om van hem af te komen preste men hem tot den militairen
dienst, doch aanstonds begon Nelson onder de soldaten het Evangelie
te verkondigen. Tenslotte werd hij vrijgesteld. Twee andere beroemde
helpers waren Rowland Hill, over wie tallooze anecdoten verhaald
worden en John Berridge, die zich moedig en beslist tegen zijn bisschop

25
verzette, toen deze hem aanviel en zelfs met de gevangenis dreigde,
indien hij zich niet van het Methodisme wilde afwenden.
Natuurlijk ondervond Wesley nogal eens moeite met de door hem aangestelde
leekepredikers. Deze menschen bezaten vaak wel groote
gaven, doch het ontbrak hun maar al te zeer aan een degelijke theologische
vorming, tengevolge waarvan zij meer dan eens dwaalleeringen
verkondigden. Toen de plaatselijke gemeenschappen in aantal toenamen,
begon Wesley bepaalde regels op te stellen, waardoor de snel en sterk
groeiende beweging tot een hecht organisme werd gemaakt
Het is niet onze bedoeling, ons in de details van deze organisatie te verdiepen.
Dat ligt buiten het bestek van een beknopte levensschets van
Wesley, waarmede wij ons nog even zullen bezig houden.
Het is ons onmogelijk om in het beperkte kader van dit hoofdstuk een
volledig verslag te bieden van al de Evangelisatiereizen, die Wesley
tusschen 1740 en 1790 door Engeland en Wales maakte en bovendien
zou het relaas daarvan wel wat eentonig worden, zelfs wanneer wij al
de bekende verhalen in herinnering brachten, waartoe de vaak ernstige
vervolgingen, die Wesley en de zijnen het werk bemoeilijkten, aanleiding
gaven.
Met een enkel woord wezen we al op het werk, dat Whitef field te Bristol
begon en te Kingswood voortzette en we memoreerden ook de reis, die
Wesley in gezelschap van Nelson door Cornwall maakte. Bristol vormde
dus reeds van meet af een middelpunt van Methodistischen arbeid;
al in Mei van 1739 gevoelde men er behoefte aan een eigen vergaderplaats.
New Castle werd door Wesley het eerst in Mei 1742 bezocht en
hij stond er versteld van de gemeene taal, die hij zelfs de kinderen
hoorde bezigen. Hij begaf zich, door slechts één vriend vergezeld op
een ochtend naar een als bizonder slecht bekend staande buurt en begon
er midden op straat te preeken. Spoedig was hij door meer dan duizend
mannen en vrouwen omringd, die hem in de opperste verbazing aanstaarden.
Aan het einde van zijn redevoering vertelde de spreker,
wie hij was en ook, dat hij des avonds zou terugkeeren. De toeloop was
toen nog belangrijk grooter dan des ochtends. Nog in datzelfde jaar
kon de eerste steen gelegd worden voot het huis, dat het centrum zou
worden van de Methodistische activiteit in deze stad. Er werd onder
andere een school in gevestigd, waar Wesley zelf verschillende vakken

26
doceerde. In 1745 stelde de stichter der beweging er zijn bekende
Regels op en las die voor het eerst voor aan een kring van medewerkers.
Drie jaar later werd er het plan besproken om een Christelijke Bibliotheek
uit te geven, bestaande uit vijftig of zestig deeltjes, die in verkorten
en bewerkten vorm het belangrijkste herdrukken zouden,
wat in het Engelsch geschreven was. In 1790 tenslotte werd er de eerste
Zondagsschool van het Noorden gesticht.
Daar Wesley persoonlijk niet rechtstreeks betrokken was bij de verbreiding
van het Methodisme in Amerika, vermelden we hier slechts,
dat het Whitefield was, die er het grootste aandeel in had. Viermaal
reisde hij tijdens zijn vruchtbare leven naar de nieuwe wereld ten behoeve
van het werk onder de van heinde en verre toestroomende kolonisten.
Wèl stelde Wesley zelf de geloofsbelijdenis voor de Amerikaansche
gemeenschap op en het verdient opmerking, dat hij daarin niet repte
van de leer der uitverkiezing. In verschillende steden van Engeland
stichtten de Methodisten hun zoogenaamde „preekhuizen", die niet
alleen dienden om er de godsdienstige bijeenkomsten te houden, doch
waarin ook de zielszorg werd geoefend, philantropisch werk werd
verricht en voor de kinderen gezorgd.
Reeds de leden van „de heilige club" hadden gevangenen en zieken
bezocht en deze lijn volgende, stelde Wesley ook telkens in de nieuw
gevormde kringen armen- en ziekenverzorgers aan, die éénmaal per
week samenkwamen om hun werk te bespreken. Aan arme vrouwen
gaf men breiwerk en een kleine toelage in geld, zoodat zij door arbeid
in hun eigen onderhoud voorzien konden.
Ieder gemeentelid droeg per week één stuiver bij om in de gezamelijke
lasten en kosten te voorzien en elkhunner bezat ook een lidmaatschapskaart,
die elk kwartaal vernieuwd werd.
Voorts stelde Wesley drie gebruiken in voor de plaatselijke gemeenten, nl.
de „waaknachten", gedurende welke men bijeen kwam om samen te
zingen en te bidden ; de liefdemaaltijden, die feitelijk van de Herrnhutters
waren overgenomen en die, om de drie maanden aangericht, de aanwezigen
tot gezang en getuigenis noodigden onder het nuttigen van
brood en water èn de „vernieuwing des verbonds", waarvan de bedoeling
was, dat degenen, die eraan deelnamen, opnieuw hun trouw aan God
beloofden en belijdenis van zonden deden.

27
Gedurende al de jaren, welke Wesley de Methodistische gemeenschap
leidde, werden door hem en de zijnen tal van scholen gesticht en weesen
armenhuizen gebouwd. Hoewel de arbeid der Inwendige Zending
eerst later en door anderen in eigenlijken zin is ter hand genomen,
mag men toch wel zeggen, dat het beginsel, dat Wichern en anderen
daartoe dreef, in Wesley een krachtig vertegenwoordiger vond. De
liefde van Christus, die hen drong om het verlorene te zoeken en het
gevallene op te richten omdat zij eerst aan henzelf was bewezen,
spoorde ook hem voortdurend aan tot die krachtige inspanning,
waartoe zijn ijzersterk gestel en zijn onverwoestbare gezondheid hem
in staat stelden.
Ook met de verspreiding van Christelijke lectuur hield Wesley zich bezig,
hoewel het niet juist is, hem „de vader der tractaatverspreiding" te
noemen. Voor de schoolkinderen zijner inrichtingen schreef hij niet
alleen stichtelijke lectuur, doch ook tal van leerboeken. Zijn lange
tochten door het geheele land, eerst te paard, later in een rijtuig,
stelden hem in staat, veel te lezen en de bijna tallooze geschriften voor
te bereiden, die-hij in den loop der jaren schreef en uitgaf.
Toen hij wat ouder werd, begon Wesley meer en meer te gelijken op de
portretten, die men in later tijd van hem kende. Daarop is hij in den
regel een kleine, fijngebouwde man met lange, witte haarlokken,
wien de vriendelijkheid van het gelaat straalt, doch die bovendien een
zeer krachtige persoonlijkheid lijkt. De scherpe blik zijner oogen en de
vorm van zijn neus vallen wel het eerst op.
Zijn matigheid was spreekwoordelijk en de tucht die hij zichzelf zijn
geheele leven lang in allerlei opzichten oplegde, was bewonderenswaardig.
Van zijn milddadigheid werd vaak misbruik gemaakt en ze
was zoozeer in wijden kring bekend, dat letterlijk iedereen bij hem aanklopte.
Men beweert, dat Wesley in den loop van vijftig jaar ongeveer
dertigduizend pond heeft weggegeven. Daartoe werd hij zeker niet
in staat gesteld door zijn geringe salaris, doch wel door de ruime
opbrengst van zijn boeken. De laatste bladzijde van zijn kasboek,
ingevuld op den i6den Juli 179o, vermeldt, dat hij nu meer dan 68 jaar
alle inkomsten en uitgaven als een trouw rentmeester had opgeschreven.
Zooals we hierboven al opmerkten, is Wesley in zijn jonge jaren meer
dan eens verliefd geweest. In 175i huwde hij eindelijk de weduwe

28
Vazeille, doch deze verbintenis was bizonder ongelukkig. Toen zijn
echtgenoote hem na twintig jaar verliet, na hem al dien tijd zeer vele
moeilijkheden te hebben bezorgd, schreef hij in zijn dagboek: „Ik heb
haar niet verlaten, ik heb haar niet weggezonden, ik zal haar ook niet
terugroepen."
Eerst toen hij tachtig jaar oud was, permitteerde Wesley zich een
korte vacantie. Twee en een halve week bracht hij in Holland
door, waaraan hij blijkens zijn notities de prettigste herinneringen
bewaarde. Het verblijf in ons land beviel hem blijkbaar zoo goed, dat
hij het wenschte te herhalen. Op drie en tachtigjarigen leeftijd stak hij
opnieuw over en bezocht zijn oude vrienden nog eens.
De man, die gedurende de eerste jaren van zijn openbaar optreden in
zijn land gehaat werd als weinigen overleed eindelijk op bijna 88-jarigen
leeftijd als de meest populaire man van Engeland. Betreurd door duizenden
van zijn volgelingen, liet zijn verscheiden bij geheel het volk een
leegte, die door allen gevoeld werd. Men heeft hem later den hervormer
van het achttiende eeuwsche Engeland genoemd en iemand anders
zegt van hem, dat hij goed beschouwd het Engelsche protestantisme
van den ondergang gered heeft. Hoe dat ook zij, zeker is, dat, welke
tekortkomingen en fouten Wesley bezat, hij in Gods hand het werktuig
is geweest om talloozen te voeren tot het geloof, waarvoor hijzelf zulk
een zwaren strijd had gevoerd.
Op zijn grafmonument in de Westminster-abdij beitelde men de woorden :
„God begraaft Zijn arbeiders, maar zet Zijn werk voort".

II
DE GRAAF VON ZINZENDORF
H ET is niet toevallig, dat wij ons boek aanvangen met de beschrijvingen
van het leven en den arbeid van John Wesley en den Graaf
Von Zinzendorf. Deze beide mannen immers zijn, ieder op zijn eigen
wijze, de wegbereiders geweest voor degenen, die na hen kwamen. Alle
arbeid op de terreinen der In- en Uitwendige Zending is goed beschouwd
in eigenlijken zin op hun visies en op hun beschouwingen, op hun
activiteit echter vooral, terug te voeren.
Wij hebben in het vorige hoofdstuk beschreven, hoe Wesley en de zijnen
in hun land allerlei Christelijk philantropisch werk begonnen ; hoe zij
scholen, wees- en armenhuizen stichtten ; hoe een belangrijk deel der
geloofsactiviteit der Methodistische gemeenteleden zich richtte op wat
„in de wereld" voor den geloovige te „doen" viel. Ten onrechte heeft
men, zooals wij daar opmerkten, Wesley „de vader der Inwendige
Zending" genoemd — wat hij niet is; doch de roeping, te moeten
getuigen en redden in Christus' Naam heeft hij het eerst gehoorzaamd.
Den Graaf Von Zinzendorf zullen we in dit hoofdstuk zien optreden als den
Christen, die, in het werk der Zending onder de heidenen, zijn taak en
de taak zijner gemeente vond. Want zoozeer stond in de Broedergemeente
van Herrnhut die arbeid der Uitwendige Zending in het centrum,
dat bijna alle emigranten, die van deze kolonie uitzwermden, tevens
Zendelingen waren. „De centra voor den Evangelie-arbeid onder de
omwonende Indianen in de buurt van Philadelphia waren gedurende
twintig jaar op communistische leest geschoeid, tengevolge van het
feit, dat steeds een derde deel der gemeente op reis was ter prediking
van het Evangelie onder de Indianen en het overige deel als huisgemeente
voor het dagelijksche onderhoud zorgde".
Is Wesley de geniale voorganger van de Inwendige Zending, der armenen
weezenzorg, van het onderwijs in Christelijken geest, waarvan Wichern
de „vader" werd en dat door tal van mannen en vrouwen, vooral

30
gedurende de z 9de eeuw, op allerlei gebied werd voortgezet, Von
Zinzendorf is de wegbereider van het moderne Zendingswerk onder de
heidenen, waarvan na hem William Carey de grondlegger werd en dat
in onzen tijd door duizenden wordt gedaan in vele landen der Oude
en Nieuwe Wereld.
Von Zinzendorf was zeker een niet minder geniale geest dan John
Wesley doch hij was een volkomen andere persoonlijkheid en dat
bepaalt de vergelijking tusschen beide mannen, waartoe de beschrijving
van hun leven als vanzelf uitlokt.
Voerde Wesley in de eerste plaats strijd tegen de doode orthodoxie en
den verlammenden invloed der deistische en rationalistische filosofie
in de of f icieele kerk, Von Zinzendorf wendde zich af van de Piëtisten
uit wier kringen hij afkomstig was en die zijn opvoeding hadden verzorgd
en deed gedurende geheel zijn leven telkens opnieuw pogingen
om door de „of f icieele", de Luthersche, de Gereformeerde en de Anglicaansche
kerk te worden „erkend". Wesley werd, vooral d ank zij de
vijandschap zijner bestrijders, hoe langer hoe meer van de kerk Af
gevoerd, Von Zinzendorf verspilde jaren lang zijn krachten aan vergeefsche
pogingen om zijn Moraviërs en Herrnhutters met anderen
in één kerkverband bijeen te brengen. Daarbij was Wesley de bedachtzame,
bekwame organisator, Von Zinzendorf de man van de geniale
invallen, maar wiens geldzaken nog voor zijn dood in een deplorabelen
toestand verkeerden. Wesley liet een lange reeks van keurig gestelde,
weldoordachte geschriften na; Von Zinzendorf dacht ongedisciplineerd,
sprak en schreef voorbarig en zelfs zóó slordig, dat men hem meer
dan ééns van dubbelhartigheid meende te kunnen beschuldigen. Vaak
nam hij zijn werken terug om ze te veranderen en te verbeteren en na
zijn overlijden vond men ontwerpen en half uitgewerkte plannen in
grooten getale. Wesley was een bedaarde, vriendelijke man, Von
Zinzendorf kon af en toe op barre wijze uitvallen en moest dan weer
goed maken, wat zijn driftige tong overijld verkorven had.
Er is tusschen beide mannen evenwel één groot verschil, dat, meer dan
welk ander, beider levensloop bepaalde. Wesley bezat in zijn zeer
begaafde moeder een onwaardeerbaren steun tot hijzelf gerijpt was tot
den mannelijken leeftijd. De moeder van den jongen Von Zinzendorf
liet geheel de opvoeding van haar kind over aan de zorgen van zijn

31
grootmoeder en tante die, als discipelinnen van Spener, doordrenkt
waren van diens Piëtistische denkbeelden. Wesley heeft voor het bezit
van zijn persoonlijk geloof jaren lang moeten strijden; Von Zinzendorf
was als kind al een vroom jongetje en bewaarde die bijna naïeve
vroomheid geheel zijn veelbewogen leven door als een onwaardeerbaren
schat. Daardoor werd Wesley's vroomheid door mannelijke kenmerken
getypeerd en vertoonde Von Zinzendorf's godsdienst steeds iets vrouwelijks.
Eén ding hadden zij evenwel gemeen: hun brandende liefde voor den
Heer, Wien zij hun hart, hun leven hadden toegewijd en in Wiens dienst
zij zich onvoorwaardelijk wenschten te stellen — omdat Hij hen het
eerst had liefgehad.
Nicolaus Ludwig Von Zinzendorf was een kind van vier weken, toen
zijn vader overleed. De jonge moeder hertrouwde vier jaar later en
vestigde zich te Berlijn, de opvoeding van haar zoontje in handen
stellend van zijn grootmoeder, die ook pas weduwe was geworden.
De jongste dochter van deze vrouw, Henriëtte, een meisje van zestien
jaar, kreeg voornamelijk de zorg voor het kind. Philip Jacob Spener
was getuige geweest bij den doop van den jongen Graaf en voorspelde
bij die gelegenheid, dat hij tot groote dingen in het Koninkrijk Gods
geboren was. Grootmoeder Gersdorf behoorde met haar jongste dochter
tot Spener's intimi en geestverwanten; geen wonder dus, dat de kleine
Nicolaus in Piëtistischen geest werd opgevoed. Dat dit geschiedde
buiten aanraking met andere kinderen en door twee vrouwen, drukte
voorgoed een stempel op zijn persoonlijkheid. Ook wanneer men Von
Zinzendorf's latere mededeelingen over zijn kinderjaren cum grano
salis neemt, ontkomt men moeilijk aan den indruk, dat hij een vroeg
wijze, doch vooral vroeg vrome jongen is geweest, die iets verwaands
over zich had en wiens, voor ons gevoel nog al overspannen vroomheid
meer weg had van Roomsche devotie voor den zoeten Jezus dan van
geloof in Christus den Verlosser. Wanneer hij over Jezus' lijden spreekt,
doet hij dat in de volgende, hem typeerende woorden: „Op mijn zesde
jaar zeide mijn hofmeester Edeling na de gewone avondgodsdienstoefening
mij goeden nacht en gebruikte toen bizonder liefelijke uitdrukkingen
van mijn Heiland en Zijn verdienste en hoe ik Hem moest

32
toebehooren. Dat ging mij zoo diep ter harte, dat ik er nog lang door
moest weenen en toen het vast besluit nam, om alleen voor den Man te
leven, die Zijn leven voor mij gegeven had .... " Dat is de geestesgesteldheid
van het kind, dat naieve briefjes schrijft aan den Heere
Jezus en ze uit het raam van zijn slaapkamer werpt, doch het is tevens
de geestesgesteldheid, die na vele jaren nog in tal van godsdienstige
liederen zal doorklinken.
Natuurlijk verlangde Von Zinzendorf al heel vroeg, prediker te worden,
speelde hij kerkje en dacht zich dan te staan voor een groot, belangstellend
gehoor. Zijn opvoedsters hadden voor den adellijken knaap
echter een heel andere toekomst op het oog : een jongen van zijn stand
en met zijn verstandelijke en geestelijke begaafdheden, moest en zou
— evenals andere mannelijke familieleden — een ambt in staatsdienst
vervullen. Ter voorbereiding van een opleiding in die richting werd
hij daarom op tienjarigen leeftijd, dus in 171o, naar het Paedagogium
van August Hermann Francke te Halle gezonden, een zeer bekende
Piëtistische kostschool voor adellijke kinderen. Francke werd erover
ingelicht, dat het den wensch van Von Zinzendorf's grootmoeder was,
dat de jongen vooral goed klein gehouden zou worden en in overeenstemming
daarmede zorgde men er te Halle voor, dat de jonge Graaf
met behulp van alle, volgens ons begrip beslist onjuiste middelen, werd
achteruit gezet, gekleineerd, gestraft en geprikkeld. Dat had tot gevolg,
dat het kind, nog meer dan te voren, gemeenschap en troost ging zoeken
bij zijn Heer als zijn eenigen Vriend.
Toch had hij onder zijn medescholieren wel kameraadjes, doch met hen
speelde hij minder dan hij hen samenbracht in de een of andere, door
hem gestichte en geleide vereeniging, die dit of dat geestelijke doel
nastreefde. Er moet, om zooiets een voedingsbodem te kunnen doen
vinden, zekere gelijkgezindheid bij de jongens hebben bestaan. Overigens
hadden zij hun hang naar het gezelschapsleven van niemand vreemd :
evenals in Engeland bloeiden in dien tijd overal in Duitschland de
vrome gezelschappen waar het orthodoxe geloof levend werd gehouden
tegenover den verstarrenden godsdienst der Staatskerk. Maar het klinkt
ons toch zeer zonderling in de ooren, wanneer we Von Zinzendorf van
zijn clubje van tien- of twaalfjarige jongens hooren zeggen: „Wij
vereenigden ons om elkander te onderhouden over de genade in Chris-

33
tus en elkander aan te moedigen tot een goeden levenswandel" en die
indruk van iets geforceerds neemt nog toe, wanneer we verder lezen :
„en zoo wij gelegenheid hadden, knielden wij neder voor die onzichtbare
Majesteit, welke wij beurtelings onze Liefde, onzen Broeder, onzen
Bruidegom noemden .... "
Voor die vereenigingen koos men telkens een anderen hoogdravenden
naam; men noemde zich „Deugdslaven", of „Belijders van Christus",
of stichtte „de orde van het Mosterdzaad". De leden daarvan droegen
een insigne en een zegelring met inscriptie.
Met een zijner jonge vrienden, den Zwitserschen baron Frédéric de
Watteville, sloot Von Zinzendorf in 1715 een verbond om samen te
werken tot de bekeering der heidenen. Natuurlijk was het hun plan
nog niet, dien arbeid persoonlijk te gaan ondernemen, doch wel meenden
ze, dat God hun in de toekomst den weg wijzen zou.
Francke, de leider van het Paedagogium, vormde zich gedurende de
jaren, welke Von Zinzendorf in zijn huis verbleef, een goeden indruk
over den jongen, want toen deze in 1716 de school verliet om te Wittenberg
te gaan studeeren, zei hij van hem, dat hij een groot licht voor de
Kerk zou worden. Er moest dus in den jongen nog wel iets meer aanwezig
zijn geweest dan zijn later opgeteekend levensverhaal doet
vermoeden.
Te Wittenberg kwam Von Zinzendorf onder toezicht van zijn Oom,
een hoog militair, die de overtuiging toegedaan was, dat hij door zijn
grootmoeder en tante volkomen onjuist was behandeld. Er was ook nu
geen sprake van, dat hij theologie mocht studeeren, het zouden de
rechten zijn. Van „de academie der fijnen", zooals deze Oom Halle
noemde, moest hij in 't geheel niets hebben; hij zou den jongen wel eens
leeren, wat eigenlijk „tucht" was. Von Zinzendorf omschreef het zóó:
„Mijns vaders broeder had het zich tot regel gesteld, om mij zoo mogelijk
een andere natuur te verschaffen of tenminste mijn hoofd op een andere
plaats te zetten, dan waar hij het had gevonden" en daarmede typeerde
hij niet alleen zijn voogd, doch teekende ook den geest van verzet,
waarin de nieuwe voogdij werd aanvaard, of liever : geduld.
Voor zijn verblijf aan de universiteit werd een soort van militair reglement
opgesteld en de gouverneur, dien hij meekreeg, had last, op het
naleven der voorschriften met groote nauwkeurigheid toe te zien. Tus-
3

34
schen de vervulling van zijn verschillende verplichtingen door vond de
jongeman evenwel toch gelegenheid, zich af en toe bezig te houden met
een geliefde ontspanning : het schrijven van stichtelijke stukjes en het
dichten van geestelijke liederen. Juist omdat er van den anderen kant
telkens druk op hem werd uitgeoefend, sloot hij zich meer en meer bij
de Piëtistische gedragslijn en vroomheid aan, sloeg hij den weg der wettische
godsdienstigheid in en gedroeg zich in veel, als of hij de wereld wilde
ontvluchten. In de gedichten, die hij reeds toen in druk gaf, bezigde hij
met opzet woorden en uitdrukkingen, die in Wittenberg aanstoot en ergernis
moesten wekken. In 't kort: zijn vroomheid veranderde langzamerhand
in een soort vrees en liep gevaar, in bekrompenheid te verstarren.
Zijn gouverneur was zoo streng voor hem, dat hij meermalen tot wanhoop
gedreven, meende, krankzinnig te zullen worden. Dank zij dezen
man was zijn eerste studiejaar bizonder moeilijk, doch langzamerhand
leerde hij zijn omgeving toch met andere, minder wantrouwige oogen
zien en erkennen, dat zich ook in de kringen dergenen, die tot deze
universiteit behoorden, levend Christendom werd gevonden.
Op wat hij „de ijdelheden dezer wereld" achtte, legde hij zich met ijver
toe, niet om het dansen, schermen en paardrijden volop te kunnen
genieten, doch om er zoo spoedig mogelijk voldoende vaardigheid in
te verwerven, waardoor dan zijn belangstelling en aandacht op waardiger
dingen zouden kunnen worden geconcentreerd.
Nog altijd wilde hij predikant worden, doch zijn familie gevoelde daarvoor
zoo mogelijk nog minder dan tevoren en toen hij in 1719 de universiteit
verliet, moest hij eenige reizen ondernemen, die, naar de opvatting
van zijn tijd, bij zijn opvoeding behoorden, daar ze den student werelden
menschenkennis zouden verschaffen. Natuurlijk moest ook Parijs
bezocht worden, doch de jonge Graaf had al bij voorbaat van deze stad
een diepen afkeer om de wereldsche verleidingen, die hem daar heetten
te wachten. „Als men er misschien zoo op staat", schreef hij in dien
tijd, „om mij naar Frankrijk te zenden, ten einde een wereldling van
mij te maken, dan verklaar ik, dat dit verloren geld zou wezen : God
zal in Zijn goedertierenheid het verlangen in mij bevestigen om voor
niets of niemand anders te leven dan voor Jezus Christus".
Zijn reis voerde Von Zinzendorf eerst via Frankfort en Düsseldorf naar
Nederland, waar hij in Utrecht „met Gereformeerden en allerlei slag

35
van filosofen" in aanraking kwam. In de consistoriekamer van de Janskerk
organiseerde hij met eenige vrienden samenkomsten en deze leerden
hem, evenals zijn gesprekken met anderen, buiten Utrecht, zichzelf
wat beter en objectiever zien. Nu hij weer met geheel andere geloovigen
in contact kwam dan te Wittenberg en, eerder, in Halle, gingen zijn
oogen vooral open voor de éénheid der Kerk.
Van September 1719 tot de lente van het volgende jaar verbleef hij te
Parijs, waar hij met een groot aantal menschen kennis maakte en
omging. Vooral verkeerde hij met kardinaal De Noailles, die toen nog
behoorde tot de partij der zoogenaamde „appellanten", wier oppositie
tegen het drijven der Jesuleten Von Zinzendorf veel belang inboezemde.
Zijn omgang met De Noailles deed hem sympathie opvatten voor de
Roomschen, wier verdraagzaamheid hij roemde, omdat hij er geen
oog voor had, dat zijn persoonlijke vroomheid in dien tijd weinig van
de hunne verschilde. Den Heer, Wien hij zijn wederliefde schenken wilde
door Hem te dienen, herkende hij op een schilderij, dat hij tijdens zijn
reis in een museum te Düsseldorf bewonderde en waarvan het onderschrift:
„Dit deed Ik voor u, wat doet gij voor Mij ?" hem diep ontroerde.
Dat schilderij en dit onderschrift appelleerden op zijn vrome gevoel,
op zijn mede-lijden met den lijdenden Christus en diezelfde „devotie"
vond hij te Parijs bij zijn Roomsche vrienden terug.
Zijn bezinning op het onderscheid tusschen Roomschen en Protestantschen
kwam, in dien tijd, tot uiting in zijn woorden: „Bij de Roomschen
gaat de theorie der onverdraagzaamheid gepaard met een veel minder
strenge practijk, terwijl te anderer zijde met de Protestantsche theorie der
vrijheid een schrikkelijk dwang-oefenen over de gewetens vereenigd is".
Maar Von Zinzendorf werd in De Noailles en daarmede in de Roomschen
in het algemeen, bar teleurgesteld, toen hem bleek, dat de aartsbisschop
terwille van den lieven vrede het hoofd in den schoot had gelegd. Hoe
weinig hij desondanks de Roomschen begreep, blijkt uit het feit, dat hij
later zijn Fransche vertaling van Arndt's boek over het ware Chri stendom
aan De Noailles wilde opdragen -- wat de kardinaal natuurlijk
weigerde — en uit den jaren lang gekoesterden wensch, een liederenbundel
te mogen samenstellen voor Roomsche mede-christenen, welk boek
dan door den Paus zou moeten worden aanvaard ... .
Van Parijs reisde Von Zinzendorf naar Bazel, waar de familie van De

36
Watteville bezocht werd. Vandaar ging hij naar een tante, die een
kasteel te Oberbirg bewoonde en weer wat later logeerde hij bij een
andere tante die te Castell woonde. Twee maanden verbleef hij daar
en kreeg er een geduchten koortsaanval, waarvan hij zich met moeite
herstelde. In dien tijd leerde hij zijn nicht Theodora kennen, die een
zoodanigen indruk op hem maakte, dat hij besloot, haar ten huwelijk
te vragen. Het meisje was het evenwel niet met zichzelf eens en antwoordde
den jongen Graaf, dat zij de zaak in haar gebeden voor den
Heer wilde neerleggen. In de voorbarige veronderstelling, dat de questie
daarmede te zijnen gunste was geregeld, spoedde Von Zinzendorf zich
naar zijn familie om er de toestemming te verkrijgen, die hij begeerde
en reed toen terug om het jawoord te ontvangen.
Op die terugreis werd hij evenwel door de veranderde weersomstandigheden
gedwongen, eenigen tijd bij zijn vriend den Graaf Von Reuss
door te brengen en daar bemerkte hij tot zijn ontsteltenis, dat Von Reuss
wenschte te trouwen niet alleen, doch dat zijn moeder Theodora de beste
partij voor hem achtte. Von Zinzendorf meende na rijp beraad, dat hij
Gods wil deed, door het meisje aan zijn vriend over te laten en hij stelde
dezen dan ook voor, met hem mede te reizen. Te Castell aangekomen
„drong de vroegere minnaar er bij zijn bruid op aan, dat zij dit nieuwe
aanzoek toch niet zou afwijzen". Haar moeder achtte den Graaf Von
Reuss geschikter voor haar dan haar neef en gaf haar toestemming.
Theodora aanvaardde hem als uit de hand des Heeren. Bij het verlovingsfeest
las Von Zinzendorf een preek van Francke voor en liet ook een
door hem vervaardigde cantate uitvoeren.
De liefde voor zijn nichtje had dus blijkbaar niet diep wortel geschoten
en dat bleek ook uit het feit, dat de jonge edelman anderhalf jaar later
trouwde met de zuster van zijn vriend, Gravin Erdmuth Dorothea von
Reuss. Vóór het echter zoover was, trad hij, ingevolge den wensch
zijner familieleden in staatsdienst. Veel liever zou hij te Halle mede-
werker van Francke geworden zijn, doch als een gehoorzame jongeman
onderwierp hij zich aan de verlangens zijner opvoedsters en vestigde
zich dus te Dresden.
Men zou nu verwachten, dat iemand, die den eisch der zelfverloochening
zoo nauw nam, dezen ook zou toepassen op zijn nieuwen werkkring,
doch dat was allerminst het geval. Dat er zooiets als een gehoorzame,

37
getrouwe plichtsvervulling bestond, kwam niet bij hem op. Integendeel
verklaarde hij later, dat hij met voorbedachten rade zijn ambtsbezigheden
had verwaarloosd. Blijkbaar achtte hij de Piëtistische beschouwing
juist, volgens welke, al te spoedig, „de wereld" en „het wereldsche"
werd gevonden in al, wat niet onmiddellijk betrekking had op het winnen
van zielen. Dáárnaar ging te Dresden zijn verlangen dan ook geheel uit
en in zijn huis organiseerde hij voor ieder toegankelijke godsdienstoefeningen,
terwijl hij ook onder degenen, met wie zijn werk hem in
aanraking bracht, poogde te Evangeliseeren. Maar in het verkeer met
zijn medemenschen wilde hij . zich in de eerste plaats beschermen tegen
verkeerde invloeden en hij deed dat, door allen omgang te weigeren met
hen, die hem wellicht zouden kunnen verleiden of in verzoeking
brengen. Zijn gedrag was dientengevolge dusdanig, dat hij er in later
jaren zelf van zeggen moest dat hij „het geduld en de beleefdheid bewonderde
van de hofbeambten en de leden van het ministerie, die hij verveelde
met zijn vroomheid en ergerde met zijn onbeschaamdheden".
De bijeenkomsten in zijn huis brachten intusschen zoowel geloovigen
als ketters en dwaalgeesten bijeen en voortdurend was Von Zinzendorf
erop uit, te pogen, de dwalenden terecht te brengen. Zijn liefde ging uit
naar Alle Christenen, onverschillig, tot welke kerk of secte zij ook
behoorden en velen hunner wist hij dan ook door zijn invloed op het
rechte pad terug te brengen.
In dien tijd verwierf hij zich door aankoop het bezit van het landgoed
Berthelsdorf, dicht bij het kasteel van zijn grootmoeder. Hij benoemde
er den candidaat Rothe tot predikant en schreef hem: „Gij zult in mij
minder een patroon dan een trouwen helper en een liefhebbenden
broeder vinden. Ja, ofschoon ik zwak ben en arm, wil ik met u strijden
in de kracht van den Heer Jezus". Het verwaarloosde woonhuis van
het landgoed liet hij afbreken en door een nieuw, zeer eenvoudig
gebouw vervangen, dat slechts bedoeld was als een tijdelijke woonplaats,
daar hij zich voortdurend gereed wilde houden om het bevel zijns
Heeren te kunnen gehoorzamen en tot de heidenen te gaan. Die wensch
leefde zóó sterk in zijn hart, dat hij bij zijn huwelijk, dat plaats vond
op den 7den September 1722, al zijn goederen op naam van zijn echt-
genoote deed stellen, teneinde zich geheel los te maken van alle per-
soonlijk bezit.

38
Tegen het einde van December reisden Von Zinzendorf, zijn jonge
vrouw en hun vriend De Watteville van Dresden naar Berthelsdorf.
Aan den voet van den Hutberg, op den weg tusschen Strahwald en
kasteel Hennersdorf, zagen zij ergens licht branden in het bosch en op
zijn vraag, wie daar wel woonden, kreeg de Graaf ten antwoord, dat
dit het huis van de Moravische Broeders was, die hij onlangs toestemming
gegeven had, zich op zijn terrein te vestigen. In de voorafgaande
drukke weken was hem het geval geheel door het hoofd
gegaan, doch aanstonds verliet hij nu zijn rijtuig en ging het huis binnen.
Na de bewoners ervan begroet te hebben informeerde hij naar hun
omstandigheden en bad met hen. Dat was Von Zinzendorf's eerste
kennismaking met de Moravische emigranten, onder wie hij zijn
levenswerk zou vinden.
Deze Moraviërs waren onder de bekwame en energieke leiding van den
timmerman Christian David uit hun geboorteland geëmigreerd.
David had de Roomsche kerk verlaten en zich bij de Moravische
Broedergemeente aangesloten, nadat hij zich van de Luthersche kerk
had afgewend. Onder de Broeders had hij een opwekking veroorzaakt
en in 1722 deed hij bij Von Zinzendorf te Dresden een beroep op zijn
hulp ten behoeve van de onderdrukte en vervolgde kleine gemeente.
Men koos voor de nieuwe kolonie den naam „Herrnhut", over welke
benaming de intendant Heitz aan Von Zinzendorf schreef : „Moge God
geven, dat aan den voet van dezen berg, die berg der hoede heet, een
stad moge worden gebouwd, die niet alleen zich voortdurend stelle onder
de hoede des Heeren, maar waarvan ook de bewoners op de hoede
(op de wacht) des Heeren zullen zijn, niet zwijgend, ,dag noch nacht".
De Watteville, die met de Von Zinzendorfs naar Berthelsdorf kwam,
sloot zich bij zijn vriend aan, toen deze met den predikant Rothe en
Dominé Schaefer van Górlitz een verbond sloot, waarvan het doel was:
„het rijk der duisternis te bestrijden en dat van Christus uit te breiden
door middel van prediking, opvoeding van kinderen en Christelijke
inrichtingen, uitgave en verspreiding van Christelijke lectuur, omgang
met geloovigen uit verschillende landen, zoowel door persoonlijk
bezoek als door correspondentie".
Von Zinzendorf was als vanzelf de leider van dit verbond; hij belastte
zich met de correspondentie, met het reizen en met het opstellen der

39
geschriften. Het werk werd aangevangen in de gemeente van Rothe,
waar men des Zondags na den dienst in de kerk bijeen bleef om met
elkander de gehoorde preek te bespreken. In dien kring zong Von Zinzendorf
vaak ook zijn liederen voor, waarbij een ondergeschikte hem dan
op het orgel begeleidde. De Graaf improviseerde deze stichtelijke verzen
met groot gemak — echter zonder zich altijd om de strenge regels der
poëtica te bekommeren -- en in later jaren werden ze dan ook opgeschreven
en gevoegd bij den schat der geestelijke liederen der Broedergemeente.
Gedurende den winter van 1722—'23 verbleef Von Zinzendorf te
Dresden en De Watteville verzorgde tijdens zijn afwezigheid de belangen
van het landgoed en der emigranten, wier aantal voortdurend toenam.
Er werden drie nieuwe huizen opgetrokken en een groot gebouw werd
gesticht, dat als kostschool dienen zou. Bij de eerste steen-legging
verklaarde de landheer, dat God het werk door Zijn hemelvuur mocht
vernietigen wanneer het Zijn eer niet diende. De Watteville liet al zijn
juweelen en ringen inmetselen om daarmede met zijn „wereldsche" leven
voorgoed af te rekenen. Zijn vurig gebed roerde de aanwezigen diep.
De te Herrnhut nu verzamelde emigranten vormden evenwel allerminst
een éénheid. Onder hen waren afstammelingen van de echte, oude
Moravische Broeders, anderen neigden tot de Gereformeerde leer en
weer anderen gevoelden zich meer tot de Lutherschen aangetrokken.
Daarbij kwam nog, dat allerlei ketters en geestdrijvers van 's Graven
gastvrijheid begonnen gebruik te maken en in grooten getale toestroomden.
Om de verwarring ten top te voeren was daar de Evangelisch
Luthersche gemeente van Berthelsdorf, jegens welke de Moraviërs
angstvallig hun zelfstandigheid accentueerden, bevreesd, dat zij bij een
al te nauw contact hun tucht en hun leer-inzichten verliezen zouden.
Toch gelukte het Von Zinzendorf aanvankelijk — zij het dan met veel
moeite — een zekere eenheid te bewaren, die den groei van het werk
mogelijk maakte. De godsdienstige samenkomsten in of bij het kasteel
werden steeds talrijker, zoodat ze tenslotte des Zondags voortduurden
van des morgens zes uur tot middernacht. Vrijdags werden bijeenkomsten
gehouden, waar alleen werkelijk bekeerden toegelaten werden. Drie
scholen werden nog gebouwd, twee voor armen, één voor de kinderen
der aanzienlijken.

