Den Gulden Winckel. Jaargang 26 - digitale bibliotheek voor de ...

Den Gulden Winckel.
Jaargang 26
bron
Den Gulden Winckel. Jaargang 26. Hollandia-Drukkerij, Baarn 1927
Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_gul001192701_01/colofon.htm
© 2009 dbnl

Jubelbrief
1
Aan de Gulden Winckeliers, Zilvere jubilarissen Gerard van Eckeren en
J. Greshoff.
Waarde Collega's!
WELLICHT zal uw fijn gecultiveerd onderbewustzijn (of moet ik, die verschillende
wijsgeeren in mij heb gehuisvest, hier schrijven: fijn gecultiveerd bovenbewustzijn?!)
de rythmiek der allure van mijn prozaregelen snappen. Vergunt mij evenwel in dit
plechtig feestnummer uwe opmerkzaamheid te trekken naar de problematieke
onsterflijkheid van mijn Dagboek-proza der XXste eeuw onzer Christelijke Jaartelling.
Daarin leest de leergierige studiosus:
‘Eind October 1901. Vandaag uitgever-directeur van de Hollandia-Drukkerij te
Baarn bij mij. Plan een zeer goedkoop maandblad voor boekenvrienden dat hij wil
oprichten onder mijn redactie. Prof. Kalff van Leiden had hij eerst gevraagd, maar
die had hem naar mij verwezen. Met L.F. Schudel afgesproken dat hij binnen een
week zal weten of ik het doe.
19 Oct.: Schudel gemeld dat ik het doe en dat het eerste nummer half Januari
1902 moet uitkomen.
26 Oct.: Naar Baarn bij Schudel. Praat over een vaste rubriek bibliographie. Zal
daarvoor uitnoodigen A.S. de Rochemont, redacteur te Amsterdam.
November: Bij afwisseling te Utrecht, Doorn en Amsterdam vergaderd. Concept
voor een openingsartikel behandeld.
December: “De Liggende Os” als vaste vergaderplaats gekozen. A.S. de
Rochemont, redacteur van het Nieuwsblad van den Boekhandel zal voor de rubriek
Boekbeschrijving zorgen’. -
Nog eenige bijzonderheden over het openen van ‘Den Gulden Winckel’. Door de
gezamenlijke pogingen van de heeren L.F. Schudel, de Rochemont en mij verscheen
het eerste nummer den 15den Januari 1902, met een, naar wij meenden, mooie
lijst meêwerkers. Het ‘Portaal’ dat ‘Den Gulden Winckel’ opende, is grootendeels
naar de toenmalige perszede in verstaanbaar Nederlandsch gesteld, de technische
boekdrukkerstermen zijn er ingebracht door de Rochemont. Schudel en ik hebben
hem uitgenoodigd zijn naam als redacteur op het omslag te vermelden, doch hij
heeft geen gevolg gegeven aan ons verzoek. Misschien omdat een dubbel
redacteurschap (Nieuwsblad van den Boekhandel en dit) de maat zijner beschikbare
krachten zou te boven gaan. Hoe dit ware, zeker is dat hij Schudel en mij naar het
gelukkig bezigen als titel van Vondel's Den Gulden Winckel heeft geleid en
de fraaie houtsnede van J.G. Veldheer voor kop- en randversiering zich bijna een
kwarteeuw op het groene omslag heeft vertoond. -
Ziehier wat ik mij over het ontstaan van ‘Den Gulden Winckel’ herinner.
Wat eindelijk mij te binnen viel, toen uw aanzoek om eenige regelen voor het
zilveren feest mij bereikte, is de mededeeling dat uw Winckelheil mij uiterlijk tot
Januari 1952 belang blijft inboezemen. Als gevolg daarvan verzoek ik u, waarde
collega's, mij op de invitatielijst van uw goude feestvierders te plaatsen en mij de
eerste drinkspreuk te gunnen. Die belofte zij als jubelbrief gericht naar uwen
dienstvaardigen dienaar
F. SMIT KLEINE
DOORN, 30 Dec. 1926.
Al pratende met...
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Louis F. Schudel
GIJ, mijn lezers, die er, hoop ik, aan gewend zijt geraakt om mij hier pratende te
vinden met allerlei letterkundigen, zult een oogenblik vreemd opkijken als gij dezen
naam boven het artikel vindt en u wellicht afvragen: Schudel? Schudel? Connais-pas.
Zoo ondankbaar is nu eenmaal een mensch. Want zonder den heer Louis F.
Schudel zou, menschelijkerwijze gesproken, Den Gulden Winckel niet bestaan. De
heer Schudel is namelijk de op-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

2
richter van dit maandschrift (en van de Hollandia-Drukkerij), en nu het vijf en twintig
jaar geleden is, dat het eerste nummer verscheen, mag een terugblik niet ontbreken.
Gerard van Eckeren vroeg mij om met den heer Schudel te gaan praten, omdat
deze wel eenige herinneringen uit dien eersten tijd ten beste wilde geven, maar
makkelijker kon vertellen dan schrijven. En aldus reisde ik op een Zaterdagnamiddag
naar Soest, waar de heer Schudel woont.
Het was bar weêr, Hollandsch winterweêr uit de laatste jaren; dus geen sneeuw
viel geluidloos, maar regen kletterde tegen de ruiten van het lokaaltje. Aan de halte
Nieuwe Weg zou de heer Schudel mij opwachten, maar hij kende mij niet en ik hem
evenmin. De zaak kwam echter spoedig voor elkaar, want er stond slechts één heer
te wachten: grijze snor en sik, pet op en cape om. Een buitenman. Ik stapte op hem
af, en de eerste woorden, die de heer Schudel tot mij sprak, brachten mij even van
streek. Ik had nl. gedacht, dat alle ijdelheid me vreemd was en ziet, het bleek onjuist.
‘Ik zou u niet herkend hebben’, zei de heer Schudel na de kennismaking. ‘Uit die
caricatuur van u in Den Gulden Winckel had ik me een heel andere voorstelling van
u gemaakt: een ouwe heer met snorren als van den Duitschen Keizer. En u is nog
jong’. Dit compliment monterde mij na die vrij troostelooze treinreis en het
unheimische voorkomen dat Soest me in den winderigen, natten avond bood, danig
op, en naast den kleinen kittigen buitenman liep ik over den plasbedekten landweg,
tot we aan een huis kwamen onder een zwaar rieten dak schier verborgen. Maar
binnen in de groote woonkamer, die door een allerleukste indeeling tevens
studeerkamer is, brandde gezellig een open haard met blokken. Aan een raam
stond de schrijftafel van den heer Schudel en vóór hem, tegen den muur, een kast
met boeken. Natuurlijk neusde ik even.
‘Kijkt u gerust rond’ zei de heer Schudel, schoof een stoel naast de schrijftafel en
ging er zelf vóór zitten. Ik keek, en tot mijn verbazing zag ik zeer veel medische
werken in de open boekenkast staan.
‘Dat is zoo mijn liefhebberijstudie. Ik heb er altijd veel voor gevoeld, reeds als
jongen. Mijn eerste patient was mijn moeder. Ik was toen, geloof ik, 18 of 20 jaar’.
‘Hebt u in de medicijnen gestudeerd?’
‘Neen, dat niet. Tenminste wanneer u universitaire opleiding bedoelt. Maar in m'n
vrijen tijd studeer ik al sinds jaren, en nu ik niet anders meer om handen heb, wijd
ik me er geheel aan’.
‘De Hollandia-Drukkerij is door u opgericht, is het niet?’
‘Ja, dat is wel eigenaardig gegaan. Oorspronkelijk was ik in het wijnkoopersvak,
maar toen ik later geheelonthouder werd, waren die twee niet goed vereenigbaar.
Toen ben ik in de levensverzekeringsbranche gekomen. Dat ging beter. Maar op
een dag moest ik voor een vriend een werkkring zoeken. Ik ben Theosoof en had
De Geheime Leer van Blavatsky willen vertalen en uitgeven. Een heel stuk van de
vertaling was al af, maar van de uitgave is niets gekomen. Toch was deze poging
tot uitgeven de directe aanleiding voor de oprichting der Hollandia-Drukkerij. Want
toen de drukkerij opgericht was, had mijn jonge vriend werk en gaf ik er de
levensverzekering aan’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

LOUIS F. SCHUDEL
Oprichter van Den Gulden Winckel
‘Hoe kwam u zoo tot het uitgeven van Den Gulden Winckel?’
‘Van het uitgeversvak wist ik wel iets af, ik heb mij altijd aangetrokken gevoeld
tot boeken; daar zal ik u straks wel van vertellen. Ik woonde in Utrecht en lag met
influenza te bed. Toen kreeg ik eensklaps het denkbeeld om een klein goedkoop
tijdschrift op te richten met korte boekrecensies en een boekenlijst met korte
karakteristieken van elk boek. Dat moest gaan, meende ik. De kranten gaven in
dien tijd nog niet zooveel recensies en het duurde dikwijls heel lang voor een
bespreking werd opgenomen. Bij de tijdschriften duurde het nog langer. Dat was
niet in het belang van de uitgevers, die er voordeel bij zouden hebben als de
menschen gauw wisten wat de inhoud van hun boeken was en hoe het oordeel van
bevoegden luidde.
Ikzelf kon dat niet doen. Daarom ging ik met mijn plan naar het Bureau van het
Nieuwsblad van den Boekhandel, waar ik heel vriendelijk ontvangen werd. Daar
bleek mij, dat de redacteur van dat blad, de heer de Rochemont, hetzelfde denkbeeld
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

3
reeds lang koesterde. Wij kwamen overeen, dat hij zou medewerken voor de
boekenlijst, maar ik moest ook een redacteur hebben. Wie zou dat moeten zijn?
Enkele namen werden mij genoemd, maar toen ik bij die heeren kwam, bedankten
ze een voor een. De Rochemont raadde mij toen om eens naar Smit Kleine in Doorn
te gaan. Ik toog daarheen en het bleek mij, dat deze joviale, aardige baas voor mijn
plan voelde. Zoo werd Smit Kleine redacteur. Zooals ik u reeds zeide, zou de
Rochemont voor de boekenlijst zorgen. Wie zou dat
F. SMIT KLEINE
Redacteur van Den Gulden Winckel gedurende het tijdvak 1902-1907
(portret uit den oprichtingstijd)
beter hebben kunnen doen dan hij? Hij was de niet-genoemde medewerker-redacteur
en zou in alles behulpzaam zijn.
De eerste redactie-vergaderingen werden te Utrecht gehouden in “De Liggende
Os”. Dat café is nu verdwenen, want het Jaarbeursgebouw staat thans op die plek.
In de serre van dat café kwamen Smit Kleine, de Rochemont en ik geregeld bijeen.
De samenwerking was voortreffelijk in het begin, maar al spoedig werd de Rochemont
ziek, kwam dikwijls veel te laat op vergaderingen, stuurde alles op het laatste
nippertje. Ja, dat was heel jammer. Gelukkig bleef het met Smit Kleine prettig
samenwerken.
Toch is het tijdschrift niet heelemaal geworden zooals ik het mij oorspronkelijk
gedacht had. Ik zei u al, dat ik mij een zeer goedkoop geschriftje had voorgesteld.
Maar de heer Smit Kleine wenschte een omslag en illustraties, en hoewel het geheel
daardoor zeker veel aantrekkelijker werd, diende de prijs daardoor hooger te worden,
al bleef het altijd nog erg goedkoop. Langzamerhand is in den loop der jaren het
karakter nog meer veranderd. De boekenlijst is heelemaal verdwenen. Die rubriek
heeft nooit willen vatten. Het was toch zoo practisch, dat een uitgever zelf zijn boeken
kon inleiden.
Toen tot oprichting van het blad besloten was, moest het een titel hebben. Ik had
er oorspronkelijk geen, en toen is Smit Kleine met “Den Gulden Winckel” komen
aandragen, wat ik altijd een gelukkige vondst heb gevonden. Hij stelde ook de
inleiding op, waarboven hij “Portaal” schreef. Aan het slot zeide hij: “Wij wenschen,
kloek en knap, geholpen door onze vrienden in de Nederlandsche schrijverswereld,
gesteund door die in onze uitgeverskringen “Den Gulden Winckel” te doen worden
de middenplaats van het verkeer der boekenvrienden in Groot Nederland en
verbeiden het oogenblik dat van hier de stuwkracht uitga, die boeken en
boekenvrienden nader samenbrengt en den handel drijft tot winste voor zich-zelf
bij het wonne scheppen voor anderen”.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Veldheer teekende een omslag, waar ik nooit erg ingenomen mee geweest ben,
en zoo is op 15 Januari 1902 Den Gulden Winckel in 10.000 exemplaren gedrukt
en verspreid. Men zag het blad overal: op de leestafels van alle hotels en
koffiehuizen, aan de stations in de wachtkamers, in de leeskamers van onze groote
mailbooten, in België en in Zuid-Afrika. En het had succes. Deze groote verspreiding
- en niet alleen van het eerste nummer - heeft er veel toe bijgedragen om niet alleen
het blad, maar ook de Hollandia-Drukkerij bekend te maken bij schrijvers, schrijfsters,
vertalers en ook bij het groote publiek.
Maar om verder te gaan. De drukkerij werd naar Baarn overgebracht, omdat ik
daar een geschikt terrein kon krijgen. De vergaderingen met de redactie werden
ook daarna in Utrecht gehouden.
Uit dien eersten tijd zou natuurlijk veel te vertellen zijn, van die kleinigheden, die
je altijd bijblijven, maar ze zijn niet interessant genoeg om er uw lezers op te
tracteeren.
Daar komt bij, dat tamelijk spoedig bleek, dat de lichamelijke en vooral de
geestelijke toestand van de Rochemont van dien aard werd, dat een langer aanblijven
van hem als medewerker niet mogelijk was. Dat was jammer, want hij was een
uiterst bekwaam man. Gelukkig vonden we in Roos van den Berg, toentertijd
bediende bij Van Gogh's boekhandel, een waardig plaatsvervanger voor het werk
aan de boekentafel. Maar die eerste tijden zijn niet altijd van de prettigste geweest.
Laat mij daarover maar liever zwijgen.
Smit Kleine was ook wel een eigenaardig man, maar met hem heb ik altijd heel
prettig kunnen samenwerken. Hij had verbazend veel relaties en ik kan niet anders
dan dankbaar herdenken wat hij voor het blad en ook voor mij als uitgever gedaan
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

4
Foto E.A.v. BLITZ & Zn., Utrecht.
Het Vreeburg te Utrecht met het Hotel ‘De Liggende Os’ in welks serre in de eerste jaren
de maandelijksche redactie-vergaderingen werden gehouden (op onze foto ziet men de
bewuste serre achter de figuurtjes van de vrouw met het kind).
Het huizenblok, waarvan ‘De Liggende Os’ deel uitmaakte is voor eenige jaren gesloopt;
thans staat er het Jaarbeursgebouw.
heeft. Hij bracht mij o.a. in aanraking met mevrouw B. de Graaf-van Cappelle, die
“Hare Koninklijke Hoogheid de Vrouw” van Max O'Rell voor mij vertaalde, waarmee
de Hollandia-Drukkerij zoo'n succes gehad heeft. En ook Maurits Esser heb ik door
hem leeren kennen.
Toch heb ik altijd wel moeite gehad om Smit Kleine in het gareel te houden, binnen
den opzet en den prijs van het tijdschrift, dat toen slechts 90 cent, franco per post
f 1.20 kostte. Hij had flair om het blad aantrekkelijk te maken, maar wilde het grooter
hebben dan mogelijk was voor dien prijs’.
- ‘Ging het goed met het blad?’
‘Ja, heel aardig. Het is er gauw ingekomen en dat had het aan de groote
verspreiding van de eerste nummers te danken. In de onderwijswereld werd het
veel gelezen. Daar zijn veel menschen die zich op de hoogte willen houden van de
litteratuur. Hier vonden ze een tijdschrift, dat hen vlug en in beknopten vorm op de
hoogte hield van alle nieuwe uitgaven en dat ze tevens in hun bezit konden houden.
Andere tijdschriften waren daarvoor te duur. En die boekenlijst gaf den menschen
veel, al moet ik er bijvoegen, dat in den loop der jaren de productie van boeken zoo
groot werd, dat er veel meer boeken inkwamen dan de recensenten konden
verwerken, zoodat ook hierin mijn oorspronkelijk denkbeeld, om de korte recensies
volledig te doen zijn, niet geheel verwezenlijkt is geworden.
U vraagt of het tijdschrift goed ontvangen is? Ja, daar was ik zeer over tevreden.
Maar het verschijnen heeft mij heel wat hoofdbrekens gekost. Eerst gaf ik een
proefnummer uit, een soort van uitgebreid prospectus. Zooals ik u al zei, ben ik in
Utrecht met mijn drukkerij begonnen. Al spoedig werd het daar te klein en gingen
wij over naar het nieuw gebouwde huis in Baarn, in de Dallaan, waar de zaak - na
dien tijd nog tweemaal uitgebreid - tegenwoordig nog gevestigd is. Maar 25 jaar
geleden, juist in den tijd van het eerste verschijnen van Den Gulden Winckel, ging
de drukkerij over. U kunt zich die drukte voorstellen. Er moest verbazend hard
gewerkt worden om het nieuwe tijdschrift op tijd de deur uit te krijgen. Ik herhaal u:
10.000 exemplaren drukken en versturen, ook naar België, Frankrijk en Duitschland,
om bij de uitgevers daar reclame te maken en zoo spoedig mogelijk buitenlandsche
recensie-exemplaren te krijgen, dat was geen peuleschilletje! Die groote verspreiding
hebben we zes maanden volgehouden’.
‘Vertelt u nog eens iets over de Hollandia-Drukkerij’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

‘Ik zei u al, dat ik nooit drukker was geweest. Ik heb me zelf het vak moeten leeren,
maar de buiten-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

5
wereld heeft het nooit geweten. En Esser kwam nog wel bij mij om het vak te leeren!
Ik heb hem toen aangeraden naar Joh. Enschedé te gaan, wat hij gedaan heeft.
Daarna is hij in de zaak gekomen en ik heb heel prettig met hem samengewerkt,
meer dan 18 jaar lang, en nooit hebben we een kwaad woord met elkander gehad.
De Hollandia-Drukkerij werd toen een naamlooze vennootschap en Esser werd
mede-directeur. Twee jaar later legde Smit Kleine
L.C.J. VAN SANDWIJK
De zetter, die gedurende 25 jaar Den Gulden Winckel heeft ‘opgemaakt’. Hulde aan het
beleid waarmee hij in een minimum plaatsruimte steeds het maximum copij wist samen te
persen!
de redactie van Den Gulden Winckel neêr, en Gerard van Eckeren, die toch reeds
medewerker was, voerde alleen de redactie, tot hij twee jaar geleden er den heer
Greshoff inhaalde. U ziet, de geschiedenis van Den Gulden Winckel en die van de
Hollandia-Drukkerij loopen nogal in elkaar.
Esser heeft, toen hij in de drukkerij werd opgenomen, voor de zaak gereisd, en
ze vroegen hem toen wel eens: wie is toch die meneer Schudel? Men kende mij
onder de vakgenooten niet. Maar als de wil er maar is, gaat alles tenslotte wel, al
heb ik natuurlijk zoo nu en dan leergeld moeten betalen. Ook van reizigers die bij
mij kwamen, leerde ik veel: ik liet ze praten en maakte onderwijl zelf mijn
gevolgtrekkingen. Het gevolg was, dat ik niettegenstaande mijn geringe vakkennis
toch in het bezit kwam van de beste materialen en hulpmiddelen. De groote
Augsburgsche snelpers die ik indertijd mij aanschafte, loopt nòg uitstekend. U kunt
zelf zien hoe goed werk zij levert: Den Gulden Winckel wordt er nog steeds op
gedrukt.
Is het u wel eens opgevallen welk een eigenaardige plaats de Hollandia-Drukkerij
inneemt in de uitgeverswereld? Dat komt omdat Esser uit orthodoxe kringen is
voortgekomen en ik Theosoof ben. Die combinatie heeft haar stempel gedrukt op
onze uitgaven. Wij hebben van alles in het licht gegeven: zoowel van Roomsche
als Joodsche, van Moderne, Ethische en Gereformeerde zijde, ja zelfs van
Vrijdenkers, en natuurlijk ook vele Theosophische brochures en boeken. Mijn eerste
uitgave was “De Oceaan van Theosophie”, dat al lang uitverkocht is. Toen kwam
de serie Pro en Contra. Met dat denkbeeld liep ik al rond vóór Esser kwam, maar
samen met hem ben ik die reeks toen begonnen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

J. BOELENS
De man, die gedurende 25 jaar Den Gulden Winckel heeft gedrukt.
We vonden het aardig om twee menschen tegen elkander op te laten keffen, zonder
dat ze wisten waar de ander het over zou hebben. Er was natuurlijk ook iets tegen,
omdat ze vaak naast elkander redeneerden. We hebben echter veel succes met
die reeks gehad. Later volgden: Levensvragen, Kerk en Secte, Groote Denkers,
Groote Mystieken, Groote Mannen, Groote Godsdiensten, Staten en Volkeren,
Redelijke Godsdienst en tal van andere seriën. Daar tusschen door gedichten,
romans en novellen, te veel om te noemen. Ik zei u al, dat ik niet onaardig debuteerde
met “Hare Koninklijke Hoogheid de Vrouw”. Die boeken vlogen weg.
Voordat Esser er bij kwam deed ik alles in m'n eentje. De meeste uitgevers heb
ik opgezocht om ze te interesseeren voor Den Gulden Winckel. Die bezoeken waren
niet altijd even bemoedigend, want dikwijls moest ik hooren: “Och, dat blad zal geen
lang leven hebben; dàt tijdschrift is al verdwenen, en dàt...” “Maar Den Gulden
Winckel is toch maar in stand gebleven!” voegde de heer Schudel er triomfant aan
toe.
Het is geen benijdenswaardige taak om jong uitgever te zijn, want je wordt achterna
gezeten door jonge schrijvers en vertaalsters, die natuurlijk denken: daar kan ik het
nog wel eens wagen’.
‘Zocht u zelf uit wat binnen kwam?’
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

6
‘Ja, de eerste jaren wel. Later deed mijn mededirecteur dat in hoofdzaak’.
‘Wanneer is precies de Hollandia-Drukkerij opgericht?’
‘Laat eens kijken, dat was in April 1899, en in 1902 begon Den Gulden Winckel.
Nu het blad vergroot en verfraaid is, zijn er heel wat abonné's bijgekomen. Als u de
eerste nummers vergelijkt met de tegenwoordige, ziet u, dat er een groot verschil
in karakter gekomen is in den loop der jaren. Elke redacteur drukt er natuurlijk zijn
stempel op. Zoo heeft Esser er mijn geliefde Boekenlijst uitgegooid, omdat hij meer
plaats noodig had voor wat anders. De vroegere groene advertentie pagina gebruikte
hij soms ook al voor het redactioneele gedeelte. Het blad neemt nog altijd een
eigenaardige plaats in, maar het wordt nu in alle kringen gelezen’.
‘U spreekt zoo over het drukken van een eigen stempel en telkens komt u er op
terug, dat het blad niet geworden is wat u er mee bedoelde. U liet dus de redactie
vrij?’
‘Ja, dat deed ik. U denkt natuurlijk aan die groote quaestie die er indertijd met “de
Groene” geweest is, dat begrijp ik. De uitgever is natuurlijk de patroon. Als de redactie
lijnrecht tegen mij in was gegaan, dan zou ik niet geaarzeld hebben om de door mij
betaalde redactie te ontslaan. Maar dat was gelukkig niet het geval. Die twee heeren
gaven wel wat ik bedoelde, maar alleen in een ietwat anderen vorm. De redactie
geeft richting aan het blad, dat spreekt, maar het gaat toch niet aan, dat een uitgever
zijn blad moet zien ten onder gaan door de opvatting van den redacteur. De redactie
mag zich een groote mate van vrijheid voorbehouden, maar mag nooit vergeten,
dat zij in dienst is van den uitgever’.
‘Dan is dus de positie van Esser wel ideaal’.
‘Ja, die is zijn eigen patroon’.
‘Is u geheel uit de Hollandia-Drukkerij?’
‘Neen, ik ben er weer in als Commissaris. Ik ben er in 1922 uitgegaan. Toen ben
ik met mijn familie naar Amerika getrokken, naar het Hoofdkwartier van de
Universeele Broederschap en het Theosophisch Genootschap te Point Loma in
Californië. U herinnert zich misschien, dat Daniël de Lange daar de laatste jaren
van zijn leven heeft doorgebracht en gewerkt. Er is daar nog een troepje Hollanders.
Daar ben ik ruim twee jaar geweest en heb er o.a. gewerkt als corrector op de
drukkerij. Dertig jaar had ik er naar verlangd daarheen te gaan, en toen kon het.
Het klimaat bevalt mij beter dan hier. Het is een land van druiven, vijgen, perziken,
persimmons, sinaasappelen en citroenen. Point Loma ligt drie à vierhonderd meter
boven de zee en het geheele jaar door is het er heerlijk warm. In 1924 ben ik
teruggekomen. Ik moest helaas wegens familie-omstandigheden. En nu ben ik in
1926 benoemd tot Commissaris der Hollandia-Drukkerij. Esser was zoo gewoon
alles met mij te behandelen en ik heb er nu tijd genoeg voor, naast mijn
geneeskundige studiën.
Weet u wat een aardige bizonderheid is, die ik nog verzuimde u te vertellen? Dat
groote werk van Blavatsky, De Geheime Leer, waarover ik 27 jaar geleden dacht
om het uit te geven, maar waar ik toen niet toe kon komen, wordt nu toch door de
Hollandia-Drukkerij gedrukt, al is het dan ook voor rekening van de Universeele
Broederschap en het Theosophisch Genootschap’.
We bleven nog wat napraten, en toen bracht de heer Schudel me naar het
lokaaltje. De wolken waren weggetrokken en een heldere maan scheen over het
stille dorp.
G.H. PANNEKOEK Jr.
1 Januari 1927.
Al pratende met...
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

de redactie
LAREN in den winter... kale boomen op den Brink. De klokken luiden en de
menschen drommen naar de kerk. Ik loop voor Hamdorff en kijk door de ruiten of
ik Gerard van Eckeren zie zitten, dien ik alleen van het portret ken. In de serre
drinken een paar jongelui een kleintje koffie. Verder is er niemand. Wachtend loop
ik rond, ga dan naar binnen en vraag aan den kellner of de heer Esser ergens in
een verborgen hoekje zit. Hij kent hem niet.
Wachten is vervelend. Ik moet uitkijken, kan dus niet rustig gaan lezen, loop weer
naar buiten. Dan zie ik iemand, met de oogen zoekend in de serre, aankomen. Hij
heeft een winterjas aan, maar geen hoed op. Zijn haar is grijzend, evenals zijn baard.
En ik herken Gerard van Eckeren, al had ik hem, van het portret, grooter en forscher
gedacht.
Als we kennis gemaakt hebben zitten we in de serre te praten, nu samen wachtend
op Greshoff, die uit Arnhem komen moet. Hamdorff is leeg op dit vroege
Zondagmorgenuur. De danszaal ligt verlaten. Even hoor ik iemand op een saxophoon
blazen, een melancholisch geluid in de holle ruimte. Is deze danswereld voor mij
onbekend terrein, voor Greshoff, die spoedig daarna verschijnt, is ze in alle
onderdeelen bekend. Dadelijk haalt hij uit zijn actetasch een boekje voor den dag
over dansen. Het is een hobby van hem. Hij is anders dan de dichter en schrijver
over den dans J.W.F. Werumeus Buning. Die is alleen theoretisch op de hoogte.
Volkomen. Greshoff beoefent ook de practijk. En hij doet het met hartstocht. Hij
charlestont en black-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

7
bottomt zóó veel, dat hij er mager van is geworden. En Nijhoff charlestont en Besnard
charlestont. Van Eckeren en ik voelen ons zeer achterlijk, en als later op den dag
Greshoff voor ons in het gezellige tuinhuis van Van Eckeren bij een mooie
gramophoon heeft gedemonstreerd hòe je charlestonnen en blackbottommen moet,
zijn we volkomen overtuigd van zijn bekwaamheid op dat gebied.
MAURITS ESSER
(Gerard van Eckeren) (1926)
En in mijn gedachten zie ik allerlei menschen charlestonnen, bv. van Eyck met
Colenbrander, Hopman met Querido, A.M. de Jong met Greshoff, Borel met de
Meester, een gansche broederlijke reeks... Maar we waren spoedig van de dansin
de litteraire wereld terecht gekomen 1) en toen bleek me, dat mijn interview met
zeer veel verschillende personen tegelijk gevoerd werd. Nu eens teekende ik een
paar woorden aan van Gerard van Eckeren, dan weer was Maurits Esser aan het
woord. En met Greshoff werd het nog erger. Ik kon alles bijna niet uit elkaar houden.
Soms was hijzelf aan het woord, waarna Otto P. Reys, die waarachtig weer aanwezig
was, zich in het gesprek mengde. Ook J. van Zomeren Badius sprak af en toe mee,
zoodat ik bemerkte met vijf personen tegelijk aan het spreken te zijn. Daarom besloot
ik ten slotte, dat ik zoo min mogelijk namen zou noemen van sprekers.
Wat Den Gulden Winckel wil?
In de eerste plaats: de menschen met alle middelen die er zijn, prikkelen, ze
opwekken tot lezen van boeken en natuurlijk ook boeken koopen. Daarom is het
ideaal van de Redactie om het blad van een maandblad tot een veertiendaagsch
periodiek uit te breiden. Daarvoor is de steun noodig van de lezers. Er is een groote
kern van lezers, die van het begin af abonné zijn. Dat hebben we nagegaan. Van
die kern merken we weinig, maar het zou zoo prettig zijn als we meer van ze hoorden.
Ze moeten hun wenschen uiten, vertellen wat hun bevalt en niet bevalt. We krijgen
wel eens brieven, dat is zoo, maar dat is niet voldoende. De lezers moeten ons
vooral niet beschouwen als menschen, die het weten, wij doen alleen ons best om
ze, zoo volledig mogelijk, voor- en in te lichten; en door vragen te stellen moet het
contact vergroot worden.
Als dus het contact grooter is en de abonné's trachten in eigen kring het aantal
abonné's uit te breiden, dan kunnen we het blad om de veertien dagen laten
verschijnen. Dan zou het ook nog actueeler kunnen worden. We krijgen dan nog
meer ruimte voor besprekingen, voor plaatjes, portretten, interviews en artikelen
over tooneel. Stellen de lezers bv. prijs op de Revue van maandschriften, zooals
die vroeger geregelder werd opgenomen dan thans? We weten het niet. Zulke
dingen moeten we weten.
1) Welk een val! (noot van J. Gr.).
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

De boekhandel ontwikkelt gelukkig steeds meer activiteit ten opzichte van Den
Gulden Winckel. Dat is trouwens zijn eigen belang, want als Den Gulden Winckel
veel gelezen wordt, dan worden ook de daarin besproken boeken gekocht en
gelezen. En waarom zou in ons land een dergelijk goed gefundeerd blad niet mogelijk
zijn, waar het in alle landen bestaat? In Frankrijk verschijnt ‘Les nouvelles litteraires’,
in Duitschland ‘Die Literarische Welt’, wat zelfs weekbladen zijn, in Engeland is ‘The
Times litterary supplement’, in Italië ‘Fiera letteraria’.
Het is een verkeerd begrip: te denken dat Den Gulden Winckel eenige voorkeur
heeft. Het zij hier met alle nadruk verzekerd: het blad, als orgaan, heeft geen
voorkeur. Het is een Spiegel. Het wil een beeld geven van het litteraire leven
zooals het reilt en zeilt, dus de beoordeelaars in het blad zijn vrij. Hoe de redacteuren
over een bepaald boek of een schrijver denken doet er niet toe.
Dat kan hoogstens tot uiting komen in een door hen gesigneerd artikel, nooit in
de houding van het blad ten opzichte van dien schrijver of dat boek. Voorbeelden?
Die zijn er te over. Men heeft een van ons zijn gebrek aan bewondering voor Querido
verweten. Het zij zoo; maar het heeft hem niet belet in de Maandkroniek een hartelijk
enthousiast artikel van Mr. Pauwels over dien schrijver over te nemen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

8
In elk artikel, onderteekend door den schrijver, mag een positieve meening tot uiting
komen, hoe afwijkend die ook zij, in de algemeene opstelling van het tijdschrift wordt
gestreefd naar een groote mate van onpartijdigheid, naar een afwegen van pro
tegen contra.
Er is ook gezegd, dat Den Gulden Winckel uitsluitend de jonge schrijvers steunt.
Dat is ook onjuist. En uw eigen interview met Hofker dan?
J. GRESHOFF
(1927)
Toch zeker geen jonge schrijver! Nog eens, we willen een spiegel zijn van het
litteraire leven, en als je dat wilt wezen moet je datgene wat zich roert, naar voren
brengen. Daarom zijn de jongeren, die zich naar boven werken, natuurlijk belangrijker
dan reeds rustig aangekomen schrijvers, en daarom moet hun streven krachtig
bekend gemaakt worden. Er is ook gezegd, dat Den Gulden Winckel aan adoration
mutuelle lijdt, maar dat is niet zoo. Als wij een boek leelijk vinden, dan vinden wij
het niet mooi, maar niet omdat de schrijver in Gasselternijeveen geboren is, of familie
is van die, of rood of roomsch is. Dat is een absoluut verkeerde gedachte en het
verbreiden ervan lijkt verdacht veel op kwade trouw. Daar heb je A.M. de Jong, zei
Greshoff met nadruk. Ik dweep met zijn Merijntje Gijzen's jeugd. Dat is zonder eenige
restrictie: prachtig. Van Eckeren heeft het m.i. lang niet genoeg geprezen. De Jong's
vroeger werk vond ik leelijk, dit mooi. Ik heb er echt van genoten, vooral van het
eerste deel. Daar ben ik wèg van geweest. Je ziet: het gaat niet tegen De Jong. Ik
ken hem niet, ik weet niets van hem af, zijn politieke gezindheid interesseert mij
niet, en dat hij mij zoo nu en dan eens uitkaffert is zijn goed recht. Wij zijn geen
jongejuffrouwen. En bovendien: wie kaatst moet den bal verwachten! Maar ik vind
zijn vroegere boeken niet slecht omdat hij niet liefderijk tegen mij is, net zoo min
als ik zijn laatste boek prachtig vind omdat hij zoo'n beeldige baard cultiveert.
Zulke voorstellingen van zaken zijn leugenachtig. En ze hinderen mij. Als ik mij
vergis, dan vergis ik mij te goeder trouw. En daarenboven: in de litteratuur moet je
elkaar kunnen uitveteren zonder dadelijk haatdragend en bevooroordeeld te worden.
En dan zeggen ze, voegde Esser - of was het van Eckeren? - er bij, dat jij fascist
bent. Waar blijkt dat uit?
Nergens. De grootste onzin! Dit is een typisch bewijs van het maar raak schrijven
van sommige collega's. Ik heb mij nog nimmer openlijk over deze quaestie
uitgelaten. En toch weten ze er alles van. Is het geen wonder!
Het fascisme is een Italiaansch verschijnsel, dat naar mijn bescheiden meening
nooit eenige kans heeft in Holland overgepoot te worden. Daarvoor zijn er te groote
verschillen in historische traditie, economische ontwikkeling en volkskarakter.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Maar het fascisme berust op theoretische grondslagen, welke voor een belangrijk
deel ontleend zijn aan de Maurrassiaansche gedachtenwereld. Als je nu weet dat
ik al een jaar of tien werk aan een studie over Charles Maurras, dan zul je begrijpen
dat, daarom, het fascisme mij interesseert.
Maar die platonische belangstelling is al voldoende voor kwaadwillige kameraden
om los te barsten! En D.G.W. heeft met dit alles bovendien heelemaal niets te
maken!
Toen kwamen de twee redacteuren op een andere quaestie. Er is nog een
misverstand op te helderen. Kijk eens: als je iets onjuist, of niet mooi, of onbetamelijk
vind, dan kun je dat op twee manieren zeggen: in een ernstig betoog of in een
boutade. Als je het op de laatste manier doet, begrijpen de menschen je gewoonlijk
niet, en daar hebben wij nog al eens onder te lijden. Men verstaat in ons land geen
ironie.
Toen het interview van J. van Zomeren Badius met Otto P. Reys verschenen was
zijn er enkele menschen zeer ontstemd geraakt. Ze waren boos om den toon. Toch
was dit alles au fond heel ernstig gemeend. Er waren enkele dingen die wel eens
gezegd mochten worden, meenden wij. Al is de toon wat speelsch, daarmede
verandert noch de bedoeling, noch de gezindheid, noch de meerdere of mindere
juistheid van een beschouwing!
Er is een heel verschil tusschen Nederland en Frankrijk. In Frankrijk is de litteratuur
doorgedrongen tot het maatschappelijk leven. De maatschappij bestaat uit
verschillende categoriën, bv. uit kooplieden, soldaten, magistraten, industrieelen,
èn... litteratoren. Deze vormen een erkende groep, met een
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

9
eigen functie en een eigen plaats in de maatschappelijke groepeering; met eigen
verplichtingen en eigen voorrechten.
Wanneer er daar ginds sprake is van een nationale representatie, dan zal de
Dichter er niet bij ontbreken: bij alle groote apotheosen (men denke aan de
wapenstilstands- en vredesmanifestaties) is de Dichter vooraan. Bij onthullingen,
historische gedenkdagen, ontvangsten worden gedichten voorgedragen. Men denke
eens aan de plaats die een Valery inneemt!
De leiders van D.G.W. voor hun werkhuisje te Laren.
En hier. Hier zeggen de menschen van een dichter: ‘Het is heusch een heel nette
en aardige jongen, maar hij schrijft’.
Parijs zendt geregeld letterkundig nieuws uit per radio. Een interessante jonge
dichter als Paul Eluard heeft er de boekcritiek te houden. Tal van schrijvers lezen
voor uit eigen werk.
In Duitschland worden twee, drie litteraire onderwerpen per dag behandeld. Een
blik in de Luistergids kan u daarvan overtuigen. En hier? Wat doet Hilversum voor
de litteratuur? Laat staan voor de jongere letterkunde? Niets, niets, niets.
Toen de P.C. Hooft een proeftocht deed vroeg men uit alle kringen menschen,
maar de litteratoren ontbraken! In Frankrijk zou dat onmogelijk zijn. Nou moet je
niet denken, dat wij persoonlijk zulke openbare festiviteiten zoo vermakelijk vinden.
Integendeel. Wij voelen ons geen van tweeën erg representatief en erg
litteratorachtig, en wij zijn vreeselijk blij dat wij niet mee hoeven op te zitten en
pootjes te geven. Maar deze voorbeelden zijn symptomatisch. Zij geven aan, welk
een plaats elders de letterkunde, en welke zij hier, inneemt.
En vergelijk eens de verkoopsjaarcijfers van boeken in Finland, Noorwegen,
Zweden, Denemarken met die van ons land! Dan komen wij er wel erg zielig en
bekaaid af!
Het doel van Den Gulden Winckel is mede: de litteratuur in het leven te brengen,
de vele grenzen, die hier zijn, weg te nemen. Dit hopen wij ook te bereiken door de
interviews, die de ideeën der schrijvers weergeven en deze in verband brengen
met hun persoonlijkheden.
In Nederland ontbreekt het wederzijdsche vertrouwen tusschen lezers en
schrijvers. Deze groepen stellen nog te weinig belang in elkanders wederzijdsche
aangelegenheden. Wel zijn er enkele schrijvers, die gelezen worden, als Querido,
Top Naeff, Jo van Ammers-Küller. Maar de belangstelling voor het letterkundig
leven, voor de geestelijke bewegingen, voor den strijd der ideeën en de karakters
is hier volkomen afwezig...
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

We zaten een oogenblik stil. Af en toe spraken de redacteuren over
redactie-aangelegenheden, over persoonlijke dingen. Tot opeens een van de twee
het woord tot mij richtte:
Weet je wat ze hier ook niet begrijpen? Dat een anecdote waarde heeft. Een
anecdote moet spelenderwijs een blik geven in het werk van den schrijver, zooals
Otto P. Reys geprobeerd heeft. Een klein trekje, een enkel woord moet plotseling
den indruk geven van: ja, zóó is hij inderdaad. En die kìjk op een persoon, moet het
werk verduidelijken. Dat moet het zijn. Hier in Holland denkt men dadelijk aan
onbescheidenheid. Onzin. Een schrijver is een eenheid, die niet te scheiden is in
een boek en een mensch. Als men belang stelt in een schrijver, stelt men belang
in zijn boek en omgekeerd.
En dan zei van Eckeren nog:
De moeilijkheid bij het redigeeren van een tijdschrift zijn de medewerkers. Als je
een tijdschrift opricht krijg je de toezegging van de beste schrijvers als medewerker.
Maar een stukje loskrijgen is zeer moeilijk. Iedereen belooft gouden bergen van
copij, niemand zendt wat. Er komt een boek ter recensie, je kijkt het in en komt tot
de conclusie, dat deze of die het hebben moet. Dat is de eenige man in Holland,
die het kan. Er is er gewoonlijk maar één. Je stuurt het, en je hoort er niets meer
van. Dat is een drawback, en dat mag het publiek ook wel eens weten...
We waren uitgepraat. In het gezellige huis van Maurits Esser hebben we
allergenoegelijkst zitten
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

