De Nieuwe Taalgids. Jaargang 11 - digitale bibliotheek voor de ...

23
van Medemblik zou het bedenkelijke Medémblik als doorgangsstadium eischen: de
konsonantgroep -mbl- is hier een ernstig beletsel, evenals b.v. de groep -sstr- in
Voétiusstraat. Eindelijk Alkmaar, waar wij inderdaad Alkmaár zouden verwachten,
evenals Boksmeér, Diemermeér enz. Ik kom op dezen plaatsnaam terug bij het
bespreken van het herleven der accentuatie.
Nog wensch ik op te merken, dat de volkstaal in sociaal opzicht de kultuurtaal
vooruit is, en dat de sociale waarde der spreektaal in het noordelijk Nederlandsch
volksgebied die van het zuidelijk deel overtreft. Vandaar dat in de Vlaamsche
plaatsnamen in België het finale accent zoo goed als ontbreekt, en dat het in onze
provincies Limburg en Noord-Brabant lang niet den omvang heeft, dien het in de
noordelijke provinciën bereikt. Vandaar ook, dat Vlamingen onze plaatsnamen
uitspreken als: Ámsterdam, Bréda, 's Hertógenbosch, Maástricht enz.,
overeenkomstig hun beklemtoning in hoógleeraar, hoógeschool, hoógepriester.
Deze uitspraak vertegenwoordigt het eerste stadium der samenstelling: men is zich
van de determineerende funktie van substantief, adjektief enz. nog bewust, en dit
bewust-zijn wordt hoorbaar in het accent. Maar op den duur wordt het verband
inniger, de onderscheidende funktie verbleekt, de eenheid van het geheel treedt
meer op den voorgrond, het woord wordt formule, en dit sociale ontwikkelingsproces
wordt weer hoorbaar in het eenheidsaccent: hoogleéraar, hoogeschoól,
hoogepriéster. De duur van dit eenheidsproces hangt natuurlijk af van den aard van
het eerste lid (zelfstandig of bijvoegelijk naamwoord, bijwoord, eigennaam,
soortnaam), en verder van de sociale rijpheid van een bepaald taalcentrum, van de
aanwezigheid van analogische invloeden, óok van het veelvuldig gebruik of de
kultuurwaarde van het korrespondeerende voorwerp: Deventerkoék, rooiekoól.
Typisch is het volgende. Wanneer een Roermondenaar ‘Hollandsch’ spreekt, doopt
hij z'n eigen stad Roérmond; maar in zijn sociaal verder gevorderd dialekt spreekt
hij van Remuúnj. -
Het oorspronkelijke initiale accent kan ook herleven. Dit geschiedt tijdelijk bij
tegenstelling, onderscheiding of opsomming; zoo b.v. wanneer Deventerkoek
tegenover Groningerkoek komt te staan, of Noordsingel tegenover Zuidsingel.
Trouwens het initiale accent blijft in de meeste gevallen als bijtoon bewaard, b.v.
Oòsterstraát, Keùlschepoórt, Heèrengrácht. Zoo bleef ook het Latijnsche praeliteraire
accent als bijtoon bewaard, b.v. in mànsionáticum, getuige het Fransche maisnage
(ménage).
Maar het finale accent kan ook blijvend teruggetrokken worden, en dus veranderen
in initaal accent, krachtens een rhythmische wet,
De Nieuwe Taalgids. Jaargang 11