40
Eindelijk dwong de toenemende stroom van menschen, die zich te
Herrnhut wenschten te vestigen, Von Zinzendorf ertoe, diegenen terug
te wijzen, die niet uit godsdienstige overwegingen tot hem kwamen.
Men begon hem trouwens ook te beschuldigen, dat hij zijn grondgebied
bevolkte ten koste van het keizerrijk en in Moravië maakte men het
hun, die wilden emigreeren zoo moeilijk mogelijk, door hun goederen
verbeurd te verklaren, hen te achtervolgen, wanneer ze het land verlieten
en gevangen te zetten, wanneer men hen te pakken kreeg.
Zeer tegen Von Zinzendorf's raad ging Christian David desondanks
toch naar zijn land terug om nieuwe emigranten te halen en wat later
volgde David Nitschmann zijn voorbeeld. Doch Nitschmann werd
herkend en gevangen genomen. De pogingen om hem in vrijheid gesteld
te krijgen mislukten en drie jaar later overleed hij in zijn gevangenis.
Tot Von Zinzendorf's schriftelijk werk in deze periode behoort onder
meer de uitgave van een weekblad „De Dresdener Socrates", waarin
hij regeering en geestelijkheid hekelde en de publicatie van den Ebersdorfer
Bijbel, die onder de tallooze vereerders van Luther's vertaling
een storm van verontwaardiging deed opsteken. Er werd een pamflet
tegen het boek geschreven en de Graaf verweerde zich in een ander.
Tenslotte verbood de regeering hem alle verdere publieke discussie, doch
daaraan stoorde hij zich maar weinig.
Nieuwe moeilijkheden met de Moravische Broeders maakten hem
vervolgens zijn arbeid weer bezwaarlijk. Een zekere Kruger was de
leider van een kleine groep, die kettersche meeningen aangaande het
Avondmaal verkondigde en daar hij een schijnbaar vroom en bovendien
energiek man was, kreeg hij in korten tijd velen onder zijn verderfelijken
invloed. Zelfs Christian David voegde zich bij hem. Ze scheidden zich
van de Berthelsdorf er gemeente af en noemden Von Zinzendorf het
Beest uit de Openbaringen, dat aan den valschen profeet Rothe macht
gegeven had om de menschen te verleiden. Tenslotte voerde Kruger's
geestelijke hoogmoed hem tot den waanzin, doch het kwaad, dat hij
gezaaid had schoot welig op.
Herrnhut telde nu meer dan driehonderd inwoners, van wie twee derden
uit Moravië afkomstig waren en deze woelige, gemengde bevolking
maakte Von Zinzendorf's voortdurende aanwezigheid meer en meer
noodzakelijk. Om die reden besloot hij dan ook tenslotte, zijn ontslag

41
uit den staatsdienst te vragen en daar hij te Dresden toch al niet veel
voor zijn ambt beteekende, liet men hem daar gaarne vrij.
Van dat oogenblik af beheerden zijn vrouw en De Watteville het landgoed
en de administratie, Rothe zou zich bepalen tot de gemeente te
Berthelsdorf en Von Zinzendorf zelf vestigde zich in een vleugel van
het kasteel om er uitsluitend de belangen der Herrnhutters te behartigen.
Het gelukte hem, de woelige elementen de baas te worden, doch de
Moraviërs stonden er op, dat de oude, kerkelijke tucht hunner gemeente
weer zou worden ingevoerd. Rothe en Von Zinzendorf verdiepten zich
daarom eenigen tijd in deze aangelegenheden en stelden tenslotte een
statuut op, dat, naar hun uitleg althans, de oude kerkorde opnieuw
omschreef en op dezen tijd toepasselijk maakte, doch dat in wezen een
volkomen ander stuk was. Op den I2den Mei 1727 werd het merkwaardige
document voorgelezen. De Broeders beloofden trouw en
gehoorzaamheid en kozen uit hun midden twaalf „oudsten" terwijl
Von Zinzendorf en De Watteville tot „bestuurders" benoemd werden.
Vier der oudsten, aangewezen door „het lot", vormden, met de beide
bestuurders, een soort dagelijksche commissie, die de zaken der gemeente
beheeren en leiden zou.
Op den duur breidde zich de organisatie der gemeenschap hoe langer
hoe meer uit en tenslotte was de stichting van zg. „koren" definitief.
Er werden koren gevormd van getrouwde mannen, van ongehuwde
mannen of vrouwen, van jongens en meisjes en zelfs van kleine kinderen.
Al deze groepen hadden hun eigen bijeenkomsten, hun feestdagen
en hun liederen. Tot welken kring men behoorde kwam, althans
bij de vrouwen, tot uiting in de kleur van het lint om den hoed ; de mannen
droegen slechts donker getinte kleeding.
Men zal opmerken, dat deze stichting weinig bevorderlijk voor het huiselijke
leven was, doch ze werd dan ook in het leven geroepen door een man,
die zelf niet in een gezin was opgevoed en die nimmer den zegen ervaren
had van den omgang met oudere en jongere broers en zusters.
Er werd ook een nachtwacht gevormd, waarvan alle mannen van
zestien tot zestig jaar deel konden uitmaken. Deze wacht werd niet
ingesteld met het oog op gevaren, die van buiten af dreigen konden,
doch had de bedoeling, waakzaam voor des Heeren aangezicht te staan
als de wachters op Sions muren.

42
De rade Augustus 1727 wordt nog altijd in de Broedergemeente
beschouwd als de eigenlijke stichtingsdag der gemeente. Op dien dig
vierde men te Herrnhut het Avondmaal en daar gebeurde het, dat de
aanwezigheid Gods reëel ervaren werd als door de Apostelen op den
eersten Pinksterdag. Nitschmann zei ervan: „in één woord, wij werden
toen allen als aan onszelf onttrokken en allen, jongen en ouden, begonnen
wij onder elkaar een nieuw, om zoo te zeggen hemelsch leven".
Von Zinzendorf's taak was zeer moeilijk in die dagen. Hij wenschte
het geestelijke niveau zoo hoog te houden als maar mogelijk was, doch
tegelijk was hij realist genoeg om te begrijpen, dat zakelijke relaties
zakelijk dienden te blijven. Daarom benoemde hij eenige Broeders tot
scheidsrechters in eigen kring en anderen tot diakenen en ziekenverzorgers.
Er werden inspecteurs aangesteld, die ongeregeldheden en
verkeerdheden aan de censoren hadden mede te deelen, die dan op hun
beurt den plicht tot vermanen hadden. De opvoeding der kinderen werd
ter hand genomen met een sterk gevoel van verantwoordelijkheid, doch
het zwaarst wogen daarbij de geestelijke belangen en dienovereenkomstig
moest een kind het dan ook als zijn zwaarste straf Zeeren beschou-
wen, dat het een godsdienstoefening niet mocht bijwonen of niet deelnemen
mocht aan den gemeenschappelijken zang.
Men wist in dien tijd te Herrnhut ook met den dag te woekeren. Des
zomers begon men er om vier, des winters om vijf uur met een gemeenschappelijk
ochtendgebed. 's Avonds was er zangdienst en gaf de Graaf
een soort wachtwoord uit, dat gevormd werd door een Bijbeltekst of
een regel uit een der liederen en waarmede de hoorders hun gedachten
tot den volgenden ochtend konden bezig houden. Later werden deze
„Losungen" door „het lot" bepaald en voor het geheele jaar gedrukt
uitgegeven. De kerkelijke gemeente van Berthelsdorf wenschte, eenigen
tijd later, in den zegen te deelen, die van Herrnhut uitging en aanvaardde
daarom het door Von Zinzendorf opgestelde Statuut juist toen het een
jaar oud was, nl. op 12 Mei 1728.
Op den duur echter gaf deze verbintenis van de kerkelijke gemeente met
de onafhankelijke Broeders voortdurend moeilijkheden. Het Statuut werd
door de diverse partijen verschillend uitgelegd en de verwarring, die
daardoor ontstond werd steeds grooter. Te zwaarder te dragen
werd de situatie nog, doordat de Graaf zich nu naar den eenen, dàn

43
naar den anderen kant liet trekken, om den vrede en de éénheid, die hij
op zoo bizonder hoogen prijs stelde, vooral te bewaren.
Van meet af was het niet Von Zinzendorf's bedoeling geweest, dat de
door hem te Herrnhut gestichte gemeente aan die plaats gebonden zou
blijven en zich daar voorgoed zou vestigen. Het ideaal, dat reeds den
vroeg vromen jongen voor den geest stond en tot de verwerkelijking
waarvan hij „de orde van het Mosterdzaad" in het leven had geroepen,
was de bekeering der heidenen en van 1727 af vernemen we dan ook
van het uitzenden van Broeders met een bepaalde opdracht. Johannes
en David Nitschmann reisden naar Denemarken om er Prins Karel,
ingevolge zijn wensch, over de Broedergemeente te Herrnhut in te
lichten; een andere deputatie ging naar Engeland en ook toog er een
kleine groep naar Jena, om er onder de studenten te werken. Tijdens
zijn tweede bezoek aan die universiteitsstad leerde Von Zinzendorf er
Spangenberg kennen, die zich bij hem aansloot, later zijn opvolger werd
en zijn Uitvoerige biografie te boek stelde. Waar Von Zinzendorf ook
vertoefde, overal belegde hij aanstonds godsdienstige samenkomsten,
die voor ieder toegankelijk waren en waar zijn prediking opwekte tot
bekeering en heiligmaking. In Halle sprak hij zelfs veertien maal
gedurende de acht dagen, die hij er verbleef.
Door zijn eigen en anderer Zendingsreizen won hij zeer spoedig in
breeden kring groote belangstelling voor zijn arbeid en het bleef evenmin
uit, dat zijn hoorders zich als vanzelf in twee kampen verdeelden:
de sympathiseerenden en de tegenstanders.
Tijdens zijn afwezigheid van Herrnhut kwamen daar weer oneenigheden
voor en toen de Graaf uit Jena terug kwam, achtte hij het nuttig en
noodig, het eerder ontworpen en aanvaarde Statuut thans uit te vaardigen
als een verordening van den landeigenaar. Dat had tot voordeel,
dat niemand het stuk meer als een geloofsbelijdenis kon opvatten, doch
dat men tevens verplicht werd, eraan te gehoorzamen. Het nadeel van
de geheele geschiedenis was evenwel, dat Von Zinzendorf hoe langer
hoe meer in een scheeve positie geraakte. De predikant Rothe trok zich
meer en meer terug van al, wat met Herrnhut samenhing en aanvaardde
tenslotte, in 1737, een beroep naar een andere plaats.
Eenige andere nieuwigheden, die tegelijk ingevoerd werden te Herrnhut,
hetzij op initiatief van den Graaf zelf, hetzij onder zijn leiding, waren de

44
„liefdemalen", de ceremonie der voetwassching en de instelling van
een maandelijkschen bede- en dankdag, welke verbonden werd aan een
eveneens maandelijksche Avondmaalsviering. Op de gebedsdagen werd
gebruik gemaakt van een lijst, waarop alle personen en zaken aangeteekend
waren, die een onderwerp voor de gebeden moesten vormen.
Dat de eenheid der Kerk voor Von Zinzendorf nog altijd een hoogst
belangrijke gedachte was en, meer dan dat, een werkelijkheid, waarmede
hij ten volle ernst wilde maken, bewijst een zijner brieven uit het
jaar 1729, waarin hij zegt: „Ofschoon ik lid ben en blijven wil van de
Evangelische kerk, bind ik niettemin Christus en Zijn waarheid aan
geen enkele secte; wie gelooft, behouden te zijn door de genade van
den Heer Jezus door het levend geloof, d.w.z., wie in Christus zoekt
en vindt wijsheid, rechtvaardigheid, heiligmaking en verlossing, die
is mijn Broeder en ik beschouw het als iets onnuts, ja, veeleer als iets
schadelijks om te onderzoeken, wat nu verder zijn meening of welke
zijn exegese is."
Ook met betrekking tot de relatie tusschen Kerk en Staat was hij zijn
tijd vooruit. Eén zijner vrienden beklaagde er zich bij hem over, dat
hij van den magistraat zoo weinig medewerking kreeg, doch Von Zinzendorf
schreef hem: „Neen, het is onmogelijk, den menschen het juk van
Christus op te leggen, anders dan met hun volkomen toestemming en
nadat zij waarlijk bekeerd zijn. Een uitwendigen dwang oefenen, wereldsche
vermaken verbieden is het beste middel om de verfoeilijkste
huichelarij te kweeken; zoo leert men den menschen spotten met het
gezag, men verbittert ze tegen de bediening der verzoening en in het
beste geval brengt men de menschen tot die ongelukkige tevredenheid
over zichzelf, die maakt, dat men zich, zonder geloof en bekeering,
zonder verootmoediging en genade voor een uitnemend Christen houdt,
omdat men, vrijwillig of gedwongen, niet meedoet aan vermaken,
waarin anderen behagen scheppen."
Doch, het waren juist zulke meeningen en gedachten, die den Graaf vijanden
bezorgden. Vooral van zijn vrienden, de Piëtisten kreeg hij den wind
van voren. In hun kringen beschouwden zij hem als een dwaallicht, die
anderen verleidde, want hij had niet gestreden voor zijn bekeering doch
eigende zich die eigenmacltig toe. Aanvankelijk verdroot die critiek Von
Zinzendorf niet slechts, maar trok hij zich haar ook zóó aan, dat hij begon

45
te twijfelen aan zijn eigen heilsstaat. „Maar de blijde zekerheid van het
kindschap Gods keerde terug" ; hij begreep, dat hij zich niet mocht laten
verontrusten, doch „in alle eenvoudigheid de genade van God had aan
te nemen" en verweerde zich zoowel scherpzinnig als uitvoerig, waardoor
zijn aanvallers hun krachten nog verdubbelden.
In 1730 rezen er opnieuw moeilijkheden in de Broedergemeente, die te
wijten waren aan de nog altijd niet opgeloste meeningsverschillen
betreffende de kerkorde. Het was dan ook een lastige situatie voor Von
Zinzendorf, die, zelf Evangelisch Luthersch, het hoofd was en bleef van een
gemeente, die meer verwant was aan de Gereformeerden, doch onderwijl
toch haar onafhankelijkheid met groote beslistheid handhaafde. We
zullen ons hier niet met de bizonderheden van deze moeilijkheden
bezighouden, doch onze aandacht liever richten op andere zaken, die,
66k in deze jaren, te Herrnhut de algemeene belangstelling vorderden.
In het begin van 1731 had Von Zinzendorf een reis naar Denemarken
gemaakt en er de Danebrog-orde ontvangen, die hem uit sympathie
voor zijn arbeid geschonken werd. Te Kopenhagen kwam hij in aanraking
met twee Groenlanders, die hem verhaalden van Hans Egede's Zendingsarbeid
in hun vaderland. Een bekeerde neger van St. Thomas vertelde
hem van de toestanden, waaronder de negerslaven in de Deensche
koloniën gebukt gingen. Von Zinzendorf noodigde den man naar
Herrnhut uit en toen hij zelf daar terug kwam, verhaalde hij in een
bijeenkomst van al, wat hij gehoord had. Spoedig was het besluit
genomen; men zou eenige Broeders naar West-Indië uitzenden om er,
desnoods als slaaf onder de slaven, de boodschap van het Evangelie te
verkondigen. Dit feit vormt het begin der later zoo uitgebreide Zendingswerkzaamheden
der Broedergemeente.
In het jaar, dat de eerste Broeders vertrekken zag, in 1732 nl., begonnen
zich donkere wolken boven Herrnhut samen te pakken. Een nieuwe
stroom van emigranten vermeerderde het aantal bewoners van de
kolonie en dit had tot gevolg, dat de Oostenrijksche gezant te Dresden
uitlevering van deze menschen vroeg. De regeering, ongerust geworden,
benoemde daarop een commissie om de kwestie te onderzoeken, doch
deze kwam tot de conclusie, dat de emigranten eigener beweging en
dus niet op initiatief van Von Zinzendorf hun land verlaten hadden.
Een deel dezer menschen had zich ook op het landgoed Gersdorf van

46
Von Zinzendorf's tante gevestigd en veroorzaakte daar eenige moeilijkheden.
De raddraaiers werden gevangen genomen, de anderen begonnen
daarna opnieuw hun zwerftocht, op zoek naar een vaste woonplaats.
Ook over deze aangelegenheid werd de regeering lastig gevallen en zij gaf
tenslotte den Graaf van alles de schuld. Aanvankelijk wilde men hem
arresteeren, doch bepaalde zich tenslotte tot een bevel, waarbij hem
gelast werd, zijn goederen te verkoopen en zoo spoedig mogelijk het
land te verlaten. Deze bevelen leverden Von Zinzendorf wel moeilijkheden
op, doch ze brachten hem tevens de vervulling zijner wenschen.
Zooals men zich herinneren zal, had hij reeds bij zijn huwelijk zijn
bezittingen op naam van zijn echtgenoote doen schrijven en hadden
beiden zich toen al voorgenomen, op 's Heeren roepstem gereed te
staan en heen te trekken. Op 26 Januari 1733 ging de Graaf, vergezeld
van eenige Broeders, op reis. Tenslotte liep het met zijn verbanning
nogal los, want nog in hetzelfde jaar overleed de Keurvorst van Saksen
en de nieuwe vorst stond niet alleen den emigranten vrije vestiging toe,
doch vergunde den Graaf ook, naar Herrnhut terug te keeren. De
volgelingen van een zekeren Schwenkfeld mochten zich evenwel niet
opnieuw vestigen en daarom besloten zij, naar de nieuwe Engelsche
kolonie Georgië te gaan, in de hoop, er zoo mogelijk de Zending onder
de Indianen ter hand te kunnen nemen.
Intusschen had Von Zinzendorf zijn tijd niet ongebruikt voorbij laten
gaan, doch had zich moeite gegeven, voor zich en zijn gemeente een
soort „brevet van rechtzinnigheid" te verkrijgen van de Tiibingsche
Universiteit. In den loop van zijn verder leven deed hij bij andere universiteiten
of bij kerken soortgelijke pogingen, waarvan men evenwel
zoomin de noodzakelijkheid als het nut kan inzien en zich evenmin
kan voorstellen, dat ze voor den Graaf zelf werkelijk zooveel beteekenden.
Ook wenschte hij nu tot den Lutherschen geestelijken stand toe
te treden. Om dat gedaan te krijgen sloeg hij een weg in, dien men al
evenmin als juist en verstandig erkennen kan als zijn hardnekkige
pogingen om zich telkens weer goed rechtzinnig in de leer te doen verklaren.
Met de bizonderheden van deze affaire zullen we ons hier evenwel
kortheidshalve niet bezig houden, doch slechts vermelden, dat hij
de begeerde ordening verkreeg en op den 18den December 1734 in de
stiftskerk te Tubingen zijn proefpreek hield.

47
In 1735 kwam het voorts, op Von Zinzendorf's initiatief, in de Broedergemeente
tot een vernieuwing van het episcopaat. De Pruisische hofprediker
Bisschop Jablonsky ordende David Nitschmann en hierdoor
werd weliswaar aan den Zendingsarbeid der Broeders een beletsel uit
den weg geruimd, doch anderzijds was de gemeente daarmede tot een
afzondelijke kerk geworden en al de moeite, die in de verloopen jaren
aangewend was om de éénheid met de Lutherschen van Berthelsdorf
te behouden, was daardoor tevergeefs geweest. Een ander gevolg was,
dat Von Zinzendorf de Danebrog-orde, waarop hij zoo trotsch was
geweest, aan den Deenschen koning moest terug zenden, daar deze van
meening was, dat de Graaf een onzuivere leer verkondigde.
Een meeningsverschil met den beroemden arts en alchemist Dippel
over de voldoening door Christus aan de gerechtigheid Gods, bracht,
omstreeks dezen tijd, den Graaf ertoe, de fundamenten van zijn geloof
nog eens ernstig te onderzoeken en tot dat doel hield hij met Rothe,
Spangenberg en eenige andere theologen conferenties, gedurende welke
men ook beproefde, een Bijbelvertaling te schrijven, die de Luthersche
verbeteren zou. Die studie leidde Von Zinzendorf evenwel tot de erkenning,
dat het verzoenend lijden en sterven van Jezus Christus het centrale
punt van het Christelijk geloof is „en dat alle ware vroomheid
zich gronden moet op het levend geloof in den gekruisigden Zaligmaker
en op de gemeenschap met Hem, welke uit dit geloof voortkomt."
Dat nieuwe inzicht was weinig anders dan een bekeering en dat het die
beteekenis verkreeg was te danken aan het feit, dat de Graaf -- zooals
wij hierboven reeds hebben duidelijk gemaakt — tot 1734 meer op
Roomsche dan op Protestantsche wijze een geloovige was geweest.
Nà dat jaar begon hij van zijn nieuw verworven inzichten te getuigen
en deed dat zoozeer, dat geheel de vroomheid der Broedergemeente
daarvan den invloed blijvend onderging.
In 1735 maakte Von Zinzendorf een paar reizen ; eerst naar Zwitserland
en vervolgens weer naar Holland, om daar bij de directeuren der West-
Indische Compagnie en der Maatschappij voor Suriname vergunning
te krijgen voor den Zendingsarbeid in die streken.
Wanneer de door Herrnhut uitgezonden Zendelingen in Holland scheep
zouden gaan naar West-Indië, zouden zij evenwel in ons land tijdelijk
verblijf moeten houden. Om hun dat mogelijk te maken werd te IJsel-

48
stein een kolonie gesticht, die tevens tot vaste woonplaats dienen kon
voor de Broeders, die uit Holstein verbannen waren. Later bracht men
deze kolonie naar Zeist over.
De aanvankelijke belangstelling, die men hier te lande voor Von Zinzendorf
had getoond, bekoelde evenwel snel onder den invloed van de
tegenwerking veler predikanten, die hem, ook van den kansel, beschuldigden,
in het geheim voor de Oranje's te werken.
Terugkeerend naar zijn vaderland, kreeg de Graaf evenwel bericht, dat
hij in Saksen niet zou worden toegelaten omdat opnieuw een onderzoek
tegen hem ingesteld was. Het resultaat daarvan werd gevormd door
allerlei beperkende bepalingen betreffende de geloofspractijk der
gemeente, die zich evenwel in de eerste plaats tegen den leider persoonlijk
richtten. De Commissie van onderzoek, die namens de regeering Herrnhut
bezocht, trof daar echter nog geen vijftig Broeders aan ; niet minder
dan zes honderd mannelijke en vrouwelijke bewoners der kolonie waren
als Zendelingen uitgetrokken.
Vanaf het oogenblik, waarop de nieuwe decreten van kracht werden,
was Herrnhut dus niet meer het centrum der Broedergemeente. Von
Zinzendorf werd nu zelf Zendeling en hij vormde een pelgrimsgemeente,
die, onder zijn leiding en voor een belangrijk deel ook op zijn kosten,
overal heen trok om het Evangelie te verkondigen. Dat kostte natuurlijk
schatten geld en hoewel de Gravin een zeer bekwame huishoudster was,
bleek ze niet opgewassen tegen de bovenmenschelijke moeilijkheden,
waarvoor de werkwijze van haar Gemaal haar stelden.
Eerst vestigde de gemeente zich op en bij het kasteel Ronnenburg,
waar men aldra begon te voorzien in de stoffelijke en geestelijke
behoeften der daar samengestroomde zwervers, bedelaars en vrijgeesten.
Daarmede maakte men evenwel inbreuk op de rechten van den landheer
en dus verliet men spoedig deze streek weer, waarna de Graaf met zijn
gezelschap naar Frankfort reisde, waar hij zich sinds zijn vorige bezoek
vele vrienden had verworven. In die stad werd in December 1736 de
eerste synode der Broederkerk gehouden op het kasteel Mariënborn,
dat aan een van Von Zinzendorf's bloedverwanten behoorde. Sindsdien
werden zulke synodes om de drie jaar bijeengeroepen.
Spoedig daarna reisde het gezelschap via Nederland naar Engeland.
Daar liet de Graaf zijn Broedergemeente voor de zooveelste maal

49
rechtzinnig verklaren, ditmaal door den Aartsbisschop van Canterbury
en dat feit opende hem en den zijnen tevens den toegang tot de verschillende
Britsche koloniën. Von Zinzendorf's aanwezigheid in Engeland
viel ongeveer samen met het tijdstip, waarop daar te lande het Methodisme
geboren werd en wij hebben in ons vorige hoofdstuk de gelegenheid
gehad, op te merken, welken invloed de vroomheid der Broeders
op Wesley en zijn kring van Fetterlane verkreeg. Daarbij staan wij dus
hier niet meer stil, doch volgen liever den Graaf op zijn reis.
Uit Engeland begaf hij zich weder naar Frankfort, waar de samenkomsten
der Broeders juist door den magistraat verboden waren en
vandaar toog hij vervolgens naar Berlijn om te beproeven, er voor
zichzelf de bisschopswijding te verkrijgen, die hem, dank zij des Konings
toestemming, in Mei van 1737 gewerd. Daar, in Berlijn, bereikte de
nieuwe Bisschop der Broederkerk wel het toppunt van zijn populariteit.
Bijna vier maanden achtereen predikte hij in deze stad en hield er
tallooze samenkomsten. De menschen stroomden in grooten getale toe
om hem te hooren, hetzij uit zuivere belangstelling, hetzij uit nieuwsgierigheid.
Een student schreef een aantal zijner toespraken op en deze
werden later uitgegeven, vertaald, en herhaaldelijk herdrukt.
Nu maakte Von Zinzendorf zich op om de Zendingsposten der Broeders
in West-Indië te gaan bezoeken, doch voor hij zich daarheen begaf,
stichtte hij op het kasteel van Mariënborn een nieuwe kolonie, onder
den naam „Herrenhag", waar zich vooral die gemeenteleden verzamelden,
die zich, in tegenstelling tot de Broeders in Herrnhut, tot de Gereformeerde
kerk voelden aangetrokken. In deze kolonie verbleef de Graaf
nu voortaan, wanneer hij in Duitschland was en ook, wanneer hij een
zijner vele reizen maakte was hier het middelpunt der Broedergemeente.
De reis naar de West begon met een oponthoud van een maand te Amsterdam,
waar men jegens „die abominabele secte" nu vrijwel vijandig
gestemd was. Op 29 Januari 1739 bereikte Von Zinzendorf eindelijk
St. Thomas en daar vond hij al zijn medebroeders in de gevangenis,
aangezien zij een geestelijke opwekking onder de negerslaven tot stand
gebracht hadden, waarmede de eigenaars der plantages allerminst
waren ingenomen. Het gelukte den Graaf, zijn Zendelingen in vrijheid
gesteld te krijgen en hij kocht daarop een huis met een kleine plantage
voor hen, zoodat zij voortaan zelfstandig zouden zijn. Aanstonds begon
4

5o
hijzelf in het gebouw bijeenkomsten te houden voor blanken en zwarten,
doch den omwonenden planters was dit zoo weinig naar den zin, dat zij
eenmaal gewapend de zaal binnenstormden en „het zwarte vee" met
geweld verdreven. Deswege besloot Von Zinzendorf, dadelijk weer
scheep te gaan en te Kopenhagen de Deensche regeering over deze
wantoestanden nauwkeurig in te lichten. Drie weken na zijn aankomst
vertrok hij dus alweer.
Bij zijn terugkeer te Mariënborn bevond hij, dat zijn aanhangers op
verschillende plaatsen kleine Broedergemeenten gesticht hadden.
Aanvankelijk strookte dat feit weinig met zijn persoonlijke kerkelijke
sympathieën, doch op den duur zag hij in den gang van zaken de hand
des Heeren en legde er zich dus bij neer.
Gedurende eenigen tijd werd hij door vermoeidheid, ziekte en melancholie
gekweld, doch zijn reizen, schriftelijk werk, correspondentie en
samenkomsten lieten hem weinig rust en na een paar jaar was hij weer
geheel de oude en wierp zich met vernieuwde kracht op het werk, dat
onderwijl in omvang voortdurend toenam.
In 1741 bezocht hij Zwitserland, Holland en Engeland en zelfs Amerika,
waar hij een vol jaar te Philadelphia woonde en werkte; zijn huis en
de stad tot een centrum van groote activiteit makende. Die werkzaamheid
was er vooral op gericht, zoo mogelijk een einde te maken aan
de verdeeldheid onder de Christenen. Het wemelde er onder de tallooze
kolonisten van secten en gemeenschappen en Von Zinzendorf zette er
zich vol moed toe, onder al deze menschen de gedachte van de éénheld
der Gemeente tot werkelijkheid te maken. Dat hem dit niet gelukte is
zoowel begrijpelijk als verklaarbaar en de Graaf gevoelde zich tenslotte
ook het best op zijn gemak onder zijn eigen geestverwanten, met wie
hij niet minder dan zeven synodale bijeenkomsten hield. Op 9 Januari
1 743 hield hij te Philadelphia een afscheidsrede en vertrok kort daarop
weer naar Europa, waar zijn aanwezigheid, evenals na zijn vorige
reizen, weer dringend gewenscht was.
Daar wij geen geschiedenis schrijven van de Broedergemeente, gaan wij
de kwesties en moeilijke aangelegenheden voorbij, waarvoor Von
Zinzendorf zich bij zijn komst te Mariënborn geplaatst zag en bepalen
ons tot de beschrijving van zijn leven.
In Juli 1743 werd opnieuw de synode bijeengeroepen, waar de xnomen-

51
teele toestand der verschillende gemeenten besproken werd en de diverse
problemen in behandeling werden genomen. De groote uitbreiding, die
het werk gedurendé de voorafgaande jaren had ondergaan, maakte
de benoeming van twee nieuwe bisschoppen, nl. van Frédéric de Watteville
en Johann Langguth, noodzakelijk, welke laatste Broeder in
1 746 Von Zinzendorf's oudste dochter Benigna huwde en sindsdien
een trouw helper van zijn schoonvader werd.
Onderwijl had Von Zinzendorf geleerd, dat hij voorkomen moest, dat
zijn volgelingen tijdens een nieuwe afwezigheid van hun leider, opnieuw
dingen zouden doen, die hij niet kon goedkeuren. Hij stelde hen dus
schriftelijk voor de keus, 6f een ander in zijn plaats te benoemen, 6f
hem zoodanige macht te geven, dat hij vrijwel een directoraal gezag
verkreeg. Men besloot tot het laatste en Von Zinzendorf vertrok daarop
met een gerust hart naar Petersburg om er de belangen der gemeenten
in Lijfland en Esthland te bepleiten. Toen hij van deze reis terug kwam
vestigde hij zich voorgoed op Mariënborn, waarheen zijn familie en
tenslotte ook de Pelgrimsgemeente hem volgde.
De weder bijeengeroepen synode stelde vast, dat er voortaan drie
„tropen" zouden worden onderscheiden, de Moravische, de Luthersche
en de Gereformeerde en dat deze drie zich vereenigen zouden
onder den ouden naam van Unitas Fratrum, waarvan Von Zinzendorf
de „ordinarius" of „de algemeene bisschop der Uniteit" zou zijn,
ter onderscheiding van de bizondere tropen-bisschoppen.
Onderwijl lieten zijn bestrijders den Graaf niet met rust. Johan
Albrecht Bengel verweet den Broeders, dat hun godsdienst meer op
het gevoel dan op kennis berustte en de niet minder beroemde Weismann
beschuldigde hen ervan, dat zij het eigenlijk op de constitutie
der Luthersche kerk gemunt hadden. Om zichzelf en tegelijk zijn gemeente
te verdedigen schreef Von Zinzendorf een reeks van twaalf
autobiografische geschriften en stelde ook een werk op, dat tot titel
kreeg : „De tegenwoordige gestalte van Jezus' kruisrijk in zijn onschuld".
Tijdens een der synodes uit dezen tijd nam de vergadering, met de
keuze en de benoeming van een „Oudste" niet tot een beslissing kunnende
komen, het besluit, den Heer Jezus Christus voortaan Zèlf de
„Oudste" te doen zijn. Dit heel ongelukkige besluit had in de komende
jaren zeer ernstige gevolgen voor de Gemeente. Von Zinzendorf onder-

52
scheidde in zijn theologische gedachten God als Vader der Gemeente,
Christus als haar Bruidegom of echtgenoot en, in overeenstemming
met deze terminologie, de Heilige Geest als „de Moeder der Gemeente".
Hoe onschuldig, of, wil men: naief deze onderscheidingen en aanduidingen
ook waren, mèt de vérkiezing van den Heer Zélf tot „Oudste"
der Broedergemeente, werkten ze er, onder de vele minder scherp
onderscheidende en in theologisch opzicht zeker ook veel ongeschoolder
volgelingen van den Graaf toe mede, dat deze menschen zich hoe langer
hoe meer op vertrouwelijken voet met God, Christus en den Heiligen
Geest gingen denken. De kinderlijkheid van Von Zinzendorf werd
spoedig tot kinderachtigheid bij zijn aanhangers. Bovendien hadden
de termen, de beelden en de vergelijkingen, waarvan de Graaf zich
altijd in preek, geschrift en lied bediende, de onmiskenbare tendenz,
zich eenzijdig te richten op het gevoels- en verbeeldingsleven van lezer
en luisteraar. Meermalen sprak hij over „de liefelijke reuk van 's Heilands
lijk", over „de kracht van 's Heeren zweetdoek" etc. Eén zijner
volgelingen zeide eens : „De Gemeente moet nog zoover komen, dat
zij van niets anders meer spreekt dan van wonden, wonden, wonden;
alle overige spreken, hoe Bijbelsch en Goddelijk ook, men moet erop
spuwen en het met voeten treden, en alle vroom-zijn, alle godsvrucht,
alle oefening van godzaligheid zijn strikken des duivels."
Men spoorde elkander aan, vooral uitgelaten en vroolijk te zijn, want:
„wie in de wonden des Heeren zijn woning heeft gevonden, met zijn
tafel en zijn bed" kan niet anders, „en wanneer zoo iemand streken
uithaalt, die vrome lieden zonde noemen, dan is de Heiland er niet
ontevreden over, maar heeft Hij vreugde aan de vroolijke wondewormpjes".
Tijdens een nieuwe afwezigheid van den Graaf vierde men zijn verjaardag
van 1746 te Mariënborn op uitgelaten, onnoozele, bijna dwaze
wijze en het leek er wat op, dat de beweging „die in den geest was
begonnen in het vleesch zou eindigen".
Hoever men tusschen 1741 en 1750, de periode, die men later „de jaren
der zifting" noemde, van den rechten weg was afgedwaald, bleek pas
duidelijk, toen men, door onvoorziene gebeurtenissen opgeschrikt,
plotseling tot bezinning kwam. Een conflict met den landheer van
Mariënborn leidde ertoe, dat een kleine duizend leden der Broeder-

53
gemeente die kolonie verlieten ter liefde van hun zelfstandigheid. Voor
een deel vestigden zij zich later te Pennsylvanië, doch door hun vertrek
stelden zij Biedingen, den landheer, voor een feit, dat hem zeer onaangenaam
was, daar hij niet had kunnen gelooven, dat de Broeders zoo
eendrachtig en beslist de consequenties zouden trekken uit de bepalingen,
die hun niet welgevallig waren. Bovendien ontbonden zij feitelijk door
hun vertrek de geheele kolonie te Mariënborn. Ongelukkigerwijs bevond
Von Zinzendorf zich juist weer in Engeland. Hij liet aanstonds zijn
oudsten zoon overkomen, bestrafte hem ernstig en richtte brieven met
krachtige vermaningen tot de verschillende gemeenten, erkennende,
dat hijzelf een der oorzaken van het conflict was.
Een ander, stellig niet minder netelig probleem dan waarvoor de
gedeeltelijke ontruiming van Mariënborn de Broedergemeenten en hun
leider zich gesteld zagen, vormde, eveneens omstreeks het jaar 175o,
de financieele situatie. Von Zinzendorf had altijd op grooten voet
geleefd ; zijn diverse aankoopen, zijn reizen en de onderhoudskosten
der velen, die tot zijn „Pelgrimsgemeente" behoorden, hadden schatten
verslonden en dat wreekte zich thans. Vele jaren lang hadden zijn
bekwame echtgenoote en zijn vriend De Watteville hun uiterste best
gedaan om met de eene leening de voorgaande te betalen, doch daardoor
had men de crisis slechts uitgesteld. Een in 175o te Londen gehouden
synode, poogde reeds maatregelen te nemen om orde in den chaos te
scheppen en stelde daartoe de controle over het beheer der geldzaken
ongelukkigerwijze in handen van Von Zinzendorf, die daartoe juist
de minst geschikte persoon was. De Graaf ging daarop een leening op
eigen naam aan, welke tijdelijk de moeilijkheden bezwoer, doch nieuwe
zorgen in het vooruitzicht stelde. In 1753 brak de storm dan ook goed
los : eenige kooplieden, zelf in moeilijkheden geraakt, wenschten de
door hen geleende bedragen terug te ontvangen en toen de betaling
daarvan niet best vlotte, brak er onder de verschillende geldschieters
der gemeente een ware paniek uit. Weer nam Von Zinzendorf alle
schulden over, doch hij kon ze onmogelijk alle tegelijk voldoen. Een
zekere Kober wist den toestand tenslotte de baas te worden en deed,
wat al veel eerder had dienen te geschieden : hij scheidde de financiën
van den Graaf van die der Uniteit en regelde de aflossing der schulden.
Eerst in 18o 1 echter was de gemeente van haar zwaren last geheel bevrijd.