10
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

11
praten, naar heerlijke muziek 1) geluisterd en prettig gekoffietafeld. En ik moet
bekennen, dat dit interview de aangenaamste herinneringen heeft achtergelaten.
G.H. PANNEKOEK Jr.
Over Paul Verlaine
Paul Verlaine, het leven van een dichter, door Arthur van Schendel.
Meulenhoff, Amsterdam 1927.
UIT zijn leven van Shakespeare was reeds gebleken welk een volmaakte biograaf
de heer van Schendel is, voornamelijk van het leven van een kunstenaar, wiens
bestaan deels onbekend, deels legendarisch is. Men moet werkelijk een dichter zijn
met een uiterst fijn intuïtievermogen om, aan de hand van enkele vage gegevens,
uit den tekst zelf van het oeuvre, de figuur te doen herrijzen van een genialen
kunstenaar, wiens menschelijk bestaan niet zoozeer van dat van andere menschen
uit zijn tijd verschilde. Zulk werk is een schoon spel van den geest en van het gevoel,
en sedert enkele jaren zijn dergelijke werken zeer in de mode. Met genoegen mag
men vaststellen dat de ‘Shakespeare’ aan alle dergelijke en thans beroemde
biografieën is voorafgegaan en dat het met alle mij bekende producties uit de
Fransche litteratuur, zonder eenige uitzondering, te zijnen voordeele kan worden
vergeleken. Ik meen niet dat dit, in een ander literair genre, van eenig ander
Nederlandsch boek kan worden gezegd.
In zijne biografie van Paul Verlaine heeft de heer van Schendel hetzelfde doel
beoogd al in zijn Shakespeare. Maar zijne taak was hier oneindig moeilijker. Het
leven van Verlaine is thans zeer goed bekend; van de bijzonderheden van dit
getourmenteerd bestaan is, sedert de jongste werken van den heer M. Coulon over
de dichters Verlaine en Rimbaud en van den heer J.M. Carré over laatstgenoemden
poëet, niets meer verborgen. De eenvoudige biografie van Verlaine, dat is: een
chronologisch relaas zijner levensomstandigheden, eene zakelijke opsomming van
alle bekende feiten, zooals de heer J.M. Carré schreef over Rimbaud, en laatst de
heer F. Porché over Baudelaire, heeft de heer van Schendel ons niet gegeven. Het
was trouwens ook niet zijne bedoeling. Zijn werk is in de eerste plaats het ontroerend
verhaal van de omstandigheden, waarin de dichter Paul Verlaine verkeerde toen
hij zijne onsterfelijke gedichten schreef. Daarom is de titel van het boek: ‘Verlaine,
het leven van een dichter’. Van het leven eens dichters is het boek van den heer
van Schendel waarlijk een zuivere spiegel. Niemand kan als hij, in zijn kristal-helder
proza, dat zulke diepe resonnanties heeft, de natuur doen vermoeden van die
geheime kracht, die den dichter tot zingen noopt, noch ons zoo duidelijk doen
gevoelen in welke delicate atmosfeer een eeuwige zang zijn oorsprong vindt. Men
heeft slechts de laatste bladzijden van dit boek te lezen, waarin de auteur het treurige
leven van Verlaine overschouwt, om zich te overtuigen hoe diep hij de essentie van
die zuivere dichtersziel kan begrijpelijk maken aan hen die nog in de lage landen
vertoeven. Aldus beschouwd - en ik herhaal het: dit was de bedoeling van den
schrijver - is deze biografie een meesterlijk werk.
Het eenig bezwaar dat ik tegen het boek heb is dan ook geenszins van literairen
aard. Het is het volgende: dit boek is niet de biografie van Paul Verlaine, zooals ik
mij dien dichter voorstel. Het is wel het leven van een dichter, voor zoover zijn leven
in direct verband staat met zijne literaire productie. Maar het literaire standpunt is
niet het eenige. Op die wijze bekeken zou het leven van Rimbaud, die op zijn
twintigste jaar bleef zwijgen, sedert dien datum onbelangrijk zijn. Ik ben daarentegen
overtuigd dat het pas naderhand waarlijk belangrijk werd. Al ware het slechts omdat
1) ‘I never see Maggy alone’. (Noot van O.P.R.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

het een verklaring geeft van de voorafgaande periode. Het komt mij overigens voor
dat de heer van Schendel in zijn boek Rimbaud wel een beetje onrecht aandoet.
Dit schijnt wel het lot te moeten zijn van alle Verlaine-biografen, te beginnen met
Lepelletier 1) . Van beide dichters was Rimbaud ongetwijfeld de meest intelligente en
de meest sterke personaliteit. Was hij ook de grootste dichter? Ik moet constateeren
dat zijn invloed nog zeer levendig werkt op de tegenwoordige generatie en dat
daarentegen Verlaine als kunstenaar reeds tot het verleden behoort. Dit bewijst op
zichzelf niets. Maar elk boek over Verlaine of Rimbaud brengt steeds opnieuw de
kwestie Verlaine-Rimbaud naar voren. En steeds worden wij aangespoord om partij
te kiezen, omdat het hier ten slotte om een beginsel gaat waar de richting van de
tegenwoordige poëzie van afhangt. Maar welke ook de opinie weze, die men over
het conflikt - ik bedoel het poëtisch conflikt - tusschen Verlaine en Rimbaud heeft,
het essentieele bezwaar tegen deze ‘Verlaine’ ligt niet in de vooringenomenheid
van den auteur met den dichter. Hij bemint Verlaine als dichter, en die liefde is
vanzelfsprekend voor iedereen die waarlijk de poëzie liefheeft. Of liever hetgeen
vanzelfsprekend is, dat is de liefde voor een groot deel van Verlaine's gedichten.
Maar, zal men hier in het midden brengen, men kan toch den mensch niet scheiden
van den dichter. Inderdaad, en juist daarom was de taak van den heer
1) Het boek van Lepelletier werd besproken in D.G.W. 7e jrg. blz. 17-20, alwaar men ook een
viertal portretten van den dichter vindt opgenomen. (Red. D.G.W.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

12
van Schendel zoo moeilijk. In zijne voorrede vestigt hij er de aandacht op ‘hoe
wonderbaarlijk de poëzie haar wegen vindt’. Wonderbaarlijk is dit zeker. Maar
waarom? Omdat men zou kunnen onderstellen dat de omstandigheden van Verlaine's
loopbaan, normaal gesproken, een hinderpaal hadden moeten zijn voor de volledige
ontluiking zijner poëzie. Het is een feit dat zijne volmaaktste en meest verhevene
gedichten ontstonden in die periode van zijn leven, waarin de dichter, uit den greep
zijner buitensporige hartstochten tijdelijk bevrijd, het eenvoudig leven leidde van
een zeer gewoon mensch. Dit blijkt trouwens ook uit de biografie van den heer van
Schendel. Maar het zijn juist die andere perioden waarover de biograaf onvolledige
inlichtingen geeft. Hij verklaarde dan ook vooraf dat hij ‘voor alles het beeld van den
dichter onbesmet wilde toonen’. Dit voornemen getuigt van eene groote piëteit en
verdient allen eerbied. Maar is dit absolute standpunt wel het goede voor een
biograaf?
Verlaine was een groot dichter (althans in een deel zijner bundels); maar, om het
rechtuit te zeggen: op het gebied der dronkenschap en der ontucht was hij ook zeer
ondernemend. Dit wou de heer van Schendel in zijne biografie niet verzwijgen, en
hij zegt het in zeer kiesche, bedekte termen. Ik zou daarop hier niet wijzen indien
er niet een tijd geweest was, dat sommigen zich over dit samengaan van dichterlijke
gaven en menschelijke zwakheid verheugden. Dit doet gelukkig de heer van
Schendel niet. Maar waar hij spreekt over de al te zeer bekende omstandigheden
die hij ‘de bitterheden’ noemt ontbreekt naar mijne meening toch iets aan het boek.
Ik houd niet van moraliseeren. Maar evenmin van verwarring. Een twintig jaar geleden
prees men Verlaine vooral als een dichter, die altijd de bevelen van zijn instinct en
van zijn hartstocht volgde, overtuigd als men was, dat er geen zuiverder dichtkunst
bestond dan die, waarin het temperament van den dichter als mensch zich met al
zijne moreele gebreken bandeloos uitsprak. Dit standpunt is niet onaanvechtbaar.
(Maar nu betreed ik het terrein van de Poésie pure dat, zooals iedereen weet,
eigendom is van abbé Brémond. En de Goden verhoeden mij den priester-didacticus
op dit terrein te volgen).
De voorstelling die de heer van Schendel zich van Verlaine maakt, als dichter en
als mensch, is de typische voorstelling van zijne generatie, die over het leven en
de poëzie geheel anders oordeelt dan de generatie die op haar volgde. Dit is
trouwens een algemeen verschijnsel. En het is grootendeels kwestie van mode.
Een deel van Verlaine's werk lijkt thans verouderd, en wel juist datgene wat men
een kwart eeuw geleden het mooiste, het nieuwste vond. Dat is niet het geval met
Rimbaud, en evenmin met Baudelaire, wiens werk alweer zooveel ouder is. Zien
wij ook niet dat er eene reactie is tegen de halve miskenning van Moréas? Het boek
van den heer van Schendel geeft aanleiding tot vele en heilzame bedenkingen...
Laat ik, om te sluiten, niet vergeten te zeggen, dat de auteur in het eerste hoofdstuk
een literair-historisch overzicht geeft van het tweede Keizerrijk, waarin de geestelijke
anarchie van dit tijdperk meesterlijk in het licht wordt gesteld.
J. VAN NIJLEN
Drie zelfportretten van schrijvers
BIJ deze drie zelfportretten van beroemde schrijvers is het noodig om te wijzen op
het bestaan van een uitstekend werk: ‘Dessins de Littérateurs’, door Edouard
Deverin, en uitgegeven bij Jouve & Cie te Parijs. Over de teekeningen van Hugo
schreef o.a. de conservator
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

PROSPER MERIMÉE
Zelfportret als chinees
van het Museum Hugo, de bekende romancier Raymond Escholier; over de
teekeningen van Verlaine en Germain Nouveau vindt men, bij reproducties, eenige
mededeelingen in ‘Les Derniers Jours de Paul Verlaine’ door Le Rouge en Casals.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

GUILLAUME APOLLINAIRE
Zelfportret in uniform
Zelfportret van BAUDELAIRE
13
(Mercure de France). Jean Dorsen ne schrijft in ‘L'Art Vivant’ over ‘Dessins de
Poètes’.
Onder de jongere schrijvers in Frankrijk zijn er tal met teekentalenten: allereerst
de verrukkelijke toovenaar Tristan Klingsor (Leclère). Dan Max Jacob, met zijn
circus-doeken, Pierre Mac Orlan, die, evenals Jean Cocteau, een luxe editie van
een zijner romans met eigen illustraties uitgaf. Een zelfportret van Apollinaire kan
naast een van Carco geplaatst worden.
Als revanche is de groote schilder Vlaminc aan het dichten geslagen.
Ten onzent ken ik, behalve van Looy en van Moerkerken, alleen maar J.W.F.
Werumeus Buning, die, helaas slechts in zeer beperkte oplage, een
episch-dramatisch gedicht ‘Berijmde Ruzie’ uitgaf, met talrijke en bekoorlijke
printverbeeldingen van zijn hand.
J.J.v.V.
Kroniek van het proza
De Nederlandsche roman in de laatste vijfentwintig jaar
(Enkele kantteekeningen)
I
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

‘JE moet’, zei Greshoff me, ‘in je kroniek van Januari over den roman van de laatste
25 jaren schrijven’. Hij zei het op den toon van: ‘en loop dan vanmiddag even bij
den behanger aan’.
Toch heb ik mij neergezet om aan zijn verlangen te voldoen, maar ik kan mijn
taak, helaas, bij lange na zoo weidsch niet opvatten als mijn vriend waarschijnlijk
van mij verlangt en verwacht. De roman door de laatste 25 jaren heen! 't Is geen
kleinigheid. Blader maar eens, lezer (want ge hebt natuurlijk het heele stel compleet
gebonden in Uw kast staan!), de 25 jaargangen van D.G.W. door! Wat al namen en
titels. Daarin lijnen te trekken, groepeeringen te ondernemen, richtingen aan te
wijzen? Neen, mijn opstel zal alweer slechts kantteekeningen kunnen geven, die
allerminst de pretentie hebben van een doorwerkt letterkundig essay.
Laat ons, trouwens, beginnen mogen met te constateeren, dat al dat speuren
naar richtingen, dat uitstippelen van lijnen, zooals men tegenwoordig zoo gaarne
doet, feitelijk uit den booze is, althans in de litteratuur. De litteratuur is de
geschiedenis van den geest, maar de geest heeft geen geschiedenis, geen verleden
en geen toekomst; de geest is het eeuwige heden, het heden als eeuwigheid beleefd.
De boeken uit die 25 jaar, zooals ze daar liggen, zijn niets indien onze geest ze niet
levend maakt, iederen dag opnieuw. Zoo wordt litteratuurgeschiedenis toch eigenlijk
altijd weer de geschiedenis van ons zelf.
Natuurlijk kan men spreken over ‘realisme’, ‘neo-romantiek’ en al zulke dingen ('t
gebeurt uit den treure), maar God heeft de dingen zoo min met die namen doen
geboren worden als den haring of den pithecus anthropos erectus met de hunne.
Het eerste het beste kunstwerk gooit alle benamingen omver: blijkt realisme en
romantiek en nog veel meer in zich te vereenigen. De
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

14
zucht tot rubriceeren in den mensch is slechts de aanvang der bezinning. En het
zoeken naar zekere draden van ontwikkeling in de litteratuur zal meestal duiden op
een naief geloof in een groei, die niet tegelijk een sterven is, een Paradijstoestand,
liggend buiten de werkelijkheid. Ontwikkeling is in de litteratuur dáarom een nog
onwezenlijker begrip dan bv. in het maatschappelijke leven, omdat in dit laatste de
geest veel minder rechtstreeks zich uit; die uiting is hier ‘afgeleid’ in tradities,
conventies en maatschappelijke instellingen, terwijl in een kunstwerk dit alles
vloeibaar blijft, door den geest doorbroken en overwonnen wordt. De geschiedenis
van richtingen en scholen in de litteratuur is dan ook alleen te schrijven met behulp
van materiaal, dat de correcte middelmatigheid niet te boven gaat, werken dus ('t
zij proza of poëzie) die net genoeg innerlijk hebben om er de herkomst van, in de
geestelijke omgeving waarin ze ontstonden, te kunnen napluizen.
Geldt dit alles reeds in 't algemeen, hoeveel te meer voor een tijdvak waar wij zoo
vlak op staan, waar wij zelf nog met allerlei wortels aan vastzitten, als het eerste
kwart dezer eeuw. Er wordt nu wel veel gesmaald op de beweging van '80; maar
van die beweging zijn wij nog volstrekt niet los. Eenvoudig omdat die beweging ook
al weer niet een zuiver-litteraire, maar een algemeengeestelijke beweging was,
waaruit andere stroomingen zijn voortgevloeid die diep hun bedding in het cultureel
leven van dezen tijd hebben ingegraven 1) .
Was de hartstocht voor het Woord, zooals dit in de tachtigers tot uiting kwam,
de kern en de kracht dier 19e eeuwsche beweging - deze hartstocht was tevens
het minst aan die beweging gebonden. Wij zinspeelden er reeds op, dat hij de
grenzen van de litteratuur (en nog wel de litteratuur van een klein land) spoedig
moest overschrijden en dit ook deed, wat echter voor de litteratuur een gevaar bleek.
Het Woord, van den hartstocht verlaten, bleef: het Woord zonder meer, en de
jongeren die omstreeks 1875-'80 geboren waren en omstreeks 't begin dezer eeuw
tot schrijven kwamen, vonden nog slechts de naklanken van dien hartstocht (b.v.
in het ‘scheldproza’ van v. Deyssel). Er was geen geestdriftige gemeenschap meer
om hen op te nemen; zij moesten zich hun eigen geestdrift drinken aan hun lectuur,
waarbij zij althans dit voordeel hadden, dat ze nog vrij en onbevangen tegenover
hun directe voorgangers stonden; dat dier beweging hun nog een openbaring
kon zijn. Voor de jongeren van tegenwoordig is de beweging van '80 een
cultuurverschijnsel om theoretisch over te redeneeren. Wij, de jongeren van
omstreeks 1900, konden die beweging nog beminnen. Het is alleen maar jammer
dat liefde vaak ‘blind’ maakt. Deze jongeren erkenden niet steeds voldoende dat
de quintessens van de beweging van '80 niet het Woord-an-sich, maar de
hartstocht ervoor was. Zonder dien hartstocht is het Woord niet te benaderen,
omdat alleen de hartstochtelijke liefde-drift het kan ontdoen van alle valsche
omsluieringen waarmee het in de practijk des levens (waar een woord altijd iets
anders beteekent dan het beteekent) omwikkeld wordt.
Doch er is meer. De tendenties der tachtigers gingen dieper dan zij zelven wellicht
vermoedden. Hun hartstocht voor het Woord was hartstocht voor de Werkelijkheid.
Woord en Werkelijkheid zijn één. Het Woord is de plastische uitdrukking van de
Gedachte. Het Woord is de Geest als Vorm. De hartstocht voor het Woord was de
hartstocht voor den Geest als Vorm, was dus hartstocht voor den Vorm. Deze
schoone hartstocht (vol wijsgeerige bezinning) is een bron van misverstanden
geworden, niet alleen voor Adama v. Scheltema in 1908, het jaar der Grondslagen;
1) Men zie hierover Dr. J.D. Bierens de Haan's inleiding voor het in 1907 opgericht Tijdschrift
v. Wijsbegeerte (‘Een wijsgeerige beweging in Nederland’).
Het jaar 1907 mag trouwens in verschillende opzichten een belangrijk jaar heeten. Wij komen
daar straks op terug.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

veel vroeger al, feitelijk al voor de 80 ers zelf, en in elk geval voor hen die onmiddellijk
na hen kwamen. Vorm was niet langer Geest maar werd Vorm zonder meer, dus
een wezenloos iets. Zoo gezien kon de Vorm slechts inspireeren tot een leege
realistiek, een fotografeeren van de werkelijkheid, waaraan alle ‘ziel’ ontbreken
moest. In troostelooze, grauwe rijen trekken ze ons voorbij, de lang vergeten boeken
uit dit misverstand ontstaan, en die toch iets aandoenlijks hebben, omdat ze met
de overtuiging der liefde (zij het dan een blinde liefde) werden geschreven. Vele
jongeren die thans op die hopeloos geantikeerde romans smalen mochten willen
dat ze iets van de toewijding bezaten waarmee die boeken indertijd tot stand zijn
gebracht! Er was ook toen wel al een vermoeden, dat men niet geheel op den
rechten weg was; maar de houding van de jongeren die in verzet kwamen (b.v. in
het tijdschrift ‘De Arbeid’) was te veel poze, te weinig overtuiging om werkelijk
principieel iets te vermogen.
Toch is het opmerkelijk, dat Walraedt v. Royen (Ed. Thorn Prikker, die ook onder
't pseudoniem Ed. Verburgh schreef) in zijn moeizame concepties (die nooit gehéél
echt leken, altijd min of meer een spielerei) nochtans iets wijders en universeelers
tot uiting trachtte te brengen. Hij ervoer de wereld der zichtbare dingen weer als
symbool, en trachtte in de projecties zijner figuren (die in hun verwrongenheid en
proporties soms even aan Vincent deden denken) de kosmische processen van
opbloeien, volrijpen en sterven te beelden.
Een boekje als ‘Opstanding’, toevallig het eerste werk, dat ik, in 1902, in den
eersten jaargang van dit tijdschrift mocht beoordeelen, vertegenwoordigt naar
conceptie en schriftuur, dat zekere epische van visie, toch eigenlijk in den grond
voor een deel dezelfde beginselen, welke nu in een schrijver als Roel Houwink
(‘Maria’) modern gevonden worden. Zoo buigt de lijn der evolutie altijd weer, in
golving, tot zichzelve terug.
GERARD VAN ECKEREN
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Het Nederlandsche ex-libris
III Parlant motief, spreuk en vloek.
15
IN ons land is de exlibris-kunst nimmer casuïstisch behandeld. Dit onbegrijpelijke
verzuim is een probleem; want hoe spoedig glanzen den ernstigen speurder schoone
vondsten tegen. Onbekende prentjes trillen opeens in het licht der verrukking,
verschaalde beteekenis wordt gezuiverd, verloren verband opnieuw gedolven.
Reeds bij exoterische beschouwing blijkt, dat de studie van het ex-libris
onophoudelijk de wegen kruist der heraldiek. Het gebruik van het wapen-motief is
hierbij van primaire orde, doch ook in tal van andere aspecten vinden we
verwantschap met die leer. Het uitwisselen van gegevens is daaraan inhaerent.
Het kiezen van een voorstelling met reminiscenties aan den geslachtsnaam of
de picturale vertolking van dezen berust op eene idee, welke allerminst vernuftig is,
doch zich al spoedig opdringt. Toch ligt de oerbron in de heraldische wetenschap
en op dit punt doen zich aardige bijzonderheden voor. Een wapen, waarin de
Duitsche familie Rothenburg een rooden burcht voert, noemt men ein redendes
Wappen. Zoo kennen de Franschen hun armes parlantes en wij onze parlante
motieven. Doch deze zijn feitelijk slechts dán zuiver vertegenwoordigd, wanneer de
voorstelling den naam in beeld brengt zonder dat deze in letters is aangegeven.
De parlante ex-libris, aldus zouden ze kunnen worden genoemd, zijn uiterst
schaarsch, hetgeen echter niet ware te betreuren; door het ontbreken van den naam
zijn ze als eigendomsmerk niet gedefiniëerd. Bij wijze van uitzondering voorkomend,
zijn ze evenwel niet te versmaden, want dergelijke interessante wederwaardigheden
verhoogen het genoegen van den verzamelaar.
Afbeelding no. 1
Een bekend Nederlander, hoofd van een vermaarde instelling, voert een ex-libris
met parlant motief in den origineelen zin. Aangezien hij in dit verband zijn naam niet
wil zien gepubliceerd, moest helaas een reproductie daarvan achterwege blijven.
In ruimeren zin behooren tot deze soort ook de tegenwoordig herhaaldelijk
verschijnende ex-libris met onderwerpen, reageerend op namen als Houthakker,
Smid, Visser, die daarin dan niet zijn verzwegen. Een parlant en thans tamelijk
zeldzaam boekmerk van bijzonder uiterlijk voerde reeds de Nederlander Kops in
de 18 de eeuw; het verband tusschen naam en voorstelling, welke vermoedelijk een
ineenvlechting is van allegorie en wapen, is hier zeer sprekend (afb. 1).
Een enkele maal ontmoeten we het motief halfslachtig, b.v. in het destijds door
Mej. Th. Schwartze ontworpen teeken voor A.G.C. van Duyl. In den bovenrand staat
A.G.C. van, terwijl het geheele binnenvlak wordt ingenomen door de hoofdletter D,
waarin een uil zit. Doet dit echter niet te zeer denken aan een puzzle op een
sigarenzakje?
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

De Haagsche musicoloog, Dr. D.F. Scheurleer, teekende voor eigen gebruik een
bibliotheekmerk, dat hier niet mag worden verzwegen. Op een notenbalk zijn de
initialen als noten voorgesteld, omgeven van een ornamentalen rand, waarin
bladvormen en muziekinstrumenten decoratief zijn verwerkt. Zouden we hier niet
kunnen spreken van... chantant motief?
Een begeerd attribuut is de spreuk. Doch de liefde voor het eigendom werd daarin
niet steeds gematigd geuit; zij steeg soms tot een ongebreidelde passie.
Verschillende mentaliteiten deden de deviezen gradaties doorloopen, beginnend
bij een vriendelijk verzoek, zich bewegend langs waarschuwing en bedreiging naar
vervloeking en verwensching. Voor de laatste beide stadia past kwalijk het begrip
spreuk en men doopte deze dan ook met den term boekvloek. Het is wel
merkwaardig, dat hij bijna uitsluitend in het buitenland voorkomt.
Toch wekt het lezen van al die meer en minder rauwe uitlatingen een zekere
emotie, doordat de liefde voor het boek er de grondtoon van vormt. Velen in onze
dagen, onder wie zelfs academisch gevormden, kunnen zich daaraan spiegelen.
Ze hebben eerder tien gulden veil voor genoegens van tijdelijken aard dan het derde
deel hiervan voor een boek.
Er zijn vruchten, die men in den beginne versmaadt, doch moet leeren eten en
genieten. Zoo behoort ook de mensch te worden gevoerd tot de hooge vreugd, die
een boek hem kan bereiden. Maak het gevoel in hem wakker voor innerlijken rijkdom
en uiterlijke distinctie van dit voorwerp van drukkunst. Een aldus gewekte liefde is
onuitroeibaar, maar zij is bovenal rein en veredelend en zij ontroert, telkens opnieuw,
met een bijna magnetisch vermogen.
Uit deze genotstrillingen komen ongetwijfeld de felle decreten voort, als flakkerende
toortsen van boosheid op verschillende buitenlandsche merken aangebracht. Maar
toch..., de hoogheid van ziel wordt er niet in weerkaatst, fijnheid van geest is er in
zoek, de grofheid gaat er soms wat bar te keer. Gebrek aan zelfbeheersching heeft
hier verraderlijk werk gedaan.
Steal not this book for fear of strife
For its owner carries a huge jack-knife.
Menigeen deinsde niet terug voor de uiterste excessen. Doch leidt psychologische
analyse van dit durfbetoon niet tot de schampere verzuchting, dat de tegenpartij in
den regel slechts een chimaera was? Op het ex-libris van een Duitsche dame komt
de pathologische wensch voor:
Die Pest auf ihn, der mir das Buch nicht wiedergiebt.
Bedreigingen met slaag, moord, ziekte doen niet meer ontstellend aan. Het schijnt
een overtroeven in vindingrijkheid, in overdrijving, ja, men mag zelfs andermans
eigendom niet aanraken.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Dieses Buch das ist mein eigen,
Wer es anfasst, kriegt Ohrfeigen.
Wer es wegnimmt, der kriegt Keile,
Das sage ich jetzt alleweile.
16
We geven deze citaten niet als representatief voor den geest van het land. Immers,
uitingen van dezen aard zijn evenzeer gemeengoed in het algemeen-menschelijke
als haar tegendeel. Vindt een begrip niet zijn bevestiging in de ontkenning? These,
antithese en synthese vormen in de dialectiek een onverbrekelijke trilogie.
En toch..., de inhoud van de volgende opdracht trekt wel een weinig naar het
hartje van Parijs, draagt onmiskenbaar het cachet van dat ‘Paris de France’:
A mes livres
Chères délices de mon âme,
Gardez vous bien, de me quitter,
Quoiqu'on vienne vous emprunter.
Chacun de vous m'est une femme,
Qui peut se laisser voir sans blâme
Et ne se doit jamais prêter.
In ons land komt de boekvloek nagenoeg niet voor. Waren de Hollandsche
boekbezitters steeds lieden met een ruim hart of van bezadigden aanleg? Dat zij
zich wars toonden van realistische uitdrukkingen is misschien te veel lof... Wij denken
aan de geestige en ook wel pittige rijmpjes, die een Jacob Cats over dit onderwerp
had kunnen ten beste geven. Hoe het zij, Holland bleef in zijn boekmerken als de
oogenschijnlijk bedeesde jonkvrouw, die schuchter van al die buitenlandsche
onbeschaamdheden kennis nam. Hoogstens verscheen het kernachtige ‘Mijn boek!’
of het zakelijke etiket ‘Particulier eigendom’.
Ieder, die een ex-libris laat ontwerpen, zal pogen daarin iets origineels te doen
weergeven. Aan dit streven danken we een boekvloek, dien we nu eens niét wraken.
In 1922 teekende O. Verhagen voor den kapitein der Koninklijke Maréchaussée,
M.C. van Houten, een bibliotheekmerk met een voorstelling, die een rechtstreeksche
reactie is op de functie van den eigenaar, deze althans op-den-man-af symboliseert
(afb. 2). Het ‘guerre aux brigands’
Afbeelding no. 2
is ontleend aan een dagorder van den Franschen generaal Radet van 26 Mei 1800,
welke luidde: ‘Respect aux personnes et aux propriétés; soumission aveugle aux
lois; obéissance envers les chefs; déférence et respect aux magistrats judiciaires
et civils et à l'autorité militaire; prudence, douceur et modération envers les citoyens;
guerre aux brigands; voilà le mobile de la Gendarmerie’. Het is een kostelijke truc,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

om die drie woorden dezer oude instructie zoo geestig te endosseeren en juist dat
zij tusschen aanhalingsteekens zijn geplaatst verleent aan de beteekenis een fijne
ironie. En hoe wrang-naturalistisch is de visueele waarde gecomponeerd. Intensief
is in beeld gebracht de aangrijpend-groote afstand, welke tusschen twee menschen
kan bestaan: de militair met geciviliseerd gelaat, waarover de rechtvaardige
onverbiddelijkheid trilt van zijn ambt, personificatie van het gezag tegenover den
roover, den diep-gezonkene, een van-alles-verlatene, wiens erbarmelijke gelaat
ons toeklaagt als een incarnatie der theorie van Lombroso. Puntig is het gegeven
verwerkt en het resultaat biedt een perspectief op Verhagens capaciteit tot
portretteekenen; want daartoe is allereerst het vermogen vereischt om uit eigen
psyche te treden.
In den vloek wordt het eigendom verdedigd en als zoodanig is hij in harmonie
met het karakter van ex-libris, eigenlijk veeleer dan een spreuk als ‘Sibi et amicis’.
Deze was reeds op een der oudste boekmerken aangebracht; voor zich en de zijnen,
voor zich en zijn vrienden waren Bilibald Pirckheimers boeken. En waarom niet?
Door het voeren van een bibliotheekmerk is het roerende goed immers beschermd!
Een aardige nuance, met een accres in den jovialen toon, biedt het ex-libris, dat
L.O. Wenckebach in hout sneed voor Romano Guarnieri (afb. 3). Per me e per te,
voor mij en voor jou, zoo is
Afbeelding no. 3
de opvatting van den eigenaar en zij is tot uitdrukking gebracht in een figuur, die
boeken strooit als pepernoten. Welk een gebaar vergeleken bij den schimmenaanval
met mes en moordzucht!
Het is bovendien een karakteristiek staaltje van houtsnijkunst, dat terecht de
grenzen dezer techniek suggereert door een plastische tegenstelling tusschen wit
en zwart. Deze houtsnede heeft in haar optische verschijning iets sculpturaals.
Een spreuk, waarin het boek-motief voorkomt, versterkt en bevestigt het karakter
van het exlibris meer dan eenig ander motto. Curiositeitshalve volgen hier enkele
regels, op Nederlandsche boekmerken voorkomende:
Een boek gedrukt in 't hert als was
Is meer als duizend in de kas (Jan Luyken).
Een goed boek weegt zwaarder dan goud.
Eer schept men water met een zeef dan wijsheid zonder boeken.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Wil je voordeel? Leest met oordeel.
Eer wij wat weten sijn wij versleten.
17
De heer J. Mees P.Rzn., die voor zijn eigen boekerij verschillende ex-libris bezit,
liet door den illustrator J.C.H. Backer een teekening maken naar een anoniem
boekmerk, eenige jaren geleden in den handel
Afbeelding no. 4
gebracht door den Waalschen sierkunstenaar Otlet te Antwerpen. Dit laatste diende
echter slechts als voorbeeld, niet als model en hoewel dit niet blijkt, is het ex-libris
toch speciaal voor den heer Mees ontworpen (afb. 4). Het is afgedrukt in
onderscheidene tinten, waardoor mooie combinaties kunnen worden verkregen met
den naam, in kleur aangebracht door middel van een rubberstempel. De Fransche
spreuk wekt weder een geheel andere gedachte dan het sibi et amicis, het per me
e per te. Ach welk een groot aantal schakeeringen treden zelfs in de secundaire
motieven der ex-libriskunst op!
JOHAN SCHWENCKE
N.B. 1. Afb. 2 en 4 zijn gedrukt van de origineele cliché's.
2. Verzamelaars(ters), die onderling wenschen te ruilen *) :
Sarah C. van Alphen, Emmalaan 5, ‘Zonnebloem’, Overveen.
E. André de la Porte-Strumphler, Corn. Schuytstraat 64, Amsterdam. (Ruilt
liefst twee exemplaren van haar ex-libris tegen twéé).
C.H. Beels, Prins-Bisschopsingel 1, Maastricht.
W.F. van der Burgh, Atjehstraat 3A, Leiden.
J.L.H. Cluysenaer, Beilerstraat 23, Assen.
E.G.O.A. Engels, Burg. Weertsstraat 80, Arnhem.
Molly Keizer-Prins, Stadhouderskade 149, Amsterdam.
A. Kooyman, Dreef 28, Rotterdam.
W.F.F. Petit, 2 de van der Helststraat 40, Amsterdam.
Jhr. Dr. M.R. Radermacher Schorer, Wilhelminapark 12, Utrecht.
*) Voor plaatsing op deze lijst kunnen al onze abonné's zich aanmelden bij den heer Johan
Schwencke, Zuid Binnensingel 23, Den Haag.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Sigmund Seeligmann, Nic. Witsenstraat 7, Amsterdam. (Verzamelt uitsluitend
ex-libris, door en voor Joden ontworpen, mitsgaders van niet-joodsche theologen
of oriëntalisten, die op het gebied der ‘Hebraica et Judaica’ iets hebben
gepraesteerd of in het ex-libris eenig joodsch symbool of Hebreeuwsch voeren).
Bert Smit, Friesche straatweg 33a, Groningen.
R. Tilanus-Klatte, Wierdenscheweg 135B, Almelo.
H.D. Ubbens, Anna-Paulownastraat 45a, Groningen.
Bertha Wolterson, Willemsparkweg 92, Amsterdam.
Necrologieën
Rainer Maria Rilke †
DE dood van den grooten Tsjechischen dichter Rainer Maria Rilke heeft in gansch
Europa diepe ontroering gewekt. Na den oorlog vestigde hij zich in Frankrijk en
begon Fransche poëzie te schrijven. Van dien tijd af dateert zijn Europeesche faam.
In Duitschland en ook hier te lande had hij reeds lang vele hartstochtelijke
bewonderaars. Een nagelaten bundel Fransche gedichten zal binnenkort hier, bij
den uitgever A.A.M. Stols, verschijnen.
Deze, de heer Stols, geeft in een allerboeiendst feuilleton in ‘De Telegraaf’ eenige
herinneringen aan Rilke's laatste levensmaanden, waarin tal van interessante
brieffragmenten. Wij citeeren er van:
Het is niet te verwonderen dat een dichter als Rilke zich van zijn kant van de
Fransche taal ging bedienen als van een ander instrument met nieuwe
uitbeeldingsmogelijkheden. Want zijn bijzonder rhythme behoefde hij niet te laten
varen, en zijn kennis der taal was daarbij zóó volkomen, dat deze hem geen
moeilijkheden in den weg zou leggen. In een ‘carnet de poche’ schreef Rilke deze
gedichten op. En zij zouden niet aan het licht zijn gekomen, als de dichter zelf niet
enkele daarvan aan Valéry had voorgelezen. ‘Vergers’, suivi des Quatrains
Valaisans, is de titel van den kleinen bundel, die in 1926 bij de N.R.F. verscheen.
Op 25 Mei 1926 schreef Rilke mij:
‘J'espère de pouvoir vous envoyer tout prochainement le recueil de mes Vers
français que je suis heureux de voir paraître aux Editions de la N.R.F.’
In Juli zond hij mij het beloofde exemplaar met een opdracht. Later ontving ik van
Rilke daarover een brief waarin o.a. het volgende:
‘Mon petit volume de “Vergers” ayant été épuisé tout-de-suite après sa parution
(et la série de “Une Oeuvre, un Portrait” ne comportant point de réimpression) on
pourra peut-être préparer sous peu un autre choix plus complet de mes vers écrits
en français. Ai-je besoin de vous dire que je serai ravi de confier, le moment venu,
ce recueil à vos incomparables soins? Nous en reparlerons, si vous voulez’.
Na zijn toestemming daartoe verkregen te hebben kondigde ik dezen herdruk
aan. De ziekte van Rilke belette hem het werken hoe langer hoe meer. 9 November
schreef hij o.m.:
Alité depuis des semaines et assez souffrant, je ne puis, hélas, y répondre
qu'insuffisamment et tout provisoirement. Je suis très touché que vous voulez
envisager avec tant de promptitude la belle édition du texte augmenté de ‘Vergers’.
Je n'avais pas prévu que vous y penserez de sitôt, aussi mon manuscrit ne pourra
être prêt que dans deux ou trois mois. Je me demande, si j'ai déjà le droit d'autoriser
une nouvelle édition de ce livre? Il se trouve, en effet, épuisé dans cette collection
de ‘Une Oeuvre, un Portrait’. Mais mon contrat me rend-il la pleine disposition sur
ces poésies? A partir de quelle date? Sur les autres questions et propositions de
votre aimable lettre, j'espère revenir aussitôt que ma santé aura atteint une certaine
norme. La fièvre m'a terriblement affaibli et je n'écris qu'avec peine.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Voici aussi la raison du silence que j'ai laissé s'accumuler autour de vos derniers
envois: de ces deux plaquettes de Valéry qui m'ont fait un plaisir tout particulier. En
preuve de ce plaisir je peux vous raconter que j'ai dicté de mon lit une traduction
de ‘Tante Berthe’ 1) .
Op 5 December 1926, enkele weken voor den dood van
1) Een prozastuk van Paul Valéry. (Noot D.G.W.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

18
den meester, ontving ik den volgenden brief, die tevens een groote verrassing
bevatte. Nog bevroedde ik niet, dat dit de laatste brief was, dien ik van Rainer Maria
Rilke zou ontvangen.
‘Ma maladie aggravée depuis une quinzaine, est entrée dans une phase si
misérablement douloureuse que je peux à peine vous écrire ces deux lignes:
excusez-moi!
Dans des conditions il m'est impossible de faire le moindre article sur Valéry en
vue de cette publication en son honneur. Par contre je vous prie de disposer de ma
traduction de “Tante Berthe”.
Mais, au lieu d'en faire en plus une plaquette, j'aimerais (puisque tant est que je
peux vous exprimer mes plus immodestes désirs) que vous fassiez l'honneur de
figurer entre vos belles éditions le cycle des “Roses” que je viens de retrouver parmi
mes papiers...
Que je serais content de vous voir accepter cette proposition!
Je ne peux pas écrire davantage’.
De eerste voorbereidselen tot de uitgave werden gemaakt, en de copie aan den
zetter gegeven. Toen kwam Kerstmis, en enkele dagen daarna het bericht, dat Rilke
overleden was! Groot was de verslagenheid alom.
Over enkele weken zal ‘Les Roses’, Rilke's laatste werk, verschijnen.
Oorspronkelijk bestond de bundel uit 23 gedichten. Op zijn laatste ziekbed heeft de
dichter de copie persklaar gemaakt. Toen voegde hij aan de getypte copie nog het
volgende gedicht in handschrift toe:
‘Rose, eût-il fallu te laisser dehors,
chère exquise!
Que fait une rose là où le sort
Sur nous s'épuise?
Point de retour. Te voici
qui partages
avec nous, éperdue, cette vie, cette vie,
qui n'est pas de ton âge’.
Dit gedicht is onder invloed van den naderenden dood geschreven. Het is mij niet
mogelijk deze versregels, die zoo treffend op den dichter toepasselijk zijn, zonder
aandoening te lezen:
* * *
‘Point de retour. Te voici
qui partages
avec nous, éperdue, cette vie, cette vie,
qui n'est pas de ton âge’.
De voortreffelijke kenner der Duitsche Letteren Chr. de Graaff schrijft in zijn kroniek
in het Algemeen Handelsblad o.a.:
‘Rilke's lyriek was aanvankelijk zwaarmoedig-Slavisch muzikaal:
Mich rührt so sehr
böhmischen Volkes Weise,
Schleicht sie ins Herz sich leise,
macht sie es schwer.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Maar de jonge romanticus gaat zijn eigen wereld ontdekken; de onrust dringt hem
tot reizen. Van zijn geboorteplaats Praag gaat hij naar München en Berlijn, dan naar
Rusland en Zweden; eindelijk, na een verblijf in een schilderskolonie te Worpswede
nabij Bremen, vestigt hij zich te Parijs.
Ook toen hij beroemd begon te worden bleef hij - reizend in Italië, Spanje en
Noord-Afrika - een anonieme zwerver, die slechts door tusschenkomst van zijn
uitgever, de Insel-Verlag te Leipzig, kon worden bereikt. Geen enkele officieele
huldiging, geen Nobelprijs, geen academische onsterfelijkheid kon hem bekoren.
Maar hij leerde Tolstoj kennen en Ellen Key, later Rodin, Eleonora Duse en Paul
Valéry. Deze groote Europeesche figuren begeleidden zijn onwikkelingsgang. Het
is alsof zijn intuïtie hem steeds het land en de menschen deed vinden, die hij voor
den groei van zijn werk noodig had. Zijn deemoed vond verwantschap in de devotie
der moesjiks, voor zijn neiging tot ontvluchting des gemeenen levens in een
fantastische “mystiek” werd de Zweedsche literatuur een wegwijzer’. En verder:
Een groote, aandachtige liefde voor de zichtbare wereld kenmerkt den bloeitijd
van den dichter. Het is zijn eerste Parijsche tijd bij Rodin, volgend op het verblijf bij
de Worpsweder schilders.
Zijn boek over Rodin verschijnt in 1906, een jaar na de ‘Worpsweder
Künstlermonographien’.
Het beeldende element krijgt de overhand in zijn poëzie; de scheiding tusschen
den dichterlijken peinzer en den helderzienden dichter is dan voorgoed voltrokken.
Het droomerige zingen heeft een sterk tegenwicht gekregen in het rake zèggen, dat
het kenmerk is der moderne poëzie. Vele motieven uit het ‘Buch der Bilder’ keeren
terug in de ‘Neue Gedichte’, maar altijd is het accent verlegd: de inhoud werd
concreter, de vorm geestelijker. Rilke is nu niet langer de overgevoelige jongen, die
met zoete muziek zijn ‘Weltschmerz’ tracht te stillen. Hij heeft een andere
bezweringsmethode geleerd: die van het machtige woord, waarin de verschijningen
worden gebannen als in het hardste graniet.
In zijn vroegere verzen is de aanhef meestal een uitstorting van gevoel, dat dan
geleidelijk in een vasteren vorm wordt gebracht. De talrijke ‘Neue Gedichte’ beginnen
daarentegen bijna zonder uitzondering met het beeldende, dat eerst in de eindstrofen
uitstroomt in een bovenpersoonlijke lyriek. ‘Eva’ is een - nagenoeg voor de hand
weg gekozen - voorbeeld uit den overstelpenden rijkdom dezer beide bundels:
Einfach steht sie an der Kathedrale
groszem Aufstieg, nah der Fensterrose,
mit dem Apfel in der Apfelpose,
schuldlos schuldig ein für alle Male
an dem Wachsenden, das sie gebar,
seit sie aus dem Kreis der Ewigkeiten
liebend fortging̣, um sich durchzustreiten
durch die Erde, wie ein junges Jahr.
Ach, sie hätte gern in jenem Land
noch ein wenig weilen mögen, achtend
auf der Tiere Eintracht und Verstand.
Doch da sie den Mann entschlossen fand,
ging sie mit ihm, nach dem Tode trachtend,
und sie hatte Gott noch kaum gekannt.
Maar overgevoelig is Rilke gebleven, zijn Requiem's van 1909 bewijzen het en zijn
zwijgen tijdens den geheelen oorlog. Eerst in 1923 verschenen, gelijktijdig met de
‘Duineser Elegien’, de reeds bijna klassieke ‘Sonette an Orpheus’. De dichter, die
den dood reeds lang verwachtte, heeft in deze sonnetten zijn geestelijk testament
gegeven, een belijdenis van zijn moeizaam gewonnen geloof in de macht der zuivere
lyriek, die niets anders wil zijn dan poëzie.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Orpheus, de zingend bezwerende, wordt hier het symbool voor het wezen van
den dichter, die moest afdalen naar het schimmenrijk, zwervend in grensgebieden
van schemering, waar hij slechts tasten kon en angstig luisteren, eer het hem
gegeven werd het goddelijke te bezingen in het licht der aardsche schoonheid:
Nur wer die Leier schon hob
auch unter Schatten,
darf das unendliche Lob
ahnend erstatten.
Nur wer mit Toten vom Mohn
asz, von dem ihren,
wird nicht den leisesten Ton
wieder verlieren.
Dit leven, waaraan wij zooveel danken, in zijn geheel overziende, begrijpen wij eerst
ten volle de waarheid van deze woorden. Zonder de eigenschappen, die vooral
onze tijd geneigd is als ziekelijk en overspannen te verwerpen,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

zou Rilke nimmer de dichter zijn geworden van zooveel onverwoestbaar sterke
verzen.
* * *
19
Citeeren wij tenslotte dit zelfportret uit het jaar 1906:
Des alten langen adligen Geschlechtes
Feststehendes im Augenbogenbau.
Im Blicke noch der Kindheit Angst und Blau
und Demut da und dort, nicht eines Knechtes,
doch eines Dienenden und einer Frau.
Der Mund als Mund gemacht, grosz und genau,
nicht überredend, aber ein Gerechtes,
Aussagendes. Die Stirne ohne Schlechtes
und gern im Schatten stiller Niederschau.
Das, als Zusammenhang, erst nur geahnt;
noch nie im Leiden oder im Gelingen
zusammengefaszt zu dauerndem Durchdringen,
doch so, als wäre mit zerstreuten Dingen
von fern ein Ernstes, Wirkliches geplant.
Adolf van Bever †
Te Parijs, waar hij uit Nederlandsche ouders geboren was, stierf, 56 jaar oud, na
een langdurig en smartelijk ziekbed Adolf van Bever.
Op 18-jarigen leeftijd werd hij secretaris-generaal van het Theatre de l'Oeuvre
onder directie van Lugné-Poe. In 1896 debuteerde hij in de litteratuur met een
‘Méditation sentimentale sur Desbordes-Valmore’, in 1897 gevolgd door zijn ‘Contes
de Poupées’.
Een der beste ‘érudits’ van zijn tijd, gaf hij tal van feillooze uitgaven, voorzien van
goede bio- en bibliografische notities; zoo van Le Colporteur (Chevrier); Les
Confessions (Rousseau); Faublas (Louvet de Couvray); Les Liaisons dangereuses
(Laclos); La Sorcière (Michelet); Sagesse (Verlaine); Mémoires secrets
(Bachaumons); Les Amours en le Livret de Folastries (Ronsard); Les Fleurs du Mal
en Le Spleen de Paris (Baudelaire).
Hij maakte bloemlezingen uit:
Joachim du Bellay, Tristan l'Ermite, Jodelle, Remi Belleau, Dalibray, Les
Gaillardises du sieur de Montgaillard.
En bracht de volgende verzamelingen bijeen:
Contes et facéties galantes du XVIIIe siècle; Les Conteurs galants du XVIIIe
siècle; Contes et conteurs gaillards du XVIIIe siècle; Les Conteurs libertins du XVIIIe
siècle; Les Poésies satiriques des XVIe et XVIIe siècles; Le Livre des rondeaux
galants et satyriques du XVIIe siècles; Les OEuvres galantes des conteurs italiens
(met den verleden jaar gestorven Edouard Sansot-Orland).
Zeer bekend werden de twee deeltjes van ‘Les Poètes d'Aujourdhui’, een
anthologie in samenwerking met Paul Léautaud (Maurice Boissard). 2 dln. (Mercure
de France, 1900).
Hij schreef een uitnemende studie over Maurice Maeterlinck en maakte een
volledige Bibliografie van Agrippa d'Aubigné (1905). Van Bever was de letterkundige
adviseur van den grooten uitgever Georges Crès. Een enkele maal gebruikte hij het
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

pseudoniem Henry La Maynardière. A. van Bever was een bijzonder vriendelijk,
hulpvaardig en geestdriftig kameraad; hij stond deswege hoog aangeschreven onder
zijn collega's en er was zeer groote belangstelling bij zijn begrafenis (11 Januari
1927) te Grosrouvre (S. en O.)
Marya Chéliga-Mirecka †
Mary Chéliga, een der bekende vrouwelijke auteurs van Polen, is te Warschau
overleden. Zij was geboren te Jasienu in 1859. Van haar debuut af werkte zij bij
voorkeur voor het tooneel. Een tweetal stukken werden in Frankrijk voor het voetlicht
gebracht: ‘L'Ornière’ (3 bed.) en ‘Les Déblayeurs’ (4 bed.). Van 1899 af redigeerde
zij de ‘Feministen-Almanak’. In de vrouwenbeweging van haar land speelde zij een
rol.
J. Blumgarten †
Te New-York stierf 11 Januari de dichter Blumgarten, welke zich een grooten roep
verworven had als Jiddisch auteur onder het pseudoniem Yéhoasch.
Hij werd in 1870 te Suwalk in Polen geboren en verwierf, jong reeds, een groote
theologische eruditie. Op 18-jarigen leeftijd zond hij zijn eerste verzen naar Péretz,
die ze in zijn tijdschrift publiceerde. Toen hij 20 jaar oud was verliet hij Polen en
vestigde zich, als handwerksman, in New-York.
Zijn oeuvre bestaat uit 2 deelen verzamelde gedichten, een meesterlijke vertaling
van Longfellow en een onvoldoende letterlijke vertaling van het Oude Testament in
het Jiddisch. Deze vertaling zag in het Joodsche blad ‘Tog’ - te New-York
verschijnend - het licht als... feuilleton.
H.S. Chamberlain †
Te Bayreuth is overleden Houston Steward Chamberlain, die zich een wereldnaam
verwierf met zijn Grundlagen des XIXen Jahrhunderts (2 vol.) en zijn essays over
‘Goethe’ en ‘Wagner’.
Hij stamde uit het bekende geslacht der Chamberlain's, maar was door zijn
bewondering voor den Bayreuther Meester en zijn huwelijk met diens dochter Eva,
geheel verduitscht.
Eugenio Sellés †
De Spaansche tooneelschrijver Eugenio Sellés, is, na een langdurig lijden, te Madrid
gestorven. Hij werd geboren te Granada 4 April 1844, studeerde rechten en
debuteerde als dagbladschrijver. In 1877 ging, gepatroneerd door José Echegaray,
zijn eerste stuk in het teatro Espanol: ‘La Torre de Talavera’. Dit verwierf veel bijval.
Als zijn hoofdwerk geldt: ‘El nudo Gordiano’. Hij was lid van de Spaansche Academie.
Notities
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

ZIJ die H.G. Wells bewonderen in zijn onnavolgbare journalistieke vaardigheid,
als essayist en chroniqueur, zullen met belangstelling vernemen dat hij een contract
heeft geteekend met de ‘Sunday Express’, het weekblad, waaraan hij ook vroeger
reeds medewerkte. De algemeene titel van zijn artikelenreeks luidt: ‘The Way the
World is Going’.
* * *
12 Januari 1877, dus nu vijftig jaar geleden, stierf François Buloz, de bekende
leider van ‘La Revue des Deux-Mondes’. Buloz was geboren 20 Augustus 1803 te
Vulbens, toen Fransch, thans Zwitsersch grondgebied.
‘De R.d.D.M.’ was in 1829 opgericht door Ségur-Dupeyron en Mauroy. Toen dat
tijdschrift opgehouden had te bestaan nam Buloz den naam over in 1831.
* * *
De berijmde adressen van Mallarmé zijn bekend en gepubliceerd in de ‘Vers de
Circonstance’. Hier is er een, minder bekend, van den betreurden Pierre Louys:
* * *
Au seigneur Valéry, poète et maestro,
Veuillez offrir ce ‘bleu’ gravé d'encre amarante.
Courez. Sa rue a nom Villejust, numéro
Quarante.
Léon Daudet is niet alleen een scherp en scherpzinnig polemicus, hij is ook
een voortreffelijke critische geest.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

20
- Que pensez-vous des romans et des romanciers de notre époque? werd hem
gevraagd door André Rousseaux. En hij antwoordde: - J'en pense tout le contraire
de ce que beaucoup de gens disent et écrivent depuis quelque temps. On prétend
que le roman est un genre qui finit, qui meurt, qui donne actuellement ses derniers
produits. Pas du tout! Je crois que c'est un genre qui commence, qui s'épanouira
de plus en plus, et dont nous avons le droit d'attendre des oeuvres inouïes.
Quatre romanciers sont, à mon avis, à mettre au premier plan en ce temps-ci.
D'abord Marcel Proust, qui a poussé aussi loin que possible le roman analytique. -
A propos de Proust, on a publié, ces mois derniers, beaucoup de souvenirs sur lui,
et de sa correspondance. Il a certainement laissé un grand nombre de lettres. J'ai
reçu, pour ma part, pendant trois ans, tous les deux jours, une lettre de Proust. Mais
ce sont des papiers intimes que je n'aurais jamais pensé à livrer au public et que
j'ai détruits. - Avec Proust, - que nous avons perdu, hélas! - je vous disais que trois
romanciers m'apparaissent comme des maîtres du genre à notre époque: Georges
Bernanos, un synthétique celui-là, et de quelle force, qui, en outre, a ouvert une
voie neuve en mêlant le surnaturel au naturel; Lucien Fabre, dont le Rabevel est
une oeuvre admirable; enfin René Béhaine, dont on n'a pas encore beaucoup parlé,
mais qui se révèle comme un très grand écrivain.
Je choisis d'ailleurs ces quatre noms dans un foisonnement de talents tout à fait
remarquables et qui font, de ce temps, une époque littéraire prodigieusement riche
et vivante. Le roman est peut-être à la veille de prendre, soit dans une direction
scientifique, s'il s'agit d'oeuvres psychologiques et physiologiques, soit dans une
direction spiritualiste, un essor inattendu.
* * *
Den 10en Januari 1897 verscheen in de Figaro het beroemde manifeste du
naturisme, d.i. ‘le réalisme lyrique’. Het was opgesteld en onderteekend door Saint
Georges de Bouhélier (de zoon van Verlaine's vriend en biograaf Lepelletier)
met zijn vrienden. Dat is een dertig jaar geleden. Bij deze gelegenheid heeft Max
Frantel den ten onrechte zoo gansch en al vergeten dichter geïnterviewd. Hij zeide
o.a.:
- Les critiques? Les auteurs de manuels littéraires? Hélas! Je n'ai pas grande
confiance en eux, je dois l'avouer. Ignorants de ce qui s'est fait, dupés par l'intrigue,
quand ils ne sont pas d'abord et eux-mêmes de mauvaise foi, c'est merveille de voir
de quelles bévues sont pleins leurs ouvrages. Au dixneuvième siècle, ils ont mis
cinquante ans à reconnaitre Stendhal et à comprendre que Musset et Becque étaient
les deux seuls grands hommes de théâtre qui eussent vécu dans ce temps. Au
dix-neuvième siècle, ils ignorent encore Villiers de l'Isle-Adam et Léon Cladel dont
la prose est immortelle. Sur les contemporains, que voulez-vous qu'ils disent de
sensé? Il y a une femme, Simone Bodève, qui a écrit un roman, La Petite Lotte,
qui est l'un des grands chefs-d'oeuvre de notre époque. Cette femme a vécu dans
une mansarde et elle avait le génie de Dostoievsky; elle a fini par se suicider, il y a
de cela cinq ans. Je n'hésite pas à dire qu'elle était la plus grande expression
féminine de sa génération.
* * *
Onder leiding van prof. Boni bezocht een gezelschap toeristen jaren geleden het
Vaticaan. Onder hen bevonden zich Anatole France en G.B.S., die niet aan elkaar
werden voorgesteld. Op een oogenblik vroeg France aan Boni: wie is die intelligente
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Engelschman? Waarop Shaw, die de vraag gehoord had, in het Fransch antwoordde:
‘Mon métier est le vôtre: je suis un homme de génie’. Shaw vertelde aan een
journalist hoe, bij die zelfde gelegenheid, Anatole France in levensgevaar verkeerde:
‘Arrivés au haut nous eûmes, France et moi, un élan vers la porte qui s'ouvrait à
l'intérieur du dôme. Et je vis ce que je n'aurais jamais cru voir: le voltairien, le
sceptique écrivain faisant, avec une émotion visible, le signe de la croix. Dans quel
profond souvenir atavique avait-il retrouvé ce geste? Conscient, je ne crois pas qu'il
le fut. Au moment même où France se penchait sur un abîme qui paraissait sans
fond, l'instinct l'emporta en lui... J'avoue d'ailleurs qu'il y avait de quoi trembler.
Franchissant le vide, une passerelle branlante conduisait à un échafaudage...’
Het aardige is dat France even voor dat incident een voorrede geschreven had
bij de felle antiroomsche redevoering van Combes!
* * *
Twee nieuwe sterren aan den tooneelhemel: Georges Carpentier, de
ex-mijnwerker, ex-bokser, debuteert in het ‘Palace’ te Parijs in een ‘Sketch parlé,
chanté et dansé’. Meer sensatie nog maakte het optreden van den wereldvermaarden
modekoning Paul Poiret als acteur. Samen met Colette trad hij op in ‘La
Vagabonde’, naar Colette's roman, bewerkt door de schrijfster in samenwerking
met Léopold Marchant. Een criticus schreef den dag voor de première:
‘M. Paul Poiret était hier soir l'attraction; j'oserai dire, le clou du spectacle. Il a une
audace imperturbable et grâce à ce sangfroid à basse température, il ne joue pas
plus mal qu'un autre, ni que vous, ni que moi! Il avait l'oreille du public et l'oeil: on
l'entendait et on le regardait avec une sympathie amusée et curieuse’.
* * *
Pelham Edgar heeft bij Grant Richards te Londen een biografische studie over
Henry James doen verschijnen. Terzelfder tijd publiceerde Lecker in zijn New
Adelphi Library: Henry James' ‘The Aspern Papers’. Hierdoor is de aandacht op
dezen schrijver gevestigd:
‘If to-day we wished to take from the world of literature two antithetical types
representing the dominant and opposite forces of the modern world, we could not
find two so completely significant as Dostoievsky and Henry James. In the one is
all energy, all evil, obscurity and confusion, the dreadful apocalypse of a conscience
that has lost all civilized sanctions and has no foundations to its world; and in the
other a calm, dominant, reticent and fastidious intellect, ordering the gathered forces
of time to a manifestation of their most enduring beauty’.
* * *
De Fransche uitgevers hebben met groot succes een tentoonstelling van het Boek
in het nog door en door Fransche Montreal gehouden. Zou een tentoonstelling van
het Nederlandsche boek in de groote steden van Java niet zijn nut kunnen hebben?
* * *
Ziehier een ‘sonnet’ van Ambroise Colin door Tristan Derème, den geestigen meester
der rijmkonste, medegedeeld in de ‘Annales’:
Nuit
morne
L'Orne
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

luit.
J'aime
ton
ton
blème,
Au
haut
d'une
Dune,
O
Lune!
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Maandkroniek
L. Penning. †
21
In deze maand is te Utrecht, 72 jaar oud, overleden de heer L. Penning, schrijver
van tal van bekende boeken over Zuid-Afrika, als ‘De Leeuw van Modderspruit’ en
‘Ruiters en Helden van Zuid-Afrika’. Na den inval van Jameson in Transvaal
(December 1895) schreef hij in 1896 zijn eerste boek: ‘De Helden van Zuid-Afrika’.
Aanvankelijk opgeleid voor den handel, heeft hij al spoedig zich geheel gewijd
aan journalistieken en letterkundigen arbeid. Hij is verbonden geweest aan het (a.-r.)
Arnhemsch Dagblad en de te Utrecht indertijd bestaan hebbende Stichtsche Courant,
waarin hij aardige feuilletons schreef. De meeste bekendheid verwierf hij als vriend
van onze Zuid-Afrikaansche stamverwanten en met het oog op zijn patriarchaal
voorkomen werd hij ‘Oubaas Penning’ genoemd. De laatste jaren sprak hij veel in
openbare bijeenkomsten over Zuid-Afrika, en deze trokken dan steeds talrijke
menschen, bij wie hij de oude liefde voor de Boeren weer tot geestdrift wist te
brengen. Zijn jongste werk was ‘Voortrekkersbloed’. De overledene, die den laatsten
tijd hoofdzakelijk werkte voor het christelijk geillustreerd tijdschrift ‘Timotheus’, was
voorzitter van de afdeeling Utrecht der Nederlandsch-Zuid-Afrikaansche Vereeniging
en is zelf een paar malen in Zuid-Afrika geweest.
Een debat om Gorter.
Twee Haagsche heeren, volledig onbevoegd in letterkundige aangelegenheden,
een zekere dr. K.E.H. de Jong en een mijnheer Margadant, hebben plotseling te
kennen gegeven, dat zij Herman Gorter als dichter niet heel hoog aanslaan. En dit
terwijl niemand ter wereld om hun meening gevraagd heeft of er zich om
bekommeren zal. Niettemin heeft de heer Henri Borel in het Vaderland zich de
moeite gegeven om Gorter - alsof dit noodig ware! - te verdedigen. De goede
bedoelingen moeten echter gewaardeerd worden.
‘Wij, neutrale Hollanders, hebben voorzeker een heeleboel deugden, en kunnen,
zooals de Koningin-Moeder eens heeft gezegd, uitblinken in dingen, waarin een
klein volk groot kan zijn, maar één ding mist ons kleine Nederlandsche volk totaal:
gevoel voor litteratuur. Zou er wel ergens op den aardbodem één volk bestaan, dat
nòg minder litterair is dan het onze?
Het is opmerkelijk, dat een dichter als de gemoedelijke, dichterlijke,
ònhartstochtelijke De Genestet eigenlijk op 't oogenblik veel populairder is dan een
Herman Gorter. Hoeveel menschen zouden er tegenwoordig zijn, die de verzen van
Herman Gorter nog lezen? Ik bedoel hier niet eens zijn onsterfelijke Mei, dat van 't
begin tot het einde “a joy for ever” is, doch misschien wat moeilijk te begrijpen door
menschen zonder versgehoor (er is een versgehoor zoo goed als er een
muziekgehoor is), maar vooral zijn kleinere verzen, die toch zoo gemakkelijk in dat
gehoor liggen en zoo licht te begrijpen zijn.
Ik moet nu heusch even zoo'n klein gedicht overschrijven, want er leven op het
oogenblik o! zooveel menschen, die het wel niet, zooals ik, gelezen hebben toen
ze zelf nog heel jong waren en een jong meisje aanbaden en bedierbaarden, maar
die toch blij zullen zijn, zooiets te lezen, dat hun ontgaan is, omdat er tegenwoordig
zoo bar en star over onze kostbare litteraire schatten, die niet direct in den huidigen
tijd uitkomen, wordt gezwegen. Het is of de critiek er alléén is voor het allernieuwste.
Hoor nu eens:
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Zie je ik hou van je,
ik vin je zoo lief en zoo licht -
je oogen zijn zoo vol licht,
ik hou van je, ik hou van je.
En je neus en je mond en je haar
en je oogen en je hals waar
je kraagje zit en je oor
met je haar er voor.
Zie je ik wou graag zijn
jou, maar het kan niet zijn,
het licht is om je, je bent
nu toch wat je eenmaal bent.
O ja, ik hou van je,
ik hou zoo vrees'lijk van je,
ik wou het heelemaal zeggen
Maar ik kan het toch niet zeggen.
Is dit geen eeuwig nieuw juweeltje? Is dit niet om te kussen aanbiddelijk van naïef
gevoel, van innigheid en aandoenlijke liefheid? Ik ken in vreemde talen maar heel
weinig kleine gedichten - Heinrich Heine's Buch der Lieder incluis - die zóó argeloos
zuiver van glanzend sentiment zijn. Men zou verwachten, dat iedere Hollander met
eenige aanspraak op gevoel voor dichtkunst het uit zijn hoofd kende, evenals iedere
ontwikkelde Duitscher “Du bist wie eine Blume” kent. Maar hoeveel van onze
Charlestonnende, beenbibberende jongelui zouden er leven, die het in hun hoofd
en hun hart dragen?’
Hier worde de heer Borel even onderbroken. Het is ons nl. niet duidelijk wat de
Charleston met Gorter te maken heeft. Dat de heer B. smalend over deze feestelijke
beenbarok schrijft verwondert ons niet. Wij zijn er zeker van dat hij nièt charlestont;
want daartoe behoort veerkracht, levenslust en géést. Het is echter zeer wel mogelijk
om wel te Charlestonnen èn dol op poëzie te zijn; het is ook mogelijk om te
Charlestonnen en dat geciteerde gedicht van Gorter verre van fraai te vinden 1) .
Maar nu weer verder. De heer B. zegt dan:
In den bundel Verzen van Herman Gorter - ik doel hier op den allereersten bundel,
die nu pl.m. 37 jaar geleden bij W. Versluys uitkwam, niet op den lateren, de School
der Poëzie, van 1897 - heeft deze dichter een Lied van Verlangen gezongen, zooals
maar zelden een buitenlandsche litteratuur er een, zóó hoog-hartstochtelijk van
huiverende sensatie kan aanwijzen. Als dit brandende, licht laaiende Liefdeslied in
een wereldtaal was gezongen, zou de naam Herman Gorter nooit zonder eerbied
en bewondering in Europa en Amerika zijn genoemd. Thans is hij niet eens, althans
als dichter niet, bij het onlitteraire Nederlandsche volk populair, en een secretaris
van een letterlievend genootschap - for shame! - verklaarde, dat hij bij zijn schoonste
schepping was ingeslapen!
Niet alleen het Liefde-Verlangen, in al zijn jonge onstuimigheid en huiverende
sensatie, maar ook de Lente in al haar zonnige weelde, is door den dichter van Mei
in dezen bundel Verzen bezongen. Beide, onafscheidelijk van elkaar, heeft hij
verheerlijkt in melodieuze harmonieën en hoogbewogen rhythmen, die als de
juichende muziek en de waaiende ademen van de Lente zelf waren.
Met de Lente kwam immers ook het Verlangen:
O ik hoor haar komen,
o ik voel haar komen,
en ik ben zoo bang
want dit is het siddrend verlang
1) Zoo gaat het mij! (J. Gr.).
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

wat nu gaat breken -
o de lente komt, ik hoor hem komen,
hoor de luchtgolven breken
rondom, rondom mijn hoofd,
ik heb het wel altijd geloofd,
nu is hij gekomen.
Kan het verrukkelijker jong en zaliger van zoete siddering?
‘Ik was toen een arme jongen
met te groot verlangen’.
begint hij een zijner groote gedichten. En hij zingt, zóó aangedaan en bevangen,
dat het wel eens stamelen lijkt,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

22
maar altijd rhythmisch, muzikaal stamelen, van het veel te groote verlangen voor
het veel te zwakke lichaam dat het bijna niet dragen kan, het verlangen, dat hem
de keel doet branden en de lippen droog maakt, en hem zóó overweldigt, dat hij het
uit wil gillen van angst èn huivering en zaligheid. O! is er ooit in onze Nederlandsche
taal zulk een van zoete wonne en sidderende ontzetting en bange beklemming en
biddende adoratie jubelend en angstigend en klagend en huiverend en zalig
zegenend Hooglied van brandenden hartstocht gezongen als dat van dezen
gebenedijden Zanger der laaiende Lente? De stem brandt hem in de keel, hij proeft
de lauwe luchten, hij weet geen raad met het voor een armen jongen veel te groote
Verlangen, dat over hem is gekomen, hij zucht en siddert en rilt en koortst er van,
hij hijgt en huivert, en dan weer zegent en aanbidt en heiligt hij, en stamelt zijn
dierbaarheid en fluistert liefkoozende strofen, die als een gebed zijn.
Is dit geen gedicht waarin, kort als het is, de geweldige spanning rekt van een
allesoverstelpend verlangen?
Hè ik wou jij was de lucht
dat ik je ademen kon
en je zien in het hooge licht
en door je gaan kon.
Waar zijn je armen en je handen
en die witte overschoone landen
van je schouders en schijnende borst -
ik heb zoo'n honger en dorst.
Er is in zijn verzen, waarin nieuwe woorden en onverwachte woordcombinaties
indertijd het gezapige Nederland zóó verrasten dat een hoongelach opging, en
eenige bladen en tijdschriften zich heftig spottend lustig over hem maakten, een
krampachtig worstelen om zijn sensaties in klank en rhythme over te brengen, maar
telkens drukt hem de teleurstelling, dat woorden ontoereikend zijn om het van uiterste
spanning eigenlijk boven-zinnelijk geworden Verlangen uit te zeggen:
‘Nog altijd kan ik 't niet zeggen
mijn arme verlangen niet zeggen,
mijn leegte en mijn begeer
grooter en meer en meer’.
zóó eindigt een zijner schoonste liederen van Verlangen, en een ander eindigt:
En er is niets in mij over
dan het arme hongrig' verlang
ik heb het zoo lang, zoo lang
het wil niet meer over.
Somtijds staat hij aan de grens van het in woorden uitdrukbare (ik doel hier op
grootere gedichten, uit den bundel De School der Poëzie) en is het of hij voelde:
verder kàn het niet, nooit zal ik het kunnen uitzeggen wat boven alle woorden leeft.
Tot hiertoe de criticus van ‘Het Vaderland’. Hij heeft gelijk. Het is noodig, dat aan
het oeuvre van een grootsch en verrukkelijk dichter als Gorter meer aandacht
besteed wordt. En wij verlangen naar een studie over hem, maar dan ditmaal door
iemand die begrip van poëzie heeft en die wéét waar het om te doen is!
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Pauwels als Pamflettist.
Onze moderne litteratuur is niet rijk aan goede pamfletten. Met ingenomenheid
begroet men dus de eerste schreden van mr. François Pauwels op dit pad. Ziehier
een fragment uit een stuk over ‘Litteratuur en Stijl’ uit ‘Het Weekblad van een
Amsterdammer’. Er zit gang en gloed in. En ligt onder deze vermakelijke overdrijving
niet een grond van bittere waarheid?
‘Zooals het Nederlandsche volksleven is verpest door godsdienstige secten -
erger dan in de middeleeuwen! - en vunze partijklieken, zoo is onze letterkunde
onwelriekend door haar coterieën en cenakels. Aan het hoofd van dergelijke litteraire
bittertafels staan de “petits-maîtres”, opgeblazen halftalenten die alleen werkelijke
meesters zijn in de kunst van het wederzijdsche likken en vlooien, het aanknoopen
van voordeelige relaties, het wegwerken van critisch-gevaarlijke enkelingen en het
bewaren van een vormelijken, ingetogen, semi-professoralen toon! Zelfs trachten
ze door huwelijken, 'n soort artistieke inteelt, hun partijmacht te bevestigen.
De aankomende auteur, - mits “diep” en “fijn”, hij moet de dingen ook “aanvoelen”
- heeft nu het volgende bij zijn debuut in acht te nemen. Schreef hij z'n boek met
z'n bloed, dan schrijft hij daarna 'n van honing druipend epistel aan 'n hoofdman.
Deze antwoordt gewoonlijk per keerende post en geeft hoop. Ligt het eerste
presentexemplaar van den uitgever op de schrijftafel des jeugdigen auteurs - vóór
hem hangt natuurlijk 'n reproductie van Vincent op oud-Hollandschen lap - dan stuurt
hij z'n eersteling met 'n hevig-vleiende opdracht aan den afgod. Deze bedankt hem
met een kort, maar waardig woord. Nu gaat de hoofdman spreken met zijn
stamgenooten. Deze keuren de honing, smakken met de tong en zeggen: “Uch!”...
De hoofdman zwijgt, want de honing ligt hem aangenaam op de door inspiratie
gezwollen boezem. Dan gaat het opperhoofd in z'n tent en geeft al spoedig een
aangename lucht van zich af. Ten slotte schrijft hij en ontdekt... het nieuwe talent,
dat reeds zoo gracieuslijk zijn litterair gezag heeft gehuldigd. Langzamerhand volgen
de overige stamlieden, nadat zij soortgelijke brieven en opdrachten hebben
ontvangen, en eindelijk wordt de debutant met 'n aanmoedigend knipoogje tot de
intieme lik-festivals toegelaten.
Hoewel bij ons eigenlijk iedereen schrijft, kan men veilig beweren dat er niet
geschreven wordt. Men “maakt” iets, men “knutselt” wat, en de kliek doet de rest.
Iets te zeggen heeft bijna niemand. Vandaar dat de Nederlandsche letterkunde bij
de Moerdijk zwak in de knieën wordt. Ligt niet aan de taal, hoor! Ligt aan hun taal!
Men zegt wel dat de stijl de mensch is. Ik geloof in dit woord en ga verder: de stijl
is het volk.
Welnu, de Nederlander produceert 'n bedriegelijk op onze schoone taal gelijkend
kunst-jargon. Stijl is de natuurlijke uiting van een aangeboren talent. Waar de
Nederlander dus geen stijl heeft, is hij geen volk!
Zooals het land internationaal heeft afgedaan, alleen nog maar groot is in
beurs-gokkerijen en christelijke kleinzieligheden - nebbisj, die slang! - heeft het de
litteratuur die het verdient. Het was waarlijk niet de ergste flater van onzen braven
burgemeester toen hij eens tegenover vreemde gasten beweerde dat wij er eigenlijk
geen litteratuur op na hielden’.
Noto Soeroto geïnterviewd.
De medewerker van Morks Magazijn, H.G. Cannegieter, wijdt zijn
vraaggesprekrubriek ditmaal aan den dichter Raden Mas Noto Soeroto. Wij citeeren:
Noto Soeroto, die op 5 Juni 1888 als zoon van Pangéran Ario en Radèn Ajoe
Noto Dirodjo te Djokjakarta geboren werd, heeft in zijn levensarbeid het voetspoor
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

van zijn vader gedrukt. Deze nobele telg uit het vorstengeslacht Pakoe Alam is een
van de pioniers geweest van de beweging tot verheffing van het Javaansche volk.
Trouwens, ook reeds deze volgde op zijn beurt het vaderlijk voorbeeld van Pakoe
Alam V, de eerste Javaansche vorst, die uit eigen beweging het apanage-grondbezit
introk en die de moderne ontwikkeling onder den hoogsten adel ingang deed vinden.
Noto Dirodjo heeft als oom van den destijds voor regeeren te jeugdigen vorst uit
zijn huis zich voor zijn volk verdienstelijk gemaakt met het verbeteren van den
oeconomischen, agrarischen en hygiënischen toestand. Maar buiten de organisatie
van den dienst in het rijk van
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

23
Pakoe Alam heeft de ruim denkende edelman het initiatief genomen tot allerlei arbeid
van humanitair-socialen aard. Zoo stichtte hij de Vereeniging voor
Hollandsch-Inlandsch onderwijs op neutralen grondslag, het Javaansche studiefonds
Darmo Woro en was hij drie malen voorzitter van het hoofdbestuur van de
vereeniging Boedi Oetomo, die van grooten invloed is geworden op het
gedachtenleven van de inlandsche intellectueelen.
In zijn werk ten bate der indonesische volksopvoeding heeft hij den steun gehad
van dr. Wahidin Soediro Hoesodo, die als geestelijke vader van Boedi Oetomo
groote vereering genoot. Daar ook Noto Soeroto dezen humanen en kundigen arts
als een van zijn voorgangers en leidslieden grooten invloed op zijn vorming toekent,
is het wenschelijk, een en ander omtrent hem te vertellen...
Zijn moederland heeft Noto Soeroto verlaten, om in Holland een taak te vervullen,
die zoowel Indië als Nederland ten goede zal komen. Want het eigenaardige van
dezen zachtaardigen, synthetischen geest is dat hij de twee, die volgens de
extremisten onder zijn landgenooten niet bij elkander behooren, tot elkander wil
brengen, wil verbroederen, omdat ze elkander behoeven. Nederland kan niet zonder
Indië en Indië niet zonder Nederland.
Noto Soeroto in Nederland
Eigenlijk spreken Noto Soeroto en de zijnen niet over Indië, maar hechten zij zich
aan den naam Indonesië, die voor de Indische beweging een min of meer
programmatischen klank heeft.
Vergefelijk, dat een jongeman van Noto Soeroto's aanleg schuchter gestaan heeft
tegenover de Hollandsche studentengemeenschap, en zich niet heeft gewaagd aan
de voor hem als Indischen vorstenzoon dubbel moeilijk te dulden vernedering van
den academischen groentijd. Dat gebrek aan levensdurf niet de oorzaak van een
dergelijke afzijdigheid is geweest, blijkt wel hieruit, dat dezelfde fijngevoelige jonkman
uit vrijen wil dienst nam als huzaar in 't Nederlandsche leger, eensdeels om een
blijk te geven van loyaliteit, maar anderdeels toch ook weer om een familie-traditie
te bestendigen: ook zijn vereerde vader, wiens voetstappen hij drukt, had bij de
cavallerie gediend. Nadat Noto Soeroto als reserve-luitenant bij de huzaren de
mobilisatie-jaren had doorleefd, kon hij er niet toe komen, zijn academische studie
te hervatten. ‘De gebeurtenissen’, aldus vertelde hij mij, hadden me zoo aangegrepen
en de reëele vraagstukken van het oogenblik hadden me dermate vervuld, dat ik
geen lust meer had aan abstracties. Uit dadendrang wierp ik me in het zakenleven,
en daar ik behoefte gevoelde aan een maatschappelijk beroep, waardoor ik mijn
idealen kon dienen, werd ik uitgever. In den door mij gedreven algemeenen
boekhandel en uitgeverij Adi Poestaka vond ik gelegenheid om mijn eigen gedachten
en die van verwante geesten in boek en geschrifte onder de menschen te brengen.
Als ‘koopman’ zou hij echter gelegenheid krijgen om zijn levensdoel nog beter te
dienen, toen hij besloot tot de uitgave van het maandblad Oedaya. Wie Noto
Soeroto's eigenlijk streven wil leeren kennen, en daardoor tevens wil indringen in
den geest van het jonge geslacht der intellectueele Javanen, volge getrouw deze
periodiek, of leze, ter voorloopige oriënteering, de hieruit tezamengestelde
bloemlezing ‘Kleurschakeeringen’, ten vorigen jare bij Adi Poestaka verschenen.
Boekenschouw
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Oorspronkelijke werken
Richard Elton. Drama's in zakformaat. Boek en periodiek. - R.J. Goddard,
den Haag. (210 blz.) f 2.40
De inhoud van dit boekje bestaat uit een aantal alleraardigste en vlotgeschreven
gesprekjes, ieder een ‘gevalletje’ op zichzelf. Het heele bundeltje achterelkaar uit
te lezen, is niet aan te bevelen; de ‘drama's’ voldoen beter elk op zichzelf. Als
dagblad-lectuur (als zoodanig zijn ze ook verschenen) komen ze dan ook veel beter
tot hun recht. De dialoog is meestal vlot, de ‘gevallen’ zelf zijn nog al eens flauw.
Een van de beste uit een oogpunt van dialoog is wel het vermakelijke: ‘Een hagelbui’,
een onschuldig ruzietje tusschen man en vrouw, dat geweldige proporties dreigt
aan te nemen.
Ook ‘de Anonieme brief’ is uitstekend geschreven.
Wilma. Moeder Stieneke. Uitgeversmaatschappij Holland. - Amsterdam,
1926. (210 blz.) f 2.50; geb. f 3.50
Wilma, de gevoelige, ongekunstelde schrijfster geeft hier de levensgeschiedenis
van een jonge vrouw. Stieneke is de oudste dochter uit een domineesgezin, waarvan
de moeder het middelpunt is. Voor haar man en haar kinderen geeft zij haar heele
leven, haar gansche hart. ‘Hoe mooi was ze zoo en hoe sterk in haar overgave!
mooier nog dan wanneer ze bezig was met de kinderen. 's Avonds in rust leek het,
of ze haar liefdevollen arbeid naar buiten tot zachte gedachten samenvoegde achter
dat hooge voorhoofd, om zich zoo te bereiden voor den dag van morgen... Wat
beteekenden zijn wijsheid en begrijpen waar de menschen zoo hoog tegen opzagen
bij deze zuivere liefde van een vrouw, die tot in haar diepste wezen “moeder” was...’
In Stieneke, het oudste meisje, openbaart zich al vroeg een vast, nobel karakter.
Wanneer ze zestien jaar is komt ze thuis om haar zwakke moeder te helpen.
Verlangen naar ‘iets bereiken’ zooals haar vriendinnetjes heeft ze niet: ‘De
heerlijkheid van het leven bestond toch niet in 't “iets bereiken”, maar in 't iets
bezitten, iets-zijn, waardoor je leven vanzelf uitgroeide in zijn eigen richting’.
Stienekes verlangen gaat naar de liefde van haar neef Paul en ze meent wel dat
hij, die haar ‘moeder Stieneke’ noemt, ook háár liefheeft. Wanneer de moeder
stervend is wordt haar Stieneke's liefde geopenbaard. Hoe bijzonder fijn, ontroerend
innig is deze kleine episode beschreven, waar Stieneke met haar stervende moeder
het ontluiken van een kastanje-knop gadeslaat. En wél voorvoelt de moeder ‘den
donkeren strijd met het leven’ voor Stieneke, die niet ten onder zal gaan. Want Paul
houdt niet van Stieneke maar van Elly, het jongere zusje, en ‘moeder Stieneke’ moet
een goed woordje doen voor de jongelui bij haar vader. Hoe moeilijk wordt Stienekes
leven. ‘De liefde had haar heele wezen in bezit genomen, het getransformeerd, in
een bepaalde richting doen groeien: nu stond ze voor een zwaren muur met haar
levende liefde. Opwaarts - neerwaarts? in de diepte graven, in de hoogte stijgen?...
Ze had lief, en nooit zou ze haar liefde dooddrukken. Ze had het leven gezien dat
bij haar wezen behoorde en dat was de waarheid! Al haar arbeid thuis leek de
preparatie voor dat leven, het was echt en goed, dat liet ze zich nooit ontnemen.
Want zooals haar liefde voor Paul had gezongen, zou ze nooit meer zingen, dat
lied werd maar éénmaal in je leven zóó gezongen... Zóo worstelde moeder Stieneke,
en het leven kwam haar te hulp, in moeders zware zegening, die zij ontvangen had,
en die haar trouwe antwoord moest zijn aan het leven’...
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