54
In 1752 overleed tot diepe smart van Von Zinzendorf zijn vier en
twintigjarigen zoon Christiaan Renatus, die diep gebukt ging onder
het schuldgevoel over zijn afdwalingen gedurende de „jaren der
zifting". Zijn vader bevond zich op dat tijdstip ergens ver weg en zijn
moeder reisde van Herrnhut naar Londen, doch kreeg in Holland
bericht van het overlijden van den jongen man. Dat greep haar dusdanig
aan, dat zij in een diepe melancholie verzonk. Zonder bepaald
ziek te zijn geweest overleed zij ruim vier jaar later op 53-jarigen leeftijd.
Ze had een bizonder moeilijk leven achter zich, want behalve dat zij,
met De Watteville, de zware zorgen van het beheer der persoonlijke
bezittingen droeg èn zich wijdde aan de administratieve zaken der
Broedergemeenten, had zij, in den loop der jaren, van haar twaalf
kinderen er negen door den dood verloren. Veel werkelijken steun ondervond
zij niet van haar echtgenoot en bovendien was hij bijna altijd op
reis. Trouwens, het was geen gemakkelijke taak, juist zijn echtgenoote
te zijn !
Ondanks de zeer schoone woorden, die Von Zinzendorf bij haar graf in
zijn lijkrede sprak, hertrouwde hij reeds het volgende jaar met de
veertigjarige Anna Nitschmann, met wie hij al vele jaren had samengewerkt
en die in vele dingen zijn vertrouwde was. Het huwelijk werd
pas anderhalf jaar later bekend gemaakt, waaruit wellicht blijkt, dat
Von Zinzendorf eenigszins beducht was voor de praatjes, die er ongetwijfeld
in zijn kring over zouden gaan.
Lang heeft deze tweede echtverbintenis echter niet meer geduurd, want
reeds in 176o overleed de Graaf, na tot het laatst toe met ongebroken
energie, hoewel zeer vermoeid, zich te hebben bezig gehouden met den
arbeid der Broedergemeente, die hij met zijn groote gaven zoowel had
gediend als geleid. Aan zijg sterfbed bezochten eenige oude Broeders
hem en onder hen bevond zich ook David Nitschmann, tot wien hij zeide:
„Hebt gij in het begin gedacht, dat de Heiland al die dingen zou doen
die onze oogen hebben gezien, èn voor de verstrooide kinderen Gods
èn voor de heidenen ? Wat de laatsten betreft, ik vroeg slechts eenige
eerstelingen en zie, nu is het een zeer groote schare !".
Wel kon de stervende met een diep gevoel van dankbaarheid terug zien
op den weg, dien hij had afgelegd en op het werk, dat hij, door Gods
genade, had mogen verrichten. De verstrooide, vervolgde Broeder-

55
gemeente was onder zijn leiding verzameld en tot bloei gekomen. Maar
bovendien was deze gemeente het centrum geworden van een Zendingsarbeid,
die, reeds tijdens Von Zinzendorf's leven, de geheele wereld
omspande en haar actie in alle deelen uitstrekte.
Men moge dan over de theologie van den Graaf denken zooals men wil
en stellig heeft zij menigen zwakken kant, doch men heeft niet te
vergeten, dat hij zonder twijfel een geniaal man was en dat hij met heel
bizondere moeilijkheden te kampen heeft gehad. Voor een deel werden
die dikwijls door hemzelf geschapen, voor een belangrijk deel evenwel
werden ze veroorzaakt door de verschillende elementen, die hij samenbracht
en om zijn persoon vereenigde.
Wie de geschiedenis der geestelijke bewegingen van de i 8de eeuw ook
maar eenigermate kent, beseft, dat de Graaf von Zinzendorf daarin
méér is dan een groote persoonlijkheid, dat zijn Christendom wat méér
beteekende dan een complex van constructieve gedachten. Met recht
kan hij beschouwd worden als een hervormer, die door de kracht en
de vitaliteit van zijn persoonlijk Christelijk geloof talloos velen tot de
Kerk voerde, maar die tegelijk diezelfde Kerk wees op en voorging mèt
een arbeid, waartoe zij geroepen was en waarvoor de tijd rijp was.
Bij zijn dood had de Broedergemeente haar „Sturm und Drang"-periode
achter zich en Spangenberg, die Von Zinzendorfs opvolger werd, kon
zich rustig wijden aan den arbeid der consolidatie, waarvoor hij ten
volle berekend was.

III
WILLIAM CAREY
D E wegen, die God volgt om Zijn doel te bereiken en de methoden,
die Hij toepast om Zijn bedoelingen te verwezenlijken, verschillen
principieel van de wegen en methoden, die de menschen gaan en toepassen.
God roept soms menschen tot Zijn dienst, die door ons stellig niet
gekozen zouden worden; Hij doet hen soms een werk aanvangen,
waarvan ieder, die logisch en nuchter redeneert, zeggen moet, dat het
geen schijn van kans tot slagen heeft en Hij doet dan bovendien zulk
een arbeid meer dan eens inzetten op een tijdstip, dat er, naar hetzelfde
menschelijke inzicht, het meest ongunstig toe is. Eerst achteraf, eerst
veel later wordt er dan dikwijls voor het nageslacht iets duidelijk van,
waarom God toen en zoo leidde, als Hij deed, waarom Hij juist dezen
of genen riep en bekwaam maakte.
Even dikwijls echter blijft de zin van Gods weg met een mensch, met
een groep of gemeenschap of met een arbeid voorgoed duister. Zoo is
er geen menschelijk-bevredigende verklaring voor het feit, dat God
aan het begin van een periode, waarin -- tot tijdelijk en eeuwig heil
van millioenen menschen -- door Zijn Kerk nieuwe arbeid wordt
begonnen, aan die werkzaamheid zoodanige en zoovele belemmeringen
en verhinderingen in den weg stelt, dat aan het bestrijden en overwinnen
daarvan de krachtsinspanning en de energie moeten worden besteed,
waarvan men meenen zou, dat ze met zoo oneindig veel méér nut
gebruikt zou hebben kunnen zijn bij de ontplooiing der eigenlijke
actie en arbeidskracht.
Het is een raadsel, waarom God meer dan eens aan hem, wiens hart
van liefde voor Zijn werk en Zijn koninkrijk gloeit, óf het levensgeluk,
6f de materieele welvaart, 6f zelfs die beide, onthoudt, terwijl de
menschelijke visie zulk een onthouden moeilijk Anders kan zien dan
als een overbodige bemoeilijking en een zinlooze verzwaring van de
opgedragen taak.

57
God besteedt ook meermalen tien, twintig of zelfs meer jaren aan de
opvoeding en het bekwaam maken vari een man tot zijn arbeid en
roeping, terwijl het Hem, naar menschelijk beredeneeren, toch zoo
gemakkelijk zou zijn, dezen of dien te kiezen, wiens aanleg en begaafdheid
hem van zijn jeugd af geschikt doen schijnen tot een belangrijk
of grootsch werk. En ook is de historie der Kerk rijk aan voorbeelden
van mannen en vrouwen, die, in de kracht van hun leven, staande
midden in hun werk, plotseling worden weggenomen, terwijl toch voor
ieder duidelijk schijnt, hoeveel nut zij nog hadden kunnen stichten,
hoeveel goeds zij nog tot stand hadden kunnen brengen.
God kiest een arm, onaanzienlijk man uit de laagste klasse van een
volk tot een Kerkvernieuwenden, wereldomvattenden arbeid, bij de
uitvoering waarvan groote geldsommen noodig zijn. En Hij gaat bij
die keuze voorbij aan hen, die in ruime mate over de middelen en ook
over de macht beschikken en wien 't al evenmin ontbreekt aan de geneigdheid
om ze ter beschikking te stellen en in te zetten.
De wegen en methoden Gods verschillen niet alleen van de onze, doch
ze zijn in ons oog ook vaak vol van innerlijke tegenstrijdigheden,
bezitten veel onverklaarbaars en raadselachtigs.
Dat heeft ons iets te zeggen. Dat houdt ons voor, dat wij er principieel
en voor goed van hebben Af te zien, Gods doen met menschelijke maat
te meten en Zijn daden na te rekenen. Het wijst er ons op, dat wij
noch hebben te vragen naar 't waarom, noch ons hebben te verliezen
in goedbedoelde pogingen tot verduidelijking en verklaring.
Ons past slechts gehoorzaamheid in volkomen afhankelijkheid en
liefdevolle toewijding in zelf-overgave zonder vragen. Want onze kijk
op de wegen Gods is verwrongen, onze beschouwingen van Zijn methoden
zijn kortzichtig. Ons past niet een beoordeeling, waartoe wij bekwaam
noch bevoegd zijn, doch wij hebben, èlk op onze eigen plaats en onder
onze eigen omstandigheden, den plicht te vervullen en de taak uit te
voeren, die onze opdracht uitmaakt en onze roeping vormt.
Wanneer wij Gods wegen met menschen nagaan en Zijn leiding in de
historie der Gemeente volgen, kunnen we daarom die wegen en die
leiding slechts constateeren, slechts nawijzen, meer niet. Wij kennen
ten deele en de verborgenheden Gods zijn vele. Zoodra wij méér willen
doen dan nawijzen en constateeren, zoodra we ons zetten tot verklaren

58
en uitleggen, slaan we spoedig de plank mis, begeven we ons in onvruchtbare
speculaties, die ons oog vertroebelen en ons den blik benevelen.
Want wij wéten wel, dat Gods kracht in meschelijke zwakheid wordt
volbracht en dat de wijsheid der wereld en der menschen dwaasheid is
bij God, doch wanneer wij dat in een bepaald menschenleven waarheid
en werkelijkheid zien worden, verwart en verbaast het ons.
In de tweede helft der i8de eeuw verwekt God den man, die later de
grondlegger der moderne, Christelijke Zending zal worden genoemd.
In zijn levenswerk maakt de Kerk eerst recht een aanvang met een
arbeid, die in de volgende eeuw van wereldwijde strekking en beteekenis
wordt en waardoor aan millioenen de Blijde Boodschap der verlossende
genade Gods wordt gebracht. Het is een arbeid, die, vanaf het oogenblik,
waarop ze ondernomen wordt, groote kapitalen zal behoeven, doch
ook vinden; een arbeid, waartoe honderden zullen worden geroepen
en waarmede nog eens honderden hun leven zullen vullen. Maar God
doet den man, dien Hij het initiatief in handen geest, geboren worden
in een onaanzienlijk Engelsch dorp, voortkomen uit een milieu van
onontwikkelde handarbeiders, opgroeien in ontbering,, zich ontwikkelen
onder uiterst moeilijke omstandigheden. Wanneer hij komt tot den
arbeid, waartoe hij geroepen is, zendt God hem tegenslag, tegenwerking
en teleurstelling en elke stap, dien hij in zijn leven voorwaarts doet,
wordt hem als 't ware betwist. Zijn levensarbeid blijkt, als hij erop
terug ziet, één lange aaneenschakeling van moeite en verdriet en
terwijl hij zijn zware taak vervult, blijft hem bijna geen vorm van
persoonlijk leed bespaard.
Zulk een leiding Gods onttrekt zich zoowel aan ons begrip als aan onze
verklaringen. Wij kunnen slechts gissen naar de wijze bedoelingen
ervan en er blijft ons niets anders over dan die leiding gade te slaan
en met aandacht te volgen, vervuld van eerbied voor de kracht, die
ontwikkeld kan worden door een geloof, dat in staat is, zooveel te
dragen, zooveel strijd te voeren en tot zoo heerlijke overwinning te
leiden.
Op 17 Augustus 1761 wordt te Paulerspury, een onaanzienlijk dorp
in Northamptonshire, William Carey geboren als de zoon van den wever
Edmund Carey en diens vrouw Elizabeth. De menschen hebben 't, als
het meerendeel der dorpelingen, arm en verzorgen bovendien nog een

59
oude grootmoeder. Vóór William zes jaar is, heeft deze vrouw hem de
in dien tijd lang niet algemeene kunst van lezen en schrijven bijgebracht
met behulp van een lei en den Bijbel. Dat Edmund Carey intellectueel
wel iets méér te beteekenen heeft dan de vele andere wevers, looiers en
schoenmakers uit zijn omgeving, wordt bewezen door zijn aanstelling
tot schoolmeester in 1767 --hetzelfde jaar, waarin Williams grootmoeder
overlijdt.
Het gezin verhuist en William krijgt nu voortaan les van zijn vader,
wien hij toont, dat hij zich de noodige schoolkennis met ijver kan
eigen maken. Hij houdt van dieren, planten en bloemen en legt, van
wat hij in 't vrije veld al zoo vindt, zorgvuldig een verzameling aan.
Wanneer hij twaalf jaar is, begint hij Latijn en wiskunde te leeren en
tracht overal de boeken in handen te krijgen, die zijn zucht tot kennisvermeerdering
bevredigen kunnen. In die jaren doet James Cook het
verhaal van zijn eerste ontdekkingsreis verschijnen en William verslindt
het boek, dat een diepen indruk op hem maakt. De godsdienstige lectuur,
die in zijn streng Puriteinsche omgeving het meest wordt geapprecieerd,
laat hem voorloopig evenwel vrij onverschillig, wat los van aard als
hij hoe langer hoe duidelijker blijkt te zijn.
Na zijn schooljaren wordt de jongen eerst landarbeider, doch een
huidaandoening verhindert hem, in de zon te werken en daarom kiest
hij definitief het schoenmaken tot zijn vak. Op zijn zestiende jaar wordt
hij leerling bij Charles Nichols in Piddington. Bij toeval ontdekt hij
onder de boeken van zijn baas een commentaar op het Nieuwe Testament.
De aanhalingen in het Grieksch daarin, wekken aanstonds zijn
lust, zich die taal eigen te maken en zijn drang tot doorzetten van wat
hij zich eenmaal voorgesteld heeft, doet hem net zoo lang zoeken tot
hij een onderwijzer gevonden heeft. Het is Thomas Jones, een door eigen
losbandigheid aan lager wal geraakt geleerde. William heeft blijkbaar
aanleg tot het leeren van vreemde talen, want 't kost hem weinig
moeite de noodige kennis van het Grieksch te verwerven.
In Nichols' werkplaats arbeidt, naast Carey, Thomas Warr, die geen
lid van de Engelsche Staatskerk is, doch Dissenter. D.w.z., hij is dat op
dezelfde manier als Carey en diens patroon lid zijn van de Staatskerk.
Dat verhindert geen van drie om allerlei discussies te voeren over theologische
geschilpunten. Het meest maakt men zich daarbij wonderlijk

6o
genoeg, warm over de tegenstelling tusschen vormelijk geloof en
innerlijke bekeering. In die gesprekken wordt Thomas Warr door
den beter ontwikkelden Carey genoodzaakt, tot ernstige bezinning op
eigen vermeend geloofsbezit en deze bezinning brengt hem tot de
bekeering, die hij tot dan toe als noodzakelijk heeft bepleit. Nu valt
hij den jongen Carey opnieuw aan en deze gaat tenslotte met zijn vriend
een godsdienstige bijeenkomst bezoeken. Hij neemt zich ook voor,
niet meer te liegen en te vloeken en meent daarmede gedaan te hebben,
wat ruim voldoende is. Eens, luisterend naar een preek over Hebr.
13 : 13, wordt 't hem echter duidelijk, dat hij niet langer kan blijven
behooren tot de bij de Engelsche wet gestichte Staatskerk, waarin
men zich kant tegen den vrijheidsoorlog der Noord-Amerikanen, die
ten volle Carey's sympathie bezitten. Hij gaat nu in Northampton den
Baptistenpredikant Dr. Ryland hooren en na de stichting van de
Congregationalistische kerk sluit hij zich daarbij voorloopig aan. Met
verschillende gedachten en leerstellingen der Dissenters is hij het weliswaar
niet eens, doch zijn eigen denkbeelden zijn hem ook nog niet helder.
Toch spreekt hij, op verzoek, wel eens tijdens de bijeenkomsten van onontwikkelde
dorpelingen over bepaalde Bijbelgedeelten en dat noodzaakt
hem, een diepere — voor hem zelfde verhelderende — studie van de
Heilige Schrift te maken.
Intusschen sterft Clark Nichols en treedt William in dienst bij Thomas Old
in Hackleton. Daar trouwt hij, ondanks zijn jeugd en lage loon de onontwikkelde
Dorothy Placket, die lezen noch schrijven kan en zet, een half
jaar later, wanneer Old sterft, diens zaak voor eigen rekening voort.
In den zomer van 1782 komt hij, ter gelegenheid van een conferentie
van Baptisten, in aanraking met eenige Christenen uit Barton, die
hem verzoeken, eens bij hen te komen spreken. De preek schijnt in
goede aarde te vallen en hij leidt voortaan om de veertien dagen den
dienst in dat dorp. Dit regelmatig voorgaan dwingt den jongeman
tot ernstige theologische studie. Een predikant uit de buurt belooft,
hem Hebreeuwsch te zullen leeren en de kennis van deze taal, die hij
spoedig verwerft, opent hem de oogen voor de schoonheid van menige
Bijbelplaats. Daarna komt hij, met behulp van eenige toevallig verkregen
of voor weinig geld gekochte leerboeken, achtereenvolgens
tot het leeren van Fransch, Nederlandsch en Italiaansch. Het is

61
niet alleen zijn begaafdheid, doch ook zijn volharding en ijver te
danken, dat hij deze talen inderdaad ook meester wordt. Moet hij
loopend lange afstanden afleggen, dan leert en leest hij onderwijl.
Zit hij aan de werktafel, ook dan heeft hij een geopend boek voor
zich liggen.
Natuurlijk ergert het vader Carey, die koster en voorzanger van de
Staatskerk is, dat zijn zoon bij de Dissenters spreekt. Doch als hij eens
de kans krijgt, zulk een toespraak zonder gezien te worden, te hooren,
stelt wat hij hoort hem gerust, al is hij het er dan niet mee eens.
Het is het vraagstuk van den doop, dat William bij 't winnen van een
eigen geloofsovertuiging weer wat verder brengt. Een en ander maal
heeft hij lange gesprekken met Dr. Ryland, door wie hij overtuigd
wordt van de juistheid van het Baptistische standpunt ten dezen. Op
5 October 1783 wordt hij gedoopt.
In dienzelfden tijd sterft zijn eerste kind, een meisje, en wordt hijzelf
ook ernstig ziek. Hij leeft in diepe armoede, daar hij met schoenmaken
te weinig en met spreeken in het geheel niets verdient. Zijn ziekte
doet hem al zijn haar verliezen en het goedkoope pruikje, dat hij zich
kan aanschaffen staat hem leelijk. Met wat steun van familie en vrienden
komt hij een paar heel moeilijke jaren door en aan het einde daarvan
vestigt hij zich te Piddington, waar hij er met het houden van een
avondschool iets hoopt bij te verdienen.
Eindelijk krijgt hij in 1785 een benoeming tot onderwijzer in het dorpje
Moulton, doch ook daar zijn de inkomsten uit deze functie zoo gering, dat
hij het schoenmaken er niet aan geven kan. Het is de predikant Sutcliff,
die hem dan adviseert, zich bij een kerkgenootschap aan te sluiten,
waardoor het hem mogelijk zal zijn, predikant te worden. Carey volgt
dien raad en sluit zich nu voorgoed aan bij de Baptisten. Er wordt een
onderzoek ingesteld naar zijn gaven en bekwaamheden en in Augustus
1787 wordt hij toegelaten, na een jaar tevoren te zijn afgewezen. In
dezelfde maand van 1787 beroept de gemeente van Moulton hem en
drie predikanten leiden hem in.
Maar ook het nieuwe ambt geeft geen salaris van eenig beduiden. Hij
blijft schoenen maken en wanneer de vroegere onderwijzer van Moulton
terugkomt en opnieuw gaat school houden, wordt Carey daardoor ernstig
in een deel van zijn broodwinning geschaad. In hetzelfde Moulton

62
worden hem achtereenvolgens drie zoons geboren, die hij met veel
moeilijkheden groot brengt.
Intusschen is bij den jongen schoenmaker-dominé belangstelling voor
den arbeid der Zending gewekt door Cook's laatste reisverhaal. Het
is merkwaardig, dat juist dit allerminst godsdienstige boek Carey de
oogen opent voor de Zendingsmogelijkheden. Hij maakt voor zijn
schoolklas een groote wereldkaart, waarop hij zorgvuldig al de gegevens
noteert, die hij met oneindig geduld en hartstochtelijken ijver ontleent
aan alle boeken over landen en volken, die hij in handen krijgen kan.
Hoe langer hoe duidelijker blijkt hem de noodzaak van Zendingswerk
onder vreemde volken en hij ziet die taak als een arbeid der gehoorzaamheid
aan het gebod, dat den Apostelen in het Nieuwe Testament
gegeven is. Wanneer hij ten laatste innerlijk ten volle overtuigd is
van den Bijbelschen eisch tot Zendingswerk, aarzelt hij niet, in een
predikanten-vergadering zijn gedachten -- voorzichtigheidshalve voorloopig
ingekleed in een vraag — te uiten. Men scheept hem af met
een vrome, nietszeggende fraze, maar Carey voelt zich geroepen en
geeft niet op. Drie jaar lang hamert hij op elke predikantenvergadering
weer op hetzelfde aambeeld. Heel langzaam aan overtuigt hij een paar
jonge collega's; de oudere blijken te conservatief. Nu besluit Carey
over de Zending een boek te schrijven en daarin verwerkt hij dan alle
gegevens, die hij jaren lang zoo minutieus heeft bijeen gebracht. Maar als
't werk klaar is adviseeren goedgezinde collega's, het nog niet uit te geven
omdat de tijd er nog niet geschikt toe is. Wanneer echter de beweging
tot geestelijke vernieuwing van het kerkelijk geloofsleven, ingezet door
den Amerikaan Jonathan Edwards, ook naar Engeland overslaat,
wanneer ook zelfs predikanten meer en meer doordrongen raken van
de noodzakelijkheid eener radicale levensvernieuwing, gaan de voren
open voor Carey's roep om het Zendingswerk te beginnen.
Met Paschen 1791 doet hij opnieuw een beroep op zijn ambtgenooten
en poogt hij, hen voor zijn inzichten te winnen. Weer wil men de zaak
op de lange baan schuiven. Een maand later leest hij in den intiemen
kring van eenige medestanders het boek voor, dat hij intusschen ten
deele weer herzien heeft.
Onderwijl arbeidt Carey met grooten ijver in zijn Moultonsche gemeente.
Hij brengt gelden bijeen tot de stichting van een nieuwe kerk en ziet

63
met dankbaarheid het getal zijner gemeenteleden toenemen. Wanneer
hij zijn verbeterd boekmanuscript voorleest, is dat echter te Leycester,
naar welke plaats hij zoo onlangs is beroepen.
Eindelijk, in 1792 verschijnt dat boek onder den titel : „An Enquiry
into the Obligations of Christians to use means for the Conservation
of the Heathens". Het werk vormt een mijlpaal in de historie der Christelijke
Zending.
Op de volgende predikantenvergadering houdt Carey een hartstochtelijke
rede, die diepen indruk maakt. Hij krijgt, zij het dan met moeite, den
volgenden dag opdracht, het plan te ontwerpen tot de stichting van
een Baptistisch Genootschap voor de Zending.
Op 2 October I 79 komt het ten huize van André Fuller te Kettering dan
eindelijk tot deze stichting. Maar het is wéér met de allergrootste
moeite, dat Carey zijn plannen doordrijft. Veertien predikanten besluiten
tot een gemeenschappelijke actie en tot een jaarlijksche bijdrage.
Die laatste kan Carey zelf niet opbrengen, want hij bezit niets. Tien volle
jaren heeft hij alleen voor zijn idee gestreden, thans voor het eerst
heeft hij eenige medestanders.
Kort na de beslissende bijeenkomst, komt hij in aanraking met
John Thomas, die in Bengalen arts is geweest en eenige kennis van zaken
heeft. Men overlegt met hem en besluit eindelijk, de geboden gelegenheid
aan te grijpen, door Thomas en Carey als Zendelingen naar India uit
te zenden.
Beiden zijn zeer verheugd, doch thuiskomend wordt Carey gewaar,
dat zijn vrouw niet bereid is, met hem mee te gaan. Doch er zijn nog
meer bezwaren. De Engelsche 0. I. Compagnie, bevreesd, dat haar
winsten dalen zullen, wanneer de Indiërs Christenen worden, weigert,
Zendelingen op haar gebied toe te laten. En het kost bovendien veel
moeite, het noodige geld voor den gezamelijken overtocht bijeen te krijgen.
Maar op het allerlaatse oogenblik besluit Carey's echtgenoote,
toch mee te gaan en nadat Thomas' schuldeischers voorloopig zijn
tevreden gesteld, gaat het gezelschap op 24 Maart 1793 scheep.
Men mag te Calcutta niet van boord, doch weet toch op een stille plek
aan land te komen en bereikt de stad, waar Thomas zijn vrouw opzoekt
en voor beide gezinnen een huis huurt. Maar de man kan niet met
geld omgaan en dat noodzaakt den beiden Zendelingen, na korten tijd

64
de stad weer te verlaten en buiten goedkooper te gaan wonen. Het duurt
niet lang of men bevindt zich in de grootste armoede. Carey's vrouw en
kinderen lijden onder het klimaat en de ongewone voeding, hijzelf ziet
zich alle mogelijkheid tot vruchtbaar werken ontnomen. Na vele ontberingen
weet Thomas in Calcutta gelukkig aan geld te komen, dat hij
Carey zendt, die zich met behulp daarvan vestigt in een streek, welke
door de bevolking uit vrees voor wilde dieren verlaten is. Wanneer zij er
een blanke in de buurt weten, keeren de menschen langzaam aan terug
en Carey wordt als vanzelf hun beschermer. Doch nauwelijks schijnt
deze nieuwe weg geopend of een van Thomas' relaties biedt hem twee
plaatsen aan in een nieuw op te richten Indigofabriek. De betrekking, die
Carey, wanneer de uitnoodiging tot hem komt, gaarne accepteert,
biedt hem een salaris, waardoor hij de ondersteuning van het Zendingsgenootschap
voortaan ontberen kan. Met enthousiasme zet hij zich in
zijn nieuwen werkkring opnieuw aan de taalstudie, onderwijl tot ieder,
die met hem in aanraking komt sprekend over het Evangelie.
Doch er rijzen weer nieuwe moeiijkheden. De inlanders willen wel naar
Carey's woord luisteren, maar invloed heeft het niet en hij jaagt de
mandoers tegen zich in 't harnas omdat hij zich met kracht verzet tegen
hun onrechtmatige practijken. Bovendien lijdt Mevrouw Carey zeer
veel en hun zoon Peter sterft binnen enkele uren aan dysenterie, een
ziekte, die Carey zelf langen tijd hevige koortsen doet doorstaan.
Hersteld, probeert hij een school te openen en in de uren, die hij nog
kan vrij maken zet hij zich ook tot de voorloopige vertaling van eenige
Bijbelboeken. Daarbij moet hij allerlei kennis verwerven, die thans
gemeengoed is, doch die hij met zeer veel moeite verovert. Na een paar
jaar spreekt hij de volkstaal echter toch zoo, dat hij er een rede in
kan houden en tweemaal op eiken Zondag spreekt hij nu voortaan tot
degenen, die, in telkens grooter aantal, in de fabriek komen luiste-
ren. Hij doet dat niet in den geijkten preekvorm, doch zoekt een nieuwen
weg, door uit te gaan van de gedachten en voorstellingen, die bij
zijn hoorders reeds aanwezig zijn, om, naar aanleiding daarvan de
Blijde Boodschap van het Evangelie der verlossing te brengen.
Wanneer Carey eenigen tijd intensief met al deze werkzaamheden bezig is
geweest en zich onderwijl bij zijn Zendinggenootschap nog te verdedigen
heeft gehad tegen de verdachtmaking, dat hij eigen winst en voordeel

65
bestreeft in plaats van als Zendeling te arbeiden, dreigt voor hem en
de zijnen nog altijd het gevaar, als ongewenschte gasten uit het land
te worden gezet. Te meer is hij daarom verrast, wanneer in October
1796 John Fountain zich onverwacht bij hem meldt, die uitgezonden
is om hem behulpzaam te zijn. Carey maakt nu weer plannen, zich
eerlang te Calcutta te vestigen, maar dat is door de bekende bepalingen
van de 0. I. Compagnie nog altijd niet mogelijk. Doch hij schaft zich
vast een tweedehandsch drukpers aan, wanneer een vriend hem daartoe
het geld geeft, met de bedoeling, daarop eerlang zijn Bijbelvertaling
in het Bengaalsch te gaan drukken.
De Indigofabriek levert in de volgende jaren gaandeweg minder winst
op en moet, nadat overstroomingen den oogst vernield hebben, zelfs
gesloten worden. Maar wanneer Carey een maand zonder werk en
inkomen is, krijgt hij de tijding, dat vier nieuwe Zendelingen met hun
echtgenooten in India zijn aangekomen. Zij bevinden zich in de Deensche
nederzetting Serampore, ten noorden van Calcutta en Carey begeeft
zich met de zijnen naar hen toe.
Onder de bescherming van de Deensche vlag kan nu eindelijk de Zendingsarbeid
met gemeenschappelijke krachten worden aangevangen.
Carey ontwerpt een plan, waardoor men zoo goedkoop mogelijk zal
kunnen leven en koopt ook een huis, waarin de families voor gemeenschappelijke
rekening samen zullen wonen. Alle inkomsten en uitgaven
komen ten goede of ten laste van één kas en ieder krijgt daaruit wat geld
voor kleine, persoonlijke uitgaven. Des Zaterdagsavonds zal men regelmatig
bijeen komen om de moeilijkheden te bespreken en elkaar opnieuw
trouw te beloven. De drukker Ward, die tot het viertal behoort, installeert
zich met de oude drukpers in een bijgebouw en vangt met het
werk der Bijbeluitgave aan. Zendeling Marshman opent twee scholen
voor Europeesche kinderen, met de bedoeling, daarmede wat inkomsten
voor den gemeenschappelijken arbeid te verkrijgen. Carey en Fountain
evangeliseeren en bij dat werk toont de eerste, hoeveel tact hij bezit
om met menschen om te gaan en het woord te spreken, waarnaar zij
luisteren willen.
De samenwerking en de opofferingen, die men zich getroostte, konden
echter niet verhinderen, dat er te weinig geld beschikbaar kwam voor
het doen drukken en uitgeven van den Bijbel en de diverse andere
5

66
geschriften die Carey schreef. Daarom plaatst men advertenties in de
couranten en vraagt daarin contribuanten voor het werk der Bijbelverspreiding.
Aanstonds komt het Indische gouvernement met krachtige
protesten daar tegenop doch de Deensche gouverneur wijst haar resoluut
af. De advertenties leveren na eenigen tijd het gehoopte resultaat op.
In i800 begint het gemeenschappelijk Zendingswerk te Serampore
vruchten af te werpen en nog in hetzelfde jaar wordt Krishna- Pal als
eersteling gedoopt, tegelijk met Carey's zoon Felix. Doch ook deze doop
schijnt in een tegenslag te veranderen, want den dag volgende op Krishna's
doopdag verschijnt niet één leerling in de school voor inlandsche jongens.
Men vreest onder de bevolking, dat men de kinderen naar Engeland
zal brengen en daar als Christenen opvoeden. Ook de haat der Brahmanen
ontwaakt, nu zij zien, dat Carey's werk resultaat begint te krijgen.
Het ergst is voor hen, dat het kastestelsel doorbroken wordt en daarmee
niet slechts hun gezag, doch naar hun opvatting ook de grondslagen
der samenleving wordt ondermijnd.
In de beide volgende jaren treden opnieuw eenige Hindoes tot de
kleine gemeente toe en in het begin van 1803 wordt ook de eerste
Brahmaan gedoopt. Deze toetredingen stellen aanstonds voor belangrijke
practische vragen, waarvan de gewichtigste is, die, welke de
kasten betreft. De Deensche Zendelingen in Zuid-India hebben het
kastestelsel onbestreden gelaten, doch Carey en de zijnen komen tot
de overtuiging, dat het in de Gemeente geen recht van bestaan heeft,
daar • alle leden één zijn in Christus, hun Heer. Voor een andere
moeilijkheid staat men, wanneer de dochter van Krishna Pal den
bekeerden Brahmaan huwt, want de Dissenters bezitten niet het recht
tot huwelijksvoltrekking. Het behoeft niet te worden opgemerkt, dat
deze huwelijksplechtigheid een goede gelegenheid voor Carey is, om
de groote schare aanwezigen een beeld van het Christelijk huwelijk
te geven, zooals de Bijbel dat teekent.
De dood van den bekeerden Gokoel stelt voor begrafenismoeilijkheden.
Doch Marshman ruimt die uit den weg, door te bepalen, dat Carey
en hij met een bekeerden Mohammedaan en een Christen geworden
Brahmaan de kist zullen dragen. Onder het zingen van een Christelijk
lied schrijden zij door de straten van Serampore en de honderden inlanders,
die de begrafenis bijwonen worden getroffen door het groote

67
onderscheid tusschen déze plechtigheid en die, welke zij gewoon zijn.
Maar in denzelfden tijd treffen de Zendelinggemeenschap nieuwe rampen.
Zendeling Brunsdon overlijdt, na vooraf gegaan te zijn door
William Grant, die slechts drie weken in India geleefd had en door
Fountain, die een paar maanden na zijn huwelijk is gestorven. Ook
John Thomas overlijdt, lichamelijk en geestelijk een wrak.
Onmiddellijk na hun bekeering worden de eerste inlanders predikers
van het Evangelie. Zij kunnen niet zwijgen van het heil, dat zijzelf
hebben ervaren en de gemeente te Serampore volgt den weg, door
twee hunner officieel als Evangelisten op te leiden en uit te zenden.
Van het oogenblik af, dat er één man uit de Indiërs beschikbaar komt,
bekwaam om zelf het Evangelie verder te dragen, benut Carey de
inlandsche krachten voor het Zendingswerk. Bovendien blijken de
kosten, aan hun uitzending verbonden belangrijk geringer dan de
kosten voor de uitzending van blanken.
Na het overlijden van eenige hunner medewerkers, zijn er tenslotte
nog slechts drie Zendelingen te Serampore overgebleven, ni. Carey,
Marshman en Ward. Zij zullen de eerstvolgende drie en twintig jaar
eendrachtig samenwerken en drukken gedurende dien tijd zoozeer
het stempel van hun persoonlijkheid op het Zendingswerk in de Deensche
kolonie, dat men hen later is gaan aanduiden als het driemanschap
van Serampore.
In Februari 18or komt eindelijk het Bengaalsche Nieuwe Testament gereed
en begint men zoo spoedig mogelijk met de verspreiding van dat boek
en tal van andere geschriften. Weliswaar zitten de Zendelingen zèlf practisch
opgesloten in de Deensche stad, doch hun drukwerken spreken voor
hen in een steeds wijder kring. Daarbij komt, dat het door Lord Wellesley
gestichte „Fort William College" te Calcutta Carey uitnoodigt, als
lector in het Bengaals les te komen geven omdat hij de eenige man is,
die deze taal volkomen blijkt te beheerschen. In Maart 18oi begint hij,
gedurende eenige dagen per week aan deze onderwijsinstelling zijn
arbeid, die spoedig wordt uitgebreid met de opdracht, ook Sanskriet
te doceeren. Omdat er noch grammatica's, noch leerboeken en woordenboeken
van deze taal bestaan, moet Carey ze samenstellen met de
hulp van een zijner inlandsche medewerkers. Dat nieuwe werk brengt
hem nu in voortdurend en nauw contact met tal van Indische geleer-