24
En zoo wordt Stieneke een moeder voor velen; altijd staat zij klaar, altijd weet zij
zichzelf weg te cijferen, en in dit bestaan, dat zoo heel anders is dan zij zich haar
leven heeft gedacht, vindt zij haar geluk. Heel fijn en met een innige liefde is het
figuurtje van moeder Stieneke voor ons neergezet. Ook de vader, de krachtige
persoonlijkheid die Stieneke in haar moeilijken strijd weet te steunen, is knap
geteekend. Het is een boek dat van een waarachtige innige vroomheid is doortrokken.
Elisabeth Ortiz Echaguë-Smidt. De Put der Oude Estancia. - Haarlem,
H.D. Tjeenk Willink & Zoon, 1926. (274 blz.). f 3.90; geb. f 4.90
Deze roman, ‘een eersteling’, zooals de schrijfster in haar ‘Woord vooraf’ vertelt, is
bijzonder vlot, beschaafd en goed geschreven. De beschrijvingen van het
Argentijnsche leven in de ‘pampa’, op de ‘estancia's’ zijn verreweg de beste gedeelten
te noemen uit het boek. Het verhaal, de ‘roman’ zelf is weinig belangrijk, is althans
weinig belangrijk ‘gemaakt’ voor den lezer. Ook is er in de compositie geen strakke
vaste lijn te bespeuren. Eerst wordt ons als hoofdpersoon in de bladzijden van het
boek Jan Prinsen beschreven, die in de verdere gebeurtenissen absoluut geen rol
meer speelt. Dan is het Paul van Lanschoten en naderhand is Lotte Fournée, later
Lotte van der Speeken de figuur die domineert. Lotte is eerst in Argentinië verloofd
met Paul, doch ze voelt dat ze niet genoeg van hem houdt (ook dit wordt slechts
terloops meegedeeld) en ze verbreekt haar verloving, wanneer ze weer uit Argentinië
in Holland terug is. Naderhand trouwt ze dan met een Vlaamschen schilder, Peter
van der Speeken. Het beste en ook werkelijk verdienstelijk geschreven gedeelte is
het verblijf van Lotte in Spanje, wanneer haar man voor werk in Buenos-Ayres is.
De beschrijvingen zijn hier bijzonder suggestief en ook Lotte's verliefd flirten met
de knappe Spaansche jongelui is alleraardigst. Naderhand gaat Lotte met haar
zoontje ook naar Argentinië, waar zij met haar man op de oude estancia Santa
Isabél wonen. Ook in dit gedeelte zijn rake beschrijvingen. Als debuut is dit zeker
wel werk met goede kwaliteiten.
Vertaalde werken
Vivi Laurent. Vivi's reis. Een jaar als dienstbode in Amerika. Avonturen
van een Zweedsche studente. Met illustraties van de schrijfster. - A.W.
Sijthoffs Uitg. Mij., Leiden (274 blz.) f 2.25; geb. 2.95
Dit reisverhaal, dat bijzonder vlot van taal is en dat eerder door een journaliste
geschreven lijkt dan door een heel jong meisjestudentje, geeft het relaas van ‘Vivi's’
reis door Amerika. Vivi gaat met een vriendin, die ze per advertentie oppikt, op reis
om ‘zich op haar eigen houtje alleen door het leven te slaan, als een landlooper,
een avonturier, met alle winden mede te waaien, en je door het lot maar te laten
voortdrijven’.
De twee meisjes besluiten zich als dienstboden te gaan verhuren, en Vivi komt
in allerlei Amerikaansche gezinnen. Buitengewoon aardig vertelt ze van haar
verschillende betrekkingen, en ze doet heel wat menschenkennis op, en niet alleen
als dienstbode, ook als fabrieksmeisje en als ‘knoopenschilderes’ op een atelier.
Te veel is het te merken dat Vivi niet echt voor haar brood werkt - of zou het heusch
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

zóó gemakkelijk zijn in Amerika een goed loon te verdienen? Wèl is Vivi letterlijk
van alles op de hoogte (wat wel eens een beetje kriebelig maakt: al die
volmaaktheid!) maar ervaring als dienstmeisje zal ze toch allicht niet gehad hebben.
Enfin - ze kan overal uitstekend voldoen en gaat vaak met haar ‘ma'am’ zeer
vriendschappelijk om. Ten laatste komt ze in Salt Lake City, waar ze in een voorname
familie gaat dienen, en veel in aanraking met de mormonen komt. Aardige dingen
vertelt ze over den mormoonschen godsdienst.
‘Van het eten tot de kleeren is alles voorgeschreven. De Mormoon moet op het
bloote lichaam zg. “garments” dragen, een kleedingstuk dat lijkt op een hemdbroek
met lange mouwen, reikend van den hals tot de wreef van den voet. De beteekenis
van dit voorschrift is om verkoudheid en longontsteking te voorkomen. Een
Mormonendame kan dus nimmer een gedecolleteerde japon, korte mouwen of zijden
kousen dragen. Haar “garments”, die dan te voorschijn zouden komen, zouden
onherroepelijk het effect bederven. -
Een leuk staaltje van echt ‘Amerikaansche mentaliteit’ geeft het volgende stukje.
Er zal een diner worden gegeven voor vijftien personen. 's Avonds van te voren
komt de oude mevrouw ‘grootmama’ in de keuken:
‘Vindt je de eetkamer niet een beetje klein?’
‘Ja - dat is zeker’.
‘Wat zeg je van het idee om den muur tusschen jouw kamertje en de eetzaal weg
te laten breken en de eetkamer zoo te vergrooten?’
‘Een geniaal idee. Wanneer wordt de muur afgebroken?’
‘Ik denk zoo morgenochtend vroeg, we eten pas om 6 uur’. - - - - - - - - - - - - De
werkman en Willy hameren en bikken dat het huis dreunt en ik sta te koken. Het
wordt twee uur, het wordt drie uur, planken en steenen versperren de eetzaal, noch
haantjes, noch salade, noch maïs zijn klaar. Opeens bedenk ik dat er geen schoone
servetten meer zijn - dan maar dadelijk wasschen. Maar de waterleiding was
afgesloten - och, lieve hemel!...
‘Willy gauw, draai het water open, ik moet de groote wasch doen. Versta je me?’
‘Boem - boem - verbeeld jij je dat het nog droog wordt? Nee, die is goed! - boem!
Vijf uur... de muur is gesloopt,... zes uur.
Hoera, het lijkt wel de bioscoop. Een prachtige eetzaal, zachte tapijten,
schemerlicht, fonkelend kristal, dampende servetten (toch bijna droog!).
De gastvrouw in zijde en met prachtige juweelen knikt het keurige dienstmeisje
vriendelijk toe, vragend.
Het meisje knikt onmerkbaar, en fluistert ‘dinner is ready’. -
Het fleurige verhaal is verlucht met rake, humoristische penteekeningen, die blijk
geven van een groot vermogen tot typeeren. -
Berichten van de redactie
- Wij stellen ons voor om in 't vervolg in ieder nummer een proeve van handschrift
van Nederlandsche en buitenlandsche auteurs te reproduceeren. Als no. 1 geven
wij de volgende maand een gedicht van Karel van de Woestijne uit zijn bundel ‘Het
Zatte Hart’. (Bij Hijman, Stenfert Kroese en v.d. Zande, Arnhem, XXV ste
Palladiumdruk).
- Prof. A.J.J. Delen, leeraar aan de Academie voor Schoone Kunsten te Antwerpen,
adj.-conservator van het Museum Plantijn-Moretus, en opvolger van Dr. Paul
Buschman als redacteur van ‘Onze Kunst’, zal onze lezers geregeld op de hoogte
houden van de nieuwe belangrijke uitgaven op kunstgebied.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Door bizondere omstandigheden moet dit nr. van D.G.W. tot onze spijt eenige dagen
te laat verschijnen.
(DE UITGEVERS).
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Al pratende met...
J.W.F. Werumeus Buning
25
TOEN ik Buning te Amsterdam ging opzoeken had juist Emmy van Lokhorst in de
Groene Amsterdammer over hem geschreven. Ze somde op, wat Buning zoo
allemaal kende. Het was werkelijk verbazingwekkend. Maar de grootste indruk had
de volgende passage op mij gemaakt:
‘Kunt gij, alleengelaten in een keuken met zestien pannen, groente, melk en
eieren, Russische soep maken?..
Dat kan Buning. Hij blijft geruimen tijd onzichtbaar, en als hij verschijnt, doet de
Bortsch met hem zijn intrede. Wat in de keuken met zestien pannen is gebeurd, zal
tot op den oordeelsdag mysterie blijven, maar niemand heeft tijd om erover na te
denken, want de Russische soep overstelpt ieders aandacht. Hebt gij wel eens
Turksche koffie gezien? Geroken? Geproefd?! Neen, neen, niet eenvoudig maar
zwarte koffie of koffie die in een koffiepot is gezet; maar echte Turksche koffie die
het kopje tot op een derde vult met drab, maar die gedurende twee derde kopje alle
aardsche verrukkingen op uw gelaat doet weerspiegelen. Kunt gij zulke koffie,
Turksche koffie maken? Kunt gij Chaslik bereiden? Hebt ge van uw leven Italiaansche
risotto gemaakt? Dat kan Buning, dat kan Buning! Buning is een toovenaar.
Beter dan de beste barman weet hij een onnoemelijk aantal fantastische cocktails
te bereiden, waarvan het recept zijn persoonlijk geheim blijft. En het kookboek dat
Conrad's weduwe de wereld schonk werd in zijn bekwame hand een gevaarlijk
wapen voor de club der Cent Kilos.
Hij heeft eenige vrienden die ook culinair ontwikkeld zijn en skilled labourer op
dit gebied. Niets is leerzamer voor hunne echtgenooten en onderscheiden
vriendinnen dan een gedachtenwisseling mee te maken tusschen Buning en zijn
vrienden over het stoven van konijn in rooden wijn en het aan het braadspit roosteren
van kalfsniertjes.’
Waarom dit deel van Emmy van Lokhorsts artikel zoo'n grooten indruk op me had
gemaakt? Omdat mijn kennis van de kookkunst zich bepaald had tot het maken van
stamppot, het bakken van spiegeleieren en het koken van rijst, en mijn smaak uitging
naar fijnere gerechten. En die fijnere gerechten zou ik nu proeven, want Buning had
me ten eten gevraagd, welke invitatie ik graag heb aangenomen. Voor dwepende
juffertjes moet het een teleurstelling zijn te lezen, dat een dichter... koken kan. Maar
voor mij, die de dichters, door mijn gesprekken, heb leeren kennen met al hun
eigenaardigheden, was de kennismaking met Buning een prettige verrassing, want
ik leerde een mensch kennen en niet een wezen, dat alleen over poëzie praten
kan.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Ik leerde niet alleen Buning kennen, maar ook zijn vrouw en zijn zoon. Om de
beurt kwamen, voor we aan tafel gingen, Buning en zijn vrouw bij me zitten praten,
want één moest op het eten letten. Maar toen Buning te lang met mij in gesprek
bleef in zijn gezellig interieur kwam zijn zoontje van een jaar of vijf binnen en zei:
‘Jobs, ik zou maar even in de keuken komen kijken, want anders mislukt het.’
En mevrouw Buning kwam ook binnen om te verklaren, dat ze niet wist wat ze
met de paddestoelen moest doen.
Toen gaf Buning college. Ik heb het goed onthouden, maar aangezien we op dat
oogenblik nog niet aan ons interview bezig waren, schrijf ik het recept hier niet op,
want ik weet veel te goed, dat sommige menschen heel, heel geheimzinnig zijn met
hun recepten, ja zelfs valsche recepten geven. Het eind was, dat Buning toch zelf
naar de paddestoelen met gefruite uitjes moest kijken.
Ik kan u verzekeren, dat het goed eten was, maar wat meer zegt: het was een
buitengewoon gezellige maaltijd. En toen alles genoten was trok ik naar de
werkkamer van den dichter. Een smal kabinetje; aan beide muren boeken, bij het
raam een schrijftafel. Een kast vol boeken over tooneel, een andere over danskunst,
een derde met litteratuur. Buning zat voor den lessenaar, een groote man met een
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

26
vroolijk gezicht. Toen ik hem daar zoo zitten zag dacht ik aan zijn verzen, die ik zoo
lief heb om den toon, die er uit klinkt. Elk goed gedicht heeft zijn eigen toon, iets dat
echt is, waaraan men het herkennen kan. Buning heeft dien toon in zijn verzen.
Lees b.v. dit sonnet uit In Memoriam:
Zoo teedere schade als de bloemen vreezen
Van zachten regen in de maand van Mei,
Zoo koel en teeder heeft uw sterven mij
Schade gedaan, die nimmer zal genezen.
Eens, toen wij na den nacht te saam verrezen
Lagen de rozen vochtig en gebroken, ik en gij
Wisten dien langen nacht den regen; ik noch gij
Konden van teerheid immermeer genezen.
Gij hebt de witte en roode rozebladen
Gebeurd in uwe smalle hand, - zij vielen
Vochtig en sidderend weer in 't diepe gras.
Hoe zal dan 't hart van even teedere schade
Genezen, nu om u de rozen vielen,
Nu uwe handen stil zijn, diep in 't gras.
Wat was natuurlijker, dan dat ik aan Buning begon vragen te stellen over zijn eersten
bundel In Memoriam. Hij verwees me naar de studie van P.N. van Eyck in De Gids
van Mei 1925. ‘Van Eyck heeft het, al schrijft hij moeizaam en zwaar, volkomen
zuiver aangevoeld’. Buning haalde het tijdschrift te voorschijn en daarin las ik o.a.:
‘Bunings “In Memoriam”, verzen van herinnering aan den dood van een geliefde,
in één gedicht, van genezing’. Het karakter van het gedicht als geheel, en dat van
de gedichten afzonderlijk, blijkt de trouwe weerspiegeling van het karakter en het
gebeuren der innerlijke genezing. Dat deze, door het heengaan der droefenis,
begonnen is, zingt het inleidend gedicht. Wat de droefenis deed heengaan, hoe de
genezing geschiedde lezen wij in de eerste afdeeling. De tweede brengt de
dichterlijke samenvatting van het door de genezing gewonnen levensbesef. In de
beide slotgedichten wordt de geliefde dan, op tweeërlei wijs, en zonder droefenis,
nu nog een laatste maal voor ons opgeroepen.
‘In de hel, als zondaars, plaatst Dante hen die daar van zich zelf getuigen:
Tristi fummo
Nell'aer dolce che dal sol s'allegra,
Portando dentro accidioso fummo.
Een verwant besef doet Buning in zijn inleidend gedicht de als in een intieme
verhouding gretige overgave aan persoonlijke droefenis een “duister, roekeloos
beminnen” noemen’.
‘Ik heb indertijd wezenlijk aan dat oordeel bij Dante gedacht, bekende Buning, en
ook deze gedichten in drie, niet zooals de bundel aangaf in twee, stukken
geschreven. In Juli 1916 was het eerste stuk klaar. Het tweede deel heb ik in den
Haag geschreven, toen ik in de opleiding was voor onderofficier. Dat was in den
winter van 1916 op 1917. Ik had toen een paar schaatsen die naar verkiezing kapot
gingen en kon daardoor nogal eens uitknijpen. Het derde stuk heb ik vrijwel op één
Zondag in dat voorjaar thuis geschreven. Als ik schrijf, schrijf ik meestal aan één
stuk door. Dat deed ik toen, dat doe ik nu nog. Daarna werk ik er natuurlijk nog aan.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Op dat middenstuk heb ik veel meer gewerkt, in den Haag, dan op de andere deelen.
Ik had meer tijd’.
J.W.F. WERUMEUS BUNING *)
(Portret uit ‘Erts’. Uitg. v. Looy)
‘Men heeft den invloed van Leopold op u sterk naar voren gebracht’.
‘Ja, dat is zoo, maar toen ik de eerste verzen schreef kende ik Leopold niet. In
December leerde ik hem kennen. De invloeden, die ik zelf in dien tijd voelde, waren
het monotone van Péguy, en de Italiaansche dichters voor Dante, door Rossetti
vertaald.
Ik had vroeger eerste verzen laten lezen aan Janie Holst, die me toen zei: schei
er maar mee uit. Toen heb ik hem de eerste verzen van In Memoriam laten lezen.
Ik heb me volkomen vergist, zei hij, en hij heeft me ook verder veel goeden
*) Een recenter portret van den dichter vinden de lezers op het omslag van November 1926.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

27
raad gegeven en er ook voor gezorgd, dat ze in De Gids kwamen’.
‘Waarvoor bent u eigenlijk opgeleid?’
‘Ik heb eerst jaren in Amsterdam gestudeerd voor notaris. Maar dat was me te
droog. Toen al voelde ik me erg aangetrokken tot het tooneel en ik heb onder
Roelvink gewerkt aan de decorafdeeling op het Leidsche plein. Als een meesterwerk
van toen beschouw ik een groote Russische kachel, die ik later als tooneelrecensent
nog heb teruggezien...
Dat vak leverde niets op. In December 1915 ben ik toen aan de Telegraaf gekomen
onder Thijs Vermeulen. In De Gids verscheen toen mijn eerste vers “Atlas”.
Mijn werkzaamheid aan de Telegraaf werd onderbroken door de mobilisatie, en
tot 1919 was ik in dienst. In Brabant kreeg ik toen opeens bezoek van Pom Nijhoff,
die luitenant was. Dat was een grappige kennismaking. Na de mobilisatie ben ik
weer bij de Telegraaf teruggekomen.
De drie langere verzen uit Enkele Gedichten heb ik in drie dagen achter elkaar
geschreven. Ik had toen in een heelen tijd niet gedicht, ten minste geen groote
verzen’.
‘Hoe kwam u er toe uw verzen in zoo'n beperkte oplage uit te geven in de
Palladiumserie?’
‘Jan Greshoff als agressief bibliomaan had net zoo lang aan mijn hoofd gezeurd
tot het gebeurde. En Jacques Bloem wou natuurlijk graag, dat er weer een “plaquette
introuvable” ter wereld kwam’.
‘Zijn de “Enkele Gedichten” even gunstig ontvangen als uw eerste bundel?’
‘Neen, men vond die gedichten te Vondeliaansch... en te oppervlakkig. Er is
inderdaad een invloed van Vondel. “Adam en de dieren” is op een grappige wijze
ontstaan. In “Leven en Werken” was een gobelin afgebeeld van Adam - Den Gulden
Winckel heeft ze later eens gepubliceerd - en mej. Knappert had er bij geschreven,
dat wij een dergelijk primitief geheel toch niet meer kunnen waardeeren. Daar heb
ik me dekselsch kwaad over gemaakt, dat die juffrouw zoo iets dorst te schrijven.
Ik zat op het Leesmuseum en ben dadelijk aan dat gedicht begonnen, en toen ik
thuis kwam heb ik het afgemaakt.
Dat was bewuste reactie. En van dat oogenblik af ben ik weer aan het schrijven
gegaan’.
‘We mogen mej. Knappert dus wel héél dankbaar zijn.’
Een lachje en onverstoord ging Buning verder:
‘Sinds dien tijd ben ik geleidelijk doorgegaan.’
‘En nu is “Dood en Leven” verschenen Het viel me op, dat van de Zes sonnetten,
die daarin voorkomen, de eerste en zesde 15 regels tellen.’
‘Dat zag ik ook, toen ik ze geschreven had. Ik voor mij vond, dat het niet stoorde,
en waarom zou ik er dan aan gaan vijlen en hameren? Ik had dien 15en regel
blijkbaar noodig. “In memoriam Patris” heb ik geschreven vlak na “Enkele gedichten”.
De verzen van “Dood en Leven” zitten nog vast aan “In Memoriam”, maar ze vormen
een geleidelijken overgang. Dat heb ik onbewust gedaan, en pas later opgemerkt,
zooals dat gegaan is, toen van Eyck schreef, dat ik “In Memoriam” in drieën had
verdeeld. Ik dacht toen ook: ja, hij heeft gelijk.’
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Ver van de litteratuur
BUNING smaakt strandgenoegens
Camperduin zomer 1925
‘Wat denkt u over de jonge dichters?’
‘De jongeren werken misschien te veel volgens een vooropgezet programma, en
dan voel ik wel eens een gemis aan zelfvertrouwen bij hen. Ze hebben een grooten
angst om een beroerd vers te schrijven.’
‘Van wie verwacht u iets?’
‘Van Marsman en Slauerhoff vooral, en ook van Anthonie Donker, den Doolaard
en Jan Engelman.’
‘En van de ouderen?’
‘M'n vrienden zijn Nijhoff, Roland Holst en Bloem; die staan me ook het naast in
hun werk. En vergeet u vooral niet te schrijven, dat ik Jacqueline v.d. Waals mooi
vind. Zij is veel te weinig gewaardeerd en volkomen over het hoofd gezien.’
‘En het proza?’
‘Als proza groot gebouwd is en boven het prozaïsche uitkomt dan hou ik er van;
maar het Hollandsch genre-stukje... Ik hou veel van Jac. van Looy bijvoorbeeld,
omdat het zoo goed en groot Hollandsch is. Dat is iets, die Hollandsche traditie,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

28
die ik zoowel in eigen werk als in dat van anderen te vaak mis. En die traditie voel
ik wel degelijk.’
‘Wat verstaat u onder Hollandsche traditie?’
‘Ja, dat is nou bliksems lastig in eens te zeggen. Poëzie is zeer verwant met
religie. Ik heb het altijd zoo vreemd gevonden, dat men in Nederland alleen denkt
aan religieuze poëzie als het over religieuze onderwerpen gaat. Dat is heelemaal
niet noodig. Het zit voor een deel in den toon. Ik zou haast willen beweren: de
innigheid van toon. Als die toon in Holland beroerd is wordt ze knus. Dat moet het
natuurlijk niet zijn. Dien juisten toon hoor ik evenwel in de gedichten van de
Middeleeuwers, van Marnix, en dan Revius en Stalpaert en anderen, Vondel, Poot,
Breeroo, die onze jongeren te weinig kennen. Daar zit dan overal die zekere toon
in van het beste Hollandsche vers. Jammer, dat dat tegenwoordig vaak ontbreekt.
Men is bang om zulke invloeden te ondergaan, om een meester te hebben. Ik voor
mij heb er geen bezwaar tegen. Als men kracht en talent heeft krijgt men toch een
eigen toon te pakken.
De groote traditie is er; revolutionaire stormen zijn noodig, maar desondanks zal
die groote traditie zich voortzetten in de echte kunst. Dat kon men zoo prachtig zien
op de Fransche schilderkunsttentoonstelling te Amsterdam.
De lyriek is de gemakkelijkste poëzie, daarom zijn er zooveel lyrische dichters.
Maar de lyriek staat hoog in ons land. Ik heb met Nijhoff de overtuiging, dat de
Hollandsche poëzie van '80 af en vooral die van '90 (Henriëtte Roland Holst, Leopold
en Boutens) ten minste even hoog, zoo niet hooger staat dan de buitenlandsche.’
‘Zit u te dicht bij De Vrije Bladen om er iets over te zeggen?’
‘Welneen, waarom? De jongeren van die groep zijn hier onder den invloed geweest
van de moderne Duitschers. Dat heeft ons valuta-poëzie gebracht, en toen stond
de franc laag, zoodat de jonge Franschen aan bod kwamen. Maar dat is niets.
Cocteau is al van zijn ultra's teruggekomen en schreef alweer Raciniaansche
strophen. Wij raken er ook al uit. Dat kunt u in De Vrije Bladen zien, de groote
pierebak van de Nederlandsche dichters om te leeren zwemmen! Daar zijn zeer
goede verzen in gepubliceerd. Paradise Lost van Marsman b.v. is zeer mooi’.
‘U zit zoo midden in de prijsvragen en hebt onlangs zelfs den Thieme prijs
gekregen, hoe denkt u over prijzen voor schrijvers?’
‘Ik acht ze, in tegenstelling met veler meening, zéér nuttig. Vooral in Nederland,
waar een meer officieele erkenning nu eenmaal groote beteekenis heeft. Misstanden,
die een prijssysteem negatief doen werken, kent men in ons land niet. Wij zouden
er overigens nog best eenige prijzen bij kunnen gebruiken, bijvoorbeeld een voor
meer beschrijvende poëzie, een voor korte novellen, twee zwakke punten’.
In verband met deze meening lijkt het me aardig om hier een klein deel aan te
halen uit de uitspraak der jury, waarbij aan Buning de D.A. Thieme-prijs werd
toegekend. Daarin lees ik: ‘Het verheugde haar, dat hij als dichter van nauwelijks
dertig jaar reeds verzen had gepubliceerd, waarvan men voorbeelden te over zal
aantreffen in zijn bundels In Memoriam, Enkele Gedichten en Dood en Leven, waarin
de moderniteit van gevoels-expressie tot teedere innigheid van oprecht
gemoedsleven werd verzacht en in schoone poëzie zich bezonken en verstaanbaar
uitsprak. Het verheugde haar dat zijn uiterst taalgevoelige stem geschoold en verfijnd
bleek te zijn door de studie van zulke vaderlandsche dichters als Vondel en enkele
andere gestalten, op wie te steunen den nakomeling tot eer strekt, en wier
Nederlandsche traditie in de poëzie, waarvan men gelukkig weer met meer zekerheid
mag gaan gewagen, door Werumeus Buning werd hooggehouden en voortgezet’.
‘Na de litteratuur, het tooneel’, zei ik.
Buning was wat onwillig, speelde met een potlood en antwoordde:
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

‘Tooneel, tooneel, ja dat is een te groot gebied om er in drie woorden veel over
te zeggen. Ik geloof, dat we in een tusschenperiode zijn. Iedereen kent het zwak:
er zijn goede acteurs genoeg, er is talent genoeg, maar de ware menschen zitten
niet bij elkaar; overal een paar menschen’.
‘Hoe komen we er uit?’
‘Natuurlijk komen we er uit. Het wordt beslist beter; zoo kan het niet blijven. We
moeten b.v. een repertoire krijgen, dat beter bij den Nederlandschen geest past.
Het is nu te kakelbont, te internationaal. Een speler moet vier verschillende stijlen
in vier verschillende avonden spelen, alles bij ontstentenis van Nederlandsche
tooneelschrijvers’. ‘Zegt u dat niet tegen de leden van den Bond van Nederlandsche
Tooneelschrijvers!’
‘O, die hebben theoretisch gelijk, maar practisch leveren ze niet op. Alsof elke
directeur niet dolgraag elk dragelijk Hollandsch stuk zou spelen? Laten we verder
gaan. Het publiek heeft in het algemeen diepere belangstelling voor tooneel verloren.
In een volksschouwburgje als de Plantageschouwburg of Flora is bij het meestal
lagere genre een veel hechter verband tusschen het tooneel en de zaal als vaak
bij artistieke voorstellingen, alle goede pogingen ten spijt.
Bij de Vlamingen is de toestand anders. Johan de Meester zit daar b.v. in een
ideale positie. Hij heeft een volk, dat van tooneel houdt, hij heeft een kring van
schrijvers, die om hem heen ontstaan is en spelers die een modern repertoire kunnen
spelen naar hun
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

29
eigen hart. Dat is iets anders dan hier. Of zoo'n tooneel in 't begin goed of slecht is
doet er niet zooveel toe. Als men onder die omstandigheden kan blijven werken
groeit het wel’.
‘En de dans?’
‘Ik geloof, dat de danskunst, die van Isadora Duncan afkomt, en de volgelingen
van de Wigman en Labanschool, in een zeer kritieke periode staat, en dat we
daartegenover zien, dat de beste elementen van het ballet en de groote nationale
dans als die van Jodjana en La Argentina toch eigenlijk het ware zijn, omdat ze
alweer de traditie achter zich hebben’. Buning verwees me naar zijn laatste werk
‘Dansers en danseressen’, waarin hij in Samenvatting en Overzicht o.a. schreef:
‘De plaats van den dans in de groote beschavingen van de oude wereld wordt
eerst langzamerhand, nu men zulk een plaats voor de oudste menschelijke kunst
weder wil verkrijgen, in vollen omvang beseft; men heeft op dien weg nog niet meer
gezet dan de allereerste schreden. Maar het schijnt zeker dat, sedert het verval van
de klassieke Europeesche wereld, nimmer met zooveel ernst en in zoo breede
kringen naar een herstel gezocht werd als thans. Alle mogelijke zwakheden en
uitwassen verliezen daarbij hun niet meer tijdelijke beteekenis; men mag niet
verwachten dat een wereld, die het lichaam en zijn kunst zoozeer verwaarloosde
en minachtte, zonder talrijke troebelen en vergissingen weer in het rechte spoor
kan raken’.
‘Op de valreep nog één vraag: Heeft uw maatschappelijk werk invloed op uw
artistieke werkzaamheid?’
‘Wat maatschappelijk werk en artistieke bezigheid betreft, daarin zal de een
evenwicht kunnen vinden, de ander niet. Ik voor mij heb nooit kunnen inzien, waarom
men, als van ouds, niet een roeping en een beroep zou kunnen vereenigen,
tenminste in de litteratuur’.
Buning bracht me even naar de tram, en naar huis gaande kon ik er over
nadenken, dat een dichter niet altijd in een ivoren toren woont, maar ook wel midden
in het harde leven staat.
G.H. PANNEKOEK Jr.
Pauwels' Boeven en burgers
DIT boek van den dichter François Pauwels bevat een reeks schetsen waarvan de
onderwerpen aan de praktijk van den advokaat Pauwels zijn ontleend en waarin de
schrijver het verderfelijke systeem van de celstraf in beeld brengt.
Verderfelijk? Niet voor iedereen. Niet voor sterke naturen zooals Jan Kolkmeyer
(lees Jan Bolkestein) er één is, en in de eerste schets: ‘Het Debuut’ wordt geteekend
als ‘de lef-gooser’, de branie, de Koning van den Dijk. Van Jan verwachtte men
‘daden’ en door ‘de lef-kraak’ bij Vergoor (lees Begeer) kwam hij dan ook met het
gevang in aanraking. Maar Jan tuchtte goed, hij kon tegen de cel, - schrijft Pauwels,
- en trotsch-verbitterd verzekert hij zijn verdediger:
‘De kast heeft mij niet klein gekregen, maar ik de kast. En al sluiten ze me zeven
jaar op, dan zal ik ze uitzitten met 'n lach, op den rand van m'n krib!’...
Of iets verder:
‘De lik conserveert .... als je d'r niet gek wordt, wor je d'r vet.... en dat is bij mij 't
geval....’ Bovendien heeft Jan in de gevangenis zijn vrijen tijd besteed om talen te
leeren; hij spreekt de moderne vlot en schrijft ze onberispelijk, zoodat hij zelfs met
Nieuwjaar aan zijn verdediger een in keurig Fransch gesteld schrijven zendt waarbij
de moeder van Jan, in opdracht van haar zoon, een pakje doet, inhoudende .... een
flesch eau-de-cologne en... een baars!
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Men ziet, dat ‘de lik’ nog niet iedereen te-gronde richt en op een figuur als de door
Pauwels geschetste geen nadeeligen invloed uitoefent. Integendeel. Jan regenereert
er. Hij pleegt de diefstallen niet uit geldnood, - zijn moeder zit er warmpjes in en
heeft zelfs een villa buiten - maar meer uit sportieven lust. Begeerte naar persoonlijke
verrijking bestaat bij hem ook niet. De houding van Jan tegenover zijn verdediger
in het advokatenkamertje is er een van levens- en menschenkennis. De taal die hij
spreekt klinkt beschaafd. En het moet dan ook voor den jurist Pauwels, die in zijn
kwaliteit van advokaat bezwaarlijk een zwerversbestaan kan leiden, verpletterend
geweest zijn uit den mond van zijn cliënt te vernemen, dat hij in de eerste plaats
niet aan de duiten moest denken. - Wat hadt U gedacht te honoreeren? - (vraag
van P.)
Antw. K. - ‘U begrijpt, ik verlang uw moeite niet voor niets. M'n moeder, die op de
zitting zeker vrij komt, zal dat wel met U regelen... Voorloopig moet ge U echter
tevreden stellen met de reclame, die aan de zaak vastzit. Weet U, wat een koopman
moet betalen om z'n naam in alle dagbladen gedrukt te krijgen? Duizenden. En dan
lukt het hem niet zooals 't U lukken zal. Wanneer U me vrij krijgt, zal het heele land
daarover schreeuwen. En krijgt U me niet vrij, dan zullen er genoeg zijn, die meenen,
dat ge in hun zaak meer succes zult hebben. 't Moet al heel raar loopen als U door
mij geen praktijk, geen groote praktijk krijgt... Dat zal aan U-zelf liggen... De kans
geef ik U... ieder krijgt een kans in het leven... Weet U deze te gebruiken... dan is
uw naam gevestigd... Laat daarom de duiten-kwestie voorloopig rusten!’
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

30
Men ziet, dat die ‘Kolkmeyer’ nog zoo achterlijk niet is!
Hij vindt het beter zich te laten verdedigen door een ‘groentje.’
In heel zijn houding tegenover den verdediger spreekt superioriteit, is hij de
meerdere van den advokaat, die nog alles te leeren heeft. Ook van den z.g. ‘boef’.
Mr. FRANçOIS PAUWELS
Tot een onsterfelijk kunstwerk is dit boek niet gegroeid. Het is iets anders dan dat.
Het zal wakker schudden, strijd opwekken. Elk weldenkend mensch, die tegen een
verouderde rechtspraak en eenzame opsluiting is, zal na lezing dezer schetsen
versterkt worden in het oordeel, dat de celstraf voor de misdadigers, uitgezonderd
heroïsche en in hun soort geniale naturen als Jan Kolkmeyer, in dezen tijd van
‘Nieuwe Gedachte’, - ‘Dageraad,’ - enz. vernietigend werkt.
‘Ieder mensch, ook de zwaarste misdadiger, heeft recht op een menschwaardige
behandeling,’ - schrijft Pauwels in zijn woord ‘vooraf’. En wij verwachten, dat iemand,
die zoo schrijft, ook in het dagelijksch leven zal strijden tegen het kwaad; met de
daad zal toonen, dat het woord hem ernst is. Wij verwachten van Pauwels actie,
strijd, zoowel met de pen als met inzet zijner geheele persoonlijkheid om den
inhoud van zijn boek waarheid te verleenen, waaruit blijkt, dat de zaak hem
heilige ernst is en de celstraf geen middel werd om er een serie min of meer
‘artistieke’ schetsen uit op te bouwen.
Een literaire mooischrijver wil de heer Pauwels niet zijn. En is hij dan ook niet.
Dat hij als plastisch kunstenaar te kort schoot, blijkt uit zijn eigen mededeeling in
het voorwoord.
‘Ik gevoel, dat ik ben te kort geschoten. Men moet over een machtiger pen dan
de mijne beschikken om de cellulaire opsluiting in al haar wreede en domme
ploertigheid te benaderen’.
Zoo is het. Machtig is Pauwels' pen nog niet. Wel scherp, geestig, gevoelig,
hoonend, humoristisch, hekelend. En meermalen blijkt, dat hij de mate van zijn
gaven onderschat. In ‘De dwaze Rechter’, een sterke schets, raakt zijn psychologisch
vermogen om het leed uit te beelden van een rechter, die, als gevolg van een
weddenschap, een week-lang celstraf zal moeten ondergaan, aan het machtige.
Wie het vermogen bezit zóó in de ziel van een mensch te kunnen dringen, zóó de
ellende te laten gevoelen welke de eenzame opsluiting bij een rechter als ‘de Bup’
veroorzaakt, beschikt over een in de toekomst ‘machtige’ pen. Vroeger was ‘de Bup’
altijd het eerst met zijn oordeel klaar: ‘'n zeldzame schooier... zoo'n vent moest
opgeknoopt worden... is de kast veel te goed voor!’ Later, na 'n week van vrijwillige
opsluiting, is de Bup gelouterd. De zenuw crisis welke dan volgt brengt hem tot de
ware en milde menschelijkheid. De man wordt een held, die zich tegen alles en
allen verzet. Geen advokaat kon pleiten als hij. Vooral wanneer het ging om iemand
buiten de gevangenis te houden. Tenslotte wordt hij ‘weggewerkt’ en gaat aan 't
farmen in Canada Dat was altijd een ideaal van hem geweest. Hij sprak dan met
breed gebaar: ‘Ik heb ruimte noodig!’
De schets is kunstmatig van samenstelling, uit de verbeelding opgebouwd en
geschreven, maar in de uitwerking doorlééfd. Evenals Multatuli, Heyermans, e.a.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

kunstenaar waren, maar geen kunstenaar wilden zijn, omdat uit hun verontwaardiging
over sociale misstanden de met warmte geschreven stukken tevoorschijn kwamen,
zoo is ook Pauwels de man, die als prozaïst belangrijker werk levert dan de
vervaardigers van novelletjes, romannetjes, versjes, gelijk de boekenmarkt ze bij
hoopjes ten toon stelt. Hij beschrijft zijn sujetten met gevoelig mede-leven, hetgeen
den ras-artiest eigen is. Hij verloochent ook het theaterbloed niet, dat van vader en
moeder in zijn aderen stroomt. Meermalen is in dit werk een theatrale mise-en-scène
aanwezig welke aan die van het tooneelstuk denken doet. Zelfs de indicaties van
gemoedsbewegingen zijn dan niet vergeten. Pauwels' stijl is vermengd met
eigenschappen uit de oude en de nieuwe school. En nu komt er een schijn-schoon
maskertje om den hoek gluren, nl. dat Pauwels geen mooischrijver wil zijn maar
toch hier en daar woord-fraaie taal lanceert, die aan de schrijfwijze der ouderwetsche
poëeten denken doet. B.v. ‘Bandoer kwam door het poortje en de zon vlijde haar
troostende hand op zijn donker voorhoofd’.
Hoe doet de zon dat? Beeldspraak uit de zoetromantische periode welke door
de Tachtigers als rhetoriek, - en terecht! - voldoende is gelaakt. Of: ‘Men zou de
opmerkingsgave mijner waarde stadgenooten te kort doen, indien men aannam’,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

31
Verkleinde reproductie van het door HESKES ontworpen reclamebiljet
enz. Kletsstijl uit den tijd toen er nog gezapig gepraat werd in de literatuur.
Of: ‘Het provinciestadje werd in de plotseling opengebloeide lente tot een teeder
en liefelijk kleinood...’ Terwijl iets verder de meidoorn z'n rose en witte bolletjes
toont en de koesterende zon deze kleuren door-één-weefde.
Met die ‘troostende hand’ en dat ‘liefelijk kleinood’ zijn we weer in de literaire
theetuinen van ten Kate en Beets aangeland, vlak bij de teedere taal van de
bloemzoete poëeten, die in de Grassprietjes van Van Eeden voldoende werden
geparodieerd, op de wijs van:
De schoonste bloemen, plukkend, mengelend,
Met bonten zwier ze strikkend, strengelend.
Wie zoü u kunnen haten,
O, J.J.L. ten Kate!?
Dicht op, dicht op, ten Kate,
Je kunt het toch niet laten!
Dicht met zang en snarenspel,
Dicht ten Kate, J.J.L.
Ik citeer uit het hoofd en de volgorde dezer spotregelen kan ook anders zijn. Deze
kritiek is noodig, omdat de heer Pauwels beter schrijven kan en het dan ook doet.
Van een bakvisch met strikjes en lintjes, die uit een groentenwinkel afkomstig is,
wordt verteld:
‘Ze had den blos van een wortel en de veelkleurigheid van een mand gesorteerd
fruit.’
Dat is frisch gezien en origineel geteekend.
Naast deze détail-kritiek moet onmiddellijk worden erkend, dat er een menschelijke
stem door dit werk trilt, dat Pauwels' boek een sociaal boek is en iets zal bijdragen
tot de verbetering van het lot van de rampzaligen, die in de eenzaamheid treuren.
Figuren gelijk Pauwels ze schetst in ‘De Machtige’ zullen met het Predikbeurtenblad
in de hand uitsterven. Dom en satanisch machtsvertoon houdt nooit lang stand. En
gevoellooze doktoren zooals er één in ‘De Heler’ wordt geschetst, zullen na lezing
van dit geschrift iets van binnen hebben te herzien. Daarom is dit boek van veel
meer belang dan de talrijke amusementsverhaaltjes, welke ons dagelijks aangenaam
paaien en ‘knus’ bezig houden. Vooral in dialogen typeert Pauwels uitmuntend. Dan
gevoelen we, dat de ondergrond van zijn wezen een melancholische is; dat achter
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

het satirische masker, achter spot en grijns, - de gevoelige ziel van den kunstenaar
leeft.
Lach-wekkend is De Parel.
Dit is het verhaal van een zaakwaarnemer en particulier detective, die bij den
advokaat P. op bezoek komt, zijn levensloop vertelt, gevangenisstraf zal moeten
ondergaan doch vrijgesproken wordt. Later komt Nehemia Barro met een geschenk
aanzetten als bewijs van dankbaarheid voor de verkregen vrijspraak. Maar de parels
blijken valsch te zijn.
De bewerking van het slot is levendig en geestig. Van zulke stukjes bestaan er
te weinig in onze Letterkunde, die over het algemeen heel braaf en zeer degelijk
maar grenzenloos vervelend is.
In Elizabeth Bas heeft de schrijver met soberheid van taal een gezin geschetst
waarvan de vrouw van haar man scheiden wil, omdat hij volgens haar een dronkaard
is. Na dertig jaar getrouwd te zijn eischt de vrouw 'n scheiding, omdat haar eene
dochter verloofd is met een grossier in zuidvruchten en de ander met den assistent
van een professor zal trouwen. Het gezin wil hooger-op. De man moet er uit.
In deze schets wordt fijn en raak een stuk tragisch leven gebeeld. Ook zij bewijst,
dat de Nederlandsche schrijver voor 'n Tschechow, 'n Guy de Maupassant, niet
behoeft te wijken.
Boeven en Burgers verdient veel en algemeen gelezen te worden. Het is in ieder
geval belangrijker werk dan dat van de meeste boekenmakers en strooperige
roman-fabrikanten.
Menigeen zal er in dezen tijd van strijd en actie kracht uit putten om met volharding
te vechten tegen een vermolmde wetgeving, tegen een verouderd
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

32
strafstelsel, tegen kanarievogeltjes en bloemetjes in de cel, die het daar evenals
hun medegevangenen niet lang uithouden.
FRANS HULLEMAN
Indische verhalen
DOOR Prof. Caland zijn een drietal verhalen uit het Sanskrit vertaald, die onder den
titel ‘Drie Oud-Indische Episoden’ bij Thieme te Zutphen uitgegeven zijn. Ze zijn van
verschillenden aard en leiden daardoor ieder op geheel andere wijze tot het Indische
gedachtenleven in. In Hariscandra leeren wij de merkwaardige sfeer kennen, waarin
de godsdienstige voorstellingen der Indiërs zich bewegen. De vloek van een priester
dompelt een rechtvaardigen koning in het vernederendste ongeluk, waarin zijn vrouw
en kind moeten deelen. De dienstbaarheid bij een paria is het diepste leed, waartoe
de koning moet afdalen, maar het is de beproeving, die hem waardig maakt in het
godenrijk Avodhyâ te heerschen.
Het tweede verhaal ‘Goudstad’ is eerder een sprookje te noemen. Het bezoek bij
bovenaardsche jonkvrouwen, die door den held van den haar opgelegden vloek
verlost worden en met hem huwen, is het ontelbare malen en steeds weer op andere
wijze vertelde thema. Den Westerschen lezer zal zeker treffen, dat de Indische
dichter graag het verhaal ingewikkelder - wat niet hetzelfde is als belangwekkender
- maakt, door dezelfde motieven in licht gewijzigden vorm eenige keeren naast
elkaar te gebruiken.
Eindelijk behandelt het verhaal van den slimmen dief het bekende sprookje van
Rhampsinitus of Ramses III. Dit verhaal van den meesterdief is buitengewoon geliefd
in de volkstraditie; het artikel van Köhler in ‘Orient and Occident’, dat in de
aanteekeningen aangehaald wordt, is te verouderd om hiervan een eenigszins
volledig beeld te geven. Door Chauvin, Gaston Paris en Bolte-Polivka zijn sindsdien
vele nieuwe bronnen toegevoegd. Merkwaardigerwijze komt het verhaal van den
Meesterdief ook voor in een Boeddhistisch werk, dat in de 8e eeuw in het Chineesch
vertaald werd, wat wel bewijst, hoe geliefd het was, maar niet minder, hoe vernuftig
de Boeddhistische monniken waren, die zulke verhalen tot geestelijk voedsel wisten
om te vormen. Dit verhaal, dat voor den folklorist een bijzondere aantrekking heeft,
is misschien voor den modernen lezer wel een beetje ‘flauw’ en valt na de vorige
wel wat af.
Jammer dat de uitgevers dit bundeltje op bordpapier gedrukt hebben, er was zoo
een aardig en smakelijk boekje van te maken geweest, dat dan zeker het begin van
een reeks Indische keurbundels had kunnen wezen. Men vergelijke er eens mee
de serie ‘Indische Erzähler’, die Haessel te Leipzig uitgegeven heeft! Maar, zullen
de uitgevers antwoorden, het publiek wil tegenwoordig waar voor zijn geld...
J. DE VRIES
Onze taal in Indië
Dr. G.J. Nieuwenhuis: ‘Bronnenboek voor het nieuwe Taalonderwijs in
Indië’. - Uitgave J.B. Wolters, Weltevreden 1925.
WANNEER men eens nagaat hoe ver het Nederlandsch taalgebied zich uitstrekt
buiten de grenzen van ‘het Rijk in Europa’, zal men waarschijnlijk alleen maar
beteekenis hechten aan het Vlaamsche deel van België, waar onze taal door
ongeveer vier millioen Vlamingen gesproken wordt.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