68
den en daardoor ontvangt hij de gelegenheid, zijn vertaling van het
Nieuwe Testament, reeds aangevangen in de vroegere Indigofabriek,
te herzien. In September 1804 houdt hij op uitnoodiging van Lord
Wellesley tijdens een plechtige bijeenkomst en ten aanhoore van vele
vorsten en geleerden een toespraak in 't Sanskriet. Welke gedachten
er op dat oogenblik omgaan in het hart van den veertigjarige, die twee
decennieën eerder zijn eerste talen leerde aan de schoenmakerswerktafel,
verhaalt de historie niet.
In één der volgende jaren wordt Carey door den Gouverneur opgedragen,
na te gaan, of het religieuze kinderoffer, dat de Hindoes als wijd verbreid
gebruik in eere houden, berust op een godsdienstig voorschrift. Het
blijkt, dat dit niet het geval is en dat verleent den Gouverneur de vrijheid,
het te verbieden.
Het is dit verschrikkelijke gebruik, dat Carey's gedachten richt op tal
van andere misstanden. Het eerst keert hij zich tegen het verbranden
van weduwen tegelijk met haar overleden echtgenooten en tegen het
verbranden van melaatschen. Hij zet al zijn kracht in om te Calcutta
te geraken tot de stichting van een inrichting voor melaatschen en dat
gelukt hem ook inderdaad.
Vervolgens keert hij zich tegen den verschrikkelijken dienst van den
afgod Jaggernaut, naar wiens veronderstelde woonplaats zich telken
jare vele duizenden vromen op weg begeven, door zich schuifelend, rollend
of op de knieën voortbewegend, den eindeloozen weg in de brandende
zon af te leggen. Elk jaar kost deze bedevaart duizenden menschen
het leven en onder de tallooze pelgrims breken steevast epidemiën uit,
die tot gevolg hebben, dat de wegen als overdekt zijn met lijken. De
Engelsche Oost Indische Compagnie heeft deze Jaggernaut-eeredienst
niet alleen beschermd doch zeer lang door haar subsidies aan priesters
en prostituee's gehandhaafd.
Intusschen stelt men zich te Serampore opnieuw voor, het Zendingswerk
uit te breiden, door eenige Zendingsposten in het binnenland te vestigen.
Maar de nieuwe Gouverneur Generaal verbiedt op grond van de oude
bepalingen alle Zendingsactie. Op die weigering antwoorden de Zendelingen
door hun menschen tégen de bepalingen toch uit te zenden en
zelfs in Calcutta een kapel te openen. Dat spoort het Bestuur aan tot
krachtige tegenmaatregelen want zij verbiedt kort daarop het prediken

69
zoowel door blanken als door inlanders en zelfs het verspreiden van
religieuze lectuur onder de inlandsche bevolking. Gelukkig worden,
na wat overleg, deze bepalingen min of meer verzacht, doch ze teekenen
de moeilijkheden, waarmee men voortdurend heeft te maken bij elken
stap, dien men doen wil.
Wat later wordt Fort William College hervormd en krijgt Carey zoowel
een leerstoel als een professoraat, waardoor zijn salaris verdubbeld
wordt en zijn positie openlijke erkenning vindt. In dienzelfden tijd ook
vereert een Amerikaansche universiteit hem een eeredoctoraat. Het
eigenmachtig optreden van een vertaler van een tractaatje brengt
plotseling de drukkerij der Seramporeesche Zendelingen weer in
opspraak, doch Marshman stelt een schriftelijke verdediging op,waardoor
de Gouverneur Generaal overtuigd wordt van de goede bedoelingen
der Zendelingen en tegelijk een wat zuiverder kijk krijgt op hun arbeid,
die hem, na zijn persoonlijke kennismaking ermee ten volle betrouwbaar
blijkt.
Behalve aan zijn onderwijs en zijn andere werk, besteedt Carey in de
volgende jaren ook veel tijd aan de vertaling in het Sanskriet van het
Nieuwe en het Oude Testament. In 1809 komt het eerste en in 1811
en 1818 het tweede werk gereed. Die studie van het Sanskriet doet hem
ontdekken, dat hij den sleutel in handen heeft tot tal van andere Indische
talen. Aanstonds zet hij zich tot de studie daarvan, met de bedoeling,
eerlang tot de uitgave van den Bijbel en andere geschriften in die talen
te komen. Aan dat werk wordt, dank zij de hulp van het Britsch en
Buitenlandsch Bijbelgenootschap, dat intusschen in 1804 is opgericht,
zoodanig alle kracht besteed, dat Carey reeds in 1808 een reeks van talen
opsommen kan, waarin deBijbel of Bijbelgedeelten zijn vertaald.
De komst, in 1816, van den taalgeleerde Martyn, geeft dit werk een
flinken stoot. Op den duur blijkt de omgang met Martyn echter niet
gemakkelijk en na een paar jaar vertrekt hij naar elders.
Het is kenmerkend voor Carey's wijden blik, dat hij met het Zendingswerk
in Bengalen niet tevreden is en zelfs met geheel India geen genoegen
neemt. Voortdurend is hij erop uit, het arbeidsterrein uit te
breiden. Het eerst zendt hij Zendelingen uit naar Burma en geeft
hen zeer uitvoerige en nauwkeurige instructies mede. Zij hebben de
taal te leeren, daarvoor een grammatica op te stellen en een woorden-

70
lijst aan te leggen. Voorts moeten clan tractaatjes worden geschreven
en verspreid, die beknopt en duidelijk, doch tegelijk zeer eenvoudig
de uitnoodiging van het Evangelie onder woorden brengen. Daarna
moet men het eerst het korte Evangelie van Markus vertalen en bij
dat werk heeft men erop te letten, dat de gebruikte taal werkelijk
Burmaansch is en niet vertaald Engelsch blijft.
Het eerst worden Chater en Felix Carey uitgezonden. Felix, die medicus
is, vindt in Burma een ruim arbeidsveld en voert er zelfs de vaccinatie
door. Jammer genoeg is hij evenwel een wispelturig, praalziek
jongmensch, dat zich door zijn aard gemakkelijk allerlei moeilijkheden
op den hals haalt. Na veel wederwaardigheden en avonturen overlijdt
hij, nog betrekkelijk jong. Later zendt Carey naar Burma de Zendelingen
Judson en Rice, die tot de Baptisten van Serampore overgegaan
waren nadat ze uit Amerika naar India waren gekomen.
In 1813 verzoekt de Engelsche Gouverneur van Nederl. Indië, Raf f les,
aan Carey om Zendelingen en Bijbels voor de Christenen te Amboina.
Met blijdschap zendt hij zijn derden zoon, Jabez en geeft ook hem
uitvoerige instructies mede, die door hun inhoud een duidelijk licht
werpen op het karakter van den man, die ze schreef en op de hooge
opvattingen, die hij van zijn taak heeft. Om verschillende redenen
keert Jabez in 1818 echter uit Indië terug.
Onderwijl breidt de bezetting van Serampore zich gaandeweg meer uit.
In 1812 omvat ze dertig Engelschen en Indiërs en bezit het werk twaalf
buitenposten. In Engeland vreest men, dat het niet mogelijk zal zijn,
zooveel inkomsten bijeen te brengen, dat men dit werk op den duur zal
kunnen blijven dragen. Maar het typeert Carey, dat hij integendeel van
meening is, dat men in het moederland alles in het werk te stellen heeft
om er zorg voor te dragen, dat de inkomsten groot genoeg blijven om
gelijken tred te houden met den voortgang, dien God schenkt.
Tot de voortdurende uitbreiding van den arbeid behoort, dat door
toedoen van het driemanschap tal van scholen worden geopend, waarin
de jeugd der inlandsche bevolking degelijk onderricht wordt in de kennis
van eigen land en cultuur.
Niet tevreden met deze resultaten maakt Carey alweer plannen voor de
stichting van een inrichting voor hooger onderwijs. Aanvankelijk
kan daaraan geen uitvoering worden gegeven, doch in 1821 wordt

71
het Serampore-College geopend, dat onder het beschermheerschap van
den Gouverneur Generaal wordt gesteld. De Zendelingen hebben de
noodige gelden tot de stichting uit eigen middelen bijeen gebracht.
In 1819 maakt Ward een reis door Engeland en naar Nederland en collecteert
voor het College na elke lezing.
In 1826 gaat Marshman naar Engeland om te pogen eenige moeilijkheden,
die met het Bestuur van het Genootschap gerezen zijn uit den
weg te ruimen. Hij slaagt daarin weliswaar niet, doch krijgt bij een
bezoek aan Denemarken van den Koning het recht, aan het Serampore-
College wetenschappelijke graden toe te kennen. Een slag voor het
driemanschap is echter weer, dat Ward, twee jaar na de stichting van
het College, in 1823 dus, overlijdt.
Vóór dat geschiedt, blijken er hoe langer hoe meer moeilijkheden te
ontstaan tusschen het driemanschap en het Zendingsbestuur. Het
Bestuur eischt op hoogen toon rekening en verantwoording en dat
ergert de Zendelingen, die jaren lang uit eigen inkomen tal van uitgaven
deden ten behoeve van hun werk.
Het Bestuur kent feitelijk de mannen niet, die daar in India haar belangen
behartigen en heeft ook vaak een foutieven kijk op de dingen
en omstandigheden, waarmee men er te maken heeft. Carey en Marshman
nemen tenslotte ontslag uit den dienst van het .Zendinggenootschap
en eerst daardoor komt een einde aan alle moeilijkheden. Zij blijven
echter in het bezit van Serampore-College doch voor Carey is sindsdien
de band verbroken met een werk, dat op zijn initiatief is aangevangen
en waaraan hij zulk een belangrijk deel van zijn leven heeft
gewijd.
Hij legt zich nu toe op het lesgeven en voegt bij de vakken, die hij
doceert de natuurlijke historie, waarvoor hij al jong voorliefde toonde
te hebben. Te Serampore legt hij een botanischen tuin aan, waardoor
hij den naam krijgt, een groot plantenkundige te zijn, in het bezit van
een tuin, die de mooiste van geheel India moet worden genoemd.
Al zijn arbeid heeft Carey moeten verrichten zonder den bijna onmisbaren
steun van zijn vrouw. Zij was onontwikkeld en gevoelde zich in
India nooit thuis. De ziekte, waaronder zij in de eerste jaren van haar
verblijf reeds leed, ondermijnde langzamerhand haar gestel en gedurende
de twaalf laatste jaren van haar leven was zij krankzinnig.

72
In 1808 hertrouwt Carey dan met de zeer ontwikkelde Charlotte Rhumohr,
die hem de volgende dertien jaar trouw terzijde staat en met
wie hij gelukkig is geweest. Toen zij in 1 821 overleed, was Carey al
een oud man, doch dat verhinderde hem niet, voor de derde maal
in het huwelijk te treden, nu met de weduwe Grace Hughes, die hem
gedurende zijn laatste levensjaren verzorgt.
Ook die laatste levensjaren van den grijzen Zendingspionier zijn door
allerlei omstandigheden niet gemakkelijk. Hij moet alle kosten, verbonden
aan het in stand houden van het Serampore-College, zelf dragen
en doet dat gedeeltelijk met het salaris, dat hij als professor aan
Fort William College ontvangde.
Wanneer dat College in 183o evenwel om redenen van dringende bezuiniging
moet worden gesloten en Carey een pensioentje krijgt, komt
zijn eigen College in last. De situatie wordt nog ernstiger, wanneer
het jaar 1833 een financieele crisis brengt, waardoor een groot deel
van het vermogen, dat Carey te Calcutta belegd heeft, verloren gaat.
Op een wijze, die den bijna stervenden ouden man verrast en verblijdt,
worden gelukkig echter nog in hetzelfde jaar in Engeland de gelden
bijeen gebracht, waarmede hij zijn werk zal kunnen voortzetten.
Lang is dat echter niet meer het geval, want in den loop van 1833 nemen
zijn lichaamskrachten sterk af en meent hij, spoedig te zullen sterven.
Een paar maanden later gaat het hem weer wat beter, doch zijn onderwijs
kan hij toch niet meer hervatten. Op Zondagavond den 8sten Juni
1834 overlijdt hij na een lang, moeilijk, doch zeer gezegend leven.
De zorgen, de moeilijkheden en de teleurstellingen, die hij gedurende
al zijn levensdagen heeft ondervonden en waartegen hij bijna zonder
onderbreking heeft te strijden gehad, hebben hem noch overwonnen,
noch gebroken. En hij laat de resultaten na van een arbeid, die door tientallen
jongeren kan worden voortgezet en waarmede door hen wordt
voortgebouwd op de gedachten en principiën, die hij heeft opgesteld
en uitgewerkt.
William Carey, de zoon van een armen, Engelschen wever, die als
schoenmaker begon en als beroemd taalgeleerde eindigde, werd daardoor
de grondlegger van den modernen Zendingsarbeid.

IV
JOHANN HIN'RICH WICHERN
J
OHANN Hinrich Wichern is meer dan eens terecht „de vader der
Inwendige Zending" genoemd en daarom volgt de beschrijving van
zijn leven en werk op het hoofdstuk, waarin William Carey als „de
grondlegger der Uitwendige Zending" wordt geteekend.
Dat men Wichern dien eerenaam geeft houdt niet in, dat hij de éérste
was, die zich met den arbeid der Inwendige Zending op eenig terrein
bezig hield. Integendeel, Wichern had zijn voorgangers en wij zullen
gelegenheid krijgen, te constateeren, dat hij aansloot bij wat sommigen
zijner tijdgenooten reeds begonnen waren. Overigens behoeven we ons
Wesley's en Von Zinzendorf's arbeid slechts te herinneren om te
weten, waar de aanvang, de inzet van het Zendingswerk moet worden
gezocht. Maar, wat Wichern tot „de" groote figuur maakt in de
geschiedenis van den arbeid der Inwendige Zending is het feit, dat
hij dat werk het eerst onder het juiste gezichtspunt heeft gezien en
getoond.
Wanneer hij in 1848 te Wittenberg de Kerk roept tot boete en tot de
daad der liefde, doet hij dat, door erop te wijzen, dat de liefde hand
in hand gaat met het geloof; dat die beide onlosmakelijk met elkaar
zijn verbonden en, sterker, door zijn hoorders voor te houden: „De
reddende liefde moet voor haar (de Kerk) het grootste werktuig worden
waarmee zich het feit, de daad van het geloof bewijst." En wanneer
hij later het doel der Inwendige Zending omschrijft, is dat het eerste
punt: „De Inwendige Zending heeft als haar doel de redding van het
Evangelische volk uit zijn geestelijken en stoffelijken nood door de verkondiging
van het Evangelie en de broederlijke handreiking der liefde".
In zijn beroemde „Denkschrift an die Deutsche Nation" van 1849 zegt
hij het nog eens: Luther heeft het Duitsche volk en de menschheid
opnieuw het Evangelische geloof geschonken; nu gaat het erom, door de
daad der liefde de échtheid van dit geloof te bewijzen.

74
Geheel Wichern's levenswerk bestaat dan ook in die betooning van
de daad der Christelijke liefde, waartoe het geloof uitdrijft en waarmede
het zoowel zijn realiteit als zijn levenskracht bewijst voor ieder, die
zien en hooren wil.
Maar, ligt een deel van dien levensarbeid in de stichting en de werkzaamheid
van „Das Rauhe Haus", in de hervorming van het Pruisische
gevangeniswezen, in de zorg voor al wat de gevangenen, hun gezinnen,
hun kinderen betreft, een ander deel ligt in de drie bundels verzamelde
geschriften, die nog altijd onontbeerlijke lectuur vormen voor ieder,
die zich wil gaan verdiepen in de theoretisch-theologische fundeering
van het werk der Inwendige Zending en voor ieder, die de principia,
welke voor dien arbeid gelden, wil leeren kennen. Want wanneer men
Wichern's leven bestudeert, gaat men weifelen bij de vraag, of hij
belangrijker is voor de „theorie" dan wel voor de „practijk" der Inwendige
Zending en tenslotte ziet men in, dat zijn genialiteit hierin bestaat,
dat hij zoowel de uiterst bekwame organisator is van het werk, waartoe
hij zich zette als de man, die den geheelen Inwendigen Zendingsarbeid
zijn theoretische basis gaf en zijn richtlijnen wees.
Wichern's levenswerk roept telkens de herinnering wakker aan den
arbeid van Heldring te onzent. Beider bemoeienis gold de verwaarloosde
jeugd, beiden zagen zij in, dat het gezins- en familieleven regeneratie
behoefde. Heldring én Wichern maakten beiden kennis met de wantoestanden
in de gevangenissen van hun land en wanneer zij zich, de
een in Nederland, de ander in Duitschland, tot „de Kerk" wenden --
Heldring het eerst in zijn brief aan Groen, Wichern op den Wittenberger
„Kirchentag" -- doen zij dat met het krachtige, bezielende woord,
dat bewijst, hoezeer zij de betooning der Christelijke liefde erkennen
als de door het Christelijk geloof te stellen daad. Bij beider practischen
arbeid komt dan telkens weer uit, dat Inwendige Zending voor hun
besef een arbeid der geheele Kerk is ten behoeve van het stoffelijk en
geestelijk welzijn van medemenschen en zij zijn het er ook over eens,
dat de z.g. „humanistische philantropie" volkomen ontoereikend is.
Zoo zouden er meer punten van overeenkomst zijn aan te wijzen en
de lezer zal ze stellig zelf weten te vinden. Er wordt door bewezen, dat
God op Zijn tijd de geesten doet rijpen voor het werk, waarvan Hij wil,
dat het gedaan zal worden. Er wordt ook door aangetoond, dat in

75
laatster instantie dat werk niet wordt opgenomen en uitgevoerd bij de
gratie der voortvarende bekwaamheid of het medelijden van ménschen,
doch, dat achter hen God staat, die in hun harten het zaad Zijner liefde
zaait en dat Hij hen roept tot den arbeid, welke die liefde onder woorden
brengt en omzet in de daad.
Wichern's vader had zich in den loop van de laatste tientallen jaren
der i 8de eeuw uit den arbeidersstand opgewerkt tot notaris. Eigenlijk
had hij kuiper moeten worden, doch dat werk liet hem zijn zwakke
gezondheid niet toe en nadat hij eerst huurkoetsier en daarna kantoorbediende
was geweest, wist hij zich met groote inspanning omhoog
te werken. Het was in dien tijd weliswaar veel gemakkelijker om notaris
te worden, doch Wichern zag in zijn vrijen tijd ook nog kans, om niet
minder dan tien vreemde talen te leeren, wat hem, behalve zijn notariaat,
nog een aanstelling als beëedigd translateur bezorgde. Hij was een man,
die wist, wat werken beteekende en die, als geen ander, met zijn tijd
vermocht te woekeren. Overzien we het levenswerk van zijn oudsten
zoon, dan begrijpen we, van wie deze zijn energie en werkkracht
had geërfd.
Wichern's moeder was een eenvoudige, godsdienstige vrouw, wier
voornaamste eigenschappen waren: haar nuchterheid en haar practischen
zin voor de huishoudelijke zaken, die zij met groote trouw en
zorgvuldigheid behartigde.
Johann werd op 21 April i8o9 te Hamburg geboren en over zijn eerste
kinderjaren hing de donkere schaduw van de moeilijke tijdsomstandigheden,
waaronder het gezin van zijn ouders, dank zij de overheersching
der Franschen, leed. In den winter van 1813—'14 belegerden de Russen
de stad om er de Fransche bezetting uit te verdrijven en de familie
Wichern vluchtte met tal van andere burgers naar Kuhla bij Stade.
Pas in den zomer van het volgende jaar keerde men in de stad terug.
Van de snelle opleving, die gedurende de volgende jaren ook Hamburg
ten goede kwam, profiteerde notaris Wichern evenwel niet lang meer,
want hij overleed reeds in 1823. Voor zijn oudste beteekende zijn sterven
hierom zulk een zwaren slag, wijl de jongen tijdens zijns vaders ziekte
God voortdurend om zijn herstel gebeden had. Dat de Heer deze gebeden
niet verhoorde was hem een bittere teleurstelling.

76
Johann was toen leerling aan het „Johanneum", waar hij voorbereidend
onderwijs voor de universiteit ontving. De rector van deze school,
een fel tegenstander van de toenmaals hier en daar in Duitschland
weer oplevende orthodoxe vroomheid, deed, vooral door zijn persoonlijk
woord, als goed rationalist alle moeite om zijn leerlingen tegen de
„verderfelijke" nieuwe strooming in bescherming te nemen. Het onderwijs
van dezen man, gevoegd bij de ervaring van zijn vaders overlijden,
bracht den jongen aan het twijfelen over de juistheid der geloofsinzichten,
die hem door zijn ouders waren bijgebracht.
Kort voor hij zijn eindexamen zou doen, moest Johann de school
verlaten. Zijn moeder kon zonder zijn daadwerkelijke hulp haar
andere zes kinderen onmogelijk opvoeden en dus begon hij lessen in
Latijn en muziek te geven om haar te steunen. Eenigen tijd later kreeg
hij een benoeming tot leeraar aan een particuliere school voor kinderen
van aristocratischen huize en onder hen deed hij zijn eerste paedagogische
ervaringen op. Het dagboek, dat hij in dezen tijd bijhield bewijst,
met hoeveel toewijding hij zich van zijn taak kweet en hoeveel moeite
hij zich gaf om met de kinderen op vertrouwelijken voet te komen,
hen persoonlijk te leeren kennen en zich in hun ziele- en geestesleven
te verdiepen. Den geheelen dag van vroeg tot laat was hij met en voor
hen bezig; alleen de uren van den nacht behoorden hemzelf toe.
In dit dagboek vinden we ook Wichern's strijd om het bezit van een
persoonlijk, bewust geloof geteekend- en uit de argelooze, alleen voor
zichzelf neergeschreven aanteekeningen wordt ons tevens duidelijk,
hoe critisch deze jongeman tegenover zichzelf stond, welke zijn fouten
en misslagen waren en hoe hij worstelde om zichzelf tot een persoonlijkheid
te vormen. Maar bovenal treft het ons in dat boek, hoe hij
voortdurend zelfs de kleinste ervaringen en de geringste belevenissen
onmiddellijk op God betrekt en ze meet aan den plicht der gehoor-
zaamheid en der bereidheid tot zelfverloochening.
Intusschen leefde in Wichern's hart de sterke begeerte, eenmaal
theoloog te mogen worden. Doch dat verlangen zou zeker nooit be-
vredigd geworden zijn, zoo de jonge leeraar in Professor Hartmann
en Senator Hudtwalcker niet twee vrienden gevonden had, die hem,
behalve hun genegenheid en vertrouwen, ook de middelen schonken
om de universiteit te bezoeken. Van Hartmann's lessen had Wichern

77
reeds veel geleerd, toen deze geleerde zijn voordrachten over Duitsche
geschiedenis hield en daardoor bij den jongen een groote liefde voor
zijn vak wist te wekken. Hartmann was hem echter méér clan een leeraar
en raadgever een vaderlijk vriend, die er geen vrede mee had, dat
Wichern aan de school van Pluns werd uitgebuit. Hij wist er hem toe
over te halen, zijn ontslag te nemen, doch daarmede stond de jongeman
zonder verdiensten. Senator Hudtwalcker, die meer dan eens jonge
theologen vooruit hielp, van wie hij iets goeds verwachtte voor de
Hamburgsche kerkelijke gemeente, zorgde er nu voor, dat Wichern,
dank zij zijn invloed, de middelen verkreeg om zich als student te
Gottingen te laten inschrijven. Jammer genoeg overleed in datzelfde
jaar 1828 Prof. Hartmann.
Gedurende drie semesters studeerde Wichern nu met de grootste
toewijding, zonder zich een oogenblik door het gebruikelijke studentenleven
te laten afleiden. Want hij achtte het zijn plicht, zoo zuinig mogelijk
het geld te besteden, dat men hem in goed vertrouwen op zijn
verantwoordelijkheidsbesef geschonken had.
Van de hoogleeraren, wier colleges hij volgde trok hem Prof. Liicke
het meest aan en met hem onderhield hij nog lang na zijn studententijd
hartelijke vriendschapsbetrekkingen.
In 183o verwisselde hij Gottingen voor Berlijn en volgde daar de lessen
van Hegel, Schleiermacher en Neander. De filosofie van Hegel liet
hem geheel onverschillig en van de beide andere hoogleeraren had hij
het meest aan Neander, daar zijn eigen denken historisch georiënteerd
was en Neander bij zijn voordrachten over Kerkgeschiedenis voortdurend
aan het léven der Kerk het meest aandacht schonk, waarvoor
Wichern's practische geest reeds toen een bizondere belangstelling bezat.
Zijn verblijf te Berlijn bracht hem ook in aanraking met den medicus
Dr. Julius, die een diepgaande studie van het gevangeniswezen in Engeland
en Amerika had gemaakt en nu in de lezingen en voordrachten,
die hij daarover hield, met kracht ijverde voor een reorganisatie van
het Duitsche gevangeniswezen. Wichern bezocht hem dikwijls in zijn
woning, door welk persoonlijk contact hij nog meer van hem leerde.
Dr. Julius wees hem op den arbeid van Elisabeth Fry, wier liefdewerk
ten dienste van de gevangenen niet slechts een diepen indruk op hem
maakte, doch hem ook leerde, dat de vrouw in 't algemeen krachten

78
en gaven bezit, die bij het werk der Kerk benut kunnen worden.
Prof. Neander bracht den jongen student op zijn beurt in aanraking
met Baron Von Kottwitz, die niet alleen met zijn geld, doch vooral
ook met den inzet van zijn persoonlijkheid reeds vrij veel voor de
armenzorg te Berlijn gedaan had. Van Von Kottwitz leerde Wichern
het belangrijke principe, dat armenzorg niet uitsluitend en zelfs niet
voornamelijk bestaat in het géven, doch dat den armen geleerd moet
worden op eigen beenen te staan en zichzelf te helpen. Maar den grootsten
zegen ontving hij gedurende de wekelijksche Bijbelstudie-avonden
bij den Baron. De invloed, daarvan ondergaan, was zoo sterk, dat
Wichern in later jaren aan de geregelde en gezamelijke Bijbelstudie de
grootste waarde bleef toekennen voor de practijk der Inwendige Zending.
Na zijn studietijd te Berlijn beëindigd te hebben keerde hij naar Hamburg
terug en deed er met goed gevolg zijn candidaatsexamen.
Toen hij nog studeerde had Wichern te Hamburg kennis gemaakt met
den arbeid van Ds. Rautenberg, die in de voorstad St. Georg begonnen
was, Zondagsschoolwerk te doen voor de armste kinderen. Dit belangrijke
sociale werk werd door den stichter geheel naar het Engelsche
voorbeeld georganiseerd en dus bracht hij de verwaarloosde jeugd de
noodige elementaire kennis bij aan de hand van den Bijbel, het Gezangboek
en den Catechismus. Reeds als gymnasiast had Wichern van
Rautenberg's preeken genoten en hij beschouwde het dus als een hooge
onderscheiding, dat hij bij zijn terugkeer uit Berlijn in 1832 tot „Oberlehrer"
aan de Zondagsschool benoemd werd.
Het duurde niet lang, of de ijver en de trouw, waarmede hij ook dit
werk verrichtte en die in later jaren al zijn arbeid kenmerkte, bleken
voor de school bizonder vruchtbaar. Hij werd ook lid van de vereeniging
van „huisbezoekers", die Rautenberg uit de helpers aan zijn school
gevormd had en waarvan de leden tot taak hadden, de kinderen, die de
Zondagsschool bezochten, in hun ellendige krotwoningen op te zoeken.
Men moest er kennis maken met de ouders en deze verproletariseerden
zooveel mogelijk in alles helpen en bijstaan, b.v. door het verstrekken
van voedsel, kleeding en dekking en door het betalen van achterstallige
huur en andere schulden.
De indrukken, die Wichern bij zijn herhaalde bezoeken in de armenwijken
van Hamburg opdeed, lieten hem van dat tijdstip af niet meer

79
met rust. Een ellende, zoo groot, een verwaarloozing, zoo ingrijpend
had hij in een „christelijke" stad eenvoudig niet voor mogelijk gehouden.
Al spoedig werd hem duidelijk, dat de verwaarloosde kinderen
met den Zondagsschoolarbeid alleen niet geholpen waren. Hier moest
veel méér gedaan worden. Want, wat gaf het, of men deze jongens en
meisjes voor één dag uit hun milieu haalde, wanneer men hen er
voor de geheele werkweek weer in terug stootte ? Alleen wanneer het
gelukte, hun ergens anders heen te brengen, hun een volkomen nieuw
milieu te scheppen, waar men hen kon afzonderen van hun oude,
bedorven omgeving, zou men hen blijvend helpen kunnen.
Toen Wichern deze aangelegenheid grondig had doorgedacht, sprak
hij er met Ds. Rautenberg en zijn medewerkers over. Aanstonds deelde
men zijn gedachten en was men het met zijn inzichten eens, doch de
groote vraag was maar, hoe men het werk, indien men het ondernemen
wilde, zou moeten financieren.
Het gelukte evenwel, bij Senator Hudtwalcker den noodigen steun te
vinden en op zijn beurt zorgde hij er voor, dat men over de geldmiddelen
voorloopig geen zorg behoefde te hebben. Karl Sieveking, die er indertijd
ook het zijne toe bijgedragen had om Wichern's studie te bekostigen,
was bereid, hem tegen een zeer lagen prijs een stuk grond te verkoopen,
waarop nog een oude, verlaten boerenwoning stond, die hij bovendien
op zijn kosten herstellen liet.
Nu kon het werk beginnen en op den inden September 1833 werd door
een provisorisch gevormde „raad van beheer" tijdens een openbare
vergadering „Rettungsdorf" gesticht. Alle bezoekers kregen een blad
papier, waarop de boerenbehuizing, „Das Rauhe Haus" stond afgebeeld.
Wichern en Sieveking spraken de aanwezigen toe en ontvouwden hun
plannen en de beginselen der methode volgens welke zou worden gewerkt.
Op den laatsten dag van October nam Wichern zijn intrek in
het huis en enkele dagen later kwamen reeds de eerste jongens. Nog
vóór het jaar om was had hij er een twaalftal onder zijn hoede, voor
het grootste deel buitenechtelijk geboren kinderen van tuchthuisboeven
; vagebonden, die bijna allen al eens met de politie in aanraking
waren geweest.
Het eerste, dat Wichern deed, was, dezen kinderen zijn volle vertrouwen
schenken. Hij stelde in, dat hij hen, bij hun intrede in het „Rauhe

8o
Haus", persoonlijk een bad gaf, waaraan hij een symbolische beteek enis
verbond : het verleden lag nu wérkelijk achter en de jeugdige euveldader
mocht er niet meer naar omzien, niet meer erover spreken dan
alleen met hem en niet meer erover denken. Voor zulk een kind begon
nu het nieuwe leven, waarin het werd opgevoed tot zelfvertrouwen,
plichtsvervulling en besef van verantwoordelijkheid. Van dwang moest
Wichern daarbij vooral niets weten; wie vertrekken wilde hield hij
niet tegen, want slechts met den band der liefde en het vertrouwen
moesten de jongens aan hem verbonden zijn; niet door vrees. Wèl
bestond er in het „Rauhe Haus" een streng geregelde huisorde en het
godsdienstonderwijs vormde daarvan het centrum. Alle andere lessen en
de zorgen voor alles wat het huis betrof groepeerden zich daar omheen.
Toen het werk groeide — en dat was al heel spoedig het geval — deed
Wichern een beslissenden stap. Het was zijn overtuiging, dat aan een
gezond gezins- en familieleven de hoogste waarde moest worden
toegekend in verband met de opvoeding en ontwikkeling der jeugd.
Wij zullen verderop zien, dat de vernieuwing van het gezinsleven de
eigenlijke kern vormt van gehéél Wichern's arbeid, doch in dit verband
is het voldoende, daarop terloops te wijzen omdat de gedachten, die
hij bij de uitbreiding van het werk in het „Rauhe Haus" in practijk
bracht, bij al, wat hij ondernam tot uitdrukking werden gebracht en
in daden omgezet werden. In het kader van deze zijn inzichten lag
dan ook zijn afwijzen van het „kazernesysteem" voor Rettungsdorf.
Hij bracht groepjes van ten hoogste twaalf jongens bijeen, wier leeftijden
ongeveer vier jaar uiteen liepen en benoemde een leider, die de zorg
en verantwoordelijkheid voor zijn „knapenf amilie" droeg. Elk dezer
„families" bewoonde zijn eigen huisje en toen twee jaar na de stichting
ook meisjes werden opgenomen, gaf Wichern haar een eigen woning
op eenigen afstand van de huizen der jongens. Hij begon steeds, met
zich in elk kind afzonderlijk te verdiepen, doch tevens had hij een
open oog voor de waarde en de beteekenis van het gemeenschapsleven.
Zoo verbond hij „Individualpaedagogik"met „Gemeinschaftserziehung".
Zijn wensch was, de kinderen op te voeden tot nuttige menschen
en goede Christenen en, had hij daarbij in de eerste plaats het oog op
het afzonderlijke individu, welbewust richtte zich zijn geheele opvoeding
op de gemeenschap van het volk in de staat en in de kerk.

81
Daarom zorgde hij ervoor, dat zijn pupillen vakonderwijs kregen,
waardoor zij in staat zouden worden gesteld, later hun eigen brood te
verdienen en een gezin te stichten. Ook hierin ligt een punt van overeenkomst
met wat Heldring te onzent deed : Wichern zoowel als hij zagen
terdege in, hoe heilloos het was, degenen, die zij onder hun hoede hadden
genomen maar wat te laten improviseeren op het thema „arbeid".
Wat de opvoeding tot een juist besef van het kerkelijke gemeenschapsleven
betreft : in de eerste plaats vatten de korte ochtend- en avondgodsdienstoefeningen
eiken dag in een kader. Daarbij werd Luther's
Kleine Catechismus voortdurend benut. Elk jaar vertelde Wichern
voorts in de Hervormingsweek aan de jongens het verhaal van Luther's
leven en las hij met hen de Augsburgsche Confessie. Deze dingen,
gevoegd bij het godsdienstonderwijs der school, gaven aan het „Rauhe
Haus" een geprononceerd Evangelisch-Luthersch cachet.
Maar Wichern wilde geen afzonderlijke gemeente vormen, doch beschouwde
zijn gemeenschap als een deel, een „parochie" van de plaatselijke
kerkelijke gemeente. Eiken Zondag brachten de jongens, hun leiders
en Wichern zelf, een bezoek aan de kerk en wanneer er in Rettungsdorf
iets bizonders aan de hand was, werd de predikant immer als gast uitgenoodigd.
Hij was het ook, die de jongens, die daarvoor in aanmerking
kwamen tot de kerk aannam, nadat Wichern zelf hen daartoe had voorbereid.
In zijn kerk gingen zij ook het eerst tot het Heilig Avondmaal.
Bij zijn arbeid voor de verwaarloosde jeugd steunde Wichern tot
zekere hoogte stellig op het werk zijner voorgangers in en buiten
Duitschland. Tot hen behoorde wellicht in de eerste plaats Zeller uit
Beuggen en tal van vruchtbare gedachten had hij ook van Pestalozzi,
wiens werk hij bizonder hoog aansloeg. Maar zijn krachtigsten impuls,
zijn diepsten grond vond het werk in het „Rauhe Haus" toch in de
Nieuw Testamentische gedachte der vergevende genade en liefde Gods,
zooals Luther die had leeren kennen. „Van Luther heeft Wichern als
opvoeder én als leider der Inwendige Zending het beste. geleerd, wat
hij bezat". Daarom keerde hij, de jaren door, ook telkens opnieuw
weer tot Luther en de studie van zijn werken terug, hoezeer zijn tijd
ook bezet mocht zijn. Hij achtte het als 't ware zijn taak, iets uit te
voeren van de opdracht, die de groote Hervormer de Evangelische
kerk had gegeven.
6

82
Al heel kort nadat Wichern in het „Rauhe Haus" zijn arbeid begonnen
was, bleek hem, dat hij dit werk onmogelijk alleen af kon en helpers
zou dienen te benoemen. Daartoe wendde hij zich tot Zeller, die hem
uit Beuggen een zijner vertrouwde oud-leerlingen, een bakkersgezel
zond. Hij was in Rettungsdorf de eerste „Broeder"; naast hem stelde
Wichern spoedig anderen aan, die hij in de eerste plaats zocht in en koos
uit de kringen der Christelijke vakarbeiders en onderwijzers, opdat zij
niet alleen het gewone onderwijs, doch ook de vakopleiding der pupillen
ter hand konden nemen. Bij deze uitbreiding zijner werkzaamheden
vielen er voor Wichern natuurlijk tal van moeilijkheden te overwinnen,
doch desondanks kwam hij in 1844 tot de stichting van zijn beroemde
„Broederschap van het Rauhe Haus"; een instelling, die gedurende
de volgende tientallen jaren voor de practijk der Inwendige Zending
van de grootste waarde en de verst strekkende beteekenis werd.
Van meet af zette Wichern er zich toe, de Broeders, die hij opnam en
aanstelde met groote zorg op te leiden tot zelfstandige en verantwoordelijke
mede-arbeiders. Voor het meerendeel waren zij eenvoudige
mannen, wier ontwikkeling hij dus allereerst te verzorgen had; wien
hij voorts hun taak moest leeren begrijpen en hen daartoe tenslotte
diende te bekwamen. Toen hij het volgende jaar zijn „Notstánde"
publiceerde, beschreef hij daarin ook uitvoerig, waar de Broeders
hun arbeidsterreinen vinden konden.
Ds. Treviranus van Bremen, een van Wichern's trouwste vrienden,
had hem er intusschen reeds toe gebracht, sommigen zijner Broeders
te bekwamen tot leekepredikers onder de Duitsche kolonisten in den
vreemde. En toen men, later, in verschillende steden van het land,
Wichern's voorbeeld met het „Rauhe Haus" begon na te volgen, werd,
van dien tijd aan, telkens een beroep op hem gedaan om „geschoolde"
krachten af te staan, die als leiders en huisvaders in andere inrichtingen
een werkkring en een taak konden vinden. En tenslotte bleken, zooals
wij zullen zien, de te Hamburg opgeleide Broeders ook van groot nut
bij de eenige jaren later ter hand genomen zorg voor gevangenen.
Behalve de Broeders, stelde Wichern ook theologische candidaten aan,
die hij „Oberlehrer" noemde. Zijn bedoeling met déze jonge menschen
was, ze te bekwamen voor weer ander, moeilijker en uitgebreider
werk der Inwendige Zending. Ook wenschte hij de jongere generatie

83
van predikanten daardoor met zijn werk bekend te maken en haar
ervoor te winnen. Want de Inwendige Zending zou niet iets zijn dat
bestond náást of zelfs tégen de Kerk, doch zij zou vanuit de Kerk
moeten worden gedaan, waar men haar als een levensvoorwaarde
moest leeren beschouwen.
Tenslotte stichtte Wichern nog een uitgeverij, die tot taak zou hebben,
goede, Christelijké lectuur uit te geven en te verspreiden. Daar verscheen
o.m. de „Notstánde" en werden de „Fliegende Blutter aus dem Rauhen
Hause" gedrukt, waarin Wichern over zijn werk verhaalde en waarin
hij ook mededeelingen opnam over allerlei soorten van Christelijksociaal
en -philantropisch werk, door anderen ondernomen. Ook aan
het niet-Christelijke liefdewerk werd telkens aandacht besteed, op
grond van de overweging : „Wie niet tegen ons is, is voor ons".
Het duurde niet lang of deze geschriften vormden het orgaan voor
heel den arbeid der Christelijke liefde in Duitschland. Men zou ze
eenigermate vergelijken kunnen met de „Stemmen", die, wat later,
door Heldring en zijn Vrienden in ons land werden uitgegeven.
In 1844 schreef Wichern zijn „Nothstande der protestantischen Kirche
und die Innere Mission", dat het eerste, programmatische geschrift
van zijn hand vormt. Daarin gaf hij, behalve een overzicht van de
werkzaamheden der Broedervereeniging gedurende het eerste jaar,
een samenvattende beschouwing van den arbeid der Inwendige Zending
en ook een opsomming van de werkzaamheden, door de Broeders reeds
begonnen of nog te organiseeren.
Toen het werkje verscheen was de schrijver reeds geen onbekende meer,
want in geheel zijn vaderland bezat hij zijn vrienden, helpers en
weldoeners. Tot dat jaat 1844 had hij nog nooit vacantie genomen,
doch den -tijd, die hem voor ontspanning ter beschikking stond liever
benut om, waar hij maar kon, nieuwe relaties aan te knoopen en zijn
werk in zoo wijd mogelijken kring bekend te maken.
Vooral in Pruisen openden zich nieuwe mogelijkheden, want dank
zij den voorlichtenden arbeid van Dr. Julius was Koning Friedrich
Wilhelm daar gewonnen voor de gedachte eener grondige reorganisatie
van het gevangeniswezen. Vernemende, dat Wichern in 1843 te Rostock
een der eerste vereenigingen voor Inwendige Zending had gesticht,
kwam hij met hem overeen, dat het „Rauhe Haus" gedurende drie jaar

84
twee Broeders zou opleiden „tot het ambt van onderwijzer en opvoeder
van jeugdige misdadigers". Toen Wichern deze opdracht ontving, reisde
hij persoonlijk naar Berlijn om de zaak te bespreken en bewerkte daar,
dat tot het einde van het jaar 1845 twaalf Broeders op kosten der
regeering in het „Rauhe Haus" hun opleiding ontvangen zouden,
onder beding, dat tenminste zes hunner later in de gevangenissen te
werk zouden worden gesteld. De minister van Eeredienst, Eichhorn,
trachtte hem er bij die gelegenheid toe over te halen, in dienst van de
regeering te treden, doch Wichern gevoelde daarvoor niet veel, omdat
zulk een benoeming hem wellicht in sterke mate het werken te Hamburg
zou belemmeren. Hij beloofde evenwel zijn medewerking voor zoover
die vereenigbaar was met zijn verplichtingen aan het „Rauhe Haus".
In 1846 werd de overeenkomst met de regeering vernieuwd en uitgebreid
in dien zin, dat Pruisen gedurende zes jaar ruim 2000 Thaler aan het
„Rauhe Haus" zou betalen, waartegenover Wichern zich verplichtte,
binnen dien tijd 24 Broeders beschikbaar te stellen, van welk aantal
de helft voor den dienst in de gevangenissen bestemd zou worden.
In 1848 deed de regeering opnieuw een beroep op Wichern, ditmaal
om de hulpactie te organiseeren ten behoeve van de door een typhusepidemie
zwaar getroffen bevolking van Opper-Silezië. Met eenigen
zijner Broeders reisde hij erheen om te zien, wat mogelijkerwijs nog
gedaan zou kunnen worden en na de eerste, noodzakelijkste maatregelen
getroffen te hebben, keerde hij naar Berlijn terug voor een
nadere bespreking. Op den dag, voorafgaande aan dien, waarop hij de
stad bereikte, brak er evenwel de revolutie uit, die met één slag al
Wichern's plannen en verwachtingen voor de toekomst dreigde te
vernietigen.
Het was evenwel juist de revolutie, die, trots de tegengestelde krachten,
welke zij ontketende, de mogelijkheid schiep tot een nieuwe actie
en tot een vereeniging van de krachten, die in de Kerk tot het werk der
Inwendige Zending konden en moesten samenwerken. De omstandigheden
schiepen als 't ware de voorwaarden, welker constellatie noodzakelijk
was om Wichern's levenswerk tot stand te brengen. In die
dagen, toen niemand wist, wat de toekomst brengen zou, toen het overal
gistte en ook de leiders der Evangelische kerk zich ongerust begonnen
te maken, riepen vijfhonderd hunner te Wittenberg de vertegenwoor-

85
digers der kerken van geheel Duitschland bijeen om zich op den toestand
te beraden.
Ook Wichern kwam er en hij sprak er zijn gedachten uit in een rede,
die door zijn krachtige taal en de onweersprekelijke juistheid van
zijn inhoud alle toehoorders schokte en wakker maakte. „Hier, in
Wittenberg, kwam het groote moment, waarop de eenvoudige Hamburgsche
candidaat voor de verantwoordelijke leiders der Duitsche
kerken stond met den onafwijsbaren oproep tot boete door de daad der
liefde. Met forsche lijnen teekende hij den omvang van den nood
des volks : onder de arbeiders, die den God der Christenen hadden
leeren vervloeken; onder de rondtrekkende spoorweg-, wegen- en
kanaal-arbeiders; onder de Duitsche handwerksgezellen in het buitenland,
die daar onder den invloed van een gewetenlooze propaganda
geraakten; onder de in ellende ondergaande proletariërs der groote
steden, die de grondbeginselen eener gepopulariseerde, materialistische
wereldbeschouwing gretig in zich opnamen; onder de zedelijk-verwilderde
plattelandsbevolking en eindelijk in de wereld der misdadigers
in de gevangenissen en daarbuiten. Het ging erom, tegen al deze
nooden één groote veldtocht der liefde te organiseeren".
„Noodig is een reformatie, of, beter, een regeneratie van den geheelen
inwendigen toestand", riep Wichern de vergadering toe. „Komen de
menschen niet in de kerk, dan moet de kerk tot de menschen gaan... .
De straathoeken moeten kansels worden, din zal het Evangelie weer
tot het volk doordringen". „Mijne vrienden", aldus besloot hij, „het
is noodzakelijk, dat de Evangelische Kerk in haar geheel aanvaarde:
de arbeid der Inwendige Zending behoort aan mij ; dat zij als een groot
zegel op het totaal van dezen arbeid zette : de liefde behoort mij gelijk
het geloof. De reddende liefde moet voor haar het groote werktuig
worden, waarmede zij de daad van het geloof bewijst. Wanneer in
dezen zin het woord der Inwendige Zending aanvaard wordt, dan breekt
er op dezen dag voor onze kerk een nieuwe toekomst aan".
Den volgenden dag sprak Wichern opnieuw en zette hij voor de vergadering
uiteen, hoe noodzakelijk het was, een Centraal Bureau voor
Inwendige Zending te stichten, welks taak het zou zijn, overal in
den lande het werk der liefde aan te vangen of het te steunen, waar
het reeds werd ondernomen. Dat Bureau zou dan elk jaar de arbeiders

86
op de terreinen der Inwendige Zending bijeenroepen tot regelmatig
te houden congressen, die ten doel moesten hebben, de menschen met
elkander in aanraking te brengen en hun werk met elkaar te doen
bespreken.
In 1849 kwam het te Berlijn inderdaad tot de definitieve stichting van
zulk een Centraal Bureau. Al in de eerste paragraaf van het Statuut werd
duidelijk onder woorden gebracht, wat Wichern wilde: „De Inwendige
Zending heeft ten doel de redding van het Evangelische volk uit zijn
geestelijken en stoffelijken nood door de verkondiging van het Evangelie
en de broederlijke handreiking der liefde".
In opdracht van dit Centraal Bureau schreef Wichern in datzelfde jaar
zijn meesterlijke „Denkschrift an die Deutsche Nation", dat, voor de
toekomst de principia stelde van allen Inwendigen Zendingsarbeid.
Als het laatste doel van dien arbeid noemde de schrijver „de Evangeliseering
van het geheele volk" en daarmede de schepping van een echte
volkskerk als hoeksteen van de nieuwe, Christelijke volksgemeenschap.
Om dat doel te bereiken eischte hij, op grond van Luther's leer aan-
gaande het algemeene priesterdom aller geloovigen, de medewerking
der „leeken".
Dadelijk verhief zich tegen deze gedachte een storm van bedenkingen,
want velen waren van meening, dat de vorming van nieuwe vereenigingen
ten nadeele van het kerkelijk leven strekken zou. Ook de medewerking
van leeken achtte men onjuist, omdat daardoor de geestelijken
„onttroond" zouden worden. Wichern toonde zijn tegenstanders echter
aan, dat hij een zuiver Luthersche gedachte had uitgesproken en dat
de oppositie voortkwam uit een onjuist begrip van het „ambt" en van
de positie der kerk.
Van 1849 af reisde hij geheel Duitschland door om zijn gedachten
en ideeën persoonlijk uit te dragen in toespraken en redevoeringen.
Op tal van plaatsen richtte hij vereenigingen voor Inwendige Zending
op en stichtte hij organisaties, die op dit of dat terrein hun arbeid be-
gonnen of verder ontplooiden.
Zijn organisatiewerk in Opper-Silezië in opdracht der regeering redde
duizenden weezen van den ondergang. Reeds in 1848 had hij te Hamburg
een vereeniging voor de Inwendige Zending gesticht, die zich speciaal
met de Stadszending zou bezig houden. Ook hier moesten, naar zijn

87
inzicht, de verkondiging van het Evangelie en de daad der practische
liefde samengaan, teneinde den nood der proletarische groote-stadsbevolking
zooveel mogelijk te lenigen. In tegenstelling met Amalie
Sieveking, die zich slechts tot de „fatsoenlijke" armen en zieken wendde,
werd onder zijn leiding het werk onder de verproletariseerden begonnen.
In samenwerking met Prof. Perthes te Bonn arbeidde hij voorts aan
de stichting van de „Herbergen zur Heimat" ten behoeve van de
reizende handwerksgezellen en benoemde hij, op tal van plaatsen in
deze herbergen, zijn Broeders van het „Rauhe Haus" tot leiders en
huisvaders.
Intusschen waren in Duisburg, Neinstadt en Ziilchow op voorbeeld
van Wichern's Broederschap en met zijn directe of indirecte medewerking,
inrichtingen gesticht, waar mannelijke beroepsarbeiders werden
opgeleid voor de een of andere taak op het gebied der Inwendige Zending.
In diezelfde jaren voldeed Wichern ook aan het reeds vele malen tot
hem gerichte verzoek tot de stichting van een tehuis voor moeilijke
kinderen uit aristocratische kringen.
Hoewel het niet gelukte, de in 1848 in het leven geroepen „Kirchentag"
tot zijn allereerst gestelde doel : de schepping van een Bond van Duitsch
Evangelische kerken te voeren, zorgde Wichern er sindsdien en tot
1872 toch voor, dat zij elk jaar bijeen kwam. De congressen voor
Inwendige Zending verbond hij aan deze „Kirchentage" en hijzelf
sprak er herhaaldelijk de belangrijkste redevoeringen uit. In 1849
behandelde hij b.v. de vraag: „Hoe kan de Inwendige Zending als
Gemeentezaak worden behandeld ?" en in 185o stelde hij een andere
kwestie aan de orde in zijn referaat: „Hoe kan men de noodige arbeiders
winnen voor het werk der Inwendige Zending ?" Toen Wichern
na 1872 aan de sleepende ziekte begon te lijden, die hem tenslotte tot
den dood voerde, ontbrak aan den „Kirchentag" de stimuleerende kracht
en kwam hij niet meer bijeen. Sindsdien werden echter nog wel de
congressen gehouden, die het werk der Inwendige Zending voortdurend
nieuwe impulsen gaven.
De reizen, die Wichern ten behoeve van de Inwendige Zending door
Duitschland ondernam en waarover wij reeds spraken, benutte hij ook
om zich grondig op de hoogte te stellen van de in de gevangenissen
bestaande toestanden. Twee zijner Broeders werden in 1848 tot opzichter

88
in een gevangenis benoemd en gedurende de volgende jaren leidde hij
nog een aantal anderen tot dit werk op. Daarbij was hij genoodzaakt,
zich ernstig te verdiepen in de verschillende kwesties, waarvoor hun
taak deze menschen stellen zou. De zorg voor gevangenen fundeerde
Wichern in het Bijbelwoord van Matth. 25:36: „Ik was in de gevangenis
en gij zijt tot mij gekomen", want in dat woord kwam de oproep tot
hem zelf den misdadiger te dienen „die recht op een Christelijke waardeering
zijner persoonlijkheid bezat, ook al was Gods evenbeeld in hem
nog zoo zeer verduisterd". Zijn reorganisatieplannen betroffen daarom
allereerst de verzorging en verpleging der gevangenen. Voor hen wenschte
hij de afzonderlijke opsluiting in tegenstelling tot het gemeenschappelijk
verblijf in groote zalen. Dien wensch nam hij over van Dr. Julius. Van
Fliedner, die zich eveneens met de gevangenenzorg had bezig gehouden,
n.l. voor hij zijn diaconessenwerk was begonnen, nam hij de gedachte
over, dat de opzichters in de gevangenissen in Christelijken geest
arbeiden moesten. Maar in vele opzichten ging Wichern verder dan
Fliedner en van diens groepeering der gevangenen naar leeftijd, geslacht,
afkomst en ontwikkeling verwachtte hij geen afdoende verbetering.
In April 1851 verstrekte Friedrich Wilhelm IV hem de opdracht tot
een revisie van het geheele Pruisische gevangeniswezen en daarmede
zag Wichern zich voor een zeer moeilijke en tegelijk uiterst delicate
taak gesteld. Wat zóoveel was hem reeds duidelijk geworden, dat tot
in de hoogste rangen van het gevangenispersoneel bijna overal een
diepgewortelde corruptie was doorgedrongen, waarvan het stellig
de allergrootste moeite zou kosten, haar weer uit te roeien. De reis,
die Wichern, met zijn opdracht op zak, langs de verschillende gevan-
genissen maakte, toonde hem eerst recht, welke verschrikkelijke toestanden
daar heerschten. „Ik wenschte wel", schreef hij in dien tijd,
„dat ik den Koning en Zijn raadgevers slechts gedurende vier weken
de werkelijkheid kon toonen, teneinde daarmede den waarborg te
verkrijgen voor de doorvoering van de allernoodzakelijkste ver-
beteringen."
Behalve de corruptie, die hij schier overal ontdekte, zag hij, dat het
gevangenispersoneel niet voor haar taak was berekend; dat de gevangenen
op de allerellendigste wijze gehuisvest waren en volkomen

89
onvoldoende verpleegd werden en dat schuldig en onschuldig bijeen zat.
Tallooze gevangenen bezocht hij en sprak persoonlijk met hen om zich
zoo goed mogelijk op de hoogte te stellen van alles, wat hen betrof.
Vooral gold zijn zorg de jonge gevangenen, voor wie hij het van het
grootste belang achtte, hen hulp te verleenen. Zij werden zonder
onderwijs geheel aan zichzelf overgelaten en in sommige gevangenissen
zelfs bij groepen onder het toezicht van oude, doortrapte misdadigers
gesteld, die, te meer in hun „functie" van „oppasser", den verderfelijksten
invloed op hen uitoefenden en voor hun toekomst belangrijk meer
bedierven dan de gevangenisstraf poogde goed te maken.
Op het congres voor Inwendige Zending, dat in 1852 te Bremen gehouden
werd, hield Wichern een rede, waarin hij sprak over zijn reiservaringen
en waarin hij „De behandeling van misdadigers in de
gevangenissen en van ontslagen gevangenen" tot zijn thema gekozen
had. De hoofdzaak van zijn gedachten en conclusies vatte hij samen
in een aantal punten : De Evangelieprediking in de gevangenissen
moet door geordende geestelijken plaats vinden en overal behooren
in de kerkers voldoende Bijbels aanwezig te zijn. Er moet, voor Christenen,
die den arbeid der Inwendige Zending verrichten, gelegenheid
geschapen worden, de gevangenen te bezoeken. Er moet voor de gezinnen
en vooral voor de kinderen der gevangenen gezorgd worden
en dat wel niet door politie-instanties, doch op initiatief der Kerk.
Er moeten regelmatig gevangenen-kerkdiensten worden gehouden,
verzorgd door de plaatselijke predikanten en de gevangenisgeestelijken.
Daarin moet een weloverwogen, lithurgisch geformuleerde voorbede
plaats vinden voor de geheele gevangenenwereld.
De Kerk moet de daad stellen der wederopneming van de gevangenen
in de gemeente. Het aantal vereenigingen ter bescherming en verzorging
van ontslagen gevangenen moet vermeerderd en haar actie
dient geintensiveerd te worden. Deze vereenigingen zullen haar in
kerkelijk opzicht indifferente houding hebben te laten varen en zullen
zich op confessioneel-Christelijk standpunt hebben te plaatsen. Zij
zullen beambten behooren aan te stellen, die de menschen regelmatig
dienen te bezoeken en persoonlijk de zorg voor hen op zich moeten
nemen. Er moeten ook asyls worden gesticht voor ontslagen mannelijke
en vrouwelijke gevangenen.

90
Het Centraal Bureau gaf Wichern's redevoering uit en zorgde er voor,
dat ze werd toegezonden aan alle kerkbesturen over het geheele land.
Ook de Koning kreeg een exemplaar in handen en het onmiddellijke
gevolg daarvan was, dat hij den minister opdracht gaf, de zaken met
betrekking tot het personeel der gevangenissen nauwkeurig te onderzoeken.
In 1854 deed de regeering Wichern het verzoek, de gevangenis te
Moabit te reorganiseeren. Indertijd had de Koning deze strafgevangenis
doen stichten met de bedoeling, haar in te richten naar het voorbeeld
van de Engelsche te Petonville ; het was de eerste Pruisische gevangenis
geweest, waar met het systeem der afzonderlijke opsluiting van gevangenen
geëxperimenteerd werd. De beambten gevoelden er evenwel
weinig voor, de oude, platgetreden paden te verlaten en bovendien
wisten zij niets te beginnen met het principe der afzondering. Dus
hadden ze op eigen houtje min of meer lijdelijk verzet gepleegd en de
koninklijke bevelen vrijwel gesaboteerd.
Bij zijn komst begon Wichern te beproeven, hen duidelijk te maken,
dat het nieuwe principe bij een juiste toepassing allerminst beteekende,
dat de gevangenen volkomen onttrokken werden aan elke gemeenschap
met medemenschen -- zooals sommige tegenstanders insinueerden —
doch dat het eerste en voornaamste doel was : de gevangenen te beschermen
tegen de kwade invloeden, die zij op elkander uitoefenen konden,
zoolang men hen bijeen liet. Vervolgens zette hij uiteen, dat de gevangenen,
in contact gebracht met geestelijken der Kerk en met Christelijke
opzichters, in aanraking kwamen met zedelijk hoogstaande
mannen, wat hun regeneratie zonder twijfel ten goede moest komen.
Toen Wichern verschillende beslist noodzakelijke reorganisatie-maatregelen
begon uit te voeren, maakte hij zich daardoor natuurlijk bij
vele gevangenis-beambten onbemind en al spoedig begon men hem in
die kringen zooveel mogelijk tegen te werken. Daarom stelde hij den
Koning voor, een aantal Broeders van het Rauhe Haus naar Moabit
te laten komen, teneinde met de plannen der reorganisatie ernst te
maken.
De invoeging van deze Broeders beteekende ook een nieuwen stap op
een tot dan toe onbekenden weg, want tot dat oogenblik was het traditie
geweest, het gevangenispersoneel uit de kringen der militairen te recru-

9'
teeren, die weliswaar de in hun milieu gebruikelijke en niet te onderschatten
tucht meebrachten, doch voor de zielszorg aan de gevangenen
niets beteekenden.
Het viel den Koning aanvankelijk niet gemakkelijk, ertoe te besluiten,
Wichern zijn zin te geven, doch in 1856 verleende hij zijn onmisbare
toestemming, waardoor in het vervolg alle vrijkomende posten van
opzichters, werkmeesters en onderwijzers zouden worden bezet door
personen, door Wichern aan te wijzen. Van deze opdracht maakte
hij toen ook gebruik om den directeur en den gevangenisgeestelijke
hun congé te geven en door geschikter mannen te vervangen.
In 1857 deed Wichern tenslotte den stap, die nu logischerwijze wel
volgen moest: hij trad in staatsdienst en verkreeg bij die gelegenheid
den titel van „Oberconsistorialrat im Evangelischen Oberkirchenrat",
waarbij zich als tweede titel voegde, die van „Vortragenden Rat fur
Strafanstalts- und Armenwesen im Ministerium des Innern".
De eerste titel was niet veel meer dan een of f icieele aanduiding van
zijn positie : zijn arbeid lag in de bureaux van het Ministerie. De strafgevangenis
van Moabit bleef aan zijn speciale zorgen toevertrouwd en
Wichern zette zich nu aanstonds aan den arbeid om van deze instelling
een model-gevangenis te maken.
In de kerk liet hij de zitplaatsen der gevangenen door schotten van
elkander scheiden, zoodat de menschen niet meer elkaar, allen echter
wél den predikant zien konden. Datzelfde deed hij ook in de schoollokalen
en op de wandelplaatsen der gevangenis. Aan de opzichters
werd de plicht opgelegd, dat zij persoonlijk intensiever met de gevangenen
zouden omgaan.
Maar het onderwijs voor en de zielszorg aan de gevangenen lag hem
toch het naast aan 't hart. Bij hun komst in de gevangenis deed
Wichern de gedetineerden dus een eenvoudig examen ondergaan,
waarbij vastgesteld werd, welke hun kennis en de graad hunner
ontwikkeling was. Op grond daarvan werden zij dan ingedeeld. Een
zorgvuldig doordacht en streng georganiseerd arbeidsprogramma droeg
er vervolgens, met het te geven onderwijs, het zijne toe bij om er voor
te zorgen, dat de gevangenen, wanneer ze later ontslagen werden, betrekkelijk
zonder moeite in de burgerlijke samenleving konden overstappen
niet alleen, doch daar hun plaats weer konden innemen.

92
Na eenigen tijd gelukte het Wichern om alles, wat hij in Moabit tot
stand had gebracht, ook voor de andere Pruisische gevangenissen
doorgevoerd te krijgen.
Van den gevangenispredikant eischt hij, dat deze eiken veroordeelde
als een persoonlijk geinteresseerd vriend zou tegemoet treden; dat hij
bemiddelaar zou zijn tusschen den gevangene en zijn familieleden;
dat hij, waar dat noodig bleek, al het mogelijke deed om de abnormale
toestanden en verhoudingen in de gezinnen dezer menschen door
betere te vervangen; dat hij den kinderen vooral speciale aandacht gaf
en dat hij bij de betrokken instanties maatregelen besprak en doorvoerde
ten gunste van de ontslagen gevangenen. Door al deze dingen verrichtte
Wichern weinig minder dan baanbrekenden arbeid en verschafte hij
de geheele zorg voor gevangenen een nieuwe basis.
Het gelukte hem evenwel helaas niet, al zijn plannen volledig uit te
voeren en ze in daden om te zetten, want nauwelijks was hij een half
jaar in dienst van de regeering, of de Koning werd ziek en Wichern
moest van dat oogenblik aan zijn onontbeerlijken steun missen.Wilhelm I.
die zijn opvolger werd, was het werk der Inwendige Zending en der
gevangenenzorg weliswaar gunstig gezind en had daarvan meer dan
eens de bewijzen geleverd, maar de zware zorgen, waarvoor de binnenen
buitenlandsche politiek hem na zijn troonsbestijging stelden, lieten
hem zeer weinig tijd voor iets anders. Daarbij voegde zich het feit,
dat de Ministers elkander aan de departementen gedurende de volgende
jaren zeer snel opvolgden en hoewel de vijf, onder wie Wichern's afdeeling
achtereenvolgens ressorteerde hem en zijn arbeid geen van allen een
kwaad hart toedroegen, kwam de geheele situatie hem toch niet ten goede.
Omstreeks dien tijd begon men ook van juridische zijde aanvallen
op hem te doen en toen die, wat later, voornamelijk door drie professoren
werden ondernomen, ondermijnden zij zijn positie langzaam
maar zeker. Een der opposanten, de hoogleeraar Hotzendorff, ontzag
zich zelfs niet, in een reeks van giftige vlugschriften de Broederschap
van het „Rauhe Haus" bij het publiek in discrediet te brengen,
door allerlei ongegronde beschuldigingen tegen haar in te brengen.
Tenslotte werd de zaak in het Pruisische Huis van Afgevaardigden
uitgestreden. Het contract, dat in 1846 door de regeering met de Broederschap
aangegaan was, werd eerst tot 1857 verlengd en in dat jaar

93
wist Minister Von Westphalen nog in de laatste minuten der slotzitting
van het Huis een verlenging van het contract tot 1863 erdoor te slepen.
Tot dat jaar zou het „Rauhe Haus" 48 mannen op kosten der regeering
opleiden tegen een vergoeding van ongeveer vierduizend Thaler per
jaar en 36 dezer jongelieden zouden in de gevangenissen te werk worden
gesteld.
Al in 1858 bracht men in het Huis van Afgevaardigden Wichern's
bezoldiging ter sprake en maakte men er aanmerking op, dat hij wat
meer verdiende dan anderen in gelijken rang, terwijl hij zich slechts
verplicht had om alleen gedurende de wintermaanden te Berlijn te zijn.
In 1862 discussieerden de Afgevaardigden over de verlenging van het
contract met het „Rauhe Haus" en tenslotte sprak een groote meerderheid
zich daartégen uit. Voor Wichern was dat een bittere ontgoocheling,
want het beteekende, dat nu aan de uitvoering van zijn plan
in de naaste toekomst niet meer viel te denken. Wél kon hij, zoolang
hij nog in functie was, ervoor zorgen, dat alle vrijkomende beambtenplaatsen
in de gevangenis van Moabit door zijn Broeders werden bezet;
wel kon hij de andere Pruisische gevangenissen in de toekomst nog
van beambten voorzien, daar de Minister de vrijheid behield, enkele
leerlingen van het „Rauhe Haus" aan te stellen, waar hij dat noodig
achtte, doch het laatste doel : de vorming van een nieuwe generatie
gevangenis-beambten, was in principe onmogelijk geworden.
Evenwel, ondanks het feit, dat hij in 1863 den staatsdienst verliet,
heeft Wichern in de laatste periode van zijn leven toch nog menige
verbetering en vernieuwing op het gebied van het strafrecht en de
strafvoltrekking helpen doorvoeren. O.a., toen na 1866 een nieuw wetboek
van strafrecht voor den Noord-Duitschen Bond moest worden
samengesteld, waarvan de bepalingen, na de éénwording van het rijk,
ook in den nieuwen Staat golden. Het gelukte hem ook, in samenwerking
met de juristen, de celstraf wettelijk voorgeschreven te krijgen voor
gevangenen, die een straf van ten hoogste drie jaar hadden te ondergaan.
Voorts hielp hij een vermindering van de strafmaat te bewerken en
de al te strenge bepalingen der wet betreffende het tijdelijk verlies van
burgerrechten werden, eveneens dank zij hem, verzacht. En tenslotte
schiep zijn werkzaamheid de mogelijkheid tot het handhaven van politioneel
toezicht op ontslagen gevangenen, waardoor hun terugkeer in

94
de burgermaatschappij niet meer bemoeilijkt, doch integendeel bevorderd
werd.
Er is wel eens beweerd, dat Wichern zich in de vrije ontplooiing van
zijn gaven en krachten sterk belemmerd heeft, door in Pruisischen
regeeringsdienst te treden. Doch men vergeet dan, dat hij in zijn bizondere
functie en met zijn speciale volmacht daar toch een arbeid heeft
tot stand gebracht, die hem op een andere wijze en in een andere
positie naar alle waarschijnlijkheid onmogelijk zou zijn geweest. Maar
bovendien heeft hij bewust een offer gebracht aan zijn persoonlijke
ambities, in de hoop, dat door zijn werk in de duistere wereld van de
misdaad het licht van het Evangelie zou vermogen door te dringen.
Gedurende de jaren, in welke Wichern's werkzaamheden in dienst van
het gevangeniswezen plaats vonden, wist hij evenwel, ondanks zijn
veelzijdigen en moeilijken arbeid de gelegenheid te vinden tot allerlei
ander werk.
In 1851 had de universiteit van Halle hem tot doctor honoris causa
in de theologie benoemd en reeds toen had hij deze openlijke erkenning
van zijn baanbrekend werk ten volle verdiend. In 1858 nam hij het
voorzitterschap van het Centraal Bureau van Von Bethmann-Hollweg
over, die toen Minister van Eeredienst werd en van dat jaar af werd
hij de stuwende kracht van het Bureau tot het oogenblik, waarop
hij voor het laatst ziek werd. In 1863 werden, op zijn initiatief, twee
theologen als beroepsarbeiders aangesteld, die tot taak hadden, in nauwe
samenwerking met Wichern, overal in Duitschland nieuwen arbeid te
organiseeren.
Het jaar 1858 zag ook de verwezenlijking van een van Wichern's
lievelingsplannen. Toen werd n.l. het Broederhuis te Berlijn geopend,
dat hij den naam „Johannesstift" gaf, naar den Apostel der liefde.
Onder leiding van zijn stichter was dit huis nauw verbonden met het
„Rauhe Haus" te Hamburg. In de eerste plaats nam het „Johannesstift"
de zorg voor ontslagen gevangenen op zich, waarin het zijn belangrijkste
taak vond; maar in den loop der jaren werd het bovendien hoe langer
hoe meer het hoofdkwartier der Berlijnsche Stadszending.
Weliswaar was er vóór Wichern's tijd in deze stad al werk in deze
richting gedaan, doch het blijft zijn verdienste, dat hij dien arbeid
zoowel reorganiseerde als uitbreidde en in nieuwe banen leidde. Als

95
onderdeelen van de taak, die de Broeders hier op zich namen noemde
Wichern in een zijner verslagen zelf : „werkverschaffing, aanschaffing
van gereedschappen en materialen, inlossen van verpande kleedingstukken,
bemiddeling bij woningverhuurders in gevallen van huurachterstand,
bemiddeling bij armenverzorgers voor ondersteuning, huisvesting
van kinderen, het verschaffen van kleeding en, in vele gevallen
ook van het noodzakelijke geld".
Ook bond men den strijd aan tegen het bedelen per brief, dat in Berlijn
een soort sport geworden was. En in het bizonder ging de gemeenschappelijke
zorg uit naar de z.g. „stille" armen. Samen met de Broeders
bezocht Wichern telkens de armste buurten en het sprak bijna vanzelf,
dat hij dan elke gelegenheid te baat nam om het Evangelie te verkondigen.
Eerst was het „Johannesstift" in een gewone huurwoning gevestigd,
doch in den loop van 1863 kon men in de buurt van de stad een stuk
grond koopen, waar men toen een eigen gebouw zetten liet. Een nadeel,
verbonden aan de afgelegen ligging van het huis, was evenwel, dat de
Broeders, die in het centrum der stad werkten, eiken dag veel tijd en
energie verspilden. Daarom wenschte men op den duur „filialen" in
de stad te stichten, doch het duurde nog tot 1867, voor men daartoe
kon overgaan. Twee jaar later verplaatste men een filiaal naar een meer
geschikte omgeving, maar tot zijn groote teleurstelling moest Wichern
reeds het volgende jaar daar het werk alweer opgeven, bij gebrek aan
financieelen steun van buiten af. Datzelfde geschiedde met den in 1867
ondernomen arbeid van twee Broeders onder de huurkoetsiers. Eerst
in later jaren werd door anderen, door Bruckner, doch vooral door
Adolf Stoecker de geheele arbeid der Berlijnsche Stadszending op
breeder basis opnieuw begonnen, doch ook toen trad men daarbij in
Wichern's voetspoor. Daarom is hij in feitelijken zin toch de stichter
van dat werk.
De oorlogen, die achtereenvolgens door Duitschland werden gevoerd,
verschaften Wichern en zijn medewerkers ruim de gelegenheid, het
werk der liefde tot de slagvelden uit te breiden. In den oorlog tegen
Denemarken organiseerde hij een „Veldzending". „De Broeders van het
„Rauhe Haus" waren de eersten, die toen op een Europeesch slagveld
met den Roode Kruis-band om den arm hun werk verrichtten".
In den oorlog tegen Oostenrijk stichtte Wichern de „Velddiaconie" en

96
toen de oorlog van 187o uitbrak begon hij dien arbeid opnieuw, doch
nu op uitgebreider schaal.
Als 't ware zoo tusschendoor hield hij zijn aandacht bij alle andere
werk, dat op het gebied der Inwendige Zending overal gedaan werd.
Een groot geluk was het daarbij voor hem, dat hij sinds 185o in het
„Rauhe Haus"een toegewijd helper bezat in Theodor Rhiem. Later
werd Wichen's zoon daar de leider. Zooals terloops al opgemerkt is,
woonde Wichern 's winters te Berlijn, maar gedurende den zomer was
hij elk jaar weer in Hamburg om er de dagelijksche leiding zelf in
handen te nemen.
Van 1838 tot 1866 werkte Wichern bijna ononderbroken en gedurende
die jaren verrichtte hij een arbeid, zoo omvangrijk en veelzijdig en
daarenboven van zoo baanbrekende beteekenis, dat zelfs zijn enorme
kracht en ongeloofelijke energie daartegen op den duur niet opgewassen
bleken. Eindelijk wreekte zich dan ook de geringe zorg, die hij
altijd aan eigen welzijn besteed had. Een zware ziekte hield hem gedurende
1866 langen tijd in haar greep. Doch hij herstelde en zes jaar
lang genoot hij opnieuw het volle bezit van zijn lichamelijke en geestelijke
krachten.
De oorlog van 1870 eischte ook zijn jongsten zoon als slachtoffer en
dien slag kwam de beroofde vader niet meer te boven. Nog een paar
jaar hield hij zich met groote moeite op de been en poogde hij zijn werk
op den ouden voet voort te zetten. Doch zijn krachten begaven hem
meer en meer en in 1874 moest hij allen arbeid voorgoed opgeven.
Zeven lange jaren vocht zijn geest nog tegen de kwaal, die zijn lichaam
uiterst langzaam sloopte.
Eerst op den 7den April 1881 werd hij uit zijn lijden verlost.