De taalverwantschap met Zuid-Afrika is van weinig of geen belang meer, ondanks
het feit dat een kleine, doch hardnekkige propaganda het lang verloren contact
poogt te herstellen. Het Afrikaansch moet noodzakelijk steeds meer van het
Nederlandsch gaan vervreemden, want in oorsprong is het niets anders dan de taal
van eenige onontwikkelde, dialect-sprekende boeren, en in zijn groei is het dat
gebleven, uitsluitend voortbouwend langs de lijnen van een primitieve gemeenschap.
De moderne tijd heeft hierin geen verbetering gebracht. Het Engelsch, dat cultureel
veel hooger staat, liet zijn invloed langzamerhand gelden, en zal dit steeds krachtiger
doen, naarmate de oude antipathie tegen het Britsche bestuur gaat verdwijnen.
Heel anders is echter de verhouding tot Indië. Zoolang er een innig contact met
het moederland blijft bestaan, is het onmogelijk dat het Nederlandsch hier tot een
Indische taal zou verwilderen, omdat door den grooten toevloed van ontwikkelde
Hollanders de taal voortdurend zuiver wordt gehouden. Maar deze geregelde
‘taalverversching’ is dan ook een absolute eisch, hetgeen niet alleen blijkt uit de
geschiedenis van het Afrikaansch, maar ook uit de koloniale historie van Indië zelf.
In den Compagniestijd was het een heel gewoon verschijnsel, dat er in hoogere
kringen dagelijksch Maleisch of Portugeesch werd gesproken, en er waren zelfs
predikanten, die verklaarden veel beter in deze talen te kunnen preeken dan in het
Hollandsch. Nu moet men daarbij wel in aanmerking nemen, dat het beschavingspeil
van onze koloniseerende voorouders niet bijster hoog was. Zij kwamen hier echter
ook niet met cultureele bedoelingen, waarin het voornaamste verschilpunt ligt met
de
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

33
vroegere Portugeesche kolonisatie, die wèl een cultuur bracht, hetgeen zich
verrassend openbaart in den buitengewoon taaien invloed van de Portugeesche
taal, die nu pas na ruim drie eeuwen van Nederlandsch gezag aan het uitsterven
is.
In den loop van de 19e eeuw begon onze taal eindelijk een grooteren invloed te
krijgen. De uitbreiding en verbetering van het Europeesch onderwijs, de veel snellere
verbinding met het moederland, de invoering van de moderne techniek, waardoor
de Indische maatschappij een meer Westersch karakter kreeg -, al deze factoren
saamgenomen, hebben de ontwikkeling van het Nederlandsch in deze streken
krachtig in de hand gewerkt.
Zoo is het ten slotte de hoogere verkeerstaal van Indië geworden. De taal, die
elke naar vooruitgang strevende inlander noodzakelijk moet beheerschen om zich
naar Westersch plan te kunnen vormen. Het is de taak van het Nederlandsch: den
weg naar het Westen voor de Indische volkeren open te leggen, want geen enkele
Indische taal kan hierbij vervangend optreden, zoolang haar cultuur-niveau het onze
niet nabijkomt, en geen enkele vreemde Westersche taal mag die taak overnemen,
omdat, op historische, economische en politieke gronden, alleen het Nederlandsch
aangewezen is om die te vervullen.
Als dagelijksche voertaal heeft het Nederlandsch evenwel een zware concurrent
in het Maleisch, dat alleen zuiver gesproken wordt op Malakka en Riouw, maar
verder over heel den Archipel, van Sabang tot Merauke, verbreid is in tal van sterk
verbasterde dialecten. Toch zijn er millioenen Inlanders, zooals Javanen,
Madoereezen en Soendaneezen, voor wie deze taal geheel vreemd is, en daarom
zal het Nederlandsch geleidelijk-aan veld moeten winnen. De groote voordeelen,
die de kennis er van voor den doorsnee-Inlander in het dagelijksch leven met zich
brengt, zullen de keuze niet twijfelachtig maken. De Inlandsche wereld begrijpt dit,
en legt zich tegenwoordig dan ook ijverig toe op het leeren van onze taal.
Het onderwijs heeft hier tot heden slechts in zooverre rekening mee gehouden,
dat op de vele Hollandsch-Inlandsche scholen ruimschoots de gelegenheid werd
opengesteld om Hollandsch te leeren, doch men verwaarloosde de noodzakelijkheid
om het taal-onderwijs naar een anderen maatstaf in te richten dan het
moederlandsche. De methode was gebaseerd op traditie -, zooals men zelf het vak
‘taal’ op de schoolbanken had geleerd, wilde men het hier aan Inlanders en
Chineezen onderwijzen. Het leermateriaal bestond dus uit een boekerig taaltje, vol
spelling-listigheidjes van het versleten stelsel De Vries en te Winkel. Verder begon
men veel te vroeg met dit onderwijs, namelijk lang voor de kinderen hun eigen
moedertaal voldoende begrepen, waaruit volgde, dat zij zich in geen van beide talen
behoorlijk konden uitdrukken, wanneer ze later in het practische leven kwamen.
* * *
De nieuwe onderwijs-methode van Dr. Nieuwenhuis, die onlangs door de Indische
Regeering voor haar scholen is aangenomen, wijst met nadruk op deze fouten, en
toont de funeste gevolgen met tal van voorbeelden uit de practijk.
Door de meeste Indo's, Inlanders en Chineezen wordt er een taaltje gesproken,
akelig-correct Nederlandsch, dat alleen maar ontsierd wordt door een sterk rollend
Indisch accent. Maar er zit geen greintje leven in, niet de minste oorspronkelijkheid.
Het is een stijve, duffe boekentaal vol bombast, die na afloop der schooljaren niet
vermindert, maar eer toeneemt door de ambtelijke sfeer, waarvan de heele Indische
samenleving doortrokken is. Echte Hollandsche spreekwoorden en zegswijzen
worden graag gebruikt, want het klinkt zoo goed, maar de toepassing is dikwijls
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

geheel onjuist, en kan leiden tot de grappigste combinaties, waarover de tòtòks zich
in tal van moppen vroolijk maken. Dit komt omdat alles machinaal van buiten is
geleerd; alleen de letterlijke beteekenis wordt gekend, maar zonder begrip van
gevoelswaarde en strekking. Een jongen die aan zijn broer schrijft: ‘Met dezen heb
ik de eer u mede te deelen, dat onze geachte vader den kraaienmarsch heeft
geblazen’, weet dat de beteekenis geen twijfel overlaat, maar hij voelt niet zijn
bespottelijke combinatie van twee verkeerde uitdrukkingen.
Een uitvoerige beschrijving van de nieuwe onderwijs-methode is hier niet op haar
plaats, want het zou ons te veel brengen op het terrein van den vakman. Voor ons
is slechts van belang dit stelsel in hoofdlijnen te kennen.
Dr. Nieuwenhuis gaat uit van het diepgaand verschil tusschen het leeren van
moedertaal, vreemde taal en vreemde voertaal. De eerste wordt steeds natuurlijk
geleerd, de beide anderen meestal kunstmatig. De mate van taalbeheersching kan
zijn actief en passief. Actieve taalbeheersching wanneer men kan spreken en stellen,
passieve wanneer men kan lezen en verstaan. Voor een vreemde taal is passieve
beheersching bijna altijd voldoende. De vreemde voertaal vereischt echter actieve
beheersching om het groote overwicht dat zij heeft op de landstaal. Het probleem
van een vreemde voertaal treedt alleen op in landen met cultureele of politieke
overheersching -, Latijn is wel het meest klassieke voorbeeld van de macht eener
cultuur-taal. Het Nederlandsch speelt tegenwoordig in Indië tot op zekere hoogte
dezelfde rol als het Latijn in de Middeleeuwen, en hetzelfde geldt voor Fransch en
Engelsch in de Fransche en Engelsche koloniën.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

34
De bestudeering van den sterken taal-invloed, dien elke politieke, maar vooral elke
kultureele overheersching met zich brengt, heeft de ‘paedagogie van de vreemde
voertaal’ in het leven geroepen. Dr. Nieuwenhuis heeft zijn stelsel hierop gebaseerd,
en de beginselen toegepast in zijn nieuw programma voor den achtjarigen cursus
van de Hollandsch-Inlandsche school.
De beide eerste jaren wordt er alleen onderwijs gegeven in de landstaal, de beide
volgende jaren is de landstaal nog hoofdzaak, maar wel wordt van het Nederlandsch
al een beetje als vreemde taal geleerd. De vier laatste jaren is het Nederlandsch
eindelijk de vreemde voertaal, die met een geleidelijk afnemenden steun van de
landstaal wordt onderwezen. Grammatica wordt in het geheel niet gegeven.
Verbuiging en spelling worden uitsluitend visueel behandeld, want in dit stelsel wordt
een groote waarde toegekend aan het ‘woordbeeld’. Verder moet er een eigen locale
kleur aanwezig zijn om een zuiver begrip mogelijk te maken, en veel kinder-fantasie
moet in de leesstof worden verwerkt om begripsverruiming in de hand te werken.
Vóór alles komt het echter aan op de talenten van den onderwijzer, die geheel
zelfstandig zijn lessen moet geven, zich richtend naar een algemeenen leiddraad,
welke hem tot niets bepaalds bindt. Hij moet in alles met zijn leerlingen meeleven,
hij moet de kinderzielen volledig begrijpen, maar vooral moet hij hen kunnen boeien.
Met de meerdere of mindere suggestiviteit van den onderwijzer staat of valt heel dit
individualistische stelsel. Wordt het onderwijs werkelijk goed gegeven, dan is het
waar wat de schrijver in zijn voorbericht zegt: ‘Het nieuwe taalonderwijs vraagt
oneindig veel meer toewijding, studie, aandacht en tijd van den onderwijzer dan het
oude’.
* * *
Uit dit alles blijkt, dat er een scherpe tegenstelling bestaat tusschen de oude
onderwijsmethode en dit nieuwe stelsel. Vroeger een starre, levenlooze dogmatiek
-, nu een jong en ongebonden idealisme. Een tegenstelling die zich vooral krachtig
uitspreekt in het afschaffen van allen grammaticalen dwang, en niet minder in de
zelfstandig-geworden positie van den onderwijzer, die niet langer aan den leiband
hoeft te loopen van vervelende, stijve taalboekjes. Men behoeft zich niet te
verwonderen, dat het systeem van Dr. Nieuwenhuis in onderwijskringen veel
beroering heeft verwekt. Naast een gulle waardeering heeft het ook veel scherpe
critiek ondervonden, en dat kon moeilijk anders, want de voorgenomen hervormingen
zijn van te ingrijpenden aard om onverschillig te worden aangezien.
De tegenstanders geven toe dat het bestaande onderwijs zich moet aanpassen
aan de gewijzigde omstandigheden, maar zij bestrijden den vrijzinnigen geest van
het nieuwe, en veroordeelen het heele systeem als onpractisch idealisme. Hier is
wat voor te zeggen, want inderdaad worden hier de capaciteiten van het Indische
onderwijzerscorps op een zware proef gesteld, waarvan de uitslag niet verzekerd
is. Dan zijn er nog tegenstanders - zooals het gewezen taal-monarchje Croes - die
om persoonlijke reden zich harnasten. De nijd van gevallen goden, die niet willen
inzien dat hun glorietijd voorbij is. In Indië zijn heel veel van dergelijke persoonlijke
veeten...
Ten slotte zijn er de voorstanders, die het pleit gewonnen hebben, want het nieuwe
systeem is officieel erkend, en sinds kort in werking getreden.
Laten we hopen dat het de resultaten mag bereiken, waarnaar het streeft. Dit kàn,
wanneer het althans niet aan zijn eigen grootheid ten onder gaat.
WELTEVREDEN.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

AUG. VAN DE VEN
Kroniek van het proza
De Nederlandsche roman in de laatste vijfentwintig jaar
(Enkele kantteekeningen)
II
KENSCHETSTEN wij, in 't vorig nr., den hartstocht voor het Woord als een hartstocht
voor de werkelijkheid, wij voegden er aan toe, hoe men ten opzichte van het begrip
dezer werkelijkheid spoedig tot dwaling geraakte. Toch zijn het in den grond niet
de beginselen van de richting van '80 geweest, en feitelijk al evenmin de invloed
van het fransche naturalisme (door Zola in zijn Roman Expérimental theoretisch
uiteengezet) wat bij de jongeren aan 't eind der 19e- en het begin der 20e eeuw tot
aanbidding voerde van de ‘objectieve’ zicht- en tastbare realiteit, als de werkelijkheid,
welke zoo getrouw mogelijk nagebeeld diende te worden. De haast te snelle
ontwikkeling van de exacte wetenschappen in de tweede helft der vorige eeuw, de
gerechtvaardigde trots daarop, de overschatting daarvan, welke spoedig tot
overmoed (Haeckel) leidde en de wijsbegeerte in materialistische banen voerde -
ziedaar de eigenlijke schuldige. Het geestesleven van die dagen lag onder den ban
van de primaire werkelijkheid der stof; de ponderabilia kregen een beteekenis welke
zij niet bezitten, en de jonge schrijvers, voor wie de Nieuwe Gidsbeweging reeds
verleden (zij het dan een schoon en nog bemind verleden) was, vonden in een
ouderen schrijver als Multatuli de levende en bezielende bevestiging van een heden,
waar zij zelf middenin stonden. Dat zij aan die levende bezieling nochtans zichzelf
niet corrigeerden - want Mul-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

35
tatuli als kunstenaar was beter dan vele zijner ideeën - dàt inderdaad kwam door
de suggestie der 80ers: de vereering van ‘het Woord’, dat, ontdaan van de geestdrift
die er de diepte aan gaf, nu een gevaarlijke leus bleek 1) . Maar wortelt dan de
hardnekkigheid van een litteraire dwaling gemeenlijk dieper dan in de literatuur
zelve, deze laatste raakt er ook te spoediger van bevrijd. Het tijdperk 1903-1907
overziende, vinden wij daarin o.m. Teirlinck's ‘Stille Gesternte’ (1903) en ‘De Doolage’
(1905), Augusta de Wit's ‘De godin die wacht’ (1903), van Hulzens ‘Man uit de Slob’
(1903), Querido's ‘Menschenwee’ (1903), van Schendels ‘Een Zwerver verliefd’
(1904), M. Antinks ‘Sprotje’ (1905) en van Oordt's ‘Warhold’ (1906). En indien men
dan nu een oogenblik niet voor het trekken van lijnen en het maken van conclusies
terugschrikt, zou men in deze opsomming met 'n beetje goeden wil kunnen zien,
hoe zich de geestesgesteldheid hier al langzaam begint te verplaatsen van het
‘realisme’ naar een verinnerlijking welke zich omstreeks 1907 zeer duidelijk afteekent.
Omstreeks 1903 zitten wij nog in de conscientieuze, zwaarwichtige
werkelijkheidsbeschrijving, een verbeelden (uit- of afbeelden) van de uitwendige
werkelijkheid meer dan een herscheppen van die werkelijkheid tot een stukje van
de eigen ziel. Van Hulzen zegt het in 't voorbericht bij den 2en druk van zijn ‘Zwervers’
(1902): ‘dat alleen drang naar waarheid hem noopt tot een verbeelden aan
werkelijkheid zooveel mogelijk gelijk’ (ik spatieer. v.E.). Niet de ziel,
maar de werkelijkheid buiten den schrijver is hier dus normatief; draagt het geheim,
dat ‘zooveel mogelijk’ benaderd moet worden. Toonde de jonge Querido zich in
‘Levensgang’ reeds de romanticus en visionair, dien hij later in ‘De Jordaan’ zou
blijken 2) - in de breede gedetailleerde beschrijvingen van de diamantwerkerswereld
en het noordhollandsche tuindersleven is hij geheel de realist van zijn tijd. Maar ook
schrijvers, die krachtens hun aard minder dan Van Hulzen en Querido neigden naar
het realisme volgens het begrip van een 25 jaar geleden, toonden zich er min of
meer van afhankelijk. De verfijnd intellectueele auteur van het latere ‘Ivoren Aapje’,
de soepele moderne experimentator van de, recenter, tooneelstukken, is in zijn
eerste novellen nog onder invloed van Streuvels en den realistischen Vlaamschen
boerenroman. Er is in dit werk dan ook iets tweeslachtigs, steriels.
Augusta de Wit heeft in die jaren zichzelve evenmin nog gevonden; ook deze
sterke figuur nog onder den ban van dien tijd. Haar enkele jaren vroeger verschenen
‘Verborgen Bronnen’, gewaardeerd om de zuivere taal en den bevallig-doorzichtigen
verteltrant, gaf in novellen als ‘Nellis’ en ‘Vrijage’ in den grond slechts gewone
boerenverhalen, zooals anderen ze niet voornamer, maar toch krachtiger schreven.
In ‘De Godin die Wacht’ begint zij zich al meer te vinden. De werkelijkheid verdiept
zich voor de schrijfster naar haar eigenlijk middenpunt, en het wachtend, zwijgend
godinne-beeld in 't bosch, waartoe van Heemsbergen is doorgedrongen, wij zien er
een symbool in van het wachtend Mysterie des levens waartoe zich Augusta de Wit
meer en meer zal bekennen. In ‘De Godin die Wacht’ is de werkelijkheid van Indië,
1) Het is dus een, zij het tamelijk verbreid, misverstand, de dwaling van het ‘realisme’ uitsluitend
op rekening te willen schuiven van D.N.G. Geen enkele harer eigenlijke voormannen is in
deze richting werkzaam geweest, of heeft haar theoretisch pogen te vestigen. Van de
prozaschrijvers onder hen gaf Van Eeden zijn... sprookje ‘De Kleine Johannes’, van Deyssel
zijn lyrische subjectieve ontboezemingen, die uitdrukking gaven aan zijn verrukking en haat
(dus aan: den hartstocht als het hier wezenlijk beminde) en proeven van ‘sensitivisme’
in zijn bekende proza-gedichten. Zijn ‘Een Liefde’ mag voor een deel inderdaad den schijn
wekken als ware het boek enkel geschreven uit een lust in het copiëeren van het dagelijksch
leven: men kent echter de verbluffende bladzijden die deze meening brutaal van de sokken
loopen.
Van Looy doet in zijn ‘Nachtcactus’ op zijne wijze al niet veel anders.
2) Men herinnere zich ook de kermissen in ‘Menschenwee’ welke meer dan aan Jan Steen en
Ostade aan den gloed van een Breughel doen denken.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

van het oostersche landschap met klare, koele oogen gezien; te nuchter; men krijgt
den indruk dat deze edele geest de gevaren van het onbeheerschte lyrisme der
'80 ers doorzag en er zich zorgvuldig voor heeft willen hoeden. Zoo verklaar ik het
althans, dat haar boek, met in zijn conceptie prachtige mogelijkheden, die er ook
deels in zijn verwerkelijkt, wat kil gebleven is en de lezers nooit recht heeft gepakt.
Heel anders was dit met ‘Sprotje’, waarvan het eerste deel in 1905 verscheen.
Margo Antink had in ‘Catherine’ nog veel tachtiger-aanwensels (hybridische
woordkoppelingen o.a.), maar blijkt zich in 1905 aan deze hebbelijkheden (wil men:
onhebbelijkheden) ontworsteld te hebben. ‘Sprotje’ is ‘realisme’, maar hoe anders
dan dat van een Henri Hartog. In Sprotje wordt uitgegaan van één figuur: het
sprietige, zielige fabriekskind, en van háár uit wordt de werkelijkheid bezien; deze
is slechts in zooverre van belang als ze op Sprotje zelve betrekking heeft. De plaats
van 't kind Sprotje in de realiteit is een andere dan die van Hartogs sjofelen en van
Hulzens zwervers. Hier is dan nu een organisch begrip omtrent de werkelijkheid,
dat bij vele jonge schrijvers in die jaren ontbreekt. Toch is het realisme van Sprotje
geen vergeestelijkte werkelijkheid, als wij later vaak zullen aantreffen; het geestelijke
zit in de keuze, de differentieering; daarin is hier de activiteit van den geest
openbaar. Later, in de samenwerking met den heer Scharten, zal die fijnheid in
keuze als een werkzaam element zich blijven handhaven, maar er is dan niet steeds
een bezielend centrum meer (als in ‘Sprotje’) en zoo wordt de keuze soms iets
willekeurigs en wordt der werkelijkheid weer van die zijde geweld aangedaan.
1904 is een belangrijk jaar door van Schendel's ‘Een Zwerver verliefd’. In het
verhaal van den stillen monnik Tamalone en zijn stomme liefde voor Mevena ziet
men het besef beleden, dat de werkelijkheid in de ziel en niet in de dingen ligt. De
uitwendige werkelijkheid wordt als domein van de ziel geannexeerd, en de menschen
in die werkelijkheid worden de projecties van zielsbewegingen. De harde,
alledaagsche kleuren der wereld versterven tot onaardsche halftinten en de
menschen gaan om als met de wijsheid der wereld beladen. De stemmen krijgen
iets murmelends en de donkere gestalten bewonen het heuvelig landschap als
schimmen die er geen blijvende
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

36
plaats hebben en er zich toch wèl bevinden. Er is een aarzelen om van de dingen
dezer aarde te scheiden, een liefde voor dier schoone verschijning en een heimwee
naar ontstoffelijking.
Het boekje van Van Schendel verraadt een geest, die bezig is uit windselen van
dwaling en wanbegrip zich los te maken en zich in volgende jaren (in v. Oordt's
‘Warhold’, van Suchtelen's ‘Quia Absurdum’) nog duidelijker zal vertoonen 1) .
GERARD VAN ECKEREN
Kroniek der poezie
Nijhoff's verbeterde ‘Wandelaar’ 1)
BIJ alle waardeering voor Nijhoff's meesterschap kan ik moeilijk ontkennen, dat de
zorgvuldige herlezing van ‘De Wandelaar’ in zijn verjongden staat voor mij een min
of meer groote teleurstelling geworden is.
Het is niet onmogelijk, dat ‘De Wandelaar’ door zijn bijzondere beteekenis voor
de ontwikkeling van het jongste geslacht een tijdelijke functie heeft vervuld, welke
zijn innerlijke waarde overtrof. Nijhoff's bundeltje was, om zoo te zeggen, het
achterlicht van den trein, dien wij vóór ons zagen vertrekken, en wij zijn begonnen
in den waan, dat wij dien trein gemist hadden. Tegenover ‘De Wandelaar’ stonden
wij iets te gunstig vooringenomen, want het was ons aanknoopingspunt, een lot dat
het misschien met Herman v.d. Bergh's ‘De Boog’ heeft moeten deelen. Ik aarzel
niet te constateeren, dat ‘De Wandelaar’ in poëtische waarde door enkele jongere
rivalen opzij gestreefd is, die echter op hun beurt weer ruimschoots overtroffen
werden door den tweeden bundel: ‘Vormen’, waarin Nijhoff tenvolle zijn meesterschap
bewezen heeft. ‘De Wandelaar’ was de aanloop, ‘Vormen’ de sprong. Juist echter
om de fundamenteele eenvormigheid van beide bundels - Marsman heeft hierop
reeds terecht gewezen - dreigt er een veel hachelijker isolement te ontstaan: het
phenomeen-Nijhoff als zoodanig.
Of er nu werkelijk een zekere geleidelijke ontwikkeling in de poëtische
levensbeschouwing van elkaar opvolgende geslachten schuilt, of dat het individueele
karakter spontaan opkomt (en enkele sterke karakters een toevallig geslacht vormen),
doet minder ter zake. Het feit blijft, dat de poëtische levensbeschouwing van den
dichter Nijhoff bepaald wordt door een voortdurende antinomie tusschen wereld en
innerlijk, tusschen de realiteit en de rusteloos daarom- en daaroverheen koersende
gedachte; en tevens, dat deze tegenstelling in zijn diepsten grond katastrophaal is
te noemen. Zoowel onder verzet en vaak steunzoekend beleden in ‘De Wandelaar’,
als langzamerhand tot een eigen, heldere positiviteit gered in ‘Vormen’, blijft de kern
een breuk, het vers een brug daarover.
Naar zijn geestelijk gehalte genomen, was de inzet van Nijhoff's vers reeds
volwassen en voorgoed bepaald. Hij begon met een inzicht, dat het eindstadium
was van een reeks ontwikkelingen, welke vóór het eerste vers uit ‘De Wandelaar’
moeten zijn doorloopen. Ja, hij begon daar, waar vele anderen eindigen en waartoe
sommigen niet eens geraken. Onvoldragen was dan ook slechts de puurpoëtische
kracht van zijn vers, en hiervoor heeft Nijhoff in ‘De Wandelaar’ zijn vruchtbare
leerjaren gekend.
Vroeger, toen ik als het ware van den anderen kant tegen ‘De Wandelaar’ aankeek
en vóór alles de noveerende werking bewonderde, scheen mij zijn uiterlijke zijde,
1) Ik zal voor deze reeks korte aanteekeningen nog enkele kolommen in de volgende nrs.
behoeven. In het laatste gedeelte kom ik dan vanzelf op enkele der jongste uitgaven, welke
in deze Kroniek niet onvermeld mogen blijven.
1) Mr. M. Nijhoff: ‘De Wandelaar’, tweede druk (C.A.J. van Dishoeck, Bussum 1926).
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

de dissonant, essentieel. Ook nu herlees ik die verzen nog als een soort plotseling
tumult: een nachtelijke ruzie, schervengerinkel, harde woorden, een feest dat zichzelf
teniet doet en het morgengrauwen achter de glazen. Meer dan vroeger schijnen mij
dit echter uiterlijke symbolen toe, waarachter het innerlijk zich telkens versteekt. Er
zit een noodelooze, nog niet geklaarde onrust in dit onophoudelijk in travesti optreden
in zijn eigen verzen, dat tenslotte zelfs de verschrikkelijke waarheid bewijst, dat men
schoonheid maken en schoonheid liegen kan. Soms zoekt men hier Christus en
vindt alleen het crucifix. Soms meent men muziek te hooren, maar men telt
intusschen de instrumenten, hoe uitzonderlijker hoe beter.
Zeker heeft Nijhoff ook in ‘De Wandelaar’ reeds verzen gegeven, die onaantastbaar
schoon blijven, onder welken gezichtshoek men ze ook beschouwt. En dan denk ik
aan de vele verzen, waarin de nood zelf voor den vorm van den nood te groot was,
aan de motieven, die in de rechtstandig geschreven strophe uit ‘Vormen’ zoo klassiek
werden: de zelf-objectiveering, het koel-wijze naast-zichzelf-gaan-staan uit de eerste
verzen van ‘De Wandelaar’. En vooral ook de zachtere, gemeenzame berusting in
den keten der geslachten: de liederen tot de moeder en tot den zoon.
Een kleine bloemlezing van deze beste verzen, dat had de blijvende winst van
‘De Wandelaar’ naast ‘Vormen’ kunnen zijn.
In plaats daarvan - en hiertegen vooral kanten zich mijn bezwaren - heeft Nijhoff
een deel van den opzet van ‘De Wandelaar’ en een aantal verzen opzichzelf
ingrijpend gewijzigd.
Het lag geheel in Nijhoff's lijn om dit te doen. Een vers - het is door hem critisch
reeds genoeg betoogd en poëtisch nog eens gestaafd in dat prachtige ‘Steenen
Kindje’ - bezit een autonoom leven. Het is als een zoon, dien men verwekt en
grootgebracht heeft om hem met den vaderlijken zegen voortaan zijn eigen weg te
laten gaan.
Nu verleidt dit Nijhoff tot een gevolgtrekking, die ik niet kan aanvaarden: dat men
dan ook later, binnengaand in het eenmaal opgerichte tempeltje, de primaire
ontroering terug kan roepen en zoo, met de noodige ernst en toe-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

37
wijding, zijn zwakheden ‘alsnog’ kan verhelpen. Dit komt mij voor in principe fout,
in de praktijk althans hoogst-gevaarlijk te zijn. Het is alsof men een kreupel kind de
beenen wil breken in de verwachting dat het dan gezond zal worden!
Baudelaire verwierp de inspiratie geheel en veronderstelde alleen een genegen
stemming. Blijkens het voorbericht tot den tweeden druk van ‘De Wandelaar’ moet
Nijhoff deze opinie ongeveer deelen. Bij het opnieuw in bewerking nemen van oude
verzen wordt dit echter een soort operatie onder narcose, met het groote gevaar
dat de patient er in blijft! Men kan hoogstens - zooals Baudelaire trouwens ook alleen
deed - met eenige puur-technische omzettingen volstaan, als men dan uit piëteit
voor het aanvankelijk organisme het vers niet mèt zijn gebreken wil laten voortduren.
Aan absolute inspiratie (het woord is wat men ervan maken wil) hoeft men ook dan
niet te gelooven. Veranderingen kort na het ontstaan van een vers, behooren nog
tot het creatieve proces en zijn meest vervangingen van het ten-naaste-bije door
het onfeilbare woord, dat onderbewust of vaag bleef. Veranderingen na jaren, hoe
welluidend zij ook in de ooren mogen klinken, blijven echter aanslagen juist op de
integriteit van het vers... literatuur. Men moet dan altijd - om een term uit een aan
onze dichtkunst blijkbaar zoo verwante wetenschap te kiezen - een nieuw gevoel
‘hineininterpolieren’. Nijhoff heeft getracht dit verwijt te anticipeeren door zelf op het
gevaar van ‘kalefateren’ (het woord is helaas al te juist!) te wijzen. Dat het hier om
‘slapende maar werkzaam gebleven varianten’ gaat, is bij den ingrijpenden aard
van verschillende wijzigingen niet goed aan te nemen.
In den aldus gezuiverden ‘Wandelaar’ is naar mijn meening naast geringe
technische verbeteringen (weinig storend echter in den ouden trant) vrij veel
verknoeid en nog meer duister geworden. Alleen ‘Bruckner’ werd, door een juiste
overschrijving van de (vroeger vlakke) tweede strophe, een gaver, fonkelend sonnet.
Maar belangrijke schade werd aangericht in den cyclus ‘De Vervloekte’, de wrangste
en in zijn ongaafheid het persoonlijkste deel van ‘De Wandelaar’. Deze cyclus heet
thans ‘Ineengebroken’ (het woord ‘breken’ is zeker een dozijn maal ingevlochten in
de nieuwe editie: een bewijs hoe een op een bepaald oogenblik obsedeerend woord
oude en vaak betere uitdrukkingen eenvoudig wegperst!). Het vlijmende sonnet ‘De
Vervloekte’ zelf kwam te vervallen, II en III werden tot één sonnet aaneengesmeed
(de kwatrijnen van III werden met eenige veranderingen de terzinen van II!), IV kreeg
een nieuwe plank ertusschen, V en VII werden gesupprimeerd, VIII en IX weer
vereenigd. Ik wilde, dat ik ruimte genoeg had om te bewijzen hoe vaak die zucht
naar concentratie hier werkelijk een soort grafschennis werd! Om nog een voorbeeld
te noemen: neem het oude sonnet VI, dat aanvankelijk een volkomen gaaf sonnet
was, thans zijn octaaf-rijmen mist. Of Nijhoff hecht dus niet aan het integrale wezen
van het sonnet als vers en knutselde er destijds maar een (wat ik na zijn andere
sonnet-verkrachtingen ga gelooven), òf hij moet zelf erkennen, in VI het integrale
sonnet, en dus het vers, verminkt te hebben.
Voorts zijn, mede in den vulkanischen vernieuwingsdrang, het goede vers ‘De
Heilige’ en het gedicht, dat ik na ‘De Pen op Papier’ maar den ‘Rattenvanger’ zal
noemen, geheel verdwenen, terwijl de ‘Zingende Soldaten’ een van zijn meest
typische en in onze ooren reeds zoo gewende regels moest verruilen voor een veel
minder sterk sprekenden sluitzin. En er zijn er meer zoo.
Moge Roland Holst en Werumeus Buning en wat wij nog meer aan kostbaarheden
uit onze jonge literatuur bezitten, ons voor zulke Steinach-proeven gespaard worden!
En wanneer met den loop der jaren Nijhoff ook ‘Vormen’ zou willen sloopen, moeten
wij maar een comité-van-actie maken, of curateele aanvragen.
HENRIK SCHOLTE
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Brief uit Italië
Terugblik en Rectificatie.
Men heeft mij soms verweten, dat ik in mijn artikelen te veel namen noemde. - Het
verwijt is juist; ik heb den laatsten tijd daarom getracht mij bij het noemen van nieuwe
namen zooveel mogelijk te beperken. - Waar ik echter den buitenlandschen lezer
moet inlichten over de verschillende kleine wederwaardigheden van het litterair
leven in Italië, ben ik uit den aard der zaak genoodzaakt om meer namen te noemen,
dan wanneer ik een beschouwing zou schrijven over een litterair onderwerp. -
Ditmaal bijvoorbeeld dwingt mij de keuze van het onderwerp om zeer vele namen
te noemen; dit geschiedt echter alleen in de hoop dat gij, o lezer, de namen der
verschillende schrijvers alleen daarom zult lezen en trachten te onthouden, om
naderhand hun boeken te kunnen lezen. - Ongeveer twee en een half jaar geleden
heb ik in dit zelfde blad een informatief artikel geschreven over de ‘Herleving der
Italiaansche Letterkunde’. - Nu ik dat artikel voor mij heb zie ik, dat het niet overbodig
is op dat alles terug te komen. - Daar zijn vele namen genoemd; enkele hadden,
achteraf beschouwd, wel achterwege kunnen blijven, andere, die ontbreken, hadden
in dit verband noodzakelijk moeten worden genoemd. - Hij die, belang stellend in
onze jongste litteratuur, de artikelen die ik in deze twee en een half jaar hier en
elders publiceerde, gelezen heeft, heeft zelf de noodige correcties kunnen
aanbrengen, maar desniettegenstaande is het misschien niet overbodig dat ik het
verleden nog eens bezie voor ik over heden en toekomst ga spreken. -
Terwijl dus in dat artikel de namen van Basile en Brocchi zijn te lezen, die
vrijwel niets met litteratuur te maken hebben, wordt zoowel aan Zuccoli als aan
Beltramelli, Gotta en Govoni een te groote plaats ingeruimd. -
De dichter Govoni, die met een goeden roman begonnen was, heeft zich daarna
verloren in een labyrinth van lijvige romans waarin hij zich telkens herhaalt zonder
ooit tot zichzelven te komen. -
Salvator Gotta heeft zijn hoogtepunt bereikt met ‘La Donna Mia’, hij
gaat thans voort te schrijven aan zijn cyclus ‘I Vela’ maar vervalt telkens in
herhalingen zonder zich te kunnen vernieuwen. -
Van Saponaro heb ik te veel gezegd, zijn laatste roman
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

38
‘L'Adolescenza’ is voortreffelijk, maar het is tevens een samenvatting van al
zijn vorig werk en het blijkt toch duidelijk dat hij nooit de hoogten van een Verga
zal kunnen bereiken, evenmin als zijn vriend Puccini, die met hem tot de besten
zijner generatie behoort. - Ook Lipparini heb ik te veel geprezen; zijn ‘Osteria
dalle Tre Gore’ blijft een meesterwerkje dat ik allen ter lezing aanbeveel, maar
al zijn werk, zelfs ‘Le Fantasie della Giovine Aurora’ staat ver beneden
dat peil. -
Veel erger is echter dat zoowel Panzini als Brunati, Bontem pelli als
Calzini, Bernasconi als Pea geheel ontbreken. - Zij zijn toch zes van de
meest representatieve figuren van een litterair tijdvak dat, na den oorlog begonnen,
zich thans met het begin van een nieuwe kwart eeuw gaat afsluiten, terwijl men,
afgezien van Berna sconi die één voortreffelijk boek geschreven heeft, nu twintig
jaren geleden, en naar alle waarschijnlijkheid niet meer schrijven zal, van alle anderen
nog veel kan verwachten en ze terecht onder de beste schrijvers van het oogenblik
beschouwen kan. -
Daar ik bij het laatste werk van alle zes elders uitvoerig heb stil gestaan volsta ik
hier met het noemen van hun namen die vroeger onbegrijpelijkerwijze achterwege
zijn gebleven. -
De Nieuwe Generatie.
Nu wij het tweede kwart van deze zooveel gesmade twintigste eeuw zijn ingegaan
kunnen wij de bovengenoemde schrijvers niet meer tot de jongeren rekenen; zij
hebben reeds getoond tot wat zij in staat zijn en wij weten ongeveer wat wij van hen
kunnen verwachten: hun persoonlijkheid staat duidelijk voor ons, ook al kunnen wij
nog geen definitief oordeel over hen vellen. -
Naast hen zien wij thans een nieuwe generatie opkomen die enkelen hunner in
veel opzichten als leermeester erkent, maar die zich toch, zij het niet vijandig, van
hen afkeert om een nieuwe oriënteering te zoeken. Van deze nieuwe generatie heb
ik twee-en-een-half-jaar geleden slechts één genoemd, Roberto Palmarocchi.
- Hij heeft na zijn ‘I Castelli delle Carte’ niets meer uitgegeven. Dat moet
ons niet te zeer verwonderen; een van de karakteristieken van de nieuwe generatie
is juist een diepere ernst, een grootere bezonkenheid, die vanzelf leidt tot een zekere
bedachtzaamheid bij het publiceeren van hun werk. -
Deze bedachtzaamheid, die maakt dat zij betrekkelijk weinig uitgeven, heeft niets
te maken met de onvruchtbaarheid der frammentisten, met de impotentie der groote
schrijvers die niet schrijven. - Integendeel: de jongeren zijn er van overtuigd dat niet
alleen de vorm verzorgd moet zijn maar ook de inhoud. - ‘Een roman moet een
roman zijn’ kan men tegenwoordig in bijna alle letterkundige tijdschriften lezen; daar
moet een handeling zijn en er moeten karakters beschreven worden, een vage
verhandeling of een persoonlijke uitweiding is geen roman. -
Zoo'n boek echter kan men niet ieder jaar schrijven, liefst twee in het jaar zooals
sommigen vroeger deden; zulk een werk waar men iets van eigen persoonlijkheid
in wil leggen vereischt tijd en aandacht, maar een van zulke boeken is meer waard
dan tien van de romans die wij gewoon waren op onze tafel te krijgen. -
Een andere eigenschap der jongeren is een betere kennis van en een juistere
kijk op hetgeen er in het buitenland wordt gepubliceerd. - Alles wat uit Frankrijk komt
wordt niet zoomaar klakkeloos bewonderd en nageaapt. -
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Men tracht zich los te rukken van de provinciale sfeer die onze letterkunde
langzamerhand dreigde te verstikken, om het moderne leven en vooral het moderne
geestesleven in hun werken een uitdrukking te geven. -
Terwijl tenslotte bij de nieuwe generatie een grootere verscheidenheid is tusschen
de verschillende schrijvers dan vroeger het geval was. -
Hun namen? - Ik heb er hier drie-en-twintig voor mij, romanciers,
novellenschrijvers, dramaturgen, critici, dichters; ik zal ze u niet allen noemen, toch
is de keuze moeilijk. - Ik herinner hier nogmaals aan Alessandro de Stefani,
roman- en tooneelschrijver van groote capaciteiten; ‘Malati di Passione’ is
als roman zijn beste werk; aan Alberto Savinio, een onrustigen hypermodernen
geest; aan den zeer fijnen tooneelschrijver Cesare Lodovici; aan Raffaello
Franchi, den schrijver van ‘Pocaterra’; aan de critici Giuseppe Titta
Rosa e Angioletti, van wier verhalend proza men veel kan verwachten; de
anderen... komen later. - De voornemens zijn goed, de krachten waarover men kan
beschikken zijn voortreffelijk; als men nu het vermogen heeft om door te zetten zal
de jongere generatie Italië ook als letterkundigen factor in Europa mee laten spreken.
GIACOMINO ANTONINI
Fransche letteren
Paul Claudel
BIJ de Nouvelle Revue Française verscheen een bloemlezing die een vrij volledig
overzicht geeft van het reeds aanzienlijk oeuvre van den grooten, soms meesterlijken
en vaak zoo moeilijk te begrijpen auteur die de heer Paul Claudel is. Aan deze
bloemlezing gaat een korte biografie vooraf die, zoo zij niet van de hand van den
heer Claudel zelf is, toch blijkbaar door hem is geïnspireerd.
Men weet dat de heer Paul Claudel een vooraanstaand Fransch diplomaat is, juist
benoemd op den hoogst belangrijken gezantschapspost te Washington. Het is vooral
op zijn diplomatieke carrière dat in de inleidende nota de aandacht wordt gevestigd,
en deze bijzonderheid heeft haar eigenaardige beteekenis. Zij wijst er in de eerste
plaats op, dat de schrijver van l'Annonce faite à Marie niet wenscht door te gaan
voor een gewonen homme de lettres, noch wil aangezien worden enkel als een
kunstenaar, maar als een burger die in de maatschappij in den dienst van zijn land
eene door hem nuttig geachte plaats inneemt. In verband met de generatie waartoe
de heer Claudel behoort, is deze houding - juist omdat zij bij zijne tijdgenooten en
geestverwanten slechts bij hooge uitzondering voorkomt - om hare openhartigheid
en gezonde opvatting zeer lofwaardig. Zij geeft tevens aanleiding tot het maken van
eenige interessante opmerkingen. Zij stelt namelijk, op zeer typische wijze, het
dualisme van dezen schrijver in het licht. Zij toont hoe zich in een enkel persoon
vereenigen kunnen twee zoozeer uiteenloopende personaliteiten als die van den
actieven diplomaat, die de meest practische van alle wetenschappen, de politiek,
met eere en succes beoefent, en die van den uitbundigen lyricus, die in de hoogste
regionen, waar enkel profeten vertoeven, verkeert. De eigenaardigheid ligt niet in
het samengaan dezer dubbele bedrijvigheid die meermalen voorkomt
(Chateaubriand, Lamartine, Benjamin Constant, zijn hiervan bekende voorbeelden),
maar in den geest en den vorm van zijn litterairen arbeid vergeleken bij zijn politieke
werkzaamheid.
Een volledige ontleding van het werk van den auteur van l'Otage zou een uitgebreide
studie vergen. Ik wil
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