V
GEORGE WILLIAMS
WANNEER wij er ons toe zetten, in dit hoofdstuk het leven en den
arbeid van George Williams in het kort te beschrijven, bemerken
we, dat we met betrekking tot dezen Christen voor een bizondere
situatie staan.
Immers, deze man heeft zijn leven niet restloos besteed met het volbrengen
van een taak en een arbeid in het Koninkrijk Gods, waartoe
hij op de eene of andere wijze geroepen werd. Hij is niet de pionier van
het Christelijke werk onder jongemannen en zoomin als hij de eerste
was, die zich met dien arbeid bezig hield is hij „de" stichter der
Christelijke Jongemannenvereenigingen.
Maar, behalve dat George Williams het slagwoord vond: „Evangelisatie
onder jongemannen dóór jongemannen" en tot dien arbeid niet slechts
den stoot gaf, doch dien zélf ook zijn leven lang verrichtte, is hij óók
de eenvoudige boerenjongen, die zich opwerkte van leerling in een
manufacturierswinkel tot directeur van een groot Londensch koopmanshuis.
Naar de overtuiging van zijn vader en broers volkomen ongeschikt
voor het landbouwbedrijf, werd hij door hen naar de stad gezonden,
waar men met zulke mislukkelingen altijd hier of daar nog wel
wat kon aanvangen. De kleine, maar stevige jongen vond er het milieu,
waar zijn karakter zich ontwikkelen kon en waar zijn capaciteiten
tot haar recht konden komen. Dank zij ijver, bekwaamheid en organisatietalent
klom hij op de maatschappelijke ladder tot de hoogste
sport: bij zijn dood was George Williams een rijk en gezien zakenman,
die de leiding had van een bedrijf, dat zich vooral door zijn krachtsinspanning,
dank zij zijn inzicht en vakbekwaamheid zóó had ontwikkeld,
dat het tot de grootste in zijn branche behoorde.
Maar in dit verhaal van George Williams' leven en arbeid wenden wij
opzettelijk onze aandacht en belangstelling áf van de interessante en
schitterende carriëre, die de boerenjongen uit Somerset beleefde. Wij
7

98
stellen ons niet voor, te vertellen, hoe deze man „groot en rijk" werd,
want al moge zulk een relaas van belang zijn voor hen, die het óók
willen worden en die voor zichzelf aan geen andere zaak gróóter beteekenis
toekennen, er is, naar de visie van het Christelijk geloof, in
het leven van ieder jong mensch tóch iets, dat van hooger belang is
dan de vraag, hoe hij in de wereld kan vooruit komen en zich een belangrijke
positie verwerven. Dat is de cardinale vraag, welke plaats
God in dat leven inneemt.
Want de leerjongen, die warenhuisdirecteur werd, de jongeman, die
van het platteland naar de stad kwam en er een vooraanstaand zakenman
in de Londensche city werd is dezelfde, die in zijn kantoor aan
den wand de spreuk had doen aanbrengen : „God eerst" en die, wat
méér zegt, daarmede in zijn persoonlijke en zakelijke leven ook ten
volle ernst maakte.
Daarom is voor ons en in dit levensverhaal zooveel belangrijker het
antwoord op de vraag, welke plaats God in het leven van George
Williams innam dan de vraag, hoe hij zich een positie verwierf. We
zullen zien, dat de plaats van God de centrale plaats was en dat dit feit
dat leven eerst recht belangrijk maakte.
De koopman Williams moge voorspoedig zijn geweest bij den opbouw
van zijn firma, hij moge zijn zaken met ijver, bekwaamheid en overleg
hebben uitgebreid en er veel geld mee hebben verdiend, tegen het einde
van zijn rijk en werkzaam leven werd hij niet dáárom in den adelstand
verheven en tot eereburger van Londen benoemd. Deze en andere
eerbewijzen van medemenschen ontving Williams omdat hij met
zijn „God eerst" zoo ten volle ernst had gemaakt, dat het in zijn leven
en arbeid zichtbaar was geworden en vruchten had gedragen.
Williams is in weinig dingen een zeer bizondere, een merkwaardige
figuur. Als mensch was hij een typisch Engelsch zakenman van de
z 9de eeuw. Die eeuw was rijk aan mannen, die zich uit een eenvoudig
milieu hadden opgewerkt tot belangrijke posities in handel, nijverheid
of industrie, dank zij hun bekwaamheid, hun energie en hun voortvarendheid.
Mannen, die eenvoudig bleven ondanks hun succes, die
stoere werkers waren, een vooruitzienden blik bezaten en optimist
waren in hart en nieren.
Williams onderscheidde zich van hen in weinig —zoo men zijn Christe-

99
lijk geloof buiten beschouwing laat. Maar dat laatste kan men met
betrekking tot zijn persoonlijkheid en zijn leven nu juist niet. Want
George Williams was niet: koopman én Christen; het eerste dagelijks
en het tweede 's Zondags, doch hij was een man, in wiens existentie
geloof en dagelijksche levenspractijk op zeldzaam gelukkige wijze
tot een éénheid versmolten waren. Zijn geloof beinvloedde niet maar
zijn koopmansleven, doch hij was zakenman op de wijze, waarop een
Christen dat, naar zijn visie, alleen maar zijn kan. De spreuk „God
eerst" sierde den wand, niet van zijn huiskamer, doch van zijn kantoor
en voor wie den tijd en de maatschappij waarin Williams leefde eenigszins
kent, zegt dat wel iets.
Wij zullen evenwel op de volgende bladzijden nog gelegenheid te over
vinden om te toonen dat en op welke wijze Williams zakenman en
Christen in éénen was.
George Williams werd op 11 October 1821 geboren op de boerenhoeve
van zijn ouders in de buurt van Dulverton in het graafschap Somerset.
In dien tijd was de landbouw nog een bedrijf, waarin het zware werk
nog niet voor een belangrijk deel door machines was overgenomen
en George's ouders hadden van dien arbeid in het bizonder hun deel,
want hun hofstede lag als 't ware op de grens van de bewoonde wereld
en achter hun landerijen strekten zich de woeste heidevelden uit.
Geslachten lang hadden de Williams op Ashway-hoeve gewoond en
gewerkt. De hofstee was oud en primitief was ook de meubileering.
De tafel b.v. had in het blad een reeks uithollingen, die de plaats
van borden innamen. Daarin werden de spijzen gestort, die de gezinsleden
aan de maaltijden vereenigden. Eerst de pudding met stroop
om den grootsten eetlust weg te nemen, dan het gezouten varkensvleesch,
waarmede men zuiniger omspringen moest.
De boeren van Dulverton en omstreken waren conservatieve lieden,
gehecht aan gewoonte en overlevering; ze staken vol eeuwen-oud
bijgeloof en waren over 't algemeen ruwe klanten, forsch met de vuist,
snel met het mes; lieden, die hun ruwe en brutale hartstochten al te
vaak den teugel vierden.
In het gezin van Amos en Elisabeth Williams was George, de jongste
van acht zonen, min of meer het nakomertje en toen hij opgroeide

I00
bleef hij wat klein van stuk, hoewel zijn gezondheid uitstekend was.
Vader Williams was een strenge en stugge boer, de Moeder daarentegen
een blijmoedig, innemend persoontje, altijd gereed om iedereen vriendelijk
te bejegenen en te helpen. Van beide ouders kreeg George iets mee:
van zijn vader de rustige evenwichtigheid en vastberadenheid, van zijn
moeder de vriendelijkheid en den tact om met menschen om te gaan.
In de rustige omgeving van de afgelegen boerenhofstede bracht George
zijn kinderjaren door. Dank zij den voortdurenden omgang met zijn
oudere broers was hij vroeg bij de hand en slagvaardig met zijn woord.
De broers wisten, dat hij altijd grappige verhalen kon vertellen en hij
was de levendigste van het gezelschap, dat gedurende de lange winteravonden
rond het groote open haardvuur gezeten was.
Toen hij er den leeftijd voor had, werd George naar de school van Juffrouw
Timlett te Dulverton gezonden, waarheen een knecht te paard hem
iederen morgen bracht. Een paar jaar later ging hij in Tiverton ter
school en hoewel het schoolleven in dien tijd bijna nergens een genoegen
voor kinderen was, moet het in de school van Gloyn toch wel
bizonder hardhandig zijn toegegaan. Men had daar b.v. de gewoonte,
de kinderen te kastijden door hen met een koperen hamer op het
hoofd te slaan!
Ook George's godsdienstige opvoeding verschilde in niets van hetgeen
het deel was van honderden andere jongens in zijn tijd. Hij werd
gedoopt en aangenomen in de Engelsche Staatskerk en ging zoo af en
toe met zijn ouders een kerkdienst in Dulverton bijwonen. Van echt
geestelijk leven was er in dien tijd en in die streken maar weinig te
bespeuren. Vele predikanten waren bekwame sportslui of goede jagers,
doch die het met hun ambt niet al te nauw namen. In de kerk van
Dulverton kon George, als hij er kwam, soms de prijzen bewonderen,
die voor de winnaars van plaatselijke wedstrijden beschikbaar gesteld
werden en zijn blik zal bij zulke gelegenheden wellicht telkens met iets
van begeerigheid zijn blijven hangen aan het pronkstuk, den witten
hoed met linten, die een eereplaats had op den lessenaar van den voorlezer....
Op zijn dertiende jaar verliet de jongen de school te Tiverton en kwam,
als zijn oudere broers eerder, op de boerderij. Maar schraalhans was
daar keukenmeester en er waren feitelijk te veel hongerige magen.

I0I
Eén der zoons had de plaats reeds verlaten en zich als lakenhandelaar
te Dulverton gevestigd. Het bedrijf van boer Williams leverde niet
voldoende op om allen te onderhouden en bovendien waren de tijden
slecht.
Toen George een poosje had meegewerkt werd het voor allen duidelijk,
dat er geen boer in hem stak. Zelfs in het jagen vond hij niet het rechte
genoegen en vaak uitte hij den wensch, naar de stad te mogen trekken.
Hoe hij daartoe lust kon gevoelen begrepen zijn ouders niet. Wat
moest men, in vrede, den geheelen dag in de stad wel uitvoeren!
Maar een van George's onhandigheden besliste tenslotte de zaak.
Op zekeren dag moest hij een wagen met hooi voor den opkomenden
donderbui binnen halen en bij dat karwei lette hij niet voldoende op
zijn paarden, tengevolge waarvan de hoog opgeladen wagen plotseling
kantelde en in de greppel, terzijde van den weg, terecht kwam.
's Avonds werd er een soort familieraad gehouden, waar men de zaak
ernstig besprak. Neen, iemand, die niet eens met paard en wagen kon
omgaan moest men toch maar naar de stad laten gaan. Feitelijk kon
men geen zwaarder straf voor den jongen bedenken. „Het was een
banvonnis".
Dank zij de bemiddeling van den broer in Dulverton kreeg George
spoedig een baantje bij den manufacturier Holmes te Bridgewater.
Op een zomerdag van 1836 werd hij er door zijn vader in een boerenkar
heen gereden.
„Ik kwam in Bridgewater als een suffe, onnadenkende jongen, die
verslaafd was aan het vloeken". Zoo karakteriseert, in later jaren,
Williams zichzelf. Maar het schijnt met die suffe onnadenkendheid
toch wel losgeloopen te hebben — en daaraan ziet men, hoe moeilijk
het kan zijn, zichzelf recht te beoordeelen — want het bleek Holmes
al spoedig, dat hij in den nieuwen leerling een knaap ontmoet had,
die blijkbaar voor koopman geboren was.
George begon zijn arbeid in den winkel zooals iedere andere leerling:
er viel altijd van alles op te ruimen, de vloeren en toonbanken moesten
schoon en netjes worden gehouden en er waren honderd en één karweitjes,
goed genoeg voor „den jongen". Maar in een zaak, die groot
genoeg is om zeven en twintig mannelijke en vrouwelijke bedienden
werk te verschaffen, wordt een leerling, als hij goed wil, spoedig baanwijs.

IO2
En George was een knaap, die goed wilde. Zijn belangstelling voor
alles, wat „de zaak" betrof was groot, zijn lust om te leeren verraste
de andere bedienden en voortdurend vroeg hij bizonderheden over al,
wat hij niet dadelijk begreep.
De patroon zette hem achter de toonbank en tot ieders verbazing
maakte hij daar niet alleen een goed figuur, doch hij bleek uitnemend
op zijn plaats bij het bedienen van damesklanten. George wilde wéten
om vooruit te komen; hij zag in, dat iemand, die wat bereiken wil,
zich moet inspannen. Daarom was hij er steeds, ook in zijn vrije uren,
op uit, bizonderheden omtrent goederen, prijzen en klanten op te sporen
en te memoreeren.
Intusschen had de zaak toch niet George's uitsluitende belangstelling.
Een paar der mannelijke bedienden — alle employé's woonden, naar
de gewoonte van dien tijd bij den patroon in hetzelfde huis — ergerden
zich aan zijn vloeken en ruwe taal. Ze spraken er den jongen over aan
en deden hun best, hem deze leelijke gewoonte af te leeren. Bepaald
gemakkelijk viel hun dat niet. Williams schrijft later, in een brief aan
een zijner relaties daarover het volgende „Ik had de slechte gewoonte
van te vloeken en ik zag hoe langer hoe meer in, dat zij (de beide oudere
collega's) naar den hemel gingen en ik op den weg naar de hel was.
Ik begon te bidden, maar zelfs als ik op de knieën lag kwamen er
vloeken op mijn lippen".
Toch hebben die twee oudere kameraden grooten invloed op den jongen
uitgeoefend. Niet alleen, zelfs niet voornamelijk door hun prediking
in woorden, doch door de prediking, die er van hun daden, hun Christelijken
wandel uitging. Hier voor het eerst zag Williams, dat „iets"
deze beide jonge mannen van de anderen onderscheidde en hij probeerde
er achter te komen, wat dat precies was. Toen hij het wist en
begreep heeft hij het nooit meer vergeten en in later jaren wees hij
er de jongemannen in hun vereenigingen telkens weer op, van welk
een onberekenbare beteekenis het geloof is, dat zich in de daad bewijst.
Holmes, de manufacturier, was geen lid der Anglicaansche kerk, doch
behoorde tot de Methodisten. Van zijn personeel eischte hij, dat zij des
Zondagsmorgens allen met hem naar de Zionskapel zouden gaan.
Dat lijkt wel wat despotisch, doch 't had ook zijn goede zijden en met
betrekking tot den jongen Williams was het zelfs van de grootste be-

103
teekenis. Aanvankelijk had de jongen bezwaren, doch toen hij die aan
zijn moeder schreef, antwoordde zij heel laconiek, dat hij dan maar
's middags naar „de gewone kerk" moest gaan „om het weer goed
te maken".
De man, die hem feitelijk aan de betrekking bij Holmes geholpen had,
was een overtuigd Unitariër en hij noodigde Williams des Zondags
nogal eens bij zich, met de bedoeling, hem dan, na den maaltijd mee
te nemen naar zijn kerk. Daar voelde de jongen evenwel nog minder
voor dan voor de godsdienstoefeningen in de Zionskapel, want, zoo
zegt hij : „ik begreep langzamerhand, dat een leer, die over het offer
van Christus heen liep, de ware niet kon zijn". Toen de man er weer
eens op aandrong, dat George met hem zou meegaan, ditmaal omdat
zijn predikant over de zonsverduistering zou preeken, die juist dien
dag plaatsgreep, weigerde de jongen kort en bondig, waarop de man
zoo boos werd, dat hij hem dreigde, zijn familie over zijn gedrag te
zullen inlichten. Werkelijk schreef hij ook een brief die in het gezin der
Williams' aanleiding werd tot een ernstige bespreking. Men werd nu
werkelijk bevreesd, dat George tot niets zou blijken te deugen. Doch
één van de zoons, Robert, zeide: „Mijn raad is, dat wij George met
rust laten. Mogelijk heeft hij gelijk en wij ongelijk". En daarbij bleef het.
Eens op een Zondagavond in den winter van 1837, zat George weer in
een der banken van de kleine kapel, waar de eenvoudige Methodistenpredikant
Evan James preekte. Die prediking trof den jongen man op
de een of andere wijze zoo sterk, dat hij, thuisgekomen, ergens achter
in den winkel neerknielde en zich spontaan aan God overgaf. „God
hielp mij", zoo schrijft hij later, „om mijzelf geheel aan Hem over te
geven. Ik kan U de vreugde en den vrede niet beschrijven, die in mijn
ziel vloeiden, toen ik voor het eerst zag, dat de Heer Jezus voor mijn
zonden gestorven is en ze mij vergeven waren".
In Maart 1838 werd Williams lid van de Methodistenkerk en van dat
oogenblik aan nam hij deel aan het kerkelijk leven en den kerkelijken
arbeid.
Zijn bekeering was geen schokkende gebeurtenis geweest, doch zij
was eenvoudig het moment, waarop een jonge man de genade Gods
aangreep en besloot, nu voortaan zijn leven geheel te wijden aan Hem,
dien hij liefhad. Hij gevoelde, dat zijn bekeering, om haar echtheid

104
te bewijzen, ook vruchten dragen moest en de liefde die hijzelf gevoelde
voor zijn Heer, dreef hem er van zijn zestiende tot zijn vier en tachtigste
jaar voortdurend toe, van die liefde te spreken en te getuigen
en haar, zoo mogelijk, bij anderen op te wekken en aan te wakkeren.
Behalve de beide oudere collega's, met wier geloof hij in de zaak van
Holmes het eerst had kennis gemaakt, waren het voornamelijk twee
mannen, die, gedurende de eerste jaren na zijn bekeering, sterken invloed
op hem uitoefenden. Het waren de Amerikaansche Evangelist Charles
G. Finney en de befaamde kanselredenaar Dr. Thomas Binney,
die Williams later in Londen leerde kennen.
Wij staan even bij dien invloed stil.
Van Finney kwamen juist in dien tijd een paar boeken uit, die er
door hun inhoud veel toe bijdroegen, een opwekkingsbeweging te veroorzaken.
Het waren de „Lezingen voor belijdende Christenen" en
„De Opwekkingen op het gebied van den Godsdienst", die Williams
uitermate boeiden omdat hetgeen erin gezegd werd zijn geloof versterkte
en verdiepte en vooral het vuur in hem aanwakkerde, dat door zijn
bekeering reeds in zijn hart ontstoken was. In 't bizonder op het gebed
vestigden Finney's werken Williams' aandacht. Hijzelf werd in zijn
tijd wel „de apostel met de vereelte knieën" genoemd, omdat het bidden
zulk een groote plaats in zijn leven innam.
Maar Finney had nog meer goede dingen. Hij was een man met een
practisch, gezond verstand, van wie de opmerking afkomstig heet,
„dat iemand, die de zaak, welke hij dreef, niet tot een deel van zijn
godsdienst maakte, God niet diende". Hij werd nooit moe, de menschen
met de pakkendste beelden en de sterkst gekleurde uitdrukkingen
erop te wijzen, dat zij voor God zondaars waren en zich te bekeeren
hadden, op straffe van anders in de hel terecht te zullen komen. Het
belangrijkste, wat ieder geloovige daarom tijdens zijn aardsche leven
te doen had, was het redden van zielen. Daaraan besteedde hijzelf
alle gaven en krachten en hij spoorde er zijn medechristenen ook voortdurend
toe aan. „Indien gij de voornaamste taak van het leven verzuimt,
waar leeft gij dan voor ?", placht hij te vragen.
Men vindt bij Williams veel terug van hetgeen Finney sprekende en
schrijvende onder woorden bracht. Ook in hém leefde die brandende
ijver, zielen te redden en te leiden tot den Heer, ook hém was eigen

105
die voornamelijk op de levenspractijk gerichte vroomheid, die nuchtere
zin voor de werkelijkheid.
In den grond van de zaak was Williams, evenals Finney en vele andere
menschen, een ongecompliceerde geest. Terecht zegt een van zijn
biografen van hem: „Hij was geen man van studie, noch van veel
lezen; punten van critiek of fijnheden van de leer hebben nooit bizonder
zijn belangstelling gehad. Hij wist niet van en gaf niet om de uitkomsten
van taalkundige en historische onderzoekingen naar de echtheid van
de Schrift. Hij had in zijn wezen noch poëzie noch mysticisme, slechts
een godsdienst voor de practijk kon hem treffen". „Als hij eenmaal
een besluit had genomen schenen geen kwesties hem meer te hinderen.
Hij werd door geen twijfel verontrust".
Een niet minder beslissenden invloed onderging Williams van Dr. Thomas
Binney.
Diens prediking en onderwijs waren even origineel als de toespraken
en de boeken van Finney, doch meer van den geest der liefde doordrenkt.
Bij hem vond men dat optimisme, dat vertrouwen in den mensch,
dat ook Williams later typeerde en dat bij beide mannen voortsproot
uit hun liefde jegens den naaste, een liefde, die zij van Christus
zélf geleerd hadden. Van Binney zijn de volgende karakteristieke
regels, waarvan de inhoud in Williams' woord en daad is terug
te vinden:
„Ach, laat ons meer vertrouwen in elkander hebben, al steunen wij
ook somtijds op een riet, dat onze hand en misschien ons hart doorboort;
laat ons toch niet het geloof in den mensch, in den Christen, opgeven.
Laat ons het eerlijke, welgemeende geloof niet opgeven in ware mannelijkheid,
rechtschapenheid en zuiverheid van beweegreden en bedoeling....
Ik geloof, dat, als wij argeloos zijn omtrent het kwaad, er
niet alleen oprechtheid in onszelve, maar ook een eerlijk, edel, hartelijk,
openhartig vertrouwen in elkander zal zijn."
Zulke woorden zouden van Williams zelf afkomstig kunnen zijn.
Uit later jaren dan natuurlijk, dan uit die, waarop onze aandacht hier
thans nog gevestigd is.
Toen George ongeveer negentien jaar was, liep zijn leertijd in de zaak
van Holmes ten einde. In de voorafgaande jaren had zijn oudere broer
Fred bij de firma Hitchcock en Rogers in Londen gewerkt en zich

1o6
daarna te North Petherton als manufacturier gevestigd. Naar hem
begaf George zich, toen hij Bridgewater verliet en hij werkte er gedurende
een half jaar in den winkel. In dien tijd werd hij het gezin
van zijn broer tot zegen, door hem te wijzen op het verzoeningswerk
van Christus. Op zijn vrije dagen hield hij zich bezig met Zondagsschoolarbeid
in de omliggende dorpen.
Toen Fred Williams in het najaar van 1841 naar Londen reisde om er
zijn inkoopen voor het aanstaande seizoen te doen, nam hij zijn jongeren
broer mee en stelde hem voor aan den heer Hitchcock, zijn vroegeren
patroon. Deze keek George eens critisch aan en antwoordde op de
hem eigen, kort aangebonden toon: „Voor hem heb ik geen plaats,
hij is te klein".
Maar na wat heen en weer praten gelukte het den beiden broers toch,
Hitchcock ertoe over te halen, het met den jongen te probeeren. En
dus begon George spoedig daarna zijn arbeid in de zaak, waaraan hij
voor zijn verdere leven verbonden zou blijven.
Jaren tevoren was Hitchcock op dezelfde wijze begonnen als zijn nieuwe
bediende en na in verschillende plaatsen een winkel te hebben gedreven,
had hij zich geassocieerd met Rogers, die, hoewel toen nog jong, toch
niet meer in staat was, zich aan zijn zaken te wijden. Onder de leiding
van den bekwamen Hitchcock breidde de firma haar werkzaamheden
spoedig uit en dat wel zoodanig, dat er, op het tijdstip, waarop George
Williams zijn intrede in de zaak deed, honderd veertig bedienden werkten.
De ruime sorteeringen, de uitmuntende service, de goede kwaliteiten
der waren en de betrekkelijk lage prijzen lokten de klanten van
ver buiten de city.
Ook bij Hitchcock en Rogers waren alle employé's intern en zij sliepen
er op de ruime zolderverdieping van het gebouw in kamertjes met
bedden voor twee personen. 's Avonds klokke elf werd de buitendeur
gesloten en wie zich dan aan den verkeerden kant bevond, moest den
nacht maar buiten doorbrengen. Natuurlijk probeerden laatkomers,
op allerlei slinksche manieren hun slaapkamertjes toch te bereiken
en daarbij werden ze vaak geholpen, door degenen, die reeds binnen
waren.
Weliswaar moesten de bedienden om elf uur onder de wol zijn, doch de
meesten kwamen na de controle dan weer uit bed, haalden den verstopten

I07
sterken drank en de kaarten te voorschijn en zetten het drinken en
spelen voort, waarmede zij • zich hadden bezig gehouden tijdens de
schaarsche vrije oogenblikken, die de lange werktijden hun overdag
lieten.
Want er moest in dien tijd langer en intenser gewerkt worden dan in
onze dagen in winkels het geval is. Des morgens om zeven uur begon
men en eindigde des zomers pas om negen uur, des winters om acht
uur des avonds. Wie winkelbediende was vond daarom weinig gelegenheid
tot studie en ontspanning en dat had tot gevolg, dat men in den regel
ook weinig of niets dééd om zich te ontwikkelen, doch zich liever overgaf
aan allerlei uitspattingen, zoodra men zich maar even van den dagelijkschen
druk vrij gevoelde.
De geest en het moreel onder de bediendenbevolking bij Hitchcock
en Rogers waren bedroevend. Men zei wel, dat het bijna onmogelijk
was, bij deze firma te werken en toch een Christen te blijven. Maar
toen Williams drie jaar in de zaak had gearbeid, gold bijna het tegenovergestelde
: het was welhaast onmogelijk, er in dienst te zijn zonder
Christen te worden. Dat feit toont, duidelijker dan wat ook, wie de jonge
man als godsdienstige persoonlijkheid was.
De meening, dat Williams naar Londen gekomen zou zijn met het vaste
voornemen, er carriëre te maken, is niet juist. Hij was evenmin in
staat, eigen capaciteiten scherp te onderscheiden en te beoordeelen
als hij bij machte was, in te zien, dat een energiek, goedwillend jong
mensch juist in dien tijd den wind in de zeilen had. Aanvankelijk
stelde hij zich voor, zich als manufacturier in het een of andere dorp
te vestigen, evenals zijn beide broers en toen hij eenmaal bij Hitchcock
en Rogers was aangesteld, dacht hij er niet aan, daar voorgoed te
blijven en er zich een positie te scheppen.
Wat hij echter wél van plan was, bracht hij ook ten uitvoer met die
doortastendheid en beslistheid, die hem kenmerkten: hij wenschte op
de plaats, waar hij gesteld was, te arbeiden als Christen. Zooals hij na
zijn bekeering in Bridgewater het initiatief had genomen tot bidstonden
en Bijbelbesprekingen, waardoor de geheele atmosfeer in de zaak
van Holmes gaandeweg grondig was veranderd, zoo stelde hij zich in
Londen voor, zich niet alleen bekwaam te toonen in zijn dagelijksche
werk, doch tevens, zooveel dat in zijn vermogen lag, zijn mede-jonge-

Io8
menschen tot zegen te zijn door hen bekend te maken met Jezus Christus.
Toen hij zijn collega's wat beter leerde kennen, onderscheidde hij
spoedig, wie eens geestes met hem waren en wie zonder gedachten aan
God en godsdienst het leven doorgingen. Hij toonde zich een geboren
menschenkenner en tegelijk een uitnemend tacticus, wanneer hij de
jongelieden, met wie hij samenwerkte aansprak over de geestelijke
dingen, die voor hemzelf van het allergrootste belang waren. Nooit
drong hij zich op, nimmer wekte hij den indruk, dat hij proselieten
wilde maken, doch met een kwinkslag en een prettig gezicht wist hij,
op het juiste moment, zijn gezegden te lanceeren en zijn opmerkingen
te maken, die tot nadenken stemden. De bidstonden, die hij aanvakelijk
met twee of drie collega's op zijn kamertje hield, werden in den loop
des tijds telkens door meer jonge mannen bezocht, die ook des Zondags
dikwijls samen naar de kerk gingen.
Het was te Londen, dat Williams in aanraking kwam met zijn „geestelijken
vader" Dr. Thomas Binney. Telkens leest men in zijn dagboek:
„Dr. Binney gehoord — een goeden dag". Trouwens, dat dagboek —
een der weinige documenten, waaruit Williams' levensbeschrijver
putten kan voor de directe kennis van zijn persoonlijkheid en zijn
leven — werpt, met zijn korte notities betreffende allerlei zaken en
aangelegenheden, een duidelijk licht op de godsdienstige belangstelling
van den jongen man. Op den eersten Zondag van 1843 schrijft hij b.v.:
„Naar de bidstond te Woolbridge gegaan, kwartier over zeven ; de
godsdienstoefening bij ons aan huis bijgewoond van negen tot tien;
Dr. Binney gehoord. In den namiddag samenkomst met verscheidene
scholen in de Waag, geëindigd om half vijf ; op theetijd naar Hitchcock
terug; Bijbellezing aangehoord; naar de Kapel geweest; Dr. Binney
gehoord — een goeden dag".
Men meene nu op grond van deze aanteekeningen echter vooral niet,
dat de bedoelde Zondag een zeer drukke was en daarom een uitzondering
vormde. Integendeel, het was een van de rustigste Zondagen, die
Williams gedurende zestig jaar kende.
Behalve met het werk op de Zondagsschool, waarvan hij spreekt,
werd hij iets later ook bezig gehouden door bezoeken aan de Londensche
achterbuurten, door het leiden van godsdienstige bijeenkomsten in de
donkerste districten van de groote stad en door allerlei ander werk,

109
dat hij nog op zich nam. Iemand, die hem eens in Londen opzocht,
vertelt ervan, hoe hij met den jongen Williams meeging om de kinderen
te bezoeken, die de Zondagsschool verzuimd hadden :
„Toen wij naar een andere verdieping afdaalden, bracht ons een brommerig
„binnen" in tegenwoordigheid van vier Ieren, die kaart speelden.
George Williams stond onverschrokken voor hen en zonder acht te
slaan op hun bewering, dat zij dien morgen de mis hadden bijgewoond,
kenschetste hij hun gedrag in zulke scherpe bewoordingen, dat wij hen
zwijgend en blijkbaar sterk onder den indruk achter lieten. Hij kon
met kinderen op een zolderkamertje zoo teer zijn als een moeder, doch
den sabbathschender trad hij tegemoet met de stoutheid van een leeuw".
Williams toonde zich in zijn dagelijkschen arbeid en bij al het werk,
dat hij daarenboven nog deed een jongen man met een zeer krachtig
physiek. Hij kon langer werken en meer doen dan eenig ander, zonder
tenslotte doodelijk vermoeid te worden. Terwijl hij in den loop der jaren
sinds 1841 bij Hitchcock en Rogers telkens belangrijker en verantwoordelijker
werk opgedragen kreeg en zijn bekwaamheid en ijver beloond
werden door de promotie, die hij een en ander maal maakte; terwijl hij,
zooals we al zagen, veel van zijn aandacht en belangstelling gaf aan
allerlei Christelijk werk, vond hij onderwijl toch nog den tijd, in de zaak
met zijn collega's te spreken over het Evangelie. Zelfs beijverde hij
zich tenslotte ook nog, te zorgen voor zijn algemeene ontwikkeling
en nam hij gedurende eenigen tijd muzieklessen. Later volgde hij een
cursus in welsprekendheid en wanneer hij een enkele maal familieleden
op bezoek kreeg, nam hij hen nogal eens mee naar het Polytechnisch
Instituut, waar in die dagen voorlezingen over allerlei onderwerpen
gehouden werden. Hij gaf weinig om boeken en hechtte geen al te
hooge waarde aan kennis, doch wel was hij er steeds op uit, de al te
groote leemten, die zijn bescheiden schoolopleiding gelaten had, aan
te vullen.
In Juli 1844 maakte hij opnieuw promotie. De aanteekeningen, die hij
daarover maakte typeeren hem zoo scherp, dat we niet nalaten kunnen,
ze hier gedeeltelijk te citeeren:
„De heer Hitchcock vroeg mij, of liever, hij bood mij aan, de inkoopen
te doen voor de afdeeling wollen goederen. En nu, Heer, opent zich voor
mijn oog een nieuwe werkkring in Uwen wijngaard. Gij hebt mij hier

IIO
gebracht en mij tot nu toe gesteund, en nu, o God, vraag ik om Uw
leiding. Indien het Uw wil is, dan zult gij den heer Hitchcock tot deze
overeenkomst gezind maken, maar indien niet, moge hij er zich dan
tegen verzetten. Ik zoek geen eer, noch rijkdom, noch weelde, doch
alleen de verheerlijking van Uwen Naam. 0 God, laat mijn roepstem
U bereiken. Ik smeek het U in den Naam van Jezus. Heer, open mijne
ooren, o, dat ik een stem achter mij hooren moge, die zegt: „Dit is de
weg, bewandel dien". 0 God, indien het niet overeenkomt met Uw wil,
moge het dan door iets verhinderd worden. Wilt gij invloed oefenen
op zijn geest en als het ook Uw wil is, laat het dan gebeuren, heilige
Vader en doe mij gevoelen, dat ik op het pad ben, dat Gij wilt, dat ik
bewandelen zal".
Voor wie zulke woorden de uitdrukking vormen van hetgeen in zijn
hart en geest leeft, staat niet slechts de wereld open, maar voor hem
is ook een weg gebaand en een pad geëffend. Dit „God eerst" toont een
Christelijk geloofsleven, dat de geschiktheid tot den dagelijkschen
arbeid niet ondermijnt en de scherpzinnigheid niet afstompt, die in
den handel zoo noodzakelijk is. Deze jonge man, die zijn leven vormde
naar zijn geloof op een leeftijd, waarop de meeste andere jongemannen
slechts eerzuchtige plannen koesteren, werd geroepen tot een verantwoordelijken
werkkring, waarin veel afhing van zijn vakbekwaamheid,
zijn voortdurende oplettendheid en zijn doorzicht.
Onderwijl besteedde deze zelfde jonge man veel vrije oogenblikken
aan stil gebed ten behoeve van diegenen onder zijn collega's, die Christus
niet kenden. Aan het einde van het jaar 1843 noteert hij de namen van
negen vrienden, voor wie hij in 't bizonder heeft gebeden en die „allen
Christus hebben ontvangen". Op 23 December 1844 spreekt hij van
een groep menschen, voor wie hij bidt en den 1sten Januari van het
volgende jaar „zijn zes van hen overtuigd en geven blijken van het
werk der genade".
De jonge menschen, die met Williams op zijn kleine zolderkamertje
bijeenkwamen om te bidden en den Bijbel te bespreken, werden door
hem — hoe kon het anders -- in kennis gebracht met de werken van
Finney, die hem zelf zoozeer tot zegen waren geweest. Men vormde
een soort van huiselijk Zendelinggenootschap, dat zich ten doel stelde
met ieder, die tot te zaak behoorde, over zijn eeuwig heil te spreken,