39
hier enkel wijzen op het feit dat de vreemdheid van bedoeld dualisme zeer goed
wordt gekarakteriseerd door den persoon dien de heer Claudel zich tot meester
heeft gekozen. Hij erkent als meester een der meest schitterende, maar op geestelijk
gebied een der meest anarchistische geesten der negentiende eeuw, met name
den dichter Arthur Rimbaud. Dit is des te vreemder daar de heer Claudel onder de
hedendaagsche schrijvers een der weinigen is, die, zooniet in gansch een werk,
dan toch in sommige fragmenten, de zuiver-klassieke kunstopvatting benadert. De
oorzaak van deze afwijking is niet zoo gemakkelijk te ontdekken. Misschien kan
eene poging om den geest van zijn werk te verklaren, zooals die duidelijk - ofschoon
onvolledig - uit de thans verzamelde fragmenten spreekt, die moeilijke vraag
eenigszins toelichten. Het werk van den heer P. Claudel bestaat uit tooneelstukken,
gedichten en philosophische overwegingen. In deze diverse genres ontmoeten wij
zeer mooie, en zelfs buitengewone werken, naast andere waarvan wij noch den
verborgen zin, noch de geheimzinnige beeldspraak begrijpen. Dit is vooral het geval
in zijn eerste tooneelstukken Tête d'Or en La Ville. Daartegenover staan
tooneelwerken als L'Annonce faite à Marie, dat ettelijke malen werd opgevoerd en
wel het meest bekende werk van dezen auteur zal zijn. Ook zijne gedichten zou
men aldus in twee categoriën kunnen schikken.
In gansch het werk van den heer Claudel - en dat is een eerste punt dat hij met
de klassieken gemeen heeft - is de mensch het centrum, en al zijne boeken zijn
niets anders dan een commentaar van den eeuwigen strijd tusschen de menschelijke
ziel en de natuur. Het is een confrontatie van twee machten, en men moet dadelijk
opmerken dat de auteur de macht van de natuur geenszins onderschat. Er is wellicht
geen tweede moderne dichter die een beeld van de natuur gegeven heeft, zoo
volledig en zoo treffend als de heer Claudel. Zijne visie heeft soms eene bijbelsche
grootheid, en meermalen treffen wij in zijn werk een beeldspraak aan, welke aan
die van sommige oude profeten herinnert. Deze dichter leeft waarlijk met en in de
natuur met een zichtbaren wellust. Maar deze wellust blijft gezond. Nooit vervalt
deze dichter tot de dwaling der romantici, nooit leent hij aan de natuur de stem zijner
onrust of onvoldaanheid. Ik geloof niet dat men bij andere dichters uit de verleden
eeuw, behalve bij Maurice de Guérin, een dergelijke houding tegenover de natuur
aantreft. Meermalen heeft men dan ook, naar aanleiding van Claudel's werk, van
pantheïsme gesproken.
Men zou kunnen meenen dat dit innig samenleven met de natuur in strijd is met zijn
uitgesproken spiritualisme. Die tegenstrijdigheid is slechts schijn. Ter vergelijking
zou men kunnen wijzen op Salomo's hooglied, een der meest ideëele en tegelijk
een der meest zinnelijke poëmen van alle tijden. De geest van zulk een gedicht
brengt ons in de atmosfeer van het werk van den auteur van l'Otage en doet ons
tevens de essentieele tekortkomingen van Claudel's kunst ontdekken. Het
voornaamste gebrek is het gemis aan evenwicht tusschen de gedachte en den vorm
waarin zij is vervat.
De heer Claudel beweegt zich in een gedachtenatmosfeer die eigen is aan de
Westersche beschaving. Maar de vorm dien hij gebruikt is dit niet. Men zou kunnen
zeggen dat hij een Fransch denker en dichter is die zich uitspreekt in een
Oosterschen vorm.
Zoo is het mogelijk dat gedachten en gevoelens, waarmede wij door eeuwenoude
traditie zijn vertrouwd, in den door den dichter gekozen vorm vreemd en soms
onkennelijk zijn geworden. Daarbij komt nog dat de gedachten en gevoelens vaak
tot de uiterste grenzen gecondenseerd zijn en hun onderling verband niet meer
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

duidelijk is. Gelukkig is dit niet altijd het geval, en soms is de lyriek van dezen dichter
van een kristalheldere zuiverheid.
Zooals zij is, geeft deze bloemlezing een vrij juist beeld van het oeuvre van dezen
grooten kunstenaar.
J. VAN NIJLEN
Engelsche letteren
John Gould Fletcher. ‘The Tree of Life’ (Chatto and Windus) ‘Branches
of Adam’ (Faber & Gwyer).
DIT boek (‘The Tree of Life’) bevattend acht en vijftig gedichten over liefde, leven
en dood, heeft zijn ontstaan te danken aan het wanbegrip, dat als men de
gebeurtenissen des levens er maar op z.g. moderne manier uitflapt, deze wel door
de vermeende hoogspanning der daarin besproken gevoelens tot poëzie zullen
worden. Hier is de gewone doem van zwakpoëtische naturen aan het werk: het
lijdend voorwerp ziet de gebeurlijkheden des lots, die hem zoo fel en raak troffen,
in zulke voorwereldlijke en bovenmenschelijke afmetingen, dat hij er aanstonds in
schrik en wanhoop van afziet hun het bit eener strenge rythmiek tusschen de tanden
te wringen; en daarom, en ook, om meteen de triomf der z.g. ‘natuurlijkheid’ te
vieren, doet hij zijn vers voortkronkelen met de heete kolking van lavastroomen, en
gilt het de menschheid in de ooren uit de in angst opgesperde monden der
middernachtelijke stormwinden. Waterhoozen worden u naar het hoofd geworpen
om één zijner tranen weer te geven, stormen staan in slagorde gereed om zijn
woesten toorn te verkondigen. Opperhoutvester der gansche aarde, laat hij de
boomen en struiken weenend, snikkend, juichend, vlammend en krimpend in rouwen
bruiloftsstoeten en eindelooze processie's voorbij trekken. Hij droomt dat hij
orkestdirecteur is, en gebaart in werkelijkheid boven een grommenden chaos. Dit
alles zijn de treurige naweeën van een verkeerd begrepen wijsbegeerte, die leerde
dat het heelal slechts een soort uitslag van ons denkvermogen zoude zijn, en dat
wij het daarom naar willekeur in onze gedachten, droomen en daden zouden kunnen
verwerken; een misvatting, gretig aangegrepen door zelfzuchtige naturen, die op
dit sein gewacht hadden om den Kosmos te gaan plunderen. - Met dit alles wil
geenszins gezegd zijn, dat de dichter de natuur niet zou mogen aanwenden om zijn
gevoel af te beelden: dit is een alleszins geoorloofde poëtische truc; als de dichter
het natuurlijk rythme der schepping slechts niet verstoort; maar dit andere gedoe,
dat vrije, onafhankelijke elementen tot heerendienst verplichten wil, en hun dan bij
wijze van belooning een stel menschlijke deugden en driften opdringt, is waarlijk
weerzinwekkend:
of:
of:
of:
... The moon was slipping out with the cargo of my dreams...
Years have passed over me, whirling their
whiplashes of days, since last I have
written these lines....
When we entered into the eastern gate,
Like a wall of flame
Pink peach-blossoms ran to the gate to welcome us,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

of:
In calm and opulent terraces
The sky unrolled ribbed clouds for us;
The darkness waits for me,
It is lonely as I am.
De natuur op deze wijze te knechten is wel bar, maar om zoo iets te schrijven als:
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

40
... The night is a dry fire gnawing through my breast
in het jaar, dat Herman van den Bergh de ‘Vlam’ publiceerde, is toch wel bar.
Dat het vers van dezen dichter - ik houd dit woord voor het gemak nu maar aan
- naar vormloosheid streeft, is dan ook natuurlijk. Het is niet alleen vrij meer, maar
losbandig. Zijn regels stormen elkaar achterna, als horden wegloopende
schooljongens op 't sein van vacantie. Bij elk nieuw vers komt opnieuw de helsche
lust om de regels nu eens anders te gaan indeelen. Verder is ieder vers in hooge
mate ‘een huisgezin, tegen zich zelven verdeeld’. Wanneer men de volgende regels
neemt:
I can see nothing. All around is darkness,
I am at last alone.
Night before last your face at the window
Cried to me farewell, and the next night
There was nothing but the grinding and the pounding
The roaring and soaring and rattling
Of wheels, carrying me back over deserts
Out of which I came to dream of you,
dan ziet men, de voeten van dit vers natredend, dat allerlei metri elkaar afwisselen,
of liever: tegenwerken. Wordt een oogenblik zonder meer de quantitatieve grondslag
aanvaard, waarmee de dichter door middel van vervanging in zijn voeten een ietwat
vreemde verhouding van kort en lang handhaaft, dan is na eenig kijken dit gedicht
te bezien als een veldslag tusschen de z.g. jamben en trochaeën m.a.w. een
gelijktijdig optreden van vloed en eb, een ten hoogste tegennatuurlijk verschijnsel.
Groote dichters hebben altijd met gelijkstroom gewerkt; de verdorven geesten van
vele modernen zijn transformatoren waarin de gelijkgerichte stroomkracht der
scheppingsdrift wordt omgezet in een dwaas en uitputtend vuurwerk van elkander
verslindende vonken.
Hoe weinig deze dichter overigens in de geheimen der poetica (veel verwaarloosde
wetenschap!) is doorgedrongen, blijkt overduidelijk uit twee regels uit ‘Failure’:
No glittering film from your wings has yet
Brushed against those walls of jet.
Dit ‘brushed’ zit zóó wanhopig vastgewrikt, dat de vleugel gekneusd en verhavend
wordt in een botsing, die een vluchtige aanraking bedoelde te zijn. In de eerste
plaats krijgt ‘brushed’ hier een bijzonderen nadruk omdat in den tweeden regel het
toongewicht plotseling van den tweeden naar den eersten lettergreep wordt
teruggeworpen; en dat dan nog in een regel, die met zijn minder aantal lettergreepen
door middel van een vertraagd voortschrijden het evenwicht met den voorafgaanden
snelleren regel moet bewaren.
Of Adam ooit vlooien gehad heeft? Ik had mij dit nog nimmer durven afvragen;
hoewel het iets zeer voor de hands liggends is.
Dat dit een eerste gedachte was na lezing van het lange, onregelmatige,
woesteentonige gedicht, waarin Johan Gould Fletcher de verheven en veelomstreden
gestalten der voortijden aan onze neuzen voorbijduwt, bewijst wel, dat hij erin
geslaagd is, een oud en grootsch verhaal, dat zich voortbeweegt met den vasten
onverstoorbaren gang van een zon op haar hemelreize, duchtig te bemodderen.
Men moge in de eerste hoofdstukken van Genesis gelooven of niet - het allerminste,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

wat men er van zeggen kan, is: het is mooi, en het kan waar zijn; en is het niet
waar, dan is het nog mooi.
Het verwringsel, dat J.G. Fletcher natuurlijk ‘een nieuw gezichtspunt op een oude
mythe’ noemt, heeft de verdienste van zoo onlogisch te zijn, dat de noodzakelijke
hersengymnastiek ter verwerking geen vijf minuten in beslag neemt, en men zich
dan met volle borst op de dichterlijke verwerking kan gaan toeleggen. Het verhaal
is als volgt: God schept Adam, en Lucifer waarschuwt God, dat Adam hem op een
goeden dag de sterren uit de handen zal slaan, en raadt God aan, Eva te scheppen,
om als plechtanker dienst te doen, dat Adam op aarde zal houden. Eva eet voor de
grap (van verbod geen sprake!) van den bekenden appelboom, en beweert plotseling
dat hij en zij goddelijk zijn, vanwege het hooge voedingsgehalte der appelen. Daarna
pas komt Lucifer, en vertelt aan Eva dat Adam haar vijand is, en haar tot zijn slavin
zal maken:
Adam, who sleeps here, is your enemy;
The gates of your body are open now before him,
And he may ride in now as conqueror,
Whenever he wills... he knows
He has but to command and you'll obey
Even to the uttremost. He will hold you now
As his mere slave;...
Zij gaat er meteen al gillende vandoor, en alle dieren beginnen plotseling te
bakkeleien. Adam wordt wakker, rent haar na, vindt haar niet, en gaat God staan
vervloeken; hij wil de natuur vernietigen, doch Lucifer slaat hem knock-out. God
komt ten einde raad zelf de warboel bezien, verduurzaamt de beide beruchte boomen
in eeuwig ijs, bekent zijn onmacht tegenover Lucifer, om den mensch te verlossen,
en eindigt met een verwijt aan Adam, waar nog geen woord over gesproken is: ...
‘since Man sought Me not face to face’.
De drie verdere boeken zijn naar rato: in de voorrede steelt Kaïn het vuur uit den
hemel, maar in het gedicht doet hij het uit een vulkaan. Als hij naar liefde verlangt,
geeft hij eenvoudig een schreeuw, en een vrouw vliegt den grond uit. Noach wil
communistische arbeidstoestanden invoeren:
But he cried only: ‘I will still labour,
but only for half of each day,
The afternoon and the evening must be mine
to do with as I choose;...’
en woont in Gomorrah, waar hij als krijgsgevangen timmerman den tempel van Baäl
moet bouwen. De regenboog verschijnt niet, zooals heden ten dage, opeens in zijn
volle breedte, maar in zeven verdiepingen, éen voor éen.
- Ik lees in een litterair kletsblaadje dat deze dichter zijn werk gaat voorlezen in
de Vereenigde Staten. Na de drooglegging is elke stimulant daar blijkbaar goed
genoeg!
A. DEN DOOLAARD
Necrologie
Xavier Privas †
DE chansonnier Privas, die dezer dagen stierf, werd 27 September 1863 te Lyon
geboren. Hij schreef een groot aantal gedichten, o.a. Chansons Chimériques, Rondes
pour les enfants Tages, Chansons vécues, Chansons françaises, waarbij hijzelf
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

muziek maakte. Een groot deel zijner laatste werken heeft hij in samenwerking met
zijn vrouw Francine Lorée geschreven.
Xavier Privas is hier indertijd - het zal ongeveer 18 jaar geleden zijn - met zijn
vrouw en Leon de Bercy in het Cabaret te Scheveningen in den zomer tweemaal
opgetreden. Wie hem toen hebben gehoord, zullen hem niet zijn vergeten. Privas
was een robuste Franschman met kalen schedel en donkere snor en sikje. Hij
begeleidde zichzelf aan de piano en liet zijn liederen krachtig en melodieus de zaal
in klinken. Hoe sterk klonk zijn lied: Si tu veus être libre et fort, dat Fabricius zoo
goed in Drentsch dialect heeft vertaald.
Hoe goed waren zijn Chansons des heures en zijn Problème. Niet voor niets was
Privas tot Prince des chansonniers uitgeroepen.
Die cabaret-avonden te Scheveningen waren van de besten
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

41
die men er in jaren had bijgewoond, en ook zijn vrouw met haar teedere stem en
Leon de Bercy hebben veel aan dat succes bijgedragen.
Zijn dood zal zeker velen treffen, die hem toen gehoord hebben en met genoegen
kennis met hem maakten.
In ‘De Telegraaf’ geeft Ellen Forest persoonlijke herinneringen:
Een zonnige winterdag in Antwerpen: een kleurig affiche met 'n leuken grooten
kop, naast 'n snoezig meisjeskopje. ‘Xavier Privas en Francine Lorée dans leur
programme’. 't Was ergens op de Keiserlei in een groot café. Jong waren we, jong
als de dag, want de man, dien we daar hoorden zingen, leek ons al oud. Veertig is
oud voor 19! Negentien was zij, een schichtig blank duifje naast haar grooten man!
Ze zongen ‘Les Heures’, ‘Les Thuriféraires’, ‘Le Testament de Pierrot’. Het was
geen zingen; die man zong niet: rhythmisch en krachtig zei hij zijn ziel uit - en hield
de heele zaal gevangen door zijn woord en stem. Zij zong: ‘Quand les enfants ont
des joujoux’. Als 'n fijne kerkspits, die ten hemel reikt, was haar jonge, niet sterke
stem - innig en warm, met een teederheid die tranen wekte. Dan hij weer: ‘Travaille!’
* * *
De jaren zijn over mij heengegaan - maar noch hun verdriet noch hun geluk hebben
me dat oogenblik kunnen doen vergeten. We werden vrienden. Twee jaar later, in
Holland, sprak ik van Gelder en vertelde hem er van. Nog dienzelfden zomer kwam
Xavier en Francine met Léon en Anne de Bercy in het Cabaret te Scheveningen.
Ze logeerden bij mij - en 's avonds na het cabaret kwamen er vrienden en werd er
gepraat. Xavier vertelde van de eerste jaren van den ‘Chat Noir’ - toen Richepin,
Harancourt en zoovelen die later leden werden van de Académie Française, hun
proza of poëzie kwamen voorlezen op den kleinen zolder in Montmartre of er hun
liederen kwamen zingen. Daar zat dan, in zijn speciaal voor hem gebouwden stoel,
de enorme Sarcey, de groote fijne criticus. Steinlen hing er zijn prenten. Abel Faivre
en veel anderen. Daar was ongewilde armoe en ongewilde kunst. Daar hing de
onvergetelijke ‘Pierrot’ en zijn van smart verwrongen mond zong ‘Bonsoir Madame
la Lune’ en daar kwam Paul Delmet en reet alle harten vaneen met zijn schrijnend
‘Les petits Pavés’.
Later zijn Paul Delmet's Chansons als ‘geestig’ voorgedragen - hij zelf heeft ze
echter ‘navrant’ bedoeld.
* * *
Xavier was onuitputtelijk in anecdotes en beleefde verhalen. Door mijn kleine kamers
klonk zijn stentor stem en zijn gulle, vette lach. - Ja, ze hadden hem ‘Prince des
Chansonniers’ genoemd, zei hij: ‘Ah, mais les bougres - ils savaient très bien que
d'un Prince je n'avais rien -! Je devais trimer ferme pour arriver à quelque chose.
J'ai accepté pour Francine. Les femmes, c'est vaniteux - et, Diantre, “Princesse” ça
lui allait!’
En vanmorgen las ik zijn dood!
Alweer een leegte, alweer een van de fiere oude garde die de dood ons ontrooft.
Xavier Privas! Zijn naam stond voor: waarachtige kunst, echt Franschen humor,
nooit falende kameraadschap; gulhartig en vrijgevig was hij de ‘vriend’ in den wijdsten
zin des woords.
Zijn appartement op den Bd. Périchon was het rendezvous van al wat, buiten
mode om, aan echte kunst deed. Na lezing van het doodsbericht was mijn hoofd
en hart vreemdelijk helder en leeg. Dan kwam het moment waarop ik fel realiseerde
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

dat iets afgebroken was. Nooit (oh, de weemoed van dat woord) nooit zullen we
hem meer in ons midden zien - zijn zakdoek in de hand om zijn enorm voorhoofd
af te vegen. Zijn geste.
Nooit zullen we hem meer zien binnenstappen, hoed in de hand - hij was
ouderwetsch beleefd! - met 'n: ‘Eh bien, on y est, on y reste!’
De laatste jaren had hij veel verdriet gehad. Hij deed zijn best om met de jongeren
mee te leven. Er waren er velen die hem nog waardeerden - maar anderen (niet de
besten) waren hooghartig, modern, en ignoreerden hem... Dat deed hem pijn om
de kameraadschap, niet uit ijdelheid.
Want deze Prince was de simpelste, nederigste, eenvoudigste mensch, dien men
denken kan. Dòl op kinderen. In Scheveningen nam hij mijn, toen heel kleine, meisje
mee naar Carré of naar 't strand, en dan vergat hij Parijs, zijn kunst, alle groote
menschen, en lachte om een clown of 'n aap als 't vroolijkste kind.
‘Si je vais au théatre’ zei hij ‘je vais pour rire et pour pleurer à chaudes larmes,
cela me fait du bien’. Eens maar heb ik hem diep ontmoedigd gezien. Dat was
ongeveer vier jaar geleden op een avond in de ‘Noctambules’. Hij was moe en zijn
stem faalde. Toen stond in zijn trouwe, lieve oogen het wanhopige bewustzijn dat
het uit was - uit -! Dat, als 't nog eens goed zou gaan, als vroeger, het een zwanezang
zou zijn vóór de alles ontzenuwende, verlammende rust van den ouderdom.
* * *
Dien avond, we waren met hem en onzen goeden vriend Hyspa, was Privas stil,
terwijl we ergens op Montmartre ons kleintje koffie dronken. Op een gegeven moment
zei hij: Ik had niet begrepen dat het uit was - maar nu weet ik het - et c'est triste!
Toch heeft hij nog gezongen, de arme, want arm was hij, geldvergaren had hij
nooit gekund. Als hij aankwam na een moeizame reis in de Métro (de tijd van taxis
was lang voorbij) was hij zóó bezweet dat hij zich heelemaal moest verkleeden eer
hij kon optreden. Moe en loom viel hij voor de piano neer en ‘zei’ nu de liederen,
die hij vroeger ‘zong’. Hij was heesch en moe, maar zóó sterk is de macht van echte
kunst, dat al 't applaus toch hèm gold en dat het publiek zèlfs zóó de waarachtigheid
en schoonheid van deze ziel erkende.
Wij allen die hem gekend hebben, wij verliezen een zeldzamen vriend, wiens
nagedachtenis echter fel genoeg zal zijn om ons in moeilijke uren te troosten zooals
hij zèlf en zijn lied dat deden. Hij ruste in vrede!
Le Corre †
Te Rosporden, tusschen Quimper en Lorient, is op 75 jarigen leeftijd overleden
Pierre Marie Le Corre, een zeeman die tot voorbeeld heeft gediend voor Loti's ‘Mon
frère Yves’, Kermandec. Hij had in 1876, aan boord van de ‘Tonnerre’ kennisgemaakt
met den grooten romancier.
Georg Brandes †
Georg Brandes, de groote Deensche essayist, die kort geleden nog zijn 85 sten
verjaardag vierde, is te Kopenhagen overleden. Eenige dagen tevoren had de
schrijver een zware darmoperatie ondergaan en scheen het alsof hij zijn ziekte nog
te boven zou komen. Na deze schijnbare verbetering in den toestand trad echter
een verval van krachten in.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Georg Brandes werd 4 Februari 1842 te Kopenhagen geboren. Hij studeerde van
1859 tot 1864 aan de universiteit van zijn vaderstad en ondernam vervolgens groote
reizen (1870/1871) door Europa. Tevoren had hij reeds eenige boeken gepubliceerd:
‘Aesthetische Studiën’ en ‘Critieken en Portretten’.
Op deze reizen ontmoette hij vele beroemde Europeesche geesten, o.a.: Ibsen,
Nietzsche, Flaubert. In dezen tijd was het, dat hij zich vooral aansloot bij John Stuart
Mill
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

42
en Taine. Over Taine's aesthetische principes handelt ook zijn dissertatie (1870):
‘De Fransche aesthetiek in onze dagen’.
In 1871 vestigde hij zich als privaat-docent te Kopenhagen en hield aan de
universiteit colleges over literatuur. Deze voordrachten uitgebreid en omgewerkt,
werden zijn befaamde hoofdwerk: ‘De voornaamste stroomingen in de literatuur der
19e eeuw’ (1872-1890; 6 deelen). Hij deed in dit werk een scherpen aanval op de
Romantiek en verdedigde hartstochtelijk het moderne Fransche radicalisme. Zijn
werk wekte veel beroering en strijd in de letterkundige kampen.
Door dit omvangrijk en strèng-argumenteerend standaardwerk, gaf hij aan alle
belangrijke schrijvers der Scandinavische landen gedurende zekeren tijd richting.
Om zelf een objectieven blik te krijgen op den strijd, dien hij had ontketend,
verhuisde Brandes in 1877 naar Berlijn, waar hij tegelijkertijd de Duitsche taal en
letterkunde bestudeerde. In de ‘Deutsche Rundschau’ publiceerde hij talrijke essays.
In 1883 keerde hij naar Kopenhagen terug, en hij is er blijven wonen tot zijn dood.
Wel maakte hij gedurende dien tijd nog vele belangrijke reizen, b.v. naar Rusland
en Polen, naar Italië, Griekenland, Spanje, Egypte, Marokko, Frankrijk, Tunis, maar
zijn officieel domicilie is nooit gewijzigd.
Uit de geweldige reeks werken, die hij vóór en na zijn professoraat, in 1902,
publiceerde, noemen wij: ‘Sören Kierkegaard, (1897), Ferdinand Lasalle (1877),
Moderne Geister (1881), Ludwig Holberg (1884), zijn monumentale
Shakespeare-studie (1896), zijn Disraëli, zijn boeken over Goethe, Voltaire, Napoleon
en Garibaldi, over Julius Caesar, Michel Angelo, Homerus, Talleyrand. De door
Georg Brandes ontketende beweging is in de literatuurgeschiedenis bekend als Der
Durchbruch’. En al zijn de, door hem opgevoede, schrijvers, ook voor het grootste
deel aan hem ontgroeid, het valt toch niet te ontkennen, dat geen criticus op de
cultuur der Noorsche landen zulk een grooten invloed uitgeoefend heeft als Georg
Brandes. Zijn geschriften, die op den wereldoorlog betrekking hebben, nemen een
naar alle zijden zakelijk standpunt in Verschillende aanvallen op de politiek der
geallieerden kostten hem de vriendschap met Clémenceau.
Aanteekeningen en berichten
DE Vlaamsche letterkundige Omar Wattez is 70 jaar geworden. In zijn woning te
Schaarbeek mocht hij van zijn vele vrienden talrijke blijken van sympathie ontvangen.
Het gemeentebestuur van Schaarbeek besloot zijn naam aan een straat te geven,
terwijl verder, èn door het Algemeen Nederlandsch Verbond en de Vlaamsche
Vereeniging van Letterkundigen huldebetoogingen werden voorbereid.
Trots zijn hoogen leeftijd heeft Omer Wattez, als lid van de Kon. Vlaamsche
Academie, waarvan hij vroeger voorzitter (bestuurder) was, en als voorzitter van de
groep Vlaanderen en de afdeeling Brussel van het Algemeen Nederlandsch Verbond,
nog steeds een zeer werkzaam aandeel aan de cultuurbeweging in het Vlaamsche
land.
* * *
Onder zeer veel belangstelling heeft de dichter G.W. Lovendaal te Grave zijn
tachtigsten verjaardag gevierd. Onder de vele telegrammen van gelukwensch was
er een van den minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen.
* * *
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

De Uitgeverij C.A. Mees te Santpoort maakt bekend, dat na langdurige
onderhandelingen eindelijk een reorganisatie is tot stand gekomen, waarbij een
geregelde maandelijksche verschijning van Wendingen gewaarborgd is.
Voorts is het drukken van het tijdschrift aan een andere drukkerij toevertrouwd, op
zoodanige basis, dat de beste resultaten voor de uitvoering te verwachten zijn. Het
eerste nummer is thans ter perse en zal uiterlijk binnen vier weken verschijnen.
De redactie stelde het volgende belangwekkende programma op voor deze achtste
serie (1927): Beeldhouwkunst; Architectuur plan West te Amsterdam; Moderne
Nederlandsche meubelen en interieurs; Moderne Nederlandsche wandschilderingen;
drie extranummers gewijd aan Scandinavische architectuur; Tooneel; en wat zich
verder nog als actueel belangrijks zal voordoen.
* * *
‘Aan den valreep’, in den trein tusschen Amsterdam en Den Haag, was er nog
gelegenheid voor een gesprek met Henri Ghéon, den vorigen dag voor het bijwonen
van een vertooning van zijn Genesius naar Amsterdam gekomen, en nu op weg
naar Brussel om een primière van St. Franciscus door het Vlaamsche
Volkstooneel te zien - aldus ‘Het Vaderland’.
Naast den schrijver van Genesius, van den ‘Opgeknoopte’, spreekt dan
vooral de ijveraar voor de onder zijn leiding ontstane, in zeer bepaalde richting
doorwerkende, katholieke tooneelbeweging in Frankrijk. Hij reist er met zijn klein
gezelschap van toegewijde werkers; er zijn erbij, die schilderen, die schrijven; men
brengt een drie, vier stukken per seizoen uit; leden van den troep zorgen voor de
decors, de costumes; Ghéon zelf geeft voor alle onderdeelen persoonlijk de eerste
aanwijzingen. Ghéon noemde één van zijn acteurs: Henri Brochet, die bij hem de
Elckerlyc speelde (in Ghéons bewerking) en die zelf ook schrijft en dan weer
door zijn gezelschap wordt gespeeld. Zoo moet het worden, zegt Ghéon: uit de
samenwerking van het gezelschap moet alles voortkomen: ‘We zouden aldus zelfs
een troep van auteurs moeten hebben’. Langzaam begint deze beweging door te
werken; er is één ding, waar het op aankomt: begin niet in het wilde te
experimenteeren, ga uit van een solide basis, dat wil zeggen een standpunt. In de
realiseering hoeft geen tendenz te liggen, iedere vertooning stelt trouwens haar
eigen eischen - al leidt Ghéons streven vanzelf naar vereenvoudiging. - Men is in
de eerste plaats acteur en men zoekt tooneelspel; maar laat men aanvangen met
een vasten geestelijken inhoud, een geloof. Men is in dit geval katholiek: vanzelf
krijgt dus het werk dien inslag. Zoo begon men te werken in eigen milieu, bracht
naar buiten wat er gemeenschappelijk aan geloof en idealen leefde, en dringt
langzamerhand door in wijderen kring. Maar vóór alles wil Ghéon, dat zijn gezelschap
is ‘un laboratoire d' art scénique’ - een werkplaats van tooneelkunst.
Ghéon's werk wordt in Vlaanderen veel gespeeld; wat Ghéon in Vlaanderen
interesseert, is het eenvoudige publiek, het publiek uit de provincie, dat - omdat het
eenmaal zoo'n sterken zin voor dramatiek bezit - zoo toegankelijk blijkt voor alle
oprechte pogen op tooneelgebied, dat onbevangen een werk in zich kan opnemen.
En dan het sterke leven en de vaak treffende prestaties van de
amateurs-gezelschappen in Vlaanderen. Ghéon meende, hierin een karakteristieke
uiting van tooneelleven te vinden van alle ‘Noordelijke’ landen, van Holland ook!
Men moest hem die illusie ontnemen: jammer; dit ingespannen werken door
dilettanten schept op den duur een publiek, een belangstelling; vaak is daar het
uitgangspunt van een tooneelvernieuwing te zoeken.
Het spreekt vanzelf, dat de vertooning van Genesius door het Vereenigd Tooneel
het eerste onderwerp van
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

43
gesprek was geweest. Ghéon was er zeer mee ingenomen en sterk geboeid door
Van Dalsum: ‘een zeer groot acteur!’ Via Van Dalsum kwam het gesprek nog even
op het werken met maskers. Ghéon gebruikt het masker graag, zooals in
Genesius (en hij bewonderde dat van Hildo Krop), als een tooneeleffect, een
expressiemiddel. Maar niet voor een heelen avond; dat moet monotoon worden, en
men kan de soepele en beweeglijke gelaatsmimiek onmogelijk missen.
Er staat bij Ghéons gezelschap voor binnenkort o.a. een stuk van Yeats op het
programma, in het Fransch: ‘Le Sablier’.
De trein stopte: Den Haag.
* * *
Niet alleen in Nederland, doch ook in het buitenland is de belangstelling voor de
herdenking van den 250-jarigen sterfdag van Spinoza zeer groot. In Frankrijk, waar
sinds Victor Delbos (1862-1916) de wijsbegeerte van Spinoza in hoog aanzien staat,
heeft een comité, waartoe mannen als Bergson, Bréhier, Brunschvicq, Léon en Lévy
Bruhl behooren, tot belangstelling in de herdenkingsplechtigheden opgewekt. Onder
dezen invloed heeft Frankrijk dan ook niet geaarzeld zich op schitterende wijze te
doen vertegenwoordigen: de Parijsche universiteit vaardigt af den hoogleeraren
Delacroix en Gustave Cohen, nadat haar vorige rector Paul Lapie, die aanvankelijk
met de vertegenwoordiging belast was, haar door den dood was ontvallen. Tevens
deed de universiteit door een geldelijke bijdrage van haar belangstelling blijken.
Ook het Institut de France en andere aanzienlijke instellingen zullen
vertegenwoordigd zijn. De Italiaansche regeering zal zich doen vertegenwoordigen
door den waarnemenden minister van onderwijs prof. Emilio Brodrero. De
universiteiten zorgen eveneens voor vertegenwoordiging.
Reeds deden verschillende gevestigde gezanten van hun belangstelling blijken,
zoodat met vertrouwen kan worden verwacht, dat het beoogde doel, n.l. dat de
plechtigheden een waarlijk internationaal karakter zullen dragen, bereikt zal worden.
Ook het Institut de coopération intellectuelle neemt aan de herdenking deel.
De minister van onderwijs zal eveneens bij de plechtigheid in de Rolzaal en de
opening van de Domus Spinozana aanwezig zijn.
Het ligt in de bedoeling om voor hen, die bij de inwijdingsplechtigheid, waarbij
een reeks van sprekers uitbinnen- en buitenland van hun belangstelling in de Domus
Spinozana als het belangrijkste aandenken aan den grooten wijsgeer in Nederland
zullen doen blijken, tegenwoordig zijn, na afloop van het Spinozistencongres de
gelegenheid open te stellen om het huis te bezichtigen, voordat het met het oog op
de restauratie weder gesloten wordt. Ter herinnering aan deze plechtigheid heeft
de Societas Spinozana een medaille laten slaan, waarvan de eene zijde de beeltenis
van Spinoza naar het z.g. Wolfenbuttler portret vertoont, de andere zijde de Domus
Spinozana aan de Paviljoensgracht.
Voorts verschijnt van de Societas Spinozana een boekwerk, dat uit nagenoeg
alle landen een bijdrage bevat over de beteekenis van Spinoza.
* * *
De uit den Elzas geboortige Fransche letterkundige Frank L. Schoell is
hoogleeraar in Californië, doch toeft voor eenigen tijd in Frankrijk, onder andere in
verband met de uitgaaf zijner Fransche vertaling van den Poolschen roman ‘De
Boeren’, het meesterwerk waar Reymont den Nobelprijs mee heeft gewonnen.
Daar ginds in de landen van over zee maakt hij de Fransche letteren meer bekend
en ijvert zijn internationale kennis van talen en van letteren voor den roem van den
grooten Pool. In Rotterdam, waar de schrijver den voortreffelijke Duitsche vertalingen
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

van Reymont Poolsch consul is, heeft hij voor de ‘Poolsche Vereeniging’ en voor
de vereeniging ‘Nederland-Frankrijk’ een voordracht over Zola en Reymont
gehouden. De zaal van het Notarishuis was stampvol belangstellenden, dames en
heeren van allerlei leeftijd.
Wie had het ten dage dat Van Deyssel zijn opstel van hoogste literaire lyriek over
La Terre schreef, kunnen vermoeden, dat een zaal met jonge meisjes eenmaal
in ernstige belangstelling luisteren zou naar een vergelijking van gestalten uit Zola's
roman met figuren uit het Boerenepos van Reymont?
Wij vernamen van Prof. Schoell, dat Reymont, als velen in Polen en Rusland, den
invloed van het Fransche Naturalisme, van Zola en Maupassant sterk heeft
ondergaan. Zelfs heeft hij een Boerenroman geschreven, die volkomen naar Zola's
trant was, waarom de Pool hem heeft verscheurd en verbrand, hoewel hij daar
groote materieele moeilijkheden door heeft gekregen. Want hij was het naturalisme
van Zola gaan haten: hij wilde zichzelf zijn en werd zichzelf. Wat er nochtans van
op La Terre gelijkends in menige gestalte, in menige gebeurtenis bleef in den
lateren Boerenroman van Reymont, dien, waarvan nu een gedeelte algemeen
bekend is geworden, wees de heer Schoell punt na punt aan, om vervolgens de
verschillen en het algemeene onderscheid aan te wijzen in het definitieve werk van
den Pool, die kerksch was en ook in anderen zin geloovig, en wiens muzikale zin
hem tekst naar muziek van zijn landgenoot Chopin deed schrijven.
Maandkroniek
Dr. D.F. Scheurleer † 1855-1922
In ‘het Vaderland’ herdenkt de heer H.J. de Mare, hoofdambtenaar aan de Kon.
Bibl. en medewerker van den overledene, dr. D.F. Scheurleer. Wij citeeren:
Geboren 13 November 1855 is hij te 's-Gravenhage opgegroeid onder het oog
van een strengen vader, die in hem den opvolger zag in zijn bankierszaak.
Met hart en ziel was Daniël François Scheurleer aan zijn kantoor gehecht. Zijn
erkenning in Holland als een der knapste leiders in de financieele wereld is herhaalde
malen ondubbelzinnig gebleken.
Kan zulk een zaak alleen reeds een menschenleven vragen, dr. Scheurleer wist
meer te geven. Geen zaak van algemeen belang in Nederland, die niet zijn
belangstelling had. Reeds in 1877 verkoos de Maatschappij der Nederlandsche
Letterkunde te Leiden hem tot lid, en het was zijn vreugde weldra 50 jaar lid daarvan
te zijn.
Hij bewoog zich dan ook in dien tijd, en nog vele jaren lang, onder de grooten op
het gebied der schoone letteren. Hij heeft met Multatuli omgegaan, met hem gedacht,
en zich van hem verwijderd... vooral in de laatste jaren was zijn opinie over dezen
geest zeer gewijzigd.
Onder zijn beste vrienden telde hij ook mr. Carel Vosmaer; dr. M.F.A.G. Campbell,
de Bibliothecaris der Koninklijke Bibliotheek tot 1890, was een man, dien hij zoo
gaarne herdacht.
Zijn bijzondere liefde had de geschiedenis der muziek; zonder iets te kort te doen
aan zijn eerste levenstaak, zijn kantoor, gaf hij zich aan de beoefening van de
geschiedenis der muziek. Wat hij daarvoor bijna alleen, vooral in den beginne, tot
stand bracht is vastgelegd in het ‘Gedenkboek, aangeboden aan dr. D.F. Scheurleer
op zijn 70sten verjaardag’ ('s-Gravenhage, Martinus Nij-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

44
hoff 1925). Professor Max Seiffert uit Berlijn, de grondige kenner van onze oude
Nederlandsche muziek, heeft door de samenstelling van dat Gedenkboek den nadruk
gelegd op de Europeesche beteekenis van dr. Scheurleer op het gebied van de
Muziekgeschiedenis.
Frankrijk getuigde een jaar later bij monde van Professor André Perro (Revue
critique 15 November 1926) van zijn eerbied voor de noeste vlijt van dezen grooten
zoon van Nederland.
Zijn muziekbibliotheek is als privaatbibliotheek de grootste van dien aard in Europa.
Welk een volharding, vermogen, speurzin en kennis zijn hiervoor noodig geweest
om in een halve eeuw zoo'n verzameling bijeen te brengen. Dag aan dag werd
hieraan gewerkt. Uit het simpele klein octavo opschrijfboekje van enkele bladzijden,
den eersten catalogus, is gegroeid de ‘Catalogus van het Muziekhistorisch Museum
van Dr. D.F. Scheurleer’ in 1923 tot 1925 in drie kwarto deelen bij Mart. Nijhoff
verschenen. Zijn verzameling van Muziekinstrumenten is ongeëvenaard. Zaal aan
zaal werd gebouwd om de steeds groeiende verzameling onderdak te verschaffen.
Met hoevele factoren ook bij het conserveeren van muziekinstrumenten rekening
moet worden gehouden, Scheurleer kende ze alle. Zijn liefde voor het boek wist hij
aan een ieder, die met hem in aanraking kwam, onvergetelijk te maken. Duizenden
hebben zijn invloed ondergaan. Zijn fijne beschaving bleek niet alleen uit zijne
beschrijving van: ‘Een wooninge in de welcke ghesien worden veelderhande
Gheschriften, Boeken, Printen ende musicaale Instrumenten’ 's-Gravenhage 1913.
Tweede uitgave 1920; doch ook uit zoo menige tentoonstelling van die schatten in
en buiten die wooninge. Deze mensch was veel vermogend. Behalve het gebied
der muziek betrad hij ook het pad der wijsbegeerte. Zijn peinzen over den mensch
legde hij neder in zijn ‘Epictetus’, tot driemalen herdrukt, in zijn ‘Vrouwenspiegel’
(1924), in de ‘Maximes van La Rochefoucauld’ (1922) en in zoo menig artikel en
lezing.
De laatste jaren zijns levens heeft hij zich voorbereid op het sterven, door rustig
na te gaan wat wijsgeeren en dichters ons hebben medegedeeld over den dood en
de onsterfelijkheid. De tijd heeft hem ontbroken om ons ook van deze studie het
blijvende resultaat te geven. Deze arbeider heeft geen dag, geen slapeloozen nacht
laten voorbijgaan, zonder te werken.
Vlaamsche Letterkundigen
De correspondent van de N.R.C. te Brussel schrijft: Onder voorzitterschap van Prof.
A. Vermeylen heeft de Vereeniging van Vlaamsche letterkundigen Zondag 13 Febr.
in de Vlaamsche Club alhier een eveneens door Dr. P.C. Boutens en Jan Prins
bijgewoonde algemeene vergadering gehouden. Ruim vijftig Vlaamsche
letterkundigen waren aanwezig.
Na de goedkeuring van de jaarverslagen van Paul Kenis en Lode Baekelmans,
respectievelijk secretaris en penningmeester der vereeniging, werd kapelaan Joris
Eeckhout tot lid van het bestuur gekozen in de plaats van Paul van Ostayen, die
ontslag nam. Ernest Claes en Lode Baekelmans werden in dezelfde functie herkozen.
Omer Wattez, gewezen president van de Kon. Vlaamsche Academie, werd, onder
applaus der aanwezigen, door den voorzitter gecomplimenteerd met zijn 70en
verjaardag.
Een vrij lange discussie ontspon zich over het jongste voorstel van minister
Huysmans tot verplichte deponeering in de Kon. Bibliotheek te Brussel van
een exemplaar van iedere boekuitgave.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Een ander punt aan de orde was de oprichting van een Vlaamsche
Pen-club. Deze kwestie is bijzonder actueel, daar dit jaar te Brussel een congres
van de Penclubs zal worden gehouden. Aan het bestuur werd opdracht gegeven,
stappen te doen ten einde, in den schoot van de Belgische Pen-club, welke slechts
een vijftal Vlaamsche leden telt, een zelfstandige Vlaamsche afdeeling op te richten.
Het plan tot plechtige viering van Guido Gezelle's eeuwfeest in 1930
werd breedvoerig uiteengezet door mr. J. Muls. Reeds heeft het Hugo Verriest-comité
zich bereid verklaard, om Gezelle te herdenken, terwijl ook te Brugge, met hetzelfde
doel, een comité is tot stand gekomen. Nu is het gewenscht, dat de heele werking
in één actie wordt samengevat, welke een Groot-Nederlandsche viering moet
mogelijk maken. Deze zou bestaan uit een driedaagsche plechtigheid in Gezelle's
geboortestad Brugge; het organiseeren van Gezelle-avonden, tusschen 1 April en
30 September, zoowel in Vlaanderen als in Noord-Nederland, Fransch-Vlaanderen,
Zuid-Afrika en Indië; het onthullen van een grootsch monument voor Guido Gezelle
te Brugge; het uitgeven van staatswege, in een volledige luxe uitgave, naar het
voorbeeld van wat Italië voor d'Annunzio deed, van het heele en zelfs nog gedeeltelijk
ongebundelde werk van Vlaanderens grootsten dichter. Ook zou, op 1 Mei
bijvoorbeeld, in alle scholen van het Vlaamsche land een les over Guido Gezelle
moeten worden gegeven. Het initiatief der huldiging dient in handen te blijven van
den Bond van Noord-Nederlandsche en Vlaamsche letterkundigen, liefst in
samenwerking met het Algemeen Nederlandsch Verbond. Ook voor deze kwestie
werd opdracht gegeven aan het bestuur, om een voorloopig comité samen te stellen
en de uitvoering van het plan nader te bestudeeren.
Ook stemde de vergadering nog in met een voorstel tot huldiging, ter gelegenheid
van hun 70en verjaardag van Arnold Sauwen en Omer Wattez.
Feest
Later op den dag hebben ruim honderd Vlaamsche letterkundigen en kunstenaars
zich aan een feestmaal in een der groote restaurants der stad vereenigd. Aan de
eeretafel zaten de ministers Huysmans en Anseele, Prof. Vermeylen, Dr. P.C.
Boutens, mevrouw Vermeylen, P.J. de Kanter, mevrouw J. Hoste, Jan Prins,
mevrouw Claes-Vetter en Jhr. Von Weiler. In de zaal bemerkte men o.m. nog Lode
Baekelmans, C. van Son, Gaston Martens, Julius Hoste, Herman Teirlinck, Dirk
Baksteen, Stijn Streuvels, Mr. H.J.W.M. Keuls, F.V. Toussaint, Julius Lagae, Albert
Servaes, Prof. Hegenscheidt, Alice Nahon, Omer Wattez, Modest Huys, Prof. R.
Foncke, Prof. De Keyser, Joris Eeckhout, F. van Eck, Theo Bogaerts, Henry
Vandevelde, Maurits Roelants, Smeding, Victor Delille, Raymond Hooreman e.a.,
en spoedig was de ware verbroederingsgeest, die de feestmalen van de Vlaamsche
letterkundigen kenmerkt, er met de volle geute.
Er werd getoast, getoast en nog eens getoast, door Vermeylen, die ‘de beide
handen uitstak naar al de aanwezige Noord-Nederlanders’ en de meening
vooruitzette, dat ‘nu sommige oeconomische vraagstukken aanleiding geven tot
politieke wrijving, de letterkundigen en kunstenaars, Vlamingen en Nederlanders,
meer dan ooit aan elkander dienen vast te houden’; door minister Huysmans, die
op de eenheid van cultuur van Noord en Zuid dronk; door Herman Teirlinck, die een
onverwacht verband vond tusschen de luchtvaart en de letterkunde; door P.J. de
Kanter, den algemeenen voorzitter van het A.N.V.; door Mr. Muls, op de dames;
door minister Anseele en door Dr. P.C. Boutens. Ook waren er telegrammen en
brieven aangekomen van minister Baels, minister van Staat Vandervyvere,
gouverneur Franck, burgemeester Van Cauwelaert, Johan de Meester, Cyriel Buysse
en Emiel Hullebroeck. En er kwam geen einde aan het feest of, juister, toen er een
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

einde aan kwam, werd de gezellige bijeenkomst nog lang, heel lang, voortgezet in
de Vlaamsche Club, waar Alice Nahon onuitgegeven verzen voordroeg en ook aan
de muzen van de muziek en den dans werd geofferd.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

De Jeugd en het Boek
* * *
Een Voorbeeld
45
Ten einde de liefde voor het schoone boek aan te kweeken, heeft een der leeraren
aan de 6e Hoogere Burgerschool op den Nieuwen Duinweg, te 's-Gravenhage, de
heer A.S. Mirande, in de bibliotheek van het gebouw een tentoonstelling ingericht
van Het schoone boek. In de uitnoodiging tot de tentoonstelling, welke tot 22
dezer duurt en iederen dag voor belangstellenden tot 's middags half zes geopend
is, wordt gezegd, dat ‘deze tentoonstelling tot doel heeft leerlingen en
belangstellenden in kennis te brengen met het schoon uitgevoerde boek van vroeger
en nu. Er zijn collecties aanwezig van alle moderne bibliophiele uitgaven in
Nederland’.
De heer Mirande heeft zich verbazend veel moeite gegeven voor het bijeenbrengen
van deze kostelijke verzameling boeken en hij heeft daarbij den steun gehad o.a.
van den boekhandelaar Meyer Elte en eenige bibliophielen. Daardoor is hij ook in
staat geweest menig merkwaardig boek van buitenlandsche ‘private presses’ tentoon
te stellen.
De vraag zal natuurlijk gesteld worden wat voor nut een dergelijke expositie van
boeken voor het onderwijs heeft. Daarvoor immers is deze tentoonstelling begonnen.
Het zal velen getroffen hebben hoe zeer men dikwijls afkeurend spreekt over het
middelbaar onderwijs. Men beschuldigt dat onderwijs ervan, dat het niet met zijn
tijd meegaat; dat alleen historische litteratuur gegeven wordt. Het gevolg hiervan
zou zijn, dat de leerlingen zich vervelen, omdat hun onthouden wordt, wat er nu
leeft en streeft. Deze bewering is, het bleek ons gisteren bij ons bezoek aan deze
tentoonstelling, tegenover de jonge leeraren onbillijk. Deze streven er juist naar om
de leerlingen hun tijd te doen zien. Het zaaltje, waarin nu de expositie gehouden
wordt, is anders, behalve bibliotheek, ook leeszaal. Op de vrije middagen lezen en
studeeren belangstellende leerlingen daar naar hartelust, zoo vertelde men ons.
Alle moderne romans, alle moderne poëzie is daar aanwezig, voor zoover er geen
moreele bezwaren zijn. Alle afleveringen van Wendingen worden daar bekeken en
bestudeerd. Enkele moderne litteraire tijdschriften liggen in de leeszaal en worden
vrij druk gelezen. In de 5e klasse wordt gedurende een half jaar de Nieuwe Geluiden
van Dirk Coster gelezen. Van tijd tot tijd houden leerlingen een soort van lezing
over: houtsnede, moderne bouwkunst enz. Men ziet hieruit duidelijk, dat men in
deze nieuwe H.B.S., waarvan dr. J. Kamerbeek leider is, zijn best doet om dàt te
geven wat de belangstelling van jonge menschen kan hebben.
En zoo is dus deze tentoonstelling een uitvloeisel van het onderwijs. Bij de
bespreking van de moderne auteurs is vanzelf het uiterlijk van het moderne boek
ter sprake gekomen en de inrichter van deze expositie hoopt nu hierdoor de liefde
voor het boek, vooral het schoone boek, te verhoogen, de moderne auteurs nader
te brengen tot de jeugd.
Een der leeraren verklaarde ons, dat hij hoopte in den meest lichamelijken zin de
moderne auteurs in de school te brengen. In dien zin had hij bijvoorbeeld met dr.
P.C. Boutens gesproken, die er lang niet afwijzend tegenover stond. Hij had hem
gevraagd of hij de les niet eens van hem wilde overnemen. ‘U begrijpt’, voegde de
leeraar er aan toe, ‘het gaat alles niet ineens. En er zijn veel teleurstellingen. Maar
zeker is, dat de tentoonstelling is voortgekomen uit het verlangen van de leerlingen,
die aan de organisatie krachtig hebben meegewerkt’.
Verblijdend groot is de belangstelling der leerlingen en niet minder verheugend
het feit zelf van deze tentoonstelling, die school en leven nader bij elkaar brengt.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Albert Kuyle spreekt
In De Nieuwe Eeuw is Albert Kuyle 46 minuten aan het woord; de heer Bob Janssen
nam tijd op voor De Nieuwe Eeuw:
Of ons tijdschrift vooruit gaat? Menééeer, het bloeit. De administratie werkt over.
De vakorganisaties loopen de deur plat en dreigen met proteststaking. Trouwens,
ik behoef u, als journalist, niet te overtuigen van de cultureele belangstelling van
het roomsche publiek. Dat is tegenwoordig beangstigend, dank zij vooral Herluf van
Merlet en het Zondagsblad van ‘De Tijd’. Ja, hij vertelt eigenlijk kwaads van ons,
maar dat komt alleen omdat hij zijn sprongen te kort neemt. Er wordt over het
algemeen véél te weinig aan athletiek gedaan. Pater Gielen en Pater Hyacinth
zouden er natuurlijk niets meer mee bereiken, maar zoo'n jonge kerel... Foei! O, die
tea's die we gaan organiseeren? Ja, we weten van den prins geen kwaad. We
houden eigenlijk heelemaal niet van thee, meer van... (De hand ging neer). Maar
men heeft me verteld, dat ik daar ga optreden in een rose maillot, dat de redacteuren
zakloopen en onze essayist stijlloos door een hoepel springt. U kunt dat
tegenspreken. Trouwens, ze mislukken natuurlijk. Niet? Wèl. Ja, ze laten zich daar
overhalen, om te lachen in het openbaar! Niks hoor. Ze komen en ze gaan zitten.
En ze wachten af of wij iets doen. En we gáan iets doen.
Als opening voeren we een reidans uit in kniebroek en keurs, en we jodelen erbij.
Lichtveld speelt op de rebab, een wonderlijk instrumentje, dat wij meebrachten van
de Touaregs, en Jan Engelman geeft gepeperde kantteekeningen op de Untergang.
Welke? Maar, menéér, die van 't avondland natuurlijk. Overigens gaat het niet onder.
Hij en wij hebben het een oogenblik gedacht, maar we zijn tot een andere conclusie
gekomen. Wel eens van Constant Zarian gehoord? Armeniër, Professor. Als Querido
een omgevallen boekenkast is, is dat een loopende staatsbibliotheek. Vroeger
geheelonthouder, nu dichter, wonend aan het Canal Grande te Venetië. Goed,
Zarian kent het avondland, als zijn zak meneer. Trouwens, u kunt dat allemaal lezen
in de volgende nummers van ‘De Gemeenschap’.
U kunt hier discreet tusschenvoegen dat het blad tien gulden kost per jaar, wat
belachelijk goedkoop is bij de tegenwoordige vakorganisaties van drukkerspatroons.
Natuurlijk, natuurlijk, de eene dienst is de andere waard.
O ja, de creatie... U moet dat smoesje eens tegenspreken van die actieve
creativiteit in het Amsterdamsche en Vrije Bladenkamp. Marsman, dat is één. Begrijp
goed, ik reken nu Buning, Nijhoff, Holst niet mee. Die komen zoo langzamerhand
op leeftijd, hè. Nee, natuurlijk, dat is geen schande. Beweer ik ook niet. Marsman
dus, dat is een. En Slauerhoff. Maar wie garandeert U dat ze die niet overhoop
schieten in een kustgevecht bij Hongkong? En Marsman doet er niet meer aan. Wie
dan nog? Den Doolaard? Die doet niets dan golf spelen. Ik heb een kiekje van hem
met zoo'n leuke tuitbroek aan. Campert? Ja, Boutens woont ook in Den Haag. Enfin,
in ieder geval, het is niet zoo. Daar komt bij, dat wij nog iets anders hebben te doen.
Wij gaan naar de kerk, en we probeeren nog een hoop andere dingen te doen en
niet te doen. Nee, met van Duinkerken was ik het heelemaal niet eens. Ook in de
Nieuwe Eeuw? Dat herinner ik me. Ik dacht dat het een verhandeling over sera zou
worden toen ik de titel zag. Ik heb vroeger wel eens een goed vers van hem gelezen;
maar in de grond van de zaak ziet hij dit niet zuiver.
Ik geloof in de breedte van de Moerdijk. We springen er wel eens over, maar dan
komen we in Parijs terecht. En nou moet me waarachtig een ding van het hart. Ja,
schrijf dat gerust allemaal op. Het lijkt tegenwoordig wel of we rijp worden voor een
litterair rusthuis. Hopeloos lange
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

46
BIJ DE PLAAT
Van links naar rechts: 1. Louis F. Schudel roept ‘Den Gulden Winckel’ in 't leven met behulp
van F. Smit Kleine. 2. De jonge plant gaf al spoedig teekenen van levensvatbaarheid. - 3.
Dikwijls trachtte de copij-duivel den zetter de baas te blijven... - 4. maar dan vond ie in van
Sandwijk zijn dictator... (Men lette op het Mussolini-type) - 5. die hem zonder genade
overleverde aan den drukker Boelens, die over zoo'n kracht-prestatie altijd zeer verbaasd
was. - 6. Elke maand gaat er iemand voor ‘de zaak’ op reis - 7. en als hij thuiskomt brengt
ie voor de redacteuren lekkere pannekoeken mee. - 8. Maurits Esser kijkt voortdurend uit
naar belangrijk letterkundig nieuws... - 9. Maar wanneer de postbode het komt brengen, is
het tóch nog een verrassing!
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

47
herries over futiliteiten, en vervelende interrupties van Kunst-en-Letteren-redacteuren,
die allemaal maar verwijdering brengen, en de lucht bederven. Waarom niet een
beetje beminnelijkheid? En die ellendige bemoeizucht. Om de andere dag vragen
ze je naar je litteraire geloofsbelijdenis, naar je artistieke richtsnoer. Heeft U ooit
een richtsnoer gezien? Ik ook niet. Henri Bruning? Heeft die een richtsnoer? Dan
zal ik het eens aan hem vragen. Die heeft een fout gemaakt. Een melige
Zondagmiddag en slecht gekozen vitragegordijnen maken nog geen gepatenteerde
getourmenteerdheid. Zoo zou iemand met een leverkwaal je kunnen staan voorliegen
dat een bloeiende appelboom eigenlijk heel leelijk was. Een donkere bril. En dat
geeft per slot niet, als die dan het blauwe landschap maar prachtig beschrijft. Maar
dat mogen we eischen. Als hij behalve zijn eigen meligheid niet veel anders kan
geven moet hij maar liever zwijgen. Maar misschien bezie ik dat allemaal verkeerd.
Ik ben een aarts-optimist. Die artikelen over Romaansch? Bewaar me, daar wil ik
niets over zeggen. Hij wordt gelezen. Zijn laatste bundel heeft een tweeden druk.
Prijsvraag voor een roman
De directie der Wereldbibliotheek schrijft een prijsvraag uit voor een nieuwen roman
van ten minste 75.000 en ten hoogste 100.000 woorden. De door de redactie
aanvaarde roman zal worden opgenomen in den jaargang der W.B-N.V. van 1928
en worden gehonoreerd met een onmiddellijke uitkeering van f 1500.
Bij een verkoop van meer dan 6000 ex. (met inbegrip van de abonnementen)
ontvangt de schrijver een verder tantième van 20 pct, over den verkòopsprijs
ingenaaid. Indien de redactie meer dan één roman mocht aanvaarden, dan zal deze
op gelijke wijze gehonoreerd worden, al verbindt de redactie zich niet bij voorbaat,
ook dezen in 1928 te doen verschijnen.
De directie behoudt zich voor, indien de redactie van ‘Leven en Werken’ zulks
mocht wenschen, een dier romans in dat tijdschrift op te nemen. De schrijver wordt
daarvoor afzonderlijk gehonoreerd.
Zij die aan deze prijsvraag wenschen deel te nemen, worden uitgenoodigd een
overzicht van den inhoud met één hoofdstuk in te zenden vóór 1 Mei a.s. aan de
redactie ‘Wereldbibliotheek’, Amsterdam-Sloterdijk, zonder vermelding van naam,
doch met opgaaf van een correspondentie-adres.
Uit de inzenders zal de redactie een keus doen, met verzoek hun schema uit te
werken. De definitieve inlevering wordt gesteld op 1 Mei 1928.
Alle inzendingen moeten getikt zijn of althans zeer duidelijk leesbaar geschreven,
op één zijde van het papier.
Nog al zonderling lijkt ons, zegt de Redactie van De Nieuwe Eeuw terecht, de
bepaling, dat de schrijvers voor 1 Mei a.s. één hoofdstuk moeten inzenden. Omdat
in een werk, dat zóózeer onderhevig is aan eischen van compositie als een roman,
een enkel hoofdstuk, het zij op zichzelf zoo knap en interessant als maar mogelijk
is, ten naastebij niets behoeft te zeggen omtrent het geheel. En een beoordeeling
op 'n plan, 'n schema, beschouwt den roman weer veel te uitsluitend van den
‘architectonischen’ kant. De eenige mogelijkheid op een redelijke beoordeeling voor
ieder is: de beoordeeling van het werk kant-en-klaar.
De Amsterdamsche Prijs voor Poëzie
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

De jury van den tweejaarlijkschen prijs voor poëzie (‘Prijs van Amsterdam’) heeft
de onderscheiding voor den besten in dit tijdvak verschenen bundel - een bedrag
van f 400 - toegekend aan ‘De Wilde Kim’ van A. Roland Holst (Van Dishoeck 1926).
A. ROLAND HOLST
Voor Den Gulden Winckel geteekend door Valk in de Bock-Halle te Arnhem Januari 1927
Zij meende het bedrag, oorspronkelijk bestemd voor twee bijprijzen, toe te kennen
voor afzonderlijke gedichten, ditmaal op eenigszins andere wijze te moeten gebruiken
en wel door ‘Paradise Regained’ van H. Marsman (uit den gelijknamigen bundel,
uitgegeven bij ‘De Gemeenschap’), ‘Landelijke Liefde I’ van Slauerhoff (uit den
bundel ‘Clair-Obscur’ in de Palladium-uitgave) als afzonderlijke verzen te kiezen en
daarnaast het beschikbaar bedrag van f 400 voor een derde deel toe te kennen aan
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

48
J. Greshoff, voor den blijmoedigen toon van diens werk gedurende het afgeloopen
tijdvak.
De jury bestond ditmaal uit de h.h.D. Coster, M. Nijhoff en J.W.F. Werumeus
Buning. De prijs, die thans voor den tweeden keer wordt toegekend, viel de vorige
maal ten deel aan M. Nijhoff voor diens bundel ‘Vormen’, en aan Marnix Gijsen en
A. Besnard voor afzonderlijke gedichten.
* * *
Wij geven hierbij de twee afzonderlijk bekroonde gedichten. Marsman's ‘Paradise
Regained’:
* * *
De zon en de zee springen bliksemend open:
waaiers van vuur en zij;
langs blauwe bergen van den morgen
scheert de wind als een antilope
voorbij.
zwervend tusschen fonteinen van licht
en langs de stralende pleinen van 't water
voer ik een blonde vrouw aan mijn zij,
die zorgeloos zingt langs het eeuwige water...
een held're, verruk'lijk meesleepende wijs:
‘het schip van de wind ligt gereed voor de reis,
de zon en de maan zijn sneeuwwitte rozen,
de morgen en nacht twee blauwe matrozen
wij gaan terug naar 't Paradijs’.
En Slauerhoff's ‘Landelijke Liefde I’:
Wij stonden gebogen over den vliet.
Daaronder leken onze gezichten
Ziende uit een toekomst, toen een lichte
Rimpeling ons glimlachen liet:
Ons spiegelend, zooals wij niet
Meer konden zijn. Nooit meer? ik vroeg haar
‘Laat alles worden zooals vroeger’.
Zij gaf geen antwoord. Haar voetje stiet
Een steen in 't water en terstond
Verdwenen we. Zoo was het altijd
Verschijnen, verdwijnen, weerzien, afscheid,
Zoeken in elkaar's oogen en mond.
Een zoen, niet bij machte kortstondige weeld
Te geven, dien allcen het voorgevoel
Van het wellicht voor 't laatst te doen
Een zekeren ernstigen wellust verleende.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Boekenschouw
Vertaalde werken
Rafael Sabatini. De dolende Heilige. Vertaald door P. Bolkestein van
Zanten. - J. Philip Kruseman, 's-Gravenhage. (321 blz.). f 2.15; geb. f
2.90
Een avonturen-roman, die de liefhebbers van dit soort van lectuur wel bevallen zal.
Hij speelt in Italië in de eerste helft der zestiende eeuw. Het verhaal geeft de
levensgeschiedenis van Agostino d'Anguisola, tyran van Mondolfo en Heer van
Carmina. Zijn moeder, die aan een soort van godsdienstwaanzin lijdt, heeft een
gelofte gedaan, nog voor zijn geboorte, dat hij geestelijke zou worden. Zijn vader
is een moedig krijgsman, ‘die na den dood van Paus Clemens, den tweeden paus
uit het huis Medici, gebruik makend van den zwakken toestand, waarvan de
pauselijke arm zich nog niet had hersteld sinds den inval van den keizer en de
plundering van Rome, een leger op de been bracht en een poging deed om het
oude juk af te schudden, dat Julius II had opgelegd aan Parma en Piacenza toen
hij deze van den staat Milaan afnam’. - Niettegenstaande de jonge Agostino een
opvoeding krijgt, die geheel op zijn toekomstige geestelijke loopbaan gericht is,
koestert hij toch andere verlangens. Eerst betrapt zijn moeder hem met Falcone,
de oude krijgsknecht van zijn vader. Deze leert hem met het zwaard omgaan en
Agostino is een hartstochtelijk leerling. Naderhand heeft hij een heel onschuldig
avontuurtje met een boerenmeisje, dat de aanleiding is voor zijn vertrek naar
Piacenza, waar hij bij een dokter in het recht de klassieken zal studeeren. Natuurlijk
loopt dit verblijf van den hartstochtelijken, levenslustigen jongeman ook daar niet
zonder avonturen af. Hij wordt verliefd op de jonge vrouw van den dokter, die
intusschen al een minnaar heeft, een hooggeplaatst persoon: kardinaal van Brescia
en gezant van den Paus. Ten slotte weet de vrouw hem in haar netten te verstrikken
- en niet alleen dat Agostino een zondig overspelige wordt, maar uit noodweer doodt
hij den dokter. Hiermee zijn de verwikkelingen nog lang niet afgeloopen. - Na een
wanhopige omzwerving en nà door zijn bigotte moeder te zijn verstooten, neemt
Agostino de plaats in van een juist gestorven kluizenaar, die wonderen doet. Eerlijk
tracht de zondaar zijn vrome roeping gestand te doen, doch ook als kluizenaar faalt
hij, en door oude vrienden van zijn vader herkend, keert hij in de wereld terug. Een
leven vol avonturen in het Italië der Borgia's volgt. Natuurlijk is ook de
liefdesgeschiedenis aanwezig en wordt Agostino na veel wederwaardigheden den
echtgenoot van Bianca de Cavalcanti. Het verhaal is met zijn kleurige en spannende
beschrijvingen van de verdorven toestanden in dien tijd, heel wat beter dan ‘Op den
drempel des doods’ van denzelfden schrijver.
N.v.K.-B.
What 's in a name?
De heer S.W.F. Margadant te 's-Gravenhage beklaagt er zich over, dat wij hem in
ons vorig nr. ‘volledig onbevoegd’ in letterkundige aangelegenheden hebben
genoemd en zou van zijn kant gaarne enkele anderen, die zichzelven dan wèl
‘bevoegd’ achten, eens aan de tand voelen. De heer M. houde het ons ten goede,
dat wij D.G.W. daartoe niet leenen kunnen. Het is met die bevoegdheid een raar
ding. Mogelijk bestaat zij - waar het litteraire beoordeeling betreft - alleen tusschen
aanhalingsteekens, en in elk geval bewijst zij zich steeds uitsluitend in de
beoordeelingen zelve. Voorzichtiger ware het daarom misschien geweest indien
wij, inplaats van den heer M. bevoegdheid te ontzeggen, geschreven hadden, dat
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

zijne bevoegdheid naar ons weten tot nog toe uit niets (en zeker allerminst uit zijn
aanval op den dichter Gorter) gebleken is.
Daarom: peccavimus! Voor 't overige zal ons niets aangenamer zijn dan onzen
indruk omtrent 's heeren Margadant's althans nog zeer twijfelachtige ‘bevoegdheid’
door 's heeren Margadant's toekomstige uitspraken op litterair gebied schitterend
gelogenstraft te zien!
Red. D.G.W.
[Mededeling van de redactie]
Voor de vele bewijzen van belangstelling en waardeering ten opzichte van ons
tijdschrift in de laatste weken ondervonden, betuigen wij onzen hartelijken dank!
Redactie en Uitgevers van
‘DEN GULDEN WINCKEL’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Al pratende met...
Frits Hopman
49
WANNEER men iemand om een onderhoud vraagt en het antwoord luidt: ‘Tusschen
twee en vier uur ben ik tot uw beschikking (eerlijk gezegd: hoe korter hoe liever,
want ik ben overladen met werk!)’, dan klinkt dat wel prettigoprecht, maar het geeft
ook een gevoel van heel erg onbescheiden te zijn. En als interviewer voelt men zich
toch al onbescheiden. Heeft niet een van mijn slachtoffers gezegd dat ik hem
binnenste buiten had gekeerd?
Maar zooals het meer gaat: het kwam juist anders uit. Toen ik te Leiden tegenover
Frits Hopman zat - een correct en met zorg gekleed man met slanke vingers, die
over de stoelleuning afhingen - en hem vertelde wat ik van hem weten wilde, zei hij
langzaam, met nadruk, in zinnen, die gewoonlijk goed afgerond waren en er op
wezen, dat hij gewoon is te spreken (maar weer op andere manier als b.v. het
oud-kamerlid Feber of de advocaat Pauwels) en te verklaren:
‘Ik interesseer me voor de levens van schrijvers en schilders. Ik heb in de
Engelsche letteren gestudeerd en het is me opgevallen, dat bij ons dikwijls zoo
weinig over de levens van artiesten te vinden is. Na eeuwen kost het moeite iets
over bepaalde menschen te weten te komen. Engeland is het land van de biografieën,
en in Nederland ontbreken die. Ik hoop, als ik aan de Nieuwe Rotterdammer zit - u
weet misschien dat ik daar met 1 April als opvolger van de Meester aan de
Kunstrubriek benoemd ben? - daarop aan te dringen.
Nu moet u niet denken dat ik mijn eigen leven zoo gewichtig vind en het daarom
aan u vertel, maar al die levens van menschen in een bepaalden tijd kunnen er toe
bijdragen om later een beeld daarvan te geven. Daar zijn die Engelsche biografieën
zoo prachtig voor.
Ik ben in 1877 te Amsterdam geboren en ik word dus nu 50 jaar. In mijn
geboorteplaats ben ik op de lagere school geweest, een particuliere school voor
aristocratische jongens en meisjes, waar ik niet thuis hoorde. Mijn vader had het
idee, dat ik het beste onderwijs daar zou ontvangen en dat moest hij me geven. Het
was een groote verluchting voor me toen ik op de H.B.S. kwam. Daar ademde ik
op tusschen menschen van mijn eigen stand, zal ik maar zeggen.
Op de H.B.S. in Amsterdam heb ik het eigenlijk slecht gemaakt. Ik deed andere
dingen dan voorgeschreven waren in het leerplan en dat is natuurlijk verkeerd. In
de eerste plaats was De Nieuwe Gids nog jong. We vochten hardnekkig met den
leeraar in Nederlandsch over den nieuwen stijl. Iedere aflevering van De Nieuwe
Gids was een gebeurtenis, en de boeken die uitkwamen ook. Zoo herinner ik me
nog levendig den indruk, dien Johannes Viator op me maakte. Van Eeden is een
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

schrijver waar ik veel van houd en ik ben al jaren bezig met het verzamelen van
gegevens en het maken van aanteekeningen over zijn werk. Ik hoop nog eens den
tijd te hebben daartoe te komen. Maar om op dien H.B.S.-tijd terug te komen: we
gingen zoo in de Nieuwe Gidsbeweging op, dat we zelfs ons Natuurlijke Historiewerk
in Nieuwen Gidsstijl schreven.
Behalve met De Nieuwe Gids hield ik me veel bezig met Natuur- en Scheikunde.
Ik hield er een eigen, zeer bescheiden laboratorium op na. En een eigen sterrekijker.
Voor de sterrekunde was ik enthousiast. Dat is je reinste poëzie, die sterrekunde.
's Nachts stond ik op om naar een maaneclips te kijken of een bepaalden sterrestand
te observeeren. Ik deed dat met een vriend van me. We teekenden de zonnevlekken
en stuurden onze waarnemingen in naar Belgische en Italiaansche tijdschriften. Er
was niets van eerzucht in, maar het was uitsluitend geestdrift voor de natuur. We
hebben toen zelfs een club gesticht.
Ook ben ik heel jong aan het schilderen gegaan. Ik had een drang om te teekenen.
En al die dingen bij elkaar waren oorzaak, dat de gewone gang voor het onderwijs
er erg onder geleden heeft.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

50
Toen ik de H.B.S. had afgeloopen zond mijn vader mij naar Engeland op een, ja,
een drilschool zal ik het maar noemen. Er waren een heel klein aantal jongens, een
stuk of acht. Daar moet je maar leeren wat je kunt, zei mijn vader. Ik deed er om
zoo te zeggen alle lessen in het Engelsch nog eens over. Voor het eerst heb ik daar
belangstelling gekregen in geologie, waar je hier weinig aan hebt. De Engelsche
jongens hadden er groote belangstelling voor. We trokken er met den leeraar op uit
en verkenden de buurt van Londen. Met een groote collectie fossielen ben ik in
Holland teruggekomen.
De natuur heeft me altijd zoo geïnteresseerd. Niet alleen het landschap, maar
ook de wetenschappelijke kant. Dat is het grootste mysterie in mijn leven: Die
Unendliche Natur, zooals Goethe het noemt in zijn Faust. Daarmee staat misschien
in verband mijn verlangen om boven het leven te staan, het te overzien. Ik vermoed
dat ieder dat heeft, maar als je jong bent en je hebt een beschouwenden geest, dan
voel je dat des te meer, dan drukt een stad je. In de sterrekunde ben ik vanuit den
hemel het leven gaan bekijken. Je ziet dan beter de proportie van de dingen. Dat
leven in de natuur als een geheel ook in het heelal was een religie voor me.
Ik ben twee jaar in Londen geweest en heb daar heel wat Engelsch geleerd. Ik
heb altijd gemak gehad met talen, en als je twee jaar in een stad zit en je moet aan
alles meedoen sla je je door het leven heen, maar je leert ook de taal. Daarna ben
ik in Amsterdam teruggekomen en ben gaan werken voor de Engelsch A.akte. Ik
heb privaatlessen genomen en dien zomer ben ik geslaagd.
Dat jaar in Amsterdam had nog een ander gevolg. Ik heb u al gezegd dat ik altijd
een groote bewondering had voor van Eeden. In zijn Kleine Johannes stond dat
natuurgevoel zoo mooi beschreven. Ook zijn persoon interesseerde me
buitengewoon. Wat hij wou in Walden sloot aan bij hetgeen Morris en Ruskin wilden.
Daar ben ik altijd geestdrifting voor geweest. Ook in Ruskin had ik veel gevonden
over de natuur, wat me heeft geholpen. Ik wou daarom naar Walden, maar op
dringend verzoek van mijn vader heb ik het niet gedaan en ben naar Groningen
gegaan om te studeeren voor B.
Toen in Groningen ben ik de Engelsche letteren gaan lief krijgen. Wat er bij kwam
voor de acte vond ik vreeselijk. Die klankwetten zijn een marteling voor me geweest.
Ik kwam daar onder de bekoring van Shelley en Keats en Milton vooral. Men leest
Milton niet in Holland; dat is een schitterende kerel.
In dien tijd was het moeilijk om de B.acte te halen. In dien tusschentijd was het
een heel, heel zwaar examen geworden. Een van mijn vrienden was toen
verslaggever aan de Arnhemsche Courant onder van Gilse. Hij ging daar weg en
schreef me of ik aardigheid had in zijn plaats te komen. Dat heb ik toen aangenomen,
dus voordat ik mijn B. had.
Hard werken was dat. Er was een heel klein personeel. Maar het was leerzaam,
laat ik u dat erbij zeggen’.
‘Wat moest u daar doen?’
‘Ik heb daar alles geschreven: het buitenland en 's morgens de gruwelen halen
bij de politie, daarna gewoonlijk de rechtbank. Ik heb geschreven over
damesreformgoed, motorbooten en varkensuitvoer naar Duitschland en dan de
gemeenteraadsverslagen. Dat persklaar werken vond ik een moordend werk,
zenuwsloopend. En dat alles voor het royale tractement van 950 gulden per jaar.
Ik had gedacht dat ik de studie erbij kon aanhouden, maar dat ging niet. Het was
te vermoeiend. Ik ben er niet lang geweest, een klein jaartje. Als u het precies wilt
weten kan ik het wel voor u nakijken in mijn dagboek. Ik houd van mijn zestiende
jaar een dagboek. Dat is een goed ding: dan sta je als een derde tegenover jezelf;
je uit je. Ik raad het mijn leerlingen altijd aan. En bovendien: het leert je schrijven
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

en psychologische analyse. Ten tweede heb ik een dagboek altijd beschouwd als
een sacrarium, een verzameling van mooie dingen, die je beleefd, die je gezien
hebt.
Na mijn journalistieken tijd is een mooie periode van mijn leven begonnen, want
toen zei mijn moeder - mijn vader was intusschen gestorven - laat de krant loopen
en ga rustig studeeren wat je wilt.
Ik zat toen in Velp in een heel klein huisje achteraf, waar ik heel rustig leefde en
alles kon lezen wat ik wou. En toen ben ik ook weer gaan schilderen, landschap
voornamelijk. Ik maakte verre wandelingen over de hei, overdag en 's nachts. Daar
heb ik de natuur liefgekregen zoodat ze de voornaamste plaats in mijn leven is gaan
innemen. Reusachtig veel heb ik toen gelezen en alles opgeschreven wat ik van
belang vond. Het eenig nadeel is dat je eenzelvig wordt en het contact met de wereld
vermijdt. De wereld drukte me nog altijd net als in mijn Amsterdamschen tijd. In mijn
persoon zijn eigenlijk twee dingen, zooals in ieder mensch tenslotte: alleen leven
in voorstellingen en droomen is me nooit genoeg geweest. Ik geloof ook niet, dat
dit gezond is.
Toen heb ik voor het eerst kennis gemaakt met Goethe en daarin vond ik
theoretisch precies wat ik altijd had gezocht. Hoe moet ik het eigenlijk uitdrukken?
De groote synthese van den man, die tegelijkertijd is een schoonheidsdroomer en
een man van de practijk. Goethe ging het leven nooit uit
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

51
JOHAN DE MEESTER, de redacteur der rubriek Kunst en Letteren van de N.R.C. legt 1 April
a.s. die functie neer. Dit cliché, ons afgestaan door het maandschrift ‘Astra’, is gemaakt naar
een teekening van Johan de Meester's dochter, Mevrouw A. Roland Holst-de Meester.
den weg. Integendeel, hij heeft het leven volkomen beheerscht. Dat is wat ik op
school tegen de kinderen zeg. De jongens en meisjes van 17, 18 jaar beweren dat
de werkelijkheid zoo leelijk is en de verbeelding zoo mooi, maar ik wijs er hen op
dat de groote dichters die twee juist altijd verbonden hebben. Shakespeare en Byron
en Goethe, dat waren de complete menschen die ik zoo bewonder.
In dien tijd had mijn moeder in De Steeg een villa laten bouwen. Ze kon er zelf
nog niet in trekken, en ze zei me: Ga jij daar maar zitten. Ik zat in de bosschen, de
beuken. Dat is zoo'n prachtboom. Ik houd er zoo van.
Die tijd in Velp en De Steeg is de mooiste geweest van mijn leven. Ik ben toen
voor mezelf gaan schrijven, maar vond het niet goed genoeg. Dat was ook eigenlijk
niet wat ik bedoelde.
Wanneer u mij vraagt wat de belangrijkste facet van mijn wezen is, dan moet ik
waarschijnlijk antwoorden: mijn liefde voor de uiterlijke schoonheid der dingen. Een
kristallen schaal met rozen, een Grieksch marmer basrelief, een kleed dat in breede
plooien valt, het modelé van een vrouwehals, de klank van een stem - dat zijn de
dingen die ik liefheb. Ik houd van alles wat rijk en vol is, zwaar bloeiende planten,
trossen druiven, rondende vormen als van tomaten en meloenen, diep tonige kleuren:
violet, karmijn, donker ultramarijn. Ik houd van klaar bezonken kunstwerken als
bijvoorbeeld Milton's Paradise Lost. Dat is liefdevol gemaakt; het is gaaf, rijp, luxueus,
maar volkomen harmonisch. Is een ding kostbaar en zeldzaam, dan is het mij des
te dierbaarder. Ik kan mij volkomen goed begrijpen dat menschen dure
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