III
wanneer de ongezochte gelegenheid zich daartoe voordeed. In iedere
bijeenkomst werden de namen genoemd dergenen, voor wie gemeenschappelijk
gebed noodzakelijk was en op deze wijze werd de een na
den ander aangewezen. In de meeste gevallen werden het geloof en
het gebed beloond en verhoord met de bekeering van deze jongemenschen
en de kring, die regelmatig bijeenkwam werd door hun toetreden dan
weer versterkt.
In later jaren vertelde Williams graag van een der geschiedenissen,
welke met deze gemeenschappelijke gebedsactie verbonden is. Eén
der employé's, een zekere Rogers, die een hoogen rang bekleedde bij
de firma, had de kleine gemeenschap van Williams in het bizonder
tegengewerkt. Het gelukte geen der vrienden, tot hem door te dringen
en contact met hem te verkrijgen. Hij was de oprichter van een soort
„café chantant", dat des Zaterdagsavonds in het naburige café „De
Gans en het Rooster" gehouden werd. Ontmoette hij een der bedienden,
die zich bekeerd hadden, dan pakte hij hem beet en voegde hem toe :
„Wij zullen dien onzin wel spoedig uit je krijgen!"
Natuurlijk was hij juist daardoor de aangewezen persoon om het
voorwerp voor een gemeenschappelijk gebed te worden. Maar weken lang
wachtten de vrienden op een teeken van verandering bij hem. Zijn
vijandschap scheen integendeel juist in felheid toe te nemen.
„Kan iemand mij ook zeggen", vroeg Williams eens tijdens een bijeenkomst,
„of er iets is, waarvan hij bizonder veel houdt en dat wij hem
zouden kunnen geven ? Kunnen wij niet iets doen, dat zijn tegenzin
overwinnen kan ?
„Ja", antwoordde een der aanwezigen half voor de grap, „hij is dol
op oesters".
„Welnu, laten wij hem dan op oesters onthalen", riep George uit.
„Wie is de meest geschikte persoon om hem daartoe uit te noodigen ?"
Men overlegde de zaak met elkander en eindelijk bracht iemand aan
Rogers de uitnoodiging over. Deze begon hartelijk te lachen bij het
denkbeeld, dat Christelijke jongemannen zich met zoo wereldsche
aangelegenheden zouden bezig houden als een oestermaaltijd hem leek
en bij wijze van proef nam hij de invitatie aan. Later, in het gezelschap
van de vrienden, kwam Rogers tot het inzicht, dat hij zijn collega's
onjuist had beoordeeld, door hen als een groep zwartgallige pessimisten

112
voor te stellen. Tijdens den maaltijd deed men geen enkele poging om
hem over geestelijke dingen te spreken, doch men volhardde de
volgende dagen in gebed. Al dra bemerkte men, dat Rogers opvallend
stil was en zeer kort daarop voegde hij zich bij Williams en zijn vrienden.
Toen, wat later, door Williams en de anderen de Christelijke Jongemannenvereeniging
werd opgericht, behoorde hij tot de eerste twaalf
leden en door een merkwaardigen samenloop is juist zijn lidmaatschapskaart
de eenige, die bewaard gebleven is.
Al in een van hun eerste bijeenkomsten hadden Williams en zijn
vrienden afgesproken, telkens te bidden voor hun patroon, den heer
Hitchcock. Hoewel hij in zijn tijd behoorde tot de meest vooruitstrevende
en „verlichte" werkgevers, hechtte hij geen bizonder belang aan zooiets
als den godsdienst. Maar toen eenigen zijner bedienden hun gebedsactie
voortzetten en nog voortdurend intensiveerden en daardoor letterlijk
een revolutie in zijn huis werd voltrokken, begon hij er niet alleen
aandacht aan te besteden, doch ook gaandeweg grooter belangstelling
ervoor te toonen.
In Williams' dagboek treft men er op verschillende plaatsen de bewijzen
van aan, dat hij met zijn patroon gesprekken voerde over godsdienst
en geestelijk leven (in den tijd, waarin de werkgever meer de vaderlijke
vriend van zijn personeel was dan uitsluitend-zakelijk patroon, was dat
mogelijk) en tegen het einde van 1843 aanvaardde Hitchcock het voorzitterschap
van het „Jongelings-Zendelinggenootschap". Kort daarop
bood zijn personeel hem in een bizondere samenkomst een prachtigen
Bijbel aan als een uiting van dankbaarheid voor zijn belangstelling
in den Christelijken arbeid onder zijn bedienden. In dienzelfden tijd
brachten deze jongelieden ook geld bijeen ten behoeve van den Zendingsarbeid.
Nu men zich tot dan toe in het huis, waarin men woonde en werkte
met het werk voor Christus had bezig gehouden, kwam bij Williams
de vraag op, of het niet mogelijk zou zijn, deze Christelijke activiteit
ook naar andere handelshuizen over te brengen. Op een Zondagavond
in het laatst van Mei 1844 sprak hij tegenover zijn vriend Edward
Belmont zijn gedachten uit, terwijl zij op weg waren naar een godsdienstige
bijeenkomst in de Surreykapel. Indien er maar enkele, ernstige,
vrome mannen gevonden konden worden, die er zich toe vereenigden,

113
in andere huizen soortgelijke bijeenkomsten te organiseeren, als Williams
en de zijnen thans reeds eenigen tijd hielden, zou God zonder twijfel
veel goeds door hen tot stand brengen meenden de jonge mannen.
Gedurende de volgende dagen werd de aangelegenheid ook met anderen
besproken en tenslotte besloot men, tegen den Eden Juni een vergadering
uit te schrijven, waarin over deze zaak een beslissing zou worden
genomen.
Onderwijl had de heer Hitchcock aan een zijner vrienden, die chef was
van een soortgelijke zaak in Londens West-end, geschreven over de
dingen, die in zijn huis voorvielen. Deze vriend sprak erover met zijn
eersten bediende en daar de beide mannen geloovige Christenen waren,
zetten ze zich er aanstonds toe, Bijbelbesprekingen en bidstonden in
hun zaak in te stellen.
James Smith, de winkelbediende uit West-end trad met Williams in
correspondentie en uit zijn brief van den 3lsten Mei 1844 blijkt, dat
ook bij hem de gedachte opgekomen was „of er iets in andere huizen
gedaan kon worden".
Smith werd dus tot de intusschen uitgeschreven vergadering uitgenoodigd.
Op den óden Juni 1844 kwamen daartoe twaalf jongemannen
bijeen op de kleine zolderkamer, waar George Williams sliep en zij
stichtten er een vereeniging, waarvoor zij aanvankelijk niet den rechten
naam konden vinden en die zij dus voorloopig de „Evangelische vereeniging
van manufacturiers" noemden. Maar die tegelijk een vereeniging
was van jongemannen, bezield met een vurigen ijver om iets
voor hun Heer te doen. Wanneer ze gedurende een volgende bijeenkomst
een manifest opstellen en dat rondzenden aan het personeel van de
grootste handelshuizen in de stad, schrijven zij daarin onder meer:
„Wij hebben met diepe bekommering en angst den bijna geheel verwaarloosden
geestelijken toestand gezien van de meeste jongelieden,
die in den handel zijn, vooral die in ons vak en wenschen met de hulp
van God een poging te doen om dien te verbeteren; en daar wij het
beschouwen als een heilige plicht, die rust op ieder kind van God om
alle middelen, die hem ten dienste staan in het werk te stellen en al zijn
kracht te allen tijde te richten op de bevordering van het Godsrijk
en de redding der zielen, verzoeken wij dringend Uw bijstand in de
groote en gewichtige onderneming, waarvan wij U hierbij kennis geven."
8

"4
En daarmede is dan eens voorgoed duidelijk, dat deze jonge menschen
geen dweepers waren en geen wereldverbeteraars, doch nuchtere,
practisch denkende lieden, die een open oog hadden voor de werkelijkheid
rondom, wier geloof hun den blik had gescherpt en hen de taak
deed aangrijpen, die zij tegenover hun leeftijdsgenooten voor zich zagen.
Niets achtten zij beter middel om onzedelijkheid en ondeugd te bestrijden
dan het onderzoek van den Bijbel onder de leiding van den Heiligen
Geest; van de verschillende middelen, die de Kerk gebruikt tot de redding
van zielen zagen zij het gebed als het uitnemendste en daarom bevalen
zij bidstond en Bijbelbespreking zoo sterk mogelijk aan bij degenen,
die hun oproep gehoor wilden geven.
In de vijfde vergadering werd voor de jonge vereeniging de naam aanvaard,
die Christopher Smith voorstelde ; voortaan heette ze De Christelijke
vereeniging van Jongemannen. (Y.M.C.A.).
Het bleek al spoedig aan belangstelling in wijden kring niet te ontbreken.
Elk der voorzitters van de vier vergaderingen in de maand Juli behoorde
tot een andere firma. Indien hem dat mogelijk was, hield Williams zich
bescheidenlijk op den achtergrond, wanneer bekende en invloedrijke
mannen aanwezig waren, aan wie dan, beleefdheidshalve, het voorzitterschap
werd opgedragen. Daar zijn kamertje al dadelijk te klein
bleek om den vergaderenden plaats te bieden, huurde men een ruime
kamer in het Radleyhotel. Het vertrek bleef, gedurende de eerstvolgende
vijf jaren, de hoofdzetel der vereeniging, hoewel er dit nadeel aan verbonden
was, dat men er niet mocht zingen ; iets wat den geestdriftigen
jongemenschen danig hinderde.
Zoo lag het eerste middelpunt der vereeniging juist dáár, waar de
meeste jonge menschen hun vrije uren doorbrachten. Dat kwam uitnemend
van pas want de drie factoren, die tot de wording en de ontwikkeling
der vereeniging samenwerkten waren : persoonlijk contact,
gezamelijk gebed en Bijbelstudie.
Wanneer men de verslagen uit die eerste jaren doorleest bevindt men
dan ook, dat het voornamelijk aan de persoonlijke bemoeiingen der
leden van het eerste bestuur te danken was, dat het werk zich zoo
uitbreidde van het eene handelshuis naar het andere. Er moesten verschillende
vooroordeelen worden overwonnen, zoowel bij de winkelbedienden
als bij de bedrijfsleiders der verschillende zaken. Vaak aar-

I15
zelden de eersten om zich opelijk te verklaren voor een vereeniging,
die niet het stempel droeg van de een of andere kerk; het was voor
velen wat moeilijk, zich buiten het gebied van hun „eigen" kerk te
wagen. Anderzijds meenden sommige patroons, dat de uitbreiding der
vereeniging een versterking vormde van de opkomende beweging voor
vervroegde winkelsluiting. Er werd zelfs openlijk beweerd, dat de
Christelijke Jongemannenvereeniging georganiseerd was door de
Londensche Manufacturiersbond, die toenmaals met ijver streed voor
de verkorting van den werkdag.
De wekelijksche vergaderingen brachten de vereenigingsledeii met
elkander in contact en men vond daardoor gelegenheid, van gedachten
te wisselen over den arbeid, om elkaar te sterken en te bemoedigen.
Van meet af had men leden van alle Christelijke kerken aanvaard en
dat voorkwam niet alleen, dat de vereeniging iets sectarisch kreeg,
doch het had ook tot gevolg, dat menschen, die zich tot dan toe slechts
binnen de eigen kerk hadden gehouden en bewogen, nu kennis maakten
mét en waardeering leerden krijgen vóór degenen, die tot andere gemeenschappen
behoorden.
De Christelijke Jongelingsvereeniging was niet alleen gesticht uit
Zendingsijver, doch had haar ontstaan evenzeer te danken aan het
verlangen, „elkander door dezen band zoo te sterken, dat zij door hun
eendracht krachtig het hoofd bieden konden aan de machten des
kwaads". In den loop der jaren breidde de vereeniging haar werkzaamheden
voortdurend uit en wijzigde zij eenigszins haar doel, doch
het denkbeeld van George Williams was en bleef een bond, die de
broederhand reikte aan elken eenzamen en verlaten jongeman.
Spoedig achtte het bestuur het geraden, genootschappen te vormen,
die zich speciaal met de onderlinge ontwikkeling der leden zouden
bezighouden door middel van lezingen en voordrachten. In die jaren
was dat een vooruitstrevende gedachte en zonder twijfel was de organisatie
ervan voor een goed deel te danken aan het brein van Williams,
die er in zijn positie hoe langer hoe meer oog voor kreeg, dat er aan de
algemeene ontwikkeling van den winkelbediende heel wat ontbrak.
Hij was het ook, die voor dit plan den moreelen en financieelen steun wist
te verkrijgen van vooraanstaande Londensche kooplieden, geleerden
en bankiers. Dr. James Hamilton van de Schotsche Nationale kerk

116
vestigde de aandacht van het bestuur op de mogelijkheid om door
middel van lezingen en cursussen iets te doen voor de duizenden jongemenschen
in de city en men nam zijn wenk aanstonds ter harte. Gedurende
1846 en 1847 werden de lezingen op verschillende plaatsen
in de stad gehouden, doch van 1848 af werd Exeter Hall er voor gebruikt
en aan dat gebouw is de faam der voordrachten gedurende twintig jaar
verbonden geweest. Opmerking verdient, dat de eerste lezing, gehouden
door een van de meest populaire predikanten van dien tijd, n.l. Dr.
Stoughton, tot onderwerp had : „Het verband tusschen wetenschap
en godsdienst". De voordrachten waren zeer goed en de belangstelling
ervoor nam van maand tot maand toe. Tenslotte besloot men, ze in
brochurevorm uit te geven. Gedurende de eerste vier jaar verkocht
men er 36.000 exemplaren van.
Voor het evenwel zoover was, hadden Williams en zijn vrienden in
1845 al overwogen, of de benoeming van een gesalarieerden secretaris
wellicht mogelijk zou zijn. Ieder der bestuursleden had zijn dagelijksche
werk en naarmate de vereenigingsarbeid in omvang toenam
en gaandeweg dus ook meer tijd vereischte, werd het noodzakelijk,
dat één man uitsluitend belast zou worden met den arbeid der Evangelisatie
onder Jongemannen. Een subcommissie noodigde een aantal
vooraanstaande predikanten van de verschillende kerken tot een vergadering
uit, waartoe men ook andere prominente figuren inviteerde.
Daar werd over de benoeming van een secretaris beslist en ook de
vraag behandeld, op welke wijze de kosten, aan zijn aanstelling verbonden,
zouden worden gefinancierd.
De bijdragen, die van verschillende kanten ontvangen werden maakten
de aanstelling mogelijk van den heer T. H. Tarlton, die zichzelf voor het
werk had aangeboden, hoewel hij wist, nimmer een vergoeding daarvoor
te zullen ontvangen, die evenredig was aan den te verrichten arbeid. Het
was een daad van groote liefde en opofferingsgezindheid voor het werk,
dat de vereeniging had ondernomen. De heer Hitchcock bleef dien arbeid
trouw steunen door zijn medewerking zoowel als door zijn geldelijke
hulp, door welke laatste het o.a. mogelijk werd, een kantoor voor de
vereeniging te openen, waar zij voortaan haar administratieve centrum
zou bezitten.
Spoedig begon Tarlton daar Bijbelbesprekingen te houden, die zich

I17
na korten tijd in een groote belangstelling verheugen mochten. Zij
waren voornamelijk bedoeld voor hen, die Evangelisatie- en Zondagsschoolarbeid
verrichtten.
Van jaar tot jaar offerde Williams intusschen zijn vacanties aan den
bloei van het werk, dat hij te Londen begonnen was, door, hetzij alleen,
hetzij met Tarlton in verschillende steden en dorpen propaganda voor
zijn Jongemannenvereenigingen te maken.
In de zaak van Hitchcock en Rogers nam hij in deze en de volgende
jaren steeds meer een belangrijke plaats in. Daar toonde Williams zich
een ijverig werker en een bekwaam zakenman, die niet slechts een goed
doorzicht bezat, doch wiens vooruitstrevendheid en doortastendheid
voor den bloei der firma van groot belang waren. Geen wonder dan ook,
dat de heer Hitchcock zijn jongeren vriend tenslotte tot zijn medewerker
en compagnon maakte, met de bedoeling, dat hij de zaken later alleen
zou voortzetten.
Hierbij voegde zich het feit, dat George, die vaak bij zijn chef aan
huis kwam, liefde had opgevat voor diens dochter Helen. Toen hij
haar vroeg, zijn vrouw te worden, stemde zij aanstonds van heeler
harte toe. Het jonge paar trouwde in 1857 en hun huwelijksleven was
zeer gelukkig. Gedurende acht en veertig jaar vormde het gezin
der Williams' een centrum, niet alleen van echt, ernstig huwelijksgeluk,
doch ook van Christelijk geloofsleven. Achtereenvolgens werden
vijf zonen geboren, van wie er drie later in de zaak van hun vader
kwamen. Een dochter, Nelly, overleed helaas op haar negentiende
j aar.
Het openbare leven van George Williams vindt men, van die jaren af,
beschreven in de verslagen der Christelijke Jongemannenvereenigingen,
waaraan hij voortdurend allen vrijen tijd besteden bleef. Doch de C.J.M.V.
vormde, de jaren door, niet het eenige object van zijn breede sociale
belangstelling.
Toen de vereeniging van Londensche manufacturiers er zich met ernst
toe zette, voor de employé's in haar branche betere arbeidsvoorwaarden
te bedingen, was het huis Hitchcock and Williams het eerste, dat het
goede voorbeeld gaf.
Men p oogde Williams ook voor de politiek te interesseeren toen de in
dien tijd befaamde atheïst Bradlaugh een propagandatocht ondernam

I18
ten bate van het opkomende materialisme en zich zelfs candidaat voor
het parlement liet stellen.
Indien men den man, die een grooten naam had als leider der Christelijke
jeugd, ertoe krijgen kon, zich tot zijn tegencandidaat te laten
uitroepen, twijfelde men niet aan diens succes. Doch Williams bedankte
voor de eer nadat hij de zaak ernstig overwogen had, mede
bedenkende, dat een eventueele nederlaag van den Christelijken candidaat
een machtig wapen voor de tegenstanders zou kunnen zijn.
Wel kon men hem vinden in de kringen van hen, die zich beijverden,
het misbruik van sterken drank tegen te gaan en eveneens gaf hij zijn
naam aan een beweging tot heiliging van den Zondag.
De materieel voortdurend gunstiger positie, waarin Williams langzamerhand
geraakte, gaf hem telkens gelegenheid, zijn giften voor het werk
der Y.M.C.A. te vergrooten. Niet alleen door zijn gestagen arbeid, door
zijn persoonlijke inspanning en zijn welsprekend woord, doch ook
door zijn ononderbroken financieelen steun werd het de Londensche
Jongemannenvereeniging telkens weer mogelijk gemaakt, nieuwen
arbeid te beginnen. Zoo kon men in 1849 in Greshamstreet een leeszaal
en lezingzaal openen, die de voorloopers waren van een uitgebreid
sociaal werk, dat zich gedurende de volgende jaren ontwikkelde.
Bij elk nieuw werk, dat ondernomen werd, ondervonden de organisatoren
evenwel de tegenwerking van bepaalde groepen in de vereeniging.
Telkens bleek weer, dat er voornamelijk twee stroomingen bestonden:
er waren leden, die zich tegen elke sport verklaarden, die het rooken
verafschuwden, het schouwburgbezoek veroordeelden en zich zelfs
tegen de uitvoering van Handel's „Messias" verklaarden. Bij zulke
conflicten was het altijd weer Williams, die met zijn bemiddelend woord
en zijn breede visie tusschen beiden kwam en de partijen wist te verzoenen.
Voor hem gold slechts één vraag, n.l.: „hoe win ik jonge
menschen voor den Heer" en die vraag stelde hij bij alle andere overwe-
gingen steeds op den voorgrond. Daarbij was hij een uitnemend kenner
van „de" jongeman; hij wist, hoe hij hem moest tegemoet treden,
moest aanspreken en zijn sympathie blijvend winnen kon. Dat bleek
b.v. duidelijk, toen hij ten behoeve van tweehonderd bedienden uit
kleine zaken een jaarlijksch Kerstontbijt organiseerde; toen hij het
initiatief nam tot het Goede Vrijdagsmaal voor arme Theaterbedienden

Ii9
en tot het Middernachtmaal, bestemd voor arme, gevallen vrouwen
en toen hij, eveneens voor jonge menschen, de wekelijksche theeavonden
(waarop hij bijna nooit ontbrak) in het leven riep.
In het jaar 1851 ontplooide de Londensche Jongemannenvereeniging
een enorme activiteit. Dat geschiedde, toen de eerste Wereldtentoonstelling
in die stad werd gehouden en duizenden daarheen stroomden.
Williams, die als zakenman natuurlijk aanstonds begrepen had, welk
een uniek arbeidsterrein deze tentoonstelling kon zijn, organiseerde
het werk voor een belangrijk deel. Er werden 362.000 tractaten verspreid
en vijfhonderd bijeenkomsten georganiseerd, waarin, op de eene
of andere wijze, het Evangelie werd verkondigd aan naar schatting
honderd duizend menschen.
Nog in hetzelfde jaar reisde Williams voor zaken naar Parijs en tusschen
zijn eigenlijke werk door vond hij gelegenheid, met den bekenden predikant
Adolphe Monod en Edmond de Pressencé te spreken over het
Engelsche werk onder jongemannen. Het gevolg daarvan was, dat hij,
nog voor zijn terugkeer naar Engeland, de vergadering bijwonen kon,
waarop de beide genoemde mannen met eenige anderen de eerste Parijsche
Jongemannenvereeniging stichtten. Op deze bijeenkomst was
ook de Nederlandsche koopman Willem van Oosterwijk Bruyn aanwezig.
Hij werd door de gedachte, welke hier gestalte kreeg zoo getroffen,
dat hij, in zijn land terug gekeerd, de organisator werd van de eerste
Nederlandsche C. J.M.V.
Tien jaar na de stichting van de Londensche vereeniging was het
bestuur in staat, in Aldersgate-street een geheel huis te koopen, dat
gedurende zeven en twintig jaar haar hoofdzetel zou zijn. Daar kwamen
des middags, precies om twaalf uur, een aantal mannen bijeen uit
allerlei beroepen en bedrijven om er gezamelijk te bidden en hun gemeenschappelijke
nooden en behoeften aan God kenbaar te maken.
In den regel kwam Williams daar Donderdagsmiddags, wanneer het
onderwerp der bidstond de bekeering der kinderen uit Christelijke
gezinnen was.
In 1855 werd te Parijs de eerste internationale vergadering van Christelijke
Jongemannenvereenigingen gehouden en Williams werd met
veertien andere Engelsche afgevaardigden daarheen gezonden. Gedurende
deze conferentie namen de aanwezigen het besluit, dat alle

120
vereenigingen, in welk land zij haar werkzaamheden ook ontplooiden,
allen één moesten zijn in beginsel en werkzaamheid, doch dat zij tegelijk
vrij en onafhankelijk zouden zijn, waar het hun organisatie en werkwijze
betrof. Van 1855 dateert dus de stichting van den Wereldbond
van Jongemannenvereenigingen, waarvan duizenden vereenigingen
in vrijwel alle landen der aarde lid zijn en waarin zij een éénheid vormen.
Het besluit van de Panische conferentie werd in de woorden van de
volgende motie vastgesteld:
„De Christelijke Jongemannenvereenigingen trachten aaneensluiting
te brengen onder alle jongemannen, die Jezus Christus als hun Heer
en Heiland beschouwende, volgens de Heilige Schrift wenschen, Zijn
discipelen te zijn in leer en leven en hun pogingen tot uitbreiding van
Zijn . Koninkrijk onder jongelieden te vereenigen".
Na de conferentie van Parijs beleefde het werk der vereeniging
te Londen een ernstige crisis. Men moest een veelomvattende verantwoordelijkheid
op zich nemen en daartoe waren allerlei wijzigingen
noodzakelijk, die zoowel door hun aard als door de gevolgen, die ze
konden meebrengen, den geheelen arbeid in gevaar konden brengen.
De secretaris bracht het algemeene gevoelen onder woorden, toen hij
zeide, dat in het welslagen van den vereenigingsarbeid wel het grootste
gevaar school. Doch een ander gevaar was, dat men de groeiende en
veelzijdige organisatie, welke noodzakelijk was geworden, gemakkelijk
als belangrijker zou kunnen gaan beschouwen dan den zegen, die op
het werk rustte.
Opnieuw was het Williams, die het geheele plan eener reorganisatie
uitwerkte. Vooral de geldmiddelen der vereeniging gaven hem ernstige
reden tot ongerustheid, want feitelijk was het werk de inkomsten over
het hoofd gegroeid. Hij nam de taak op zich, bij allerlei menschen belangstelling
voor het werk der Jongemannenvereenigingen te wekken
en hen ertoe te bewegen, belangrijke sommen bij te dragen. Tot zulk
werk was hij wel de aangewezen persoon, zoowel door de vooraanstaande
positie, die hijzelf innam als door de relaties, waarover hij,
dank zij die plaats, beschikte.
Later vertelde een van zijn medewerkers : „Als er een vereeniging in
schulden stak heb ik hem dikwijls hooren zeggen: „Nu mijnheer
Hind Smith, ik zal de koek wel deelen. De eene helft wil ik géven, als

I2I
gij de andere helft kunt krijgen" en menigmaal hadden wij, voor de
vergadering uiteenging, de vereeniging van haar schuldenlast bevrijd".
In Juni 1864 werd te Edinburg een conferentie gehouden van afgevaar-
!igden van plaatselijke vereenigingen uit geheel Engeland. Deze conferentie
was vooral belangrijk, omdat daar de relatie der vereenigingen
met de Kerk besproken werd. Meer dan eens was beweerd, dat de
Jongemannenvereeniging de menschen uit de Kerk hield en ze van
de Kerk vervreemdde. Met overtuiging kwam Williams er tijdens de
besprekingen van deze conferentie voor op, dat de door hem gestichte
vereeniging altijd bedoeld was als een hulpmiddel voor de Kerk en
dat zij ook in den loop der jaren had bewezen, voor de Kerk een groote
winst te beteekenen. „Met den eenen zaadkorrel aan den grooten
hoop ontnomen", zeide hij, „heeft zij vele geoogst". De boodschap
der vereeniging luidde steeds : „Ga aan het werk, doe iets voor Christus".
Maar tevens toonde Williams overtuigend aan, dat vele jonge menschen
slechts bereikt konden worden door een instituut, dat bereid was, alle
door de kerkgenootschappen getrokken grenslijnen te doen vervallen
en dat tot hoofddoel had het winnen van jonge menschen voor Christus
om hen dan, nadat zij gewonnen waren, te verbinden aan die afdeeling
der Kerk, die zijzelf verkiezen zouden.
In 1875 wordt in de verslagen der vereenigingen voor het eerst melding
gemaakt van de bezoeken en toespraken van den bekenden D. L.
Moody. Het was alweer door Williams' persoonlijke bemoeiingen, dat
Moody en Sankey naar Londen waren gekomen en er hun krachtige
prediking der verlossing door het bloed van Christus begonnen. In het
gebouw in Aldersgate-street hield Moody een reeks toespraken en
later deed hij hetzelfde in het vereenigingsgebouw te Liverpool.
„Waar Moody en Sankey op hun rondreizen door het land ook
mochten komen, overal bevorderen en hielpen zij het werk der
J ongelingsvereenigingen" .
In 1876 bezocht Williams met zijn vriend Hodder de conferentie te
Toronto om er de Engelsche vereenigingen te vertegenwoordigen en
vandaar maakte hij een reis naar New York, waar hij het prachtige,
voor dien tijd zeer moderne gebouw der jonge Amerikaansche vereenigingen
bezichtigde. Hij toonde zich diep onder den indruk van de voort-
varendheid, waarmede in deze wereldstad een werk was opgenomen,

I22
dat hij jaren geleden op een klein zolderkamertje begonnen was.
Teruggekeerd in Engeland begon hij er spoedig voor te ijveren, dat de
Engelsche vereenigingen een gezamelijk, een nationaal middelpunt
zouden verkrijgen in een representatief gebouw in de hoofdstad des
lands en het gelukte hem in 1881 tot zijn groote blijdschap, Exeter
Hall door aankoop te verwerven. Toen hij het voorstel lanceerde om
het gebouw te koopen, rees er een storm van verzet: wat voor den
grooten zakenman een flinke onderneming was, schrok anderen af
om de geweldige kosten, die eraan verbonden waren. Men besloot vijf
personen te zoeken, die bereid en in staat waren, ieder een deel van
het benoodigde bedrag te fourneeren. Zelf gaf Williams een voorbeeld
door f 62,50o te storten en binnen enkele dagen was het geld bijeen.
Daarna gelukte het ook nog, bijna een kwart millioen te vinden voor
het noodzakelijke restauratiewerk.
Het volgende jaar kwam in het geheel herstelde en vernieuwde gebouw
de negende wereldconferentie van Jongemannenvereenigingen bijeen,
die door Williams gepresideerd werd en waar 338 afgevaardigden uit
zestien landen vergaderden. In dat zelfde jaar werd het Engelsche Nationale
Comité (het Bondsbestuur) gevormd, waarvan Williams van
1886 tot zijn dood in 19o5 voorzitter was.
Zoo was tenslotte Williams' groote doel bereikt en zag hij al zijn wenschen
verwezenlijkt. Het werk, dat hij in geloof en met gebed begonnen
was als zeventienjarige jongen, het werk, dat zijn oorsprong vond in
een eerlijke, hartelijke liefde voor mede-jongemenschen —om Christus'
wil, was gezegend op een wijze, die hij zelf niet had durven verwachten.
De arbeid, die begonnen was op een zolderkamertje, had de
wereld veroverd. Duizenden jongemannen werden erdoor tot Christus
gebracht, duizenden gingen op hun beurt uit om het Evangelie der
verlossende liefde te prediken : in kantoren, in winkels, in werkplaatsen,
in fabrieken.
Aan waardeering heeft het Williams evenmin ontbroken als aan
tegenwerking. De liefde en de trouw, die hij ondervond van duizenden
waren hem de beste belooning voor zijn streven. Maar ook de regeering
van zijn land schatte zijn arbeid hoog. Aan die hoogachting werd een
passende uitdrukking gegeven ter gelegenheid van het vijftigjarig
bestaan der Engelsche Jongemannenvereenigingen in 1894, toen

123
Koningin Victoria den bijna vijf en zeventig jarigen stichter in den
adelstand verhief. In groote, feestelijke bijeenkomsten werden de
heugelijke feiten van het jubileum en de verheffing van Williams
gevierd. Het hoogtepunt vormde het feest, de receptie in Guildhall,
waar „de vader der Christelijke Jongemannenvereenigingen" in een
prachtig kistje het diploma aangeboden werd, dat hem tot eereburger
van Londen benoemde.
Het indrukwekkende jubileumfeest besloot feitelijk voor Williams
de belangrijkste periode van zijn leven. Gedurende de volgende jaren
maakte hij verschillende reizen, daartoe in de gelegenheid gesteld door
het feit dat zijn zoons voor een belangrijk deel zijn zakelijken arbeid
konden overnemen. Hij bezocht onder andere de wereldconferentie
te Bazel in 1898, waar hij behoorde tot de vijf nog in leven gebleven
mannen, die in 1855 de stichting van den Wereldbond te Parijs hadden
bewerkt.
Nog in 1905 wenschte hij, nu voor het laatst, de wereldconferentie
te Parijs bij te wonen, waar tegelijk het vijftigjarig bestaan van den
Wereldbond zou worden gevierd. Doch zijn hooge leeftijd en zwakke
gezondheid lieten hem niet toe, aan de bijeenkomsten deel te nemen.
Toch kwam hij uit Cannes, waar hij vertoefde, naar Parijs en bood er
in zijn hotel den afgevaardigden een maaltijd aan. De toespraak, die
hij gereed gemaakt had kon hij niet uitspreken, want de aanblik der
duizend vertegenwoordigers van vijf en twintig naties werd hem te
machtig, toen hij na veel moeite het kleine podium bereikt had. Eindelijk
hief hij het hoofd op en sprak de vergadering met heldere stem toe:
„Indien gij wilt, dat uw leven gelukkig zal zijn en nuttig, geeft dan uw
hart aan den Heiland terwijl ge nog jong zijt...."
Zijn vrienden moesten hem naar zijn kamer dragen, waar hij korten
tijd het bewustzijn verloor. De emotie was te zwaar voor hem geweest.
Den laatsten winter van zijn leven bracht hij in het zuiden van Frankrijk
door. Naar Engeland terug gekeerd overleed hij op den i eden November
te Torquay, omringd door zijn vijf zonen.
Eenige dagen later werd hij met pracht en praal begraven in St. Paul's,
tusschen Wellington en Nelson.