52
edelsteenen koopen of dure wijnsoorten, die weinig gevonden worden.
Maar ik vraag toch meer dan enkel schoonheid. Er moet aan mooie dingen ook
die sproke-schijn wezen, die hen maakt tot iets bovennatuurlijks. Ik zie het in de
visschen van Dijsselhof en de paddenstoelen van Goedvriend. Zij zijn volkomen
van deze wereld, en mooi, maar omspoeld door een waas van geheimenis, dat
eigenlijk in of om al het zichtbare is, wanneer wij goed zien. De waarnemer in den
mensch is als een microscoop. Wanneer wij de stelschroef een beetje verder draaien
komt telkens weer een dieper wereld te zien. Als wij clairvoyant zijn ingesteld zien
wij de geheele wereld - ja het wereldruim als een vervaarlijk en schoon mysterie.
Het woont in den avondhemel tusschen de sterren, maar ook in een schelpje, een
brokje kristal, in het geluid van een cello, in het lachen van een kind. De wereld is
zoo onzegbaar mooi en wij maken onbenullige romans en afschuwelijke stillevens,
wij dansen negerdansen en doen aan politiek. Ik geloof dat Walter Pater de wereld
zoo mooi zag als zij mij het dierbaarste is.
Ja, de zichtbare, tastbare wereld, die wil ik niet loslaten. Schoonheidsdroomen,
visioenen, idealen dienen ten slotte om verwezenlijkt te worden. De menschen, die
alleen in het visioenaire leven, verliezen hun houvast aan de gezonde werkelijkheid
en worden half of heel waanzinnig. Ik voor mij zie in al dat schilderijen zien en
schouwburg bezoeken en lectuur geen einddoel. Het dient veeleer om ons in staat
te stellen steeds duidelijker te zien hoe wij de uiterlijke wereld wenschen. Wij zien
bijvoorbeeld een halfbesneeuwde koolplant in een tuintje naast een blauwe plank
en ontdekken plotseling welk een prachtige kleurverbinding dat maakt: kobalt, wit
en dat bijzondere geel, een verbinding, die de Delftsche Vermeer telkens te pas
brengt. Dikwijls ook leert de kunst van anderen ons hoe wij ons eigen leven stellig
niet willen inrichten.
U ziet ik ben realist. Ik zei u al dat ik altijd groote belangstelling gehad heb voor
de natuurwetenschappen. Mangaankristallen, zwavelnaalden, electrische
ontladingen, zonnevlekken en maankraters zijn net even mooi en geheimzinnig als
vlindervleugels en Japansch ivoor-snijwerk. Maar wanneer de natuurwetenschappen
verijlen tot formules en theorieën, zoodra het niet meer gaat om het zichtbare, is
mijn belangstelling verdwenen. Wijsbegeerte is dan ook niets voor mij. Toch is
begrijpen een groot geluk. “Wissen und Erkennen” zegt von Humboldt, “sind die
Freude und die Berechtigung der Menschheit”. Een mensch zou alles willen weten
en begrijpen. Goethe is, dunkt mij, de groote leider der latere eeuwen geweest. Wat
een veelzijdigheid en wat een wijze zelf-beperking tot het aardsche! Ik heb menschen
altijd belangrijker gevonden dan hun werk.
Had ik mijn zin gehad, dan had ik mijn leven gegeven aan het prediken van “la
Religion de la Beauté”, zooals Robert de la Sizeranne het noemt. Ik had willen
schilderen en schrijven, zooals Ruskin, niet om het schilderen en schrijven, maar
om de menschen te laten zien hoe schitterend mooi de natuur en de menschenwereld
in hun uiterlijk voorkomen zijn, de werkelijkheid.
In plaats daarvan heb ik voor de klas gestaan en vertaalwerk gemaakt. Ik heb
een zekere geschiktheid voor lesgeven, ik houd ervan om de dingen te kunnen
verklaren aan anderen. Er is iets didactisch in mijn geheele wezen. Ik heb ook
buitengewoon veel hartelijkheid van mijn leerlingen ondervonden, maar onderwijs
geven is doodelijk vermoeiend en de schoolsfeer doodt alle poëzie. Ik had het liefst
op een dorp in Gelderland gewoond, waar ik de geur van de hei kan ruiken en het
plechtige ruischen van den wind in mijn geliefde beukenbosschen kan hooren. En
ik ga zitten op een krantenbureau in Rotterdam. Ik ben natuurlijk nooit aan mijn
eigenlijke werk toegekomen. Mijn novellen (ik heb mijn eersten bundel “In het
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

voorbijgaan” genoemd) zijn verzamelingen van kleine zaken, die men aan den rand
van den levensweg vindt en meeneemt.
In het critische werk dat ik nu ga ondernemen, zal ik een stap nader tot mijn doel
komen.
Er is natuurlijk nog een heel andere kant aan mijn persoonlijkheid, dan die leeft
in mooie dingen. Het leven heeft voornamelijk den practischen mensch ontwikkeld,
ofschoon mijn aard eenzelvig en contemplatief is.
Voor mij is de litteratuur en de kunst niet een object voor zichzelf geweest, maar
een poging om mijn idealen duidelijker te zien. Ik zie in de ontwikkelingsgang van
de menschheid een steeds benaderen van idealen. Het wordt steeds mooier, en ik
geloof dat de tijd zal komen, dat de werkelijkheid mooier zal zijn dan de kunst.
Maar intusschen - om op mijn leven terug te komen - was er wat anders gebeurd
toen ik in De Steeg zat. Op het station te Arnhem, toen ik naar Amsterdam reisde,
zag ik een meisje, dat ik als jongen van de H.B.S. had lief gehad. En dat haalde
zooveel oude herinneringen op, dat ik, toen ik dien avond in Amsterdam aankwam,
er een novelletje over schreef. Ik bracht het aan Tak voor de Kroniek. En Tak nam
het niet alleen op, maar vroeg meer van die dingen te schrijven. Dat heb ik toen
gedaan en zoo ben ik aan die novellenschrijverij gekomen. Daar heb ik veel plezier
van beleefd, want van alle kanten kwamen aanvragen, en ik mag zeggen dat van
dien tijd af (1906) tot vanmorgen toe het aanvragen regent om novelletjes.
Ik moest toen nog examen doen. Van tijd tot tijd
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

53
nam ik lessen in Utrecht, en ik heb mijn B gehaald. Tot dien tijd heb ik heerlijk innerlijk
kunnen leven. Maar daarna begon mijn leeraarsleven. Eerst kwam ik in Winterswijk.
Dat was natuurlijk heerlijk. Daar zat je weer in die prachtige streek. Daar ben ik De
Proeftijd gaan schrijven’.
FRITS HOPMAN, die met 1 April de plaats van Johan de Meester gaat innemen.
‘Hebt u dat in dagboekvorm gedaan, omdat u dat makkelijk viel?’
‘Ten deele omdat het aansloot bij een mij vertrouwde manier van schrijven, maar
ook omdat ik natuurbeschrijvingen wou geven. En als ik den gewonen romanvorm
had gekozen, hoeveel deelen zou ik dan noodig gehad hebben om alles te zeggen
op een schaal, die ik voor mijn natuurbeschrijvingen noodig had. Van nu af aan
wordt mijn leven betrekkelijk onbelangrijk, want ik zat in de practijk. Ik ben daarop
naar Arnhem gegaan als leeraar. Ik heb onderwijs geven nooit met tegenzin gedaan,
en zooals ik u al zei, ik heb er aanleg voor, maar u begrijpt dat het behalve
vermoeiend ook doodelijk vervelend is om iederen dag hetzelfde te doen. Twee jaar
heb ik in Arnhem les gegeven. Op een dag dacht ik: “Ik houd het niet langer uit bij
het onderwijs”. Ik had altijd hoop gehad om de techniek van het schilderen te leeren.
Nou of nooit, dacht ik. Ik ben nog jong genoeg om te gaan schilderen en schrijven.
En toen ben ik naar Londen gegaan. Daar ben ik weer twee jaar geweest ongeveer.
Ik ben daar op een schildersacademie gekomen, volgde de naaktklasse, de
kostuumklasse en de compositie. Ik had wat geld, maar niet veel, en dat raakte
gauw op, al heb ik zuinig geleefd. Daar heb ik hard gesjouwd. 's Morgens om vijf
uur stond ik op en deed mijn litterair werk, en van die opbrengst leefde ik vrijwel. Ik
heb ook wel wat schilderijen verkocht en twee landschapjes op een tentoonstelling
gehad, waar ik ijselijk trotsch op was. En toen, ja, had ik aanleiding om naar
Nederland terug te gaan. Het eerste wat vrijkwam was een baantje in Terneuzen.
Dat was in 1914. Ik ben daar drie jaar geweest. Een jaar ben ik aan het gymnasium
te Apeldoorn geweest, waar ik 1000 gulden inkomen had. Ik schreef daar “Van de
liefde, die vrij wou zijn”. Ik was steeds schrijvende en privaatlessen gevende, tot ik
in Leiden kwam, en daar ben ik nu, geloof ik, acht jaar. Ik ben daar aan het vertalen
gegaan, heb daar ook nog “Nachtwaken” uitgegeven. Ik vertaalde voor Prof. Huizinga
Herfsttij der Middeleeuwen onder den titel: The waning of the Middle Ages, a study
of the forms of life, thought and art in France and the Netherlands in the XIVth and
XVth centuries, en ook Erasmus, with an introduction by E.W. Bok, en een aantal
technische boeken.
In den laatsten tijd heb ik weinig meer geschreven. Ik heb het hier te druk en 's
zomers zit ik in de examen-commissies. Dan mijn lezingen voor de Haagsche
Volksuniversiteit over Engelsche letterkunde, mijn voorzitterschap van de
Maatschappij van Letterkunde, en tijdschriftartikelen’.
‘U zit dus midden in het maatschappelijk leven’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

‘Ja ik geloof, dat dat goed is. Je voelt nu, dat je wat aan kan. Die schöne Seele
is me niet sympathiek; ik houd niets van menschen die bang zijn zich te bezoedelen’.
‘Ik heb u heel weinig nog gevraagd, maar ik zou graag uw meening weten over
critiek, nu u zich zoo gauw op dit terrein zult gaan bewegen’.
‘U heeft De Gids bij u en daarin vindt u mijn meening’.
‘Mag ik die passage aanhalen?’
‘Zeer zeker’.
In De Gids van 1921 heeft Hopman een artikel geschreven, getiteld ‘Een
teleurstelling’, naar aanleiding van Koningen en Zonsopgang door Is. Querido. Hij
heeft daarin o.a. betoogd: ‘Een schrijver behoeft zich niet aan voorschriften gebonden
te achten, maar de criticus is niet vrij, want hij vertegenwoordigt het artistiek geweten
van de gemeenschap. Een onbeduidend of slecht geschreven boek is minder
schadelijk voor de cultuur van een land, dan een blinde critiek. Geen verhaal of
artikel verschijnt dat niet voor velen zijn nut kan hebben. Er zijn menschen, die
genieten van de Sinclair's grappigheden of leeren van de wetenschappelijke snippers
uit een Zondagsblad. Maar een critiek die vergeet wat in de kunsten bereikt is en
een minderwaardig boek prijst als een mees-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

54
terwerk, verlaagt den standaard van voortreffelijkheid en ontwricht het nationaal
oordeel - wat voor een vormende litteratuur als de onze een ramp is. In elke
beschavingsphase, die zich van de oude wetten heeft bevrijd, maar het nieuwe
evenwicht van het algemeen gevoelen nog niet heeft gevonden, is er een zeer
werkelijk gevaar dat door de verwaarende opvolging van proefnemingen en strijdige
theorieën de eeuwig menschelijke verlangens schuil gaan, die de diepe grondslagen
zijn van alle waarachtige en standvastige kunst. Dat gevaar bestaat niet in een
gemeenschap, waar zich het drama of de architectuur langzaam, zonder stoornis
uit bescheiden beginselen tot groote volkomenheid heeft ontwikkeld. Het is licht te
begrijpen, waarom in het Engeland van Elisabeth, of het Athene van Pericles, of in
Japan vóór de Europeesche invasie critiek overbodig was: iedere beginneling had
den standaard van een grootsche traditie voor oogen. Maar de nieuwe Hollandsche
letterkunde vond weinig voorbeelden om als standaard te dienen en is er nog niet
in geslaagd, een nieuwe school te vormen met algemeen erkende opvattingen.
Allerwegen wordt nog geëxperimenteerd, en steeds formuleeren kleine groepen
letterkundigen hun idealen in nieuwe tijdschriften. Van den aanvang af zijn werkwijzen
en grondstellingen verdedigd en bestreden met een bruutheid, die vaak in de grofste
persoonlijkheden ontaardde; van den aanvang ook hebben coterieën het werk van
hun leden geprezen met overdrijving, die even onwaardig was als hachelijk voor
ons nationaal inzicht. Meer dan ooit hebben wij thans in Nederland behoefte aan
belezenheid en onpartijdige beoordeelaars, die niet alleen een kunstwerk op zich
zelf weten te verstaan, maar ook zijn betrekkelijke waarde kunnen bepalen
vergeleken met de scheppingen der groote meesters uit oude tijden en vreemde
landen. Die alleen kunnen ons genezen van onze chauvinistische zelfoverschatting.
De nieuwe Nederlandsche letterkunde is nog in haar kindsheid. De groote pioniers,
evenals van de schilderkunst, schijnen te rusten, en de jongere talenten zijn
schaarsch. De nieuwe taal is nog niet gevormd. In de groot-epische poëzie is niets,
in de dramatische poëzie zeer weinig tot stand gebracht. Wij hebben niet veel litterair
geschiedkundig of litterair wijsgeerig proza en geen groote levensbeschrijvingen;
de wijze critiek is zeldzaam; onze wetenschappelijke werken worden geschreven
in een taal, die erbarmelijk is naast “De Sterrenhemel” van Kaiser, of “De Bodem
van Nederland” van Staring; de journalistiek is slordiger en oppervlakkiger dan die
der vorige generatie.
Er is sedert 1880 zeer veel verdienstelijk werk gedaan in verzen en in romankunst,
maar geen dichter of romancier van de eerste grootte is bij ons aan te wijzen, zelfs
geen baanbreker van den tweeden rang, zooals Chateaubriand of de Quincey, die
de menschelijke ziel waarlijk nieuwe organen hebben gegeven, waardoor
onvermoede gebieden aan ons zijn geopenbaard. En de critiek, die deze dingen
voorbijziet en de middelmatigheid in hyperbolen prijst, verloochent haar heilige
functie en bewijst een land, dat voornamelijk in kunsten en wetenschappen wenscht
uit te munten, den slechtst denkbaren dienst’.
‘Mijn meening is vrijwel de zelfde gebleven na die zes jaar. Ik geloof dat we leelijk
aan het zakken zijn en weer precies hetzelfde doen als vóór '80. We vervallen weer
in stereotiepe beeldspraak. De wetenschappelijke werken worden nog in slecht
Hollandsch geschreven en boeken als van Huizinga zijn zeldzaam. Wij zijn zoo blij
geweest in '80 met de ontdekking van het sensitivistische proza, wat de Engelschen
“impassioned prose” noemen, dat wij het zijn gaan gebruiken als materie voor allerlei
litteraire dingen. Het is voortreffelijk voor klein werk, voor kleine poëzie, uitstekend
zelfs voor de essay, zooals van Deyssel schreef, geknipt voor de novelle, maar men
kan er geen langere werken in schrijven. Zoodra daar het verstand bij komt, b.v. in
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

een epos, zoodra men geschiedenis gaat schrijven, wordt zooiets ondragelijk om
te lezen, vind ik.
Ik geloof dat de Hollandsche litteratoren te weinig litteraire belezenheid hebben.
Het klinkt misschien gek, maar toch is het zoo, want iemand, die de groote werken
van het verleden kent, zal het niet in zijn hoofd krijgen om in zulk proza een groot
werk te schrijven. Daar moet je simpele en krachtige taal voor gebruiken.
In lyriek zijn we rijk. Dat is onze tijd; lyrisch zijn we in zekeren zin allemaal. Ik
zou zoo graag willen dat een Hollander een epos schreef. Ik weet wel, dat het niet
op de hoeveelheid aankomt, dat een camée even belangrijk als een marmergroep
kan zijn, toch ben ik voor een marmergroep.
Toen ik dat artikel over Querido zou gaan schrijven, zei ik tegen mezelf: “Past het
je wel over hem te schrijven? Je hebt zelf niets gedaan.” Laat ik er aan toevoegen,
dat er geen rancune achter zat, zooals ik wel eens heb hooren vertellen. Querido
heeft waardeerend over mij geschreven. Het was eenvoudig een opdracht van de
Gidsredactie en ik had zooveel goeds over dat boek gehoord, dat ik dacht: Nou krijg
ik een kunstwerk te lezen. Ik heb toen oprecht mijn meening gezegd, en elken regel,
dien ik schreef, kan ik voor mijn geweten verantwoorden. Nu ik in een krant ga
schrijven zal ik algemeener en niet zoo scherp kunnen zijn’. ‘Acht u de journalistiek
nog zoo slordig en oppervlakkig?’
‘In het algemeen: ja. Ik weet wel dat aan een krant alles gehaast gaat, maar in
een hoofdartikel
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

55
komen zelfs slordigheden voor. Dat is toch niet noodig. Wij Hollanders zijn zoo
gemoedelijk, maar mijn hemel, we kunnen ook wel een beetje waardig zijn. We zijn
gemoedelijk, zelfs in ons litterair peil, en die gemoedelijkheid hebben we ook in de
krant. We zakken zoo graag af, en dat moeten we voorkomen, ook in de krant’.
‘Hoe denkt u over ons tegenwoordig tooneel?’
‘Daar heb ik geen oordeel over. Ik heb heel weinig tooneel gezien. In Engeland
werken van Shakespeare, en hier af en toe belangrijke stukken, maar verder niet.
Ik kom er dus frisch en onbevangen tegenover te staan. Ook in het algemeen
tegenover de jongere litteratuur’.
Daarmee was ons gesprek, dat veel tijd in beslag genomen had, ten einde. Ik
maakte dan ook mijn verontschuldiging aan den heer Hopman en ging haastig naar
den Haag terug.
G.H. PANNEKOEK Jr.
27 Februari 1927.
Dr. Hooykaas en de Oidipoesopvoering te Arnhem
HET is altijd een genoegen met mannen te spreken over hun vak of beroep, als zij
dit oprecht genegen zijn.
Wie komt uit de materialistische sfeer van het dagelijksche leven, waarin de
begeerten de leegte moeten vullen van een algemeene geestelijke onverschilligheid,
voelt pas hoe verkild hij is, wanneer hij den weldadigen invloed ondervindt welke
uitgaat van de gestadige stille geestdrift van den werker voor een nobel ideaal.
Deze gewaarwording ondervonden wij toen wij gezeten waren in het studeervertrek
van Dr. Hooykaas, om hem te interviewen naar aanleiding van de opvoering van
Oidipoes, die in December in den Stadsschouwburg te Arnhem heeft plaats gehad.
Het was met liefde en toewijding dat hij ons begon te vertellen van de motieven,
welke hem hadden genoopt tot zijn voortreffelijken arbeid, en van de beteekenis
die deze kon hebben voor het onderwijs, het tooneel en voor de verbreiding van de
klassieke beschavingsidealen.
Voor het onderwijs schijnen mij deze voorstellingen van groot belang, zeide Dr.
Hooykaas, omdat zij geheel in de lijn liggen van de beginselen, waarnaar het
onderwijs in de klassieke talen tegenwoordig wordt gegeven.
Vroeger werden de Grieksche treur- en blijspelen voornamelijk grammaticaal
behandeld. Vooral streefde men er naar om bij de leerlingen een zuiver taalbegrip
te vormen en daartoe werd dan dikwijls een vol uur gebezigd voor een stuk Grieksch
proza of poëzie van 10 à 15 regels, dat haarfijn werd uitgesponnen en uitgeplozen.
Op deze wijze werd het zelfs den begaafdsten leerling onmogelijk gemaakt het
geheel te overzien. Zijn aandacht ging geheel op in de beschouwing van het detail.
Dit kwam hem zoo dicht onder de oogen, dat hij daarnaast en daarachter niets
meer kon onderscheiden. De bedoeling van den dichter, zijn visie, de geestelijk en
artistieke eenheid zijner schepping gingen voor hem te loor.
En bovendien veroorzaakte dit onderricht, dat zich zoo eenzijdig richtte tot de
intellectueele bevattelijkheid, en geen contact zocht met de begaafdheden waaruit
geestes- en zieleleven dooreengestrengeld opbloeien, een dikwijls niet geringe
verveling.
Met dit systeem heeft men gelukkig gebroken. Tegenwoordig wordt niet langer
uitsluitend wetenschappelijk-analytisch geleeraard.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Aan het aesthetische en cultuur-historische element wordt nu zooveel aandacht
geschonken, dat de leerling een gedeelte der Grieksche litteratuur als een eenheid
kan ervaren en met de taal zich ook de schatten van de Grieksche cultuur eigen
maakt.
Maar het lezen van de Grieksche tragedie's in haar geheel is nog niet voldoende
om ons van het wezen dezer klassieke kunstwerken te doordringen. Ze werden
geschreven om te worden gespeeld en kunnen dus alleen door een opvoering
geheel tot haar recht komen.
Het voor het theater geschreven woord wordt slechts tot leven gewekt wanneer
het gebracht wordt in de plastische sfeer.
Van het oogenblik, dat men begint aan de reconstructie van het theaterstuk ervaart
men dan ook pas goed hoeveel men al doende nog te leeren heeft. Men wint een
dieper inzicht in de structuur van het stuk en verkrijgt grooter waardeering voor de
details en finesses.
Bij elke overwonnen moeilijkheid worden wij dan met voldoening gewaar, dat wij
een barrière, welke ons scheidde van een juist begrip der tragedie, achter den rug
hebben.
In dit opzicht hebben wij bij de opvoering van Oidipoes veel te danken gehad aan
de regie en de leiding van van Dalsum. Geleid door zijn intuïtieve en fijnzinnige
kunstenaarsnatuur en zijn theaterervaring slaagde hij er in voortdurend nieuwe
schoonheden bloot te leggen.
Maar hoe was het mogelijk, vroegen wij, tot een
voorstelling te komen, die meer was dan een tot in de
schouwburgzaal voortgezet onderwijs, en wel een
gebeurtenis op het gebied van de kunst van het tooneel?
Het waren toch slechts zeer jonge en ge-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

56
heel onervaren krachten die te uwer beschikking stonden.
De heer Dr. Hooykaas glimlachte vergenoegd als vroeg hij: Gelukken dan niet
alle dingen, wanneer men toewijding ontmoet? Maar de woorden die omschrijven,
klinken altijd nuchterder dan de eerste milde gedachte waaruit zij voortvloeiden.
De Nederlandsche Gymnasia, zoo vertelde dus Dr. Hooykaas rustig, hebben van
Sept. tot Dec. in overgroote meerderheid Oidipoes gelezen, van de tachtig zeker
zestig.
En niet alleen de zesde klasse maar ook de vijfde hield zich er mede bezig, op
vrije middagen.
Het eerste noodige: een intelligent publiek, dat passief aan de opvoering zou
deelnemen, werd op deze wijze gevormd.
In Nederland 500, in Amsterdam alleen niet minder dan 50 gymnasiasten en
verschillende leeraren hielden er zich mede bezig.
Vrees, dat onze opvoering in de ijle wezenloosheid van een niet begrijpend publiek
te loor zou gaan behoefde er dus niet te bestaan.
Maar die voorbereiding was dan ook noodig.
Immers, het is gebleken, dat leeraren die zich niet hadden ingewerkt, de
voorstelling niet konden volgen, terwijl leerlingen die dat wèl hadden gedaan, daar
zeer goed in slaagden.
Dit is begrijpelijk.
Wij kennen het Grieksch alleen van gezicht, de dichtwerken prenten zich visueel
in ons geheugen, en dringen niet verder door dan het intellectueele plan. Als wij
deze tragedie's echter hooren, dan krijgen ze voor ons een nieuwe eigenaardige
bekoring. Ze worden immers door andere zintuigen overgebracht en wij ervaren
hetzelfde in een anderen toonaard.
Maar bovendien geraakt de taal door de opvoering uit het platte vlak, wij zien
perspectief, en in de derde dimensie bezien, merken wij aan de tragedie de facetten
welke ons vroeger verborgen bleven.
Maar om zoo diep te kunnen doordringen moet men den tekst door en door
kennen, en meer nog. Vroeger hoorde men vaak betoogen, dat de leerlingen een
opvoering in het Grieksch toch niet zouden begrijpen, maar gelukkig is de onjuistheid
van deze veronderstelling in de practijk duidelijk gebleken.
Foto N.V. Vereen. Fotobureaux, A'dam
Teiresias kondigt Oedipus zijn ongeluk aan.
Toch was dit oordeel verklaarbaar aangezien zelfs vele leeraren, die de opvoering
van Antigone hadden bijgewoond, niet in staat waren geweest haar te volgen. Men
was, de een meer de ander minder, ontmoedigd, maar de opvoering van Oidipoes
heeft het vertrouwen hersteld. Na een behoorlijke voorbereiding, waaraan vele
rectoren en leeraren van gymnasia van harte hebben medegewerkt, ben ik overtuigd,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

dat de opvoeringen van Grieksche tragedies in de oorspronkelijke taal, door leeraren
en leerlingen niet alleen worden begrepen, maar dat zij hun bovendien nog kunnen
geven een waar en edel kunstgenot.
Het algemeen oordeel is dat de geest van het Grieksche
tooneel bij de opvoering geheel tot zijn recht kwam. Waaraan
schrijft u dit toe?
In de eerste plaats aan de toewijding van spelers, koren en figuranten, die met
geestdrift hebben gewerkt, ja zelfs met naijver.
Een treffend voorbeeld bleek uit het verzet van de leerlingen van de klasse A,
toen wij een van klasse B. de open plaats van bode moesten laten innemen. En de
a.s. medicus van zijn kant maakte er een eerezaak van: hij studeerde zijn rol stevig
in en werd een der voortreffelijkste krachten.
Die ijver tot op den naijver toe, komt ook het onderwijs weer ten goede, hij wekt
individueele geestdrift en geeft tegelijk de aanmoedigende zelfvoldoening eigen
aan collectieven arbeid voor een gemeenschappelijk doel.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

57
Foto N.V. Vereen. Fotobureaux, A'dam
Oedipus beklaagt het toekomstig lot van zijn dochtertjes.
Ook op het karakter van de jongens, die zich voor de eerste maal voor een ernstige
taak zagen gesteld, hebben deze opvoeringen een gunstigen invloed.
Dat bleek mij wel het best uit een geestdriftigen brief van den vader van den
aanstaanden medicus, die zich niet alleen verrukt toonde over de belangstelling
welke bij zijn zoon was gewekt voor het Grieksch, maar ook over het zelfvertrouwen
en de vrijmoedigheid welke deze had getoond.
Maar, zeide Dr. Hooykaas, met geestdrift alleen waren wij er niet gekomen: er
moest geoefend worden en gerepeteerd.
Er is gewerkt, hard gewerkt.
En misschien zijn het nog niet eens zoo zeer de herhaalde repetities geweest,
die onze voorstelling, zooals u zegt, tot een gebeurtenis hebben gemaakt, welke
zelfs de kenners van het tooneel onder den indruk bracht en een van Dalsum
ontroerde.
Onze gymnasiasten hebben iets in hun spel gelegd, dat de beroepsacteurs moeilijk
uit den tekst hadden kunnen halen: den Griekschen geest.
Door veel lezen hebben zij zich daarvan bij intuïtie doordrongen, zij leefden enkele
maanden met hun gedachten in een Grieksche wereld, en wat het koele verstand
niet kon vatten, dat leerde hun onderbewustzijn uit den vertrouwelijken omgang met
den Griekschen geest.
Zoo konden zij zich losmaken van de huidige maatschappij met haar tradities,
vooroordeelen en gewoonten, die ons inzicht in de klassieke beschaving
vertroebelen.
De Grieksche sfeer, die het gymnasiaal onderwijs hun in vorige jaren verschafte
en die zij in het bijzonder zich de laatste maanden indronken, verdrong de moderne
mentaliteit vrijwel geheel.
Daardoor werden zij ten laatste in staat gesteld dien avond in den
stadsschouwburg van Arnhem als zuivere media ons verloren nuances van de
schoonheid van Sophocles' werk te ontdekken, die langs den weg der analyse niet
teruggevonden konden worden. De creaties van Royaards en Bouwmeester waren
uiteraard voortreffelijk, maar zij hadden daarbij toch het gebrek op-endeop
modernistisch te zijn. Dit gevoel ik na onze opvoering van Oidipoes sterker dan ooit
te voren.
Ik zou, dat moet u begrijpen, niet willen zeggen dat de Grieksche sfeer geheel en
al is weergegeven, maar wel ben ik overtuigd, dat wij ze dichter hebben benaderd.
Echter, wij hebben ons zelf aan eenige ketterijen moeten schuldig maken. Zoo
was het natuurlijk onjuist dat het koor van 15 mannen door meisjes werd vervangen,
maar Sophocles zelve zou het wellicht wel verontschuldigen in onzen tijd, waarin
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

de vrouw is geëmancipeerd en er op onze gymnasia naast de jongens ook meisjes
als leerlingen zitten. Die moeten eveneens haar deel hebben aan dit werk dat in
zekeren zin toch altijd als een schoolwerk moet worden beschouwd en in de
schooluren werd voorbereid met de geheele klasse, en daarom moesten wij in dit
geval van de klassieke traditie afwijken. En verder was daar de muziek. Wij hadden
het groote geluk de medewerking te verkrijgen van een kunstenaar als den heer P.
van Westrhenen, die bij zijn gaven als scheppend kunstenaar ook nog door zijn
groote klassieke éruditie de qualiteiten bezit om hierbij zijn taak voortreffelijk te
vervullen.
Ook deze musicoloog, die vlot Grieksche verzen schrijft, en dus nog altijd tot in
de sfeer van de Grieksche tragedie gemakkelijker dan anderen vermag door te
dringen, leefde zich, voor hij zijn arbeid begon, door zijn studie geheel en al in den
geest van ‘den Oidipoes’ in en zette zich daarna aan de compositie van de koren,
welke hij schreef in de oude Grieksche maatverdeeling.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

58
Maar ondanks alle talent van den heer van Westrhenen, ondanks zijn
onweersprekelijk succes en de vele waardeering die hij ondervond, kan men toch
niet meer zeggen, dan dat hij den geest van deze tragedie zoo dicht als mogelijk
nabij is gestreefd. Hoe ver de afstand nog is, zal niemand ooit kunnen zeggen, maar
wel geloof ik te mogen aannemen dat wij veel dichter bij Sophocles zijn gekomen.
Wij hebben immers nieuwe schoonheden ontdekt.
Hoe is u eigenlijk tot het opvoeren van de Antigone en
Oidipoes tragedie's gekomen.
Zooals u weet, is het opvoeren van Grieksche tragedie's geen Nederlandsch
monopolie. Naarmate de nieuwere opvattingen omtrent het onderwijs zich baan
braken, ging men er overal toe over. Duitschland, Engeland en Amerika kenden
reeds lang dergelijke schoolvoorstellingen, die werden gegeven door gymnasiasten
en studenten.
En toen wij dan ook bij de opvoering van Oidipoes onze collega's uit de
Rijnprovincie uitnoodigden, schreef men ons van het Emmeriksche ‘Staatliches
Gymnasium’ terug, dat men gaarne de uitnoodiging zou aannemen, maar dat men
er dan op rekende, dat wij tien dagen te voren hunne gasten zouden zijn, om de
opvoering bij te wonen van Oidipoes, die daar in het Duitsch zou worden gegeven.
Vooral in Engeland en Amerika leenden de omstandigheden zich beter tot het
geven van dergelijke uitvoeringen dan hier. De student leeft daar gebondener en
meer in gemeenschap, zoodat de organisatie daar gemakkelijker wordt tot stand
gebracht dan bij ons.
En zoo was het mogelijk, dat in Amerika Oidipoes reeds in 1882 door de leerlingen
van de Harvard University te Cambridge (U.S.) in het Grieksch werd opgevoerd en
niet minder dan zes maal voor volle zalen van meer dan duizend toeschouwers.
Ten onzent heeft Dr. M.B. Mendes da Costa in Dec. 1885, als jongeman nog, een
opvoering gegeven met gymnasiasten en studenten.
En onze Nederlandsche regisseurs en tooneelspelers maakten hier verder de
Grieksche tragedie populair. Dit heeft natuurlijk voor ons werk groote verdiensten
gehad, maar ons doel moet toch blijven opvoeringen voor en door de school
Een zestal jaren geleden nu stelde de jonge G.J. Goedhart, thans een der
hoofdredacteuren van De Telegraaf, mij voor samen te werken om een Grieksche
tragedie te doen opvoeren.
Ons oog viel op Boutens' overzetting van de Electra.
Maar toen wij de materieele middelen bijeenzochten welke noodig waren om de
uitvoering mogelijk te maken, kwamen wij terecht bij Mr. Dr. R.J. de Visser, die zich
wel dadelijk zeer ingenomen toonde met ons plan, maar die voor en aleer hij ons
met een belangrijke bijdrage wilde steunen een voorwaarde stelde.
De uitvoering zou in het Grieksch moeten geschieden.
Wij zijn er hem nu nog dankbaar voor, want zij bracht ons tot de opvoering in het
Grieksch van Antigone, waarbij Goedhart leidde, souffleerde en organiseerde wat
en waar hij kon, overal was en alles scheen te doen.
En Antigone wees ons weer den weg voor de opvoering van Oidipoes, waarbij
wij profijt konden trekken van hetgeen wij bij onze eerste poging hadden geleerd.
Wij hebben ons beter voorbereid, zoowel de toeschouwers als de uitvoerders.
Meent u, dat deze opvoeringen nog invloed kunnen hebben
op de verbetering van ons Nederlandsch tooneel?
In ieder geval hebben zij reeds het bewijs kunnen leveren, dat het tooneel
meerdere inspanning van de toeschouwers kan vergen dan gewoonlijk wordt
verondersteld.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Trouwens wij volgen in dit opzicht de lijn die door Royaards reeds was
aangegeven, en wij helpen een publiek kweeken voor een beter tooneel, dat cultureel
bevrediging kan en moet schenken.
In zekeren mate zult u uw arbeid dus tevens willen
beschouwen, als een critiek op het tooneel onzer dagen,
dat maar al te veel society-stukjes en oude of moderne
draken op de planken doet zien.
Het leveren van een critiek heeft zeker niet in onze bedoeling gelegen en ik zou
het als een compliment willen beschouwen, dat u ons werk zoo opvat, maar te hard
mag men m.i. het moderne tooneel niet beoordeelen. Het wordt uit overwegingen
van financieelen aard wel gedwongen te voldoen aan den lagen smaak van het
publiek, maar het wil zeker beter. Maar als wij er inderdaad nu een weinig toe hebben
medegewerkt om een betere traditie te helpen vestigen bij het publiek dan kan ik
daar niet anders dan verheugd om zijn.
En welke waarde hecht u zelve nu aan dergelijke
opvoeringen voor de verbreiding van den klassieken geest
onder ons volk?
In de eerste plaats kunnen onze gymnasiasten daardoor met de beoefening van
de Grieksche taal ook dieper doordringen in den Griekschen geest. Zij zullen een
beter inzicht krijgen in hun eigen beschaving als zij die aan de Grieksche kunnen
toetsen.
Zij, en door hun woorden en daden ook velen die niet in staat zijn direct met deze
beschaving kennis te maken, zullen er duurzame profijten van trekken.
Het zal voor velen ook een tegengift zijn tegen sommige platheden van onzen
tijd.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

59
En niet alleen de gymnasiasten maar ook oud-gymnasiasten zijn er door deze
opvoering toe gebracht het Grieksch weder te gaan bestudeeren.
Een hoogleeraar in de rechten heeft er zich zelfs een studie van vier maanden
voor getroost.
Door de belangstelling, die ik uiteraard het best heb kunnen opmerken en taxeeren,
ben ik overtuigd dat een opvoering van een Grieksch treurspel er toe medewerkt
om de belangstelling van het geestelijk beschaafde publiek op te frisschen.
En dit is van groot belang nu de nivelleeringszucht van onzen tijd, gepaard aan
een te verregaand materialisme en vooral gebrek aan cultureel instinct, leidt tot
miskenning van de schatten der oude beschaving. Nú vooral dienen wij de liefde
voor het Grieksch zooveel mogelijk aan te kweeken.
Daardoor zal de buitenwereld tevens den indruk verkrijgen, dat deze oude taal
zijn bewonderaars en toegewijden bezit.
Vindt u dit niet een propaganda van de beste soort, nu er een strooming bestaat
om de gymnasia te doen vervallen? Zoo toonen wij die wereld, die ons meent te
kunnen negeeren, dat wij er nog altijd zijn.
En al was dit nu niet mijn doel, ik zie het gaarne als gevolg.
En wat zijn nu uwe plannen?
Die staan niet vast. Wel ben ik overtuigd, dat Oidipoes zoo spoedig mogelijk door
een nieuwe opvoering van een Grieksche tragedie in het Grieksch moet worden
gevolgd, en het zou m.i. wenschelijk zijn, de tusschenpoozen zoo gering te doen
zijn, dat elke gymnasiast, voor hij het gymnasium verlaat, in staat is geweest een
uitvoering met kennis des onderscheids te volgen.
Maar ik meen dat nu eens een der andere gymnasia het initiatief moet nemen.
Het wordt te bezwaarlijk als altijd hetzelfde zich daarmede moet belasten. Het
gaf ons niet alleen veel werk, maar het is bovendien, daar de klassen niet groot zijn
hier, steeds moeilijk om de benoodigde krachten te vinden.
Wel zal ik, als de klassen er zich toe leenen, bij het onderwijs steeds coupures
en koren laten uitvoeren, maar verder geloof ik dat het nu beter is maar eens af te
wachten of scholen, waar 90 à 100 of meer leerlingen zijn, onze taak zullen
overnemen.
En dat het initiatief van anderen kan slagen, bewijzen de vele brieven van
instemming, die mij na de opvoering van Oidipoes zijn toegekomen.
Persoonlijk heb ik dus op het oogenblik geen plannen voor de toekomst, maar ik
hoop en vertrouw, dat anderen nu plannen zullen maken.
En wij, die van nabij het werk van Dr. Hooykaas en zijn medewerkers hebben kunnen
volgen en waardeeren, gelooven, dat onze rectoren en gymnasiasten hem, nu het
pionierswerk is verricht, niet in zijn verwachtingen mogen teleurstellen.
A. BESNARD
Een nieuw Friesch tijdschrift
SAMENGEDRONGEN op een schiereiland tegen de Noordzeekust, hebben de
Friezen de eeuwen door hun raszuiverheid kunnen behouden. De ‘zuiverste der
Germaansche stammen’ heb ik het ergens hooren noemen. Dat zeer speciaal
bestaan als apart ras bracht mee, dat de Friezen altijd duidelijk te herkennen en te
onderscheiden waren van andere volken en stammen. Door het historisch beloop
is Friesland een onderdeel geworden van een staat, die zich schiep door de
grandioze kracht van een naburigen stam, in een tijd dat de Friezen, hoezeer van
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

nature een oerkrachtig menschenslag, onmachtig waren zichzelf te zijn in alles, ook
staatkundig, of zelf de leiding te hebben.
De Friesche houding ten opzichte van het staatsverband is vrij koel. Koninklijke
défilé's en dergelijke kunnen natuurlijk bij de schare wel geestdrift wekken, maar
dat maskeert slechts het feit dat de Fries in 't algemeen weinig voor ‘het Hollandsch
regiem’ voelt. Hij zou evenveel kunnen gevoelen voor een groote Germaansche
Gemeenschap. Ten tijde eener (fictieve) toekomstige, onweerhoudbare, zegevierende
opvaart van Duitschland naar de opperste plaats in de wereld, zou hij wellicht met
geestdrift zijn plaats in de gelederen van de Germanenstammen innemen. De
Duitsch-Germaansche gedachte geeft hem gelegenheid om de koninklijke
heerscherseigenschappen, in zijn geest sluimerend, te ontwikkelen, zijn heroische
vermogens te ontplooien, een gelegenheid, die het machteloos geworden en
verstorven Holland hem onthoudt. Aan de expansieve, explosieve krachten van den
Frieschen geest kan de Groot Germaansche idee vaandel en richting verschaffen.
Tot nog toe evenwel wordt de richting-scheppende en energie-leidende
doelbewustheid gemist, die noodig is om tot een grootsch en glorierijk bestaan te
komen. Er wordt wel veel gekakeld over een ‘Friesche cultuur’, in de historie gegroeid
en thans het kostbare bezit der huidige geslachten, maar waar is die dan? Bestaat
zij in de volkszeden en gewoonten van speciaal-Friesch karakter, volkssagen, het
oud-Friesche recht, hier en daar een locale, sterk gekleurde bestaansduidelijkheid
in de oude Friesche stadjes Hindeloopen, Stavoren, Sloten, een eigen literatuur,
enz.? Als men dit alles de Friesche cultuur wil noemen, is het wel een poover bezit.
Zoo
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

60
iets kan natuurlijk iedere landstreek ter wereld uit haar historie verzamelen.
En dan de tegenwoordige Friesche cultuur of zelfs maar de bestaansmogelijkheid
ervan!? Dat waarin het leven het hevigst zich uit, de meest opvallende verschijnselen
uit het leven, is een schepping van de algemeen Westersche beschaving. Gonst
en laait de electrische centrale in Leeuwarden anders dan in eenige andere stad
ter wereld? Zijn de verkeersverrijzingen, de stations, het dienstsysteem der treinen,
de locomotieven, ijzeren krachtsorganen, de schuivende, gonzende auto in de straat
in iets apart Friesch-cultureel? De lichtreclames, luide aandachtsmagneten, doen
het in Leeuwarden evengoed als in al de moderne steden. En het
electrisch-klaterende straatbeeld verschilt niets van dat van overal elders. De
bioscopen draaien Amerikaansche films. - In één woord: geeft de werkelijkheid
tegenwoordig in iets ook maar in de verte het recht te spreken van een ‘Friesche
cultuur’?
En toch is het trotsche Friesche stambewustzijn, door de eeuwen heen aanwezig,
niet gedoofd. Het is integendeel de laatste decennia ontwaakt en in kracht en
doelszekerheid toegenomen. Waartoe dan? Het is misschien nog niets dan dit
elementair rassenbewustzijn, dat zich als ras ‘individueel’ voelt en apart, verder een
liefde tot de eigen taal en historie, wat tenslotte tot het streven leidt om het eeuwig
mensch-zijn te leven op eigen Friesche wijze. Ten opzichte van de
West-Europeesche geestesbestaanswijze wil het misschien beproeven, die op te
vangen en op eigen wijze te verwerken.
En de hoogste geesteswerkzaamheid van een ras kan tenslotte uit niet anders
bestaan dan uit de grondformule, het axioma: wij zijn van allen de volmaaktste uiting
van menschzijn, de besttoegerusten, de zedelijk-hoogsten, in alles de bekwaamsten
en de besten, geroepen om voorbeeld te zijn en leiding te geven, en om tenslotte
op alle gebied de hoogste zeggenschap en 't hoogst gezag te oefenen.
Daartoe maakte gedurende de laatste decennia de Friesche geest zich op en
rustte hij zich toe. De strijd voor het vrije Friesche bestaan op alle gebieden van het
leven begon en ontwikkelde zich binnen enkele jaren tot een respectabele beweging.
De atmosfeer van den Frieschen geest te scheppen, de nuance van het Fries-zijn
uit te leven, de hoogste geestelijke functies op de beste wijze bestaan te verschaffen,
de literatuur en al de facetten van den geest tot uiting en bloei te brengen, ziedaar
dan ook het klaarblijkelijke doel van het nieuwe Friesche tijdschrift ‘de Holder’, dat
het vorige jaar is begonnen te verschijnen.
Ik geloof in dit tijdschrift eenige verwantschap met ‘de Stem’ te kunnen bespeuren.
Het is tenminste een verschijnsel in het Friesch-litteraire leven (dat altijd zich een
afspiegeling van het Hollandsche heeft getoond) dat annex is met het ontstaan van
‘de Stem’. In de vaak ordelooze en banale literatuursfeer, waarin geen richting haast
meer viel te bekennen, of liever die in al te veel richtingen uiteenviel, een nieuwe
kern te zijn, waarrond zich de beste krachten van den geest kunnen kristalliseeren,
een nieuw waardig geestesleven te scheppen, een nieuwe stijlvolle edele houding
aan te