VI
GEORGE MULLER
H ET onderzoekend naspeuren van de wegen Gods met degenen, die
in Hem gelooven en op Zijn liefde en trouw al hun verwachtingen gebouwd
hebben, stelt den waarnemer telkens weer voor verrassende feiten.
Want zulk een onderzoek is, misschien beter dan iets anders, in het bizonder
geschikt om hem, die er zich toe zet, er de oogen voor te openen, dat
God zich niet alleen openbaart in den Bijbel, in de Schriften van Oud-en
Nieuw-Testament, maar dat Hij heden nog altijd Dezelfde is. Hij toont
zoowel in dézen tijd als ten tijde van Abraham of David, Petrus of
Paulus zoowel Zijn macht en kracht als Zijn liefde en trouw. Want
Gods leidingen met hen, die in Hem gelooven zijn niet maar het onderwerp
van een vrome theologie, doch realiteit : Zijn Vaderlijke zorgen
voor Zijn kinderen zijn niet het voorwerp van stichtelijke meditatie,
doch werkelijkheid. Dat Zijn arm niet is verkort, dat Zijn wondermacht
nog altijd dezelfde is, dat Hij Zijn kracht betoont, overal, waar men
Zijn Naam aanroept, het is alles zóózeer waarheid, dat het door ons en
in ons eigen, dagelijksche leven kan worden ervaren, waar we ons ook
bevinden, onder welke omstandigheden of in welken tijd we ook leven.
Dat wij die ervaringen zoo weinig maken ligt aan ons. Het is ons geloof,
dat te gering is, ons vertrouwen, dat te kort schiet, ons gebed, dat te
zwak, vooral te on-geloovig is. Gods Hand is mild genoeg, Zijn
mogelijkheden zijn onbegrensd.
Indien wij dat slechts duidelijker inzagen, indien wij er dieper van
doordrongen waren, zouden wij ons bidden verdiepen en versterken;
we zouden daardoor ons geloof grooter zien worden en weder daardoor
zouden wij de mogelijkheid openen, kanalen te worden, waardoor de
krachten en zegeningen Gods konden uitstroomen in ons leven en in
dat van vele anderen.
De geschiedenis der Christelijke Kerk weet te verhalen van vele mannen
en vrouwen, wier gebedsleven door een geloofskracht bezield was, zoo

125
sterk en zoo intensief, dat het tot groote daden in staat stelde en
bekwaam maakte. Zulke, door hun gebed machtige geloovigen toonen
met hun leven en hun werk, dat God niet alleen de God van den Bijbel
is, de God der Aartsvaders, der Israëlietische Koningen en Profeten, der
Discipelen en Apostelen, doch evenzeer de God, die in dézen tijd Zijn
liefde toont en Zijn macht ten toon spreidt.
Speuren wij het leven van deze Christenen na, dan doen wij dat in de
eerste plaats om te onderzoeken, wit God met hen tot stand bracht en
hoe Hij dat deed; welke de methode was, die Hij toepaste en wat de
middelen waren, die Hij bezigde. Maar in de tweede plaats 66k om ons
door zulk „leven uit het geloof" een spiegel te doen voorhouden, waarin
het beeld getoond wordt van menschen „van gelijke beweging als wij",
doch wier geloof het onze in kracht en diepte overtreft en die dáárom
tot een taak en een arbeid werden geroepen van zoo groote beteekenis
en zoo wijde strekking. Want zulk een naspeuren van Gods werk en
Gods wegen in een menschenleven, dit kennis maken met de realiteit
van de kracht des geloofs en des gebeds kin niet alleen, doch zal zeer
zeker ons eigen geloof versterken en ons gebed bekrachtigen.
De man, wiens leven en arbeid wij in de volgende bladzijden zullen
beschrijven, is in meer dan één opzicht een bizondere en merkwaardige
persoonlijkheid. Doch welke zijn bekwaamheden en capaciteiten ook
waren, ondanks die zou hij stellig reeds lang vergeten zijn, zoo hij zich
niet had onderscheiden door de kracht van zijn geloof. Want het is
dat rotsvaste geloof in God, in de kracht waarvan George Muller groote
dingen heeft tot stand gebracht. God bevoorrechtte hem boven velen door
hem dat geloof te schenken en Muller besteedde deze gave uitsluitend
tot eer en verheerlijking van den Goddelijken Gever. Dáárin moet de
verklaring gezocht worden van wat onmogelijk op te vatten en uit te
leggen valt als „succes" of „geluk", doch niet anders dan „zegen"
moet heeten. Want God zegende dezen geloovigen gebedsman en schonk
hem tevens de vervulling zijner gebeden en wenschen: den menschen
van zijn tijd te mogen toonen, dat men God bij Zijn woord en belofte
nemen kan en volkomen op Hem mag vertrouwen.
Hijzelf zegt het zoo : „Als ik, een arm man, eenvoudig door gebed en
geloof, zonder iemand iets te vragen, de middelen verkreeg om een
weeshuis te stichten en te onderhouden, dan zou dat onder Gods zegen

126
het middel kunnen zijn om het geloof van Gods kinderen te versterken
en daarenboven een getuigenis van de realiteit van de dingen Gods voor
de gewetens der onbekeerden".
Wij zullen dus onderzoeken, wat God gedaan heeft áán en dóór George
Muller én wij willen nagaan, hoe deze man in en met zijn leven en
arbeid getoond heeft, wie God is.
George Muller zag het levenslicht op den 27sten September 18o5 te
Kroppenstedt in Pruisen, waar zijn vader ontvanger der belastingen
was. Toen het kind vier jaar was, verhuisden de ouders naar Heimersleben
en daar bracht George zijn kinderjaren door, tot hij naar de
Latijnsche school te Halberstadt werd gezonden.
De oude heer Muller toonde zich niet bepaald een goed paedagoog voor
zijn beide zoontjes. Toen ze nog heel jong waren gaf hij hun al geld
in handen met de bedoeling, dat ze vroeg zouden leeren, daarmede om
te gaan. Maar de jongens — vooral George — gaven het grif uit en
wanneer zij dan rekening en verantwoording moesten afleggen, redde
George zich uit de moeilijkheden door zijn vader fictieve uitgaven voor
te rekenen. Dit bedrog werd natuurlijk ontdekt en een en ander maal
kreeg de jongen er flink straf voor. Wat hij leerde was niet, hoe met
geld te moeten omgaan, doch : hoe hij het niet moest uitgeven.
Hij was nog geen tien jaar, toen hij reeds geld van zijn vader begon te
stelen. Tenslotte wist de ontvanger zijn geraffineerden zoon te betrappen,
nadat hij hem met opzet even alleen gelaten had met een tevoren
afgeteld bedrag. De jongen nam er wat van en verstopte het in zijn
schoen, doch dat baatte hem niet en weer kreeg hij flink straf. De
uitwerking daarvan was evenwel nihil, want, zoo getuigde hij in later
jaren zelf : „toch herinner ik mij niet dat, wanneer mijn zonden uitgevonden
waren, het een anderen indruk op mij maakte dan mij te doen
bedenken, hoe ik deze zelfde daad een volgende maal handiger kon
doen, zonder gesnapt te worden".
Op zijn tiende jaar was George dus reeds een veelbelovende knaap !
Ongeveer tusschen zijn tiende en elfde levensjaar zond zijn vader hem
naar de Latijnsche school, teneinde daar voorbereidend onderwijs voor
de universiteit te ontvangen. Ingevolge zijn besluit zou de jongen n.l.
predikant moeten worden. „Niet", zegt Muller, „om alzoo God te

127
dienen, doch opdat ik een verzekerd bestaan zou hebben". Een godsdienstig
man was de oude Muller dus blijkbaar niet.
Toen hij veertien was overleed George's moeder. Zijn latere beschrijving
van haar dood biedt ons een kijkje in het leven, dat de jongen in die
jaren leidde:
„Den nacht toen zij de eeuwigheid inging, was ik onbewust van haar
ziekte, bezig kaart te spelen tot twee uur in den morgen en den volgenden
dag, een Zondag, ging ik met eenige makkers in een kroeg en vandaar
liepen we halfdronken door de straten. Den volgenden dag woonde ik
voor het eerst het godsdienstig onderricht bij, dat ik ontvangen moest
ter voorbereiding van mijn aanneming."
Dat de jongen dit belijdenis doen niet ernstig nam begrijpt men. Zelfs
bestal hij nog den predikant, wien hij namens zijn vader de aannemingsgelden
moest ter hand stellen, door hem slechts een twaalfde te geven
van het geld, dat hem tot dat doel was gezonden. Toch maakte de
plechtigheid van het aannemen en van het daarop volgende eerste
Avondmaal op den Zondag na Paschen van het jaar 182o, wel eenigen
indruk op den vijftienjarige. Hij bleef den geheelen dag thuis en nam
zich ernstig voor, nu voortaan een degelijk leven te zullen leiden en
flink te studeeren. Maar spoedig was dit besluit alweer vergeten en
doodde de student zijn tijd met kroegloopen, romans lezen en guitaarspelen.
Zijn geld gaf hij uit aan allerlei nuttelooze dingen en wanneer
hij daardoor in moeilijkheden geraakte, poogde hij er zich weer uit te
redden door allerlei slinksche streken.
De jaren tusschen 1820 en 1825 vormden wel de donkerste periode uit
het leven van den jongen man. Zijn vader werd naar Schoenebeck
overgeplaatst en George verzocht hem, eenigen tijd naar huis te mogen
komen. Doch terwijl hij namens zijn vader toezicht hield op de herstelwerkzaamheden
in het nieuwe huis, beschaamde hij op grove wijze het
vertrouwen, dat anderen in hem stelden. Hij kreeg de opdracht, geld
in te vorderen, dat zijn vader toekwam, doch inplaats van dit af te
dragen, behield hij er een gedeelte van voor zichzelf, voorgevende, dat
sommige debiteuren hun schulden nog niet vereffend hadden.
In November van 1821 ondernam George een vacantiereisje naar
Maagdenburg waar hij zijn geld spoedig tot den laatsten cent opmaakte.
Vervolgens zocht hij onderdak bij zijn oom, doch daar maakte hij het

128
blijkbaar zoo bont, dat hem na een week alweer verzocht werd, het
huis te verlaten. De jongeman zwierf nu van de eene stad naar de
andere en verbleef in hotels en logementen zonder een cent op zak te
hebben. Toen hij in Wolfenbiittel weer zonder betalen probeerde te
ontsnappen, arresteerde men hem en werd hij gevangen gezet tot zijn
vader, bijna een maand later ingelicht, geld zenden kon om de achterstallige
schulden van zijn zoon te voldoen. Niemand zal het den ouden
heer kwalijk nemen, dat hij den knaap bij zijn thuiskomst een ernstige
afstraffing toediende en evenmin zal het verwonderen, dat de jonge
George voorloopig de schrik te pakken had. Van berouw en inkeer
evenwel was geen sprake bij hem.
In April 1822 zond zijn vader hem naar een school te Nordhausen, waar
hij twee en een half jaar verbleef. Hij studeerde er letterkunde, Fransch
en Latijn. Het schijnt, dat hij zich in dien tijd niet alleen een ijverig,
doch ook een vlug leerling betoonde. Lui was hij in elk geval niet, want
in den regel begon hij des morgens om vier uur zijn studie, die hij
met enkele onderbrekingen voortzette tot des avonds tien uur. Naar
den uiterlijken schijn te oordeelen was de zeventienjarige een braaf en
oppassend jongmensch en de schoolbestuurder, in wiens huis hij inwoonde,
stelde hem dan ook wel eens ten voorbeeld. „Maar", zegt
Muller later zelf, „ik leefde in vele geheime zonden en als gevolg
daarvan werd ik ziek en was gedurende dertien weken aan mijn kamer
gebonden."
De veronderstelling lijkt niet gewaagd, dat deze „geheime zonden" op
sexueel gebied lagen. De jongeman moet echter zeer geestkrachtig zijn
geweest, want zelfs tijdens zijn ziekte studeerde hij en las al de werken
van Klopstock. Voltaire en Moliêre, Horatius en Cicero waren de
auteurs, naar wie zijn belangstelling in die jaren uitging. Hoewel hij
zich voorbereidde tot het ambt van predikant, wist hij niets van het
Christelijk geloof, kende hij den Bijbel niet en bezat dit Boek zelfs
niet eens.
Hoe weinig hij zich, ondanks zijn uiterlijk voorbeeldig gedrag en zijn ijver
in werkelijkheid had gebeterd, wordt bewezen door het volgende voorval.
Op zeker tijdstip stuurde de oude heer Muller zijn zoon een bepaalde
geldsom. De jongen had vrij groote schulden gemaakt en hij deed het
nu voorkomen alsof men het geld uit zijn kamer gestolen had. Zelfs

129
beschadigde hij het slot van zijn koffer om de zaak geloofwaardiger te
maken. Half gekleed stormde hij de kamer van zijn gastheer binnen
en verhaalde hem, oogenschijnlijk doodelijk ontsteld, wat hem was
overkomen. Allen in huis beklaagden hem om strijd en beijverden zich,
hem met hun giften schadeloos te stellen. Alleen de schoolbestuurder
wantrouwde het verhaal en Muller verloor veel van zijn achting.
In 1825, op twintigjarigen leeftijd dus, werd de jongen met zeer prijzende
getuigschriften van zijn school, tot de universiteit van Halle toegelaten,
waarmede hij tegelijk, volgens de regels en bepalingen, welke in dien
tijd golden, het recht verkreeg om te prediken. Hoewel hij vaag begreep,
dat hij zijn levenswijze grondig veranderen moest, zou er als Leeraar
ook maar iets van hem terecht komen, bezat hij toch niet voldoende
karakter om ernst te maken met zijn eigen goede voornemens. Nu hij
vrijer in zijn bewegingen was dan gedurende de voorafgaande schooljaren
en bijna elke uiterlijke vorm van tucht ontbrak, verviel hij al
spoedig tot volslagen bandeloosheid, verkwistte zijn geld, leende daarna
van anderen, geraakte in schulden en beleende zijn kleedingstukken
en horloge.
Hij kwam in aanraking met een student, dien hij tevoren geminacht
had om zijn pogingen, een godsdienstig leven te leiden, doch wiens
gezelschap hij nu zocht, in de heimelijke hoop, een goeden invloed van
hem te ondergaan. De student van zijn kant evenwel hoopte, door zijn
contact met Muller baanwijs te worden en opgenomen te worden in
het gezelschap van pleziermakers en nietsnutten. Met dezen jongen man
en een paar andere vrienden ondernam George een voetreis, gedurende
welken tocht men telkens aan het benoodigde geld wist te komen door
boeken en kleedingstukken te verkoopen. Muller toonde zich ook bij
deze gelegenheid een bedrieger en oplichter van degenen, met wie hij
op stap was. „Ik wist het zoo te regelen, dat de reis mij slechts tweederde
kostte van het bedrag, dat mijn vrienden noodig hadden", erkent hij later.
Hetzelfde jaar 1825 evenwel bracht een volkomen ommekeer in het
leven van den goddeloozen theologischen student. Op zijn herhaald
aandringen nam zijn eerder genoemde vriend hem eens mede naar
een godsdienstige bijeenkomst, zooals die regelmatig des Zaterdags ten
huize van een Christelijk koopman, een zekeren Wagner, werden
gehouden. De wijze, waarop men George in dit voor hem geheel vreemde
9

130
milieu ontving, was hem een openbaring van hartelijkheid en goede
gezindheid. Doch het verloop van de bijeenkomst maakte al evenzeer
een diepen indruk op hem. Zij werd aangevangen met het zingen van
een Christelijk lied, waarna een der aanwezigen voorging in gebed.
Vervolgens werd er een hoofdstuk uit den Bijbel en een gedrukte preek
voorgelezen, waarna de vergadering weer besloten werd met gezang
en dankgebed. Het was vooral dat bidden, hetwelk George diep ontroerde.
Nog nooit tevoren had hij iemand op de knieën gezien, nimmer nog
had hij hooren bidden.
Van dien dag af zocht Muller zijn nieuwen vriend Wagner telkens op,
las met hem den Bijbel en kreeg daardoor een volkomen nieuwe visie
op het leven.
Nu begon voor hem de strijd om het verwerven van een persoonlijk
geloof. De slechte gewoonten, die tot dan toe de zijne waren geweest,
de uitspattingen, waaraan hij zich had overgegeven, zwoer hij met
beslistheid af en thans kon hij dat, omdat hij zijn kroegloopen, zijn
dronkenschap en zijn onwaarachtigheid had leeren zien als zonden
tegenover God.
Zijn kerkgang en zijn Bijbel-onderzoek wekten natuurlijk den spotlust
op van zijn medestudenten, doch hij stoorde zich daaraan niet. Een
nieuw leven opende zich voor hem en dáárop richtte hij nu voortaan
zijn volle belangstelling.
In 1826 ontwaakte bij Muller het verlangen, Zendeling te worden, toen
hij verschillende berichten, den Zendingsarbeid betreffende, onder de
oogen kreeg, doch zijn relatie met een zekere jongedame nam hem
geheel in beslag en dat was zelfs zoozeer het geval, dat zijn gebedsleven
eronder leed. In dien tijd kwam hij ook in aanraking met een rijken
jongeman, die zijn gemakkelijk leven opgegeven had om onder de
Poolsche Joden het Evangelie te gaan verkondigen. Het voorbeeld van
dezen vriend drong George tenslotte tot een vergelijking van diens leven
met het zijne. Als gevolg daarvan gaf hij de verhouding met zijn vriendin
op en besloot, nu voortaan niets zonder God te doen. Dat voornemen
wekte in zijn hart een rust en een vrede, die hem bizonder gelukkig
maakten en in deze blijdschap schreef hij een brief aan zijn vader en
broer in de stellige meening, dat zij zijn vreugde zouden deelen. Het

131
antwoord, dat hij ontving ontnuchterde hem echter niet weinig. Eenigen
tijd later, toen opnieuw de begeerte Zendeling te worden bij den student
opkwam, zond hij zijn vader weer een brief, hem verlof vragende, een
Zendingsschool te mogen bezoeken. Maar de oude Muller had andere
plannen met zijn zoon en nu de jongen die in de war dreigde te sturen
werd hij zeer boos. Toen dat niet hielp smeekte hij hem letterlijk, van
zijn plan af te zien omdat hij er toch zoo op gehoopt had, zijn ouden
dag in de rustige pastorie van den jongen predikant te kunnen slijten.
George bleef echter standvastig, doch meende, dat hij onder deze
omstandigheden van zijn vader geen geld meer aannemen mocht om
een studie te bekostigen, waarmede hij het niet eens was.
God leidde het evenwel zoo, dat de jongeman juist in dezen tijd kennis
maakte met eenige Amerikanen, die te Halle letteren wenschten te
studeeren, doch de Duitsche taal niet machtig waren. Zij wendden
zich tot Muller met een aanbeveling van Prof. Tholuck, wiens colleges
aan de universiteit voor den jongen man van onberekenbaren zegen
waren en hij gaf hun de lessen, met de opbrengst waarvan hij zijn eigen
studie kon bekostigen.
Gedurende twee maanden verbleef George in het weeshuis van August
Hermann Francke, dat door dezen vader van het Piëtisme een eeuw
tevoren was gesticht. In dat huis, waar arme theologische studenten
kosteloos huisvesting konden vinden, kreeg hij de grootste bewondering
voor den arbeid, die door Francke in de kracht van het geloof was
aangevangen. Voortdurend was hij vervuld van een sterken drang,
iets te doen voor den Heer, Dien hij zoo lief had gekregen. Hoewel hij
zeer ijverig studeerde, wist hij nog tijd vrij te maken voor het verspreiden
van tractaten en Zendingsbladen. Vaak stond hij reeds des morgens
om vier uur op om een bidstond of predikatie bij te wonen, gehouden
in een plaats, die vijftien of twintig kilometer van zijn woonplaats
verwijderd was. Bij Wagner en Tholuck kwam hij regelmatig en ontving
van hun Bijbelsche prediking een rijken zegen, die hem sterkte in zijn
strijd tegen de zonden, welke hem bij tijden weer in hun macht poogden
te krijgen.
Nu begon Muller ook te prediken. Eens verzocht een schoolmeester hem
daarom in een dorpje, waar de oude predikant zijn diensten niet meer
waarnemen kon en dus heel verheugd was, in den jongen student een

132
helper te vinden. Eerst werkte deze een gedrukte preek naar zijn
eigen 'inzichten om en leerde dien vervolgens uit het hoofd; spoedig
echter bemerkte hij, dat hij de gave van het vrije spreken in bizondere
mate bezat en in het vervolg hield hij zijn toespraken, zonder ze tevoren
op te schrijven en zelfs zonder aanteekeningen te maken, doch zooals
de Geest hem leidde.
Gedurende de eerste jaren na zijn bekeering las de jongeman veel
godsdienstige boeken en stelde hij het grootste belang in al, wat over
den Bijbel en het geloof door anderen was gesproken en geschreven.
Doch hij begon in te zien, dat het hem aan kennis van den Bijbel zélf
ontbrak en dat hij er niet goed aan deed, de studie van menschenwerk
te stellen boven de studie van Gods Woord. Eenmaal tot dat inzicht
gekomen, begon hij met zijn helder verstand en de hem kenmerkende
ijver den Bijbel te lezen en te onderzoeken en deze studie wierp niet
alleen de rijkste vruchten af voor zijn persoonlijk geloofsleven, doch
spoedig was hij in het Boek zoo volkomen thuis als maar weinigen.
In den zomer van het jaar 1827 wenschte een Engelsche vereeniging
iemand naar Boedapest te zenden als helper van den predikant in die
stad en tot zijn groote verwondering kreeg Muller van zijn vader toestemming
om zijn diensten aan te bieden. De Russisch-Turksche oorlog
verhinderde evenwel zijn uitzending en Prof. Tholuck stelde den
student daarom voor, zich beschikbaar te stellen voor de Zending onder
de Joden. Eerst halverwege het volgende jaar kreeg Muller antwoord
op zijn aanbieding. Vóór dat tijdstip werkte hij te Halle in een nieuw
gestichte inrichting, waar aan maatschappelijke schipbreukelingen en
zwakkelingen onderdak en arbeid werd verschaft. Dat was zijn tweede
kennismaking met Christelijk socialen arbeid.
Het genootschap voor de Zending onder de Joden aanvaardde in 1828
den jongen theoloog, doch eischte van hem, dat hij een soort proef- of
studietijd van een half jaar in Londen zou doorbrengen. Dat stelde
Muller zeer teleur, want hij meende, dat zijn pas beëindigde universitaire
opleiding hem voldoende tot zijn taak had bekwaamd. Toch stemde hij
toe en begon voorbereidselen voor zijn reis naar Engeland te maken.
Op dat oogenblik evenwel stuitte hij op een bijna onoverkomelijk
bezwaar. Als Pruisisch onderdaan moest hij in militairen dienst geweest
zijn om een paspoort te kunnen krijgen. Hij richtte een verzoekschrift

133
tot den Koning om vrijstelling, doch hoewel die in den regel aan Zendelingen
gegeven werd, verkreeg Muller haar niet. Tengevolge van deze
teleurstelling werd hij ziek, doch herstelde na eenige maanden verblijf
in de vrije natuur. Toen verhuisde hij op advies van eenige vrienden
naar Berlijn en begon daar, in afwachting van een nadere beslissing
te prediken in gevangenissen en ziekenhuizen.
Onderwijl stond hem slechts één weg open, waarlangs hij wellicht
vrijstelling van militairen dienst kon verkrijgen. Hij moest zich dan als
vrijwilliger aanmelden en een vrij strenge keuring ondergaan. Natuurlijk
liep hij de kans, goedgekeurd te worden en zou, in dat geval, zeven
jaren moeten dienen. Doch meenende, dat zijn zwakke gezondheid
tot afkeuren zou leiden, waagde hij het erop. Inderdaad werd hij, na
tweemaal gekeurd te zijn, vrijgesteld van allen militairen dienst en
met het certificaat van den arts ontving hij op 3 Febr. 1829 zijn paspoort.
De onderwijsinrichting, waar hij zich tot zijn taak had voor te bereiden
verleende hem op grond van zijn academische opleiding vrijstelling van
verschillende vakken. Hebreeuwsch bleef evenwel verplicht en uit eigen
beweging nam Muller, die gemakkelijk leerde, er nog Chaldeesch en
Jiddisch bij.
Twaalf uur per dag besteedde hij aan zijn lessen, doch dit harde werken
bleek spoedig te veel voor zijn zwak gestel. Hij werd zoo ernstig ziek,
dat hij meende, spoedig te zullen sterven en eigenlijk wenschte hij ook
niets liever, daar hij een groot verlangen koesterde om, zooals hij het
uitdrukte „ontbonden en met Christus te zijn".
Hij werd echter beter en tot volledig herstel van zijn gezondheid
bracht hij een vacantie door in de badplaats Teignmouth in het zuiden
van Devon. De geestelijke winst van zijn ernstige ziekte was een groote
verdieping van zijn persoonlijk geloofsleven en zij bracht ook een
toenemende behoefte om in voortdurend gebed versterking van dat
geloof te vinden.
Zijn ongeduld om met zijn Zendingsarbeid te beginnen kon niet wach-
ten op een aanstelling van medemenschen. Uit de volheid van zijn brandend
hart begon Muller daarom, teruggekeerd in Londen, onder de Joden
van die stad te werken door tractaatverspreiding, Bijbellezingen en
Evangelieverkondiging. Ook den Zondagsschoolarbeid nam hij ter hand.
Het was omstreeks dien tijd, dat zijn aandacht erdoor getroffen

134
werd, hoe weinig Christenen werkelijk leefden uit de verwachting van
Christus' wederkomst. In zijn Bijbel las hij, dat de eerste Christenen
niet den dood verwachtten, doch de wederkomst van hun Heer. Daarom
begon hij zelf met uit die verwachting te leven en in zijn prediking de
menschen daartoe op te wekken.
Het bleek den jongen man hoe langer hoe meer, dat hij werken, werken
moest en niet afwachten, tot hij eindelijk geschikt genoeg geacht zou
worden om uitgezonden te worden. Het vuur des geloofs brandde in
zijn hart en hij was vol ijver, voortdurend van zijn Heer te getuigen.
Daar kwam bij, dat het zoo goed als zeker scheen, dat zijn gezondheid
niet bestand zou zijn tegen het klimaat van Oost-Europa. En bovendien
had hij er ernstige bezwaren tegen, geordend en uitgezonden te worden
door menschen, die zelf niet bekeerd waren. Hij wenschte zich slechts te
onderwerpen aan Gods Woord als aan de eenige Wet en aan den Heiligen
Geest als den eenigen Leermeester. Zijn genootschap zou hem tenslotte
zeker 66k niet toestaan, overal te preeken, waarheen hij geleid zou worden
en hem deswege stellig beschouwen als een geestelijk vrijbuiter.
Daarom wendde hij zich tot het bestuur en zette in een uitvoerigen
brief zijn meeningen en bezwaren uiteen, het genootschap voorstellende,
dat hij als onbezoldigde kracht onder de auspiciën van het bestuur zou
werken, mits men hem toestond, zijn eigen wegen te gaan.
Aanvankelijk bleef de brief onbeantwoord, want het genootschap wist
niet recht, hoe in deze aangelegenheid te handelen. Onderwijl kwam
Muller in aanraking met eenige geestverwanten van John Nelson Darby
en ontdekte tot zijn blijdschap, dat hun inzichten voor een groot deel
ook de zijne waren. In de kringen der Broeders te Exmouth sprak hij
vaak met grooten zegen voor zichzelf en anderen.
Opnieuw richtte hij nu een brief tot zijn genootschap, thans geheel
overtuigd, dat indien God hem wenschte te gebruiken voor den arbeid
in Zijn Koninkrijk, hem geen bezorgdheid paste met betrekking tot
zijn dagelijksche en persoonlijke behoeften. De beloften, die hij las in
Mt. 7: 7-8, Joh. 14: 13-14 en op andere plaatsen in de Heilige Schrift,
versterkten hem in de zekerheid, dat hij met het genootschap moest
breken en zich slechts had bezig te houden met zijn roeping: het Evangelie
te verkondigen en de wederkomst des Heeren te prediken, overal,
waar hij daartoe de gelegenheid zou vinden.

135
Het antwoord, dat hij eindelijk van zijn bestuur ontving besliste de
zaak voor den jongen predikant: men kon hem niet aanvaarden op
de voorwaarden, die hij gesteld had. Hij was dus vrij en begon dadelijk
in Devon op verschillende plaatsen te prediken, waar men de uitnoodiging
om dat te doen tot hem richtte.
Al spoedig verzocht de zeer kleine Broederkring te Teignmouth hem,
als haar voorganger op te treden en Muller aanvaardde die opdracht
met een biddend hart. De prediking van den jongen voorganger bleek
dynamische kracht te bezitten, want er werd spoedig een geest van
zelfonderzoek in dezen kring wakker en men begon „de Schriften te
onderzoeken of deze dingen (n.l. die Muller predikte) alzoo waren".
Vele menschen kwamen tot een besliste bekeering en sloten zich bij de
Broeders aan.
De Gemeente van Teignmouth bood Muller een jaarsalaris van vijf en
vijftig pond aan, welk bedrag later verhoogd werd, toen de kring zich
uitbreidde.
In 183o trad hij in het huwelijk met Mary Groves. Zij was de zuster
van een tandarts te Exmouth, die eenigen tijd te voren een bloeiende
practijk had opgegeven om zonder salaris met vrouw en kinderen naar
Perzië te gaan en daar het Evangelie te verkondigen, vertrouwende,
dat God in al zijn behoeften zou voorzien. Deze daad des geloofs had
een onuitwischbaren indruk op Muller gemaakt en toen hij trouwde
besloot hij, het voorbeeld van zijn zwager te volgen.
Zijn salaris werd opgebracht door het verhuren der zitplaatsen in de
Kapel, waar de dienst geleid werd en dat feit achtte Muller met het oog
op Jac. 2:1-6 onschriftuurlijk. Hij wist door te zetten, dat alle plaatsen
voortaan vrij zouden zijn en tegelijk maakte hij de gemeente bekend,
dat hij slechts datgene als salaris of tegemoetkoming in zijn onderhoudskosten
wenschte te accepteeren, wat hem door blijmoedige gevers
geschonken zou worden. Om te voorkomen, dat de armen ervan teruggehouden
zouden worden, hem hun kleine giften ter hand te stellen, deed hij
een bus plaatsen, waarin ieder storten kon, wat hij wenschte te geven.
De jonge voorganger schrok er dus niet voor terug, nieuwe wegen te
gaan, wanneer hij de overtuiging bezat, dat de Heilige Schrift ze hem
wees. Dat toonde hij ook in verband met andere dingen. Met de Bap-
tisten had hij b.v. meer dan eens strijd gevoerd over hun opvattingen

136
aangaande den doop. Maar een gesprek met een zijner relaties noopte
hem, het Nieuwe Testament op dit punt eens zelfstandig en grondig
te bestudeeren. En toen hij tot de conclusie kwam, dat daarin slechts
sprake was van den doop dergenen, die zich bekeerd hadden, liet hij
zich door zijn mede-arbeider Craik doopen en getuigde voortaan van
zijn verhelderd inzicht. Ook het Avondmaal werd hem zoo een onderwerp
van persoonlijke Bijbelstudie en hierbij kwam hij tot de overtuiging,
dat het Schriftuurlijker was, dat de gemeente het iederen Zondag
vierde. In de Brieven van Paulus vond hij voorts aanwijzingen, waaruit
hij terecht afleidde, dat niet slechts één voorganger het recht had, in
de bijeenkomsten der gemeente te spreken, doch dat dit recht allen
toekwam, die zich daartoe door den Heiligen Geest gedrongen
gevoelden.
In al deze inzichten trok hij één lijn met Darby en de zijnen. Doch in
1849 keerden zij zich van elkander af, omdat de eerste van meening
was, dat hij om zijn inzichten betreffende Doop, Avondmaal en spreekvrijheid
de Kerk, waartoe hij behoorde, had te verlaten en Muller tot
deze breuk geen aanleiding meende te vinden.
Miller's stage Bijbelstudie versterkte krachtig zijn geestelijk leven en
kort na zijn huwelijk besloot hij, in overleg met zijn vrouw, voortaan
niet meer, zooals hij het noemde: „vleesch tot zijn arm te stellen", doch
de zorg voor zijn dagelijksche behoeften uitsluitend aan Gods liefde
en trouw over te laten. „Het scheen mij recht", schrijft hij, „dat ik
nu voortaan niemand, zelfs niet eens mijn geliefden Broeders en Zusters,
vragen moest, mij te helpen, zooals ik dat eenige malen op hun verzoek
had gedaan, daar mijn uitgaven terwille van mijn reizen in 's Heeren
dienst te groot waren om door mijn inkomen te worden bestreden.
Want onbewust werd ik op die wijze eenigermate geleid, op een vleesche-
lijken arm te vertrouwen inplaats van direct tot God te gaan. Om
voor God tot dit besluit te komen, had ik meer genade noodig dan om
mijn salaris op te geven. Omtrent denzelfden tijd kregen mijn vrouw
en ik genade om des Heeren bevel: verkoopt alles, wat gij hebt en geef
het den armen", letterlijk op te vatten en ten uitvoer te brengen. Wij
leunden op den arm van den Heere Jezus".
Deze passage uit Miller's beroemde „Narratives" schrijven we met
opzet af, omdat ze toont, uit welken geest de ingrijpende besluiten,

137
die hij nam, geboren werden. Daar was niets in van geestdrijverij,
niets van geestelijke overspanning, niets ook van dweepzucht. Deze
besluiten werden genomen door nuchtere menschen en na rustig overleg,
niet in een bevlieging, niet in eigen kracht, niet om zich interessant te
maken, doch ze waren het gevolg van een verkregen genade om zoo te
handelen. Zonder de kracht dier genade en van dat geloof zou Muller
spoedig in de allergrootste moeilijkheden zijn geraakt.
De volgende bladzijden van zijn autobiografie toonen wellicht nog
duidelijker, welk een krachtig en vooral gezond geestelijk leven deze
man bezat. Aanvankelijk meende hij, dat hij wellicht te ver was gegaan
door op deze wijze te willen leven, want ondanks zijn bidden ontving
hij nog zoo dadelijk geen geld om in zijn levensonderhoud te voorzien.
Maar die beproeving van zijn geloof duurde slechts kort en aan het
einde van het jaar 1831 kon hij getuigen, „dat de Heer rijkelijk al zijn
tijdelijke behoeften had vervuld, hoewel hij aan het begin zelfs niet
het vooruitzicht had, één enkele shilling van een mensch te ontvangen".
„Had ik mijn geregelde salaris gehad", zegt hij verder, „het zou zeker
minder geweest zijn dan de som, die ik nu had ontvangen."
Welk een bizonder rijke bron van voortdurende zegen deze nieuwe
levenshouding gedurende tientallen jaren werd, beschreef Muller later
met de volgende woorden: „Onze God heeft ons ook in Zijn teedere
barmhartigheid de genade gegeven om in dezelfde gezindheid te volharden,
zoowel wat het beginsel als wat de practijk betreft en dat is
het middel geweest om ons de liefde en zorg van onzen God voor zijn
kinderen te laten zien, zelfs in de kleinste dingen en op een wijze, die
wij nooit tevoren bij ervaring hadden gekend. Het heeft ons in het
bizonder God volkomener doen kennen dan voorheen als een God, die
het gebed hoort".
Dat Muller een man was met een zeer bizonder geloof wordt ook bewezen
door een gebeurtenis, die hem in Februari van 1832 overkwam.
Op een Zaterdagmiddag kreeg hij een hevige maagbloeding. Eenige
van de Broeders bezochten hem den volgenden Zondagmorgen en
stelden hem voor, dat een hunner zijn dienst in de Kapel zou waarnemen.
Muller verzocht hun, over een uur te willen terugkomen, opdat hij eerst
God vragen kon, welke Zijn wil in deze zaak was. Na hun heengaan
voelde hij zich tamelijk beter, kleedde zich en ging naar de Kapel,

138
die hij niet dan met de grootste moeite bereikte. Hij predikte er evenals
op andere Zondagen, zonder dat iemand iets aan hem bemerkte. Een
zijner bekenden, een arts, drong er na den dienst bij hem op aan,
dat hij deze gevaarlijke krachttoer niet zou herhalen, daar dat de
ernstigste gevolgen kon hebben. Muller antwoordde hem, dat hijzelf
het waarlijk ook heel onvoorzichtig zou vinden, als God hem geen
geloof had gegeven om het in Zijn kracht te doen. Zoo sprak hij des
middags weer en ook dien avond nog en daarbij gevoelde hij zich hoe
langer hoe beter. Eenige dagen later was hij weer geheel hersteld,
hoewel hij sinds dien Zondag heel wat arbeid had verricht. Zijn nuchtere
werkelijkheidszin blijkt uit wat hij over deze zaak aanteekent: „Ik
weet niet, of ik bij een volgende gelegenheid evenzoo zou handelen.
Dat kan men maar niet doen, wanneer men wil. Het hangt er geheel
van af of de Heer op zoo'n oogenblik het geloof geeft om Zijn kracht
aan te grijpen of niet".
Het jaar 1832, waarin deze dingen voorvielen bracht voor Muller en zijn
vrouw groote veranderingen. Hij gevoelde reeds eenigen tijd, dat zijn
werk in Teignmouth als het ware afliep en toen daarom Broeder Craik
hem in de lente verzocht, naar Bristol te komen om met hem samen te
werken, ging hij aan die stad een bezoek brengen en preekte er eenige
malen. In de eerste dagen van Mei keerden beiden naar Devon terug
om daar in gebed te overwegen, wat hun te doen stond. Het werd Muller
spoedig duidelijk, dat hij in de groote stad Bristol zou moeten gaan
arbeiden en hij nam dus afscheid van zijn kleine, stille gemeente.
Met de Broeders in Bristol werd overeengekomen, dat Muller en Craik
daar en onder hen op dezelfde voorwaarden arbeiden zouden als eerder
te Teignmouth en dus zouden zij ook hier geen salaris ontvangen.
Men huurde het goedkoopste huis, dat men vinden kon en bewoonde
het samen tot het tweede huwelijk van Craik en de geboorte van Muller's
eerste kind hen noopten te verhuizen naar een huis, dat de gemeente
toebehoorde.
Hun eerste zomer in Bristol was vreeselijk. De cholera brak uit en
richtte de verschrikkelijkste verwoestingen aan onder de bevolking.
Ononderbroken waren de beide mannen doende zieken en stervenden
te bezoeken en hun lijden zooveel mogelijk te verlichten. Eerst tegen
October nam de epidemie in hevigheid af.

139
In Januari van het volgende jaar zond Groves uit Bagdad Muller en
Craik de dringende uitnoodiging, naar Perzië te komen om hem bij zijn
groeiende werk terzijde te staan. Hij zond zelfs geld vooruit voor hun
overtocht. Maar nadat zij deze zaak in hun gebeden voor God gebracht
hadden vonden zij geen vrijheid, aan deze roepstem gevolg te geven.
Gedurende de eerste twaalf maanden van hun verblijf te Bristol kwamen
vijf en zestig menschen tot bekeering en de gemeente van Gideon werd
met negen en veertig leden vermeerderd. De bijeenkomsten voor
belangstellenden naar het Evangelie, welke zij georganiseerd hadden
duurden soms vier uren lang en de toeloop erheen werd hoe langer hoe
grooter. Vaak moesten vele menschen worden terug gestuurd omdat
er geen tijd meer was, hen te woord te staan of omdat de beide leeraars
te afgemat waren. Zoo ondervonden zij hier al aanstonds een rijken
zegen.
Het jaar 1834 bracht Muller tot een uitbreiding van zijn werkzaamheden,
die de belangrijkste gevolgen zou hebben. Hij „werd ertoe geleid",
zooals hij het in zijn aanteekeningen uitdrukt, om het plan te beramen,
naar Bijbelsche beginselen een stichting te organiseeren tot verbreiding
van kennis aangaande het Evangelie in binnen- en buitenland. Hoewel
er reeds verschillende vereenigingen bestonden met een soortgelijk
doel, was er voor Muller alle reden, zijn plan door te zetten, want hij
had groote bezwaren tegen de wijze, waarop hier en daar werd gearbeid.
Hij zag, dat de bestaande vereenigingen van de overtuiging uitgingen,
dat het in de wereld hoe langer hoe beter zou toegaan, totdat uiteindelijk
alle volkeren gekerstend zouden zijn, waardoor de komst van het
Koninkrijk Gods voorbereid zou zijn. Deze evolutionistische zienswijze
werd door Muller op grond van zijn Bijbelonderzoek niet gedeeld.
Ook achtte hij de relaties dezer vereenigingen met wat hij in 't algemeen
„de wereld" noemde, niet Schriftuurlijk. Ieder, die zijn contributie
regelmatig betaalde kon van die vereenigingen lid worden, onverschillig
of hij al dan niet Christen was. De gewoonte, om voor het goede doel
van zulke vereenigingen te collecteeren kon hij evenmin goedkeuren.
„Hoe geheel anders handelden volgens Joh. 3 :7 de discipelen". Hij
zag voorts, dat de leiders en bestuurders in de bestaande vereenigingen
dikwijls onbekeerde menschen waren en dat velen hunner tot voorzitter

140
of beschermheer gekozen waren, uitsluitend d ank zij hun titel, hun
aanzien of hun geld. „Ik weet niet van één geval, waarin een armen,
doch toegewijden, verstandigen en ervaren knecht van Christus gevraagd
werd, op publieke vergaderingen den voorzittersstoel in te nemen. De
Galileesche visschers, die Apostelen waren, of Jezus zelf, die een
timmerman genoemd werd, zouden volgens die beginselen nooit tot
het voorzitterschap geroepen geworden zijn". Dat de vereenigingen
schulden maakten achtte hij tenslotte eveneens in strijd met den
Bijbel (Rom. 13:8). Hijzelf wenschte nu een vereeniging te stichten
„opdat wij door Gods zegen de aandacht der kinderen Gods in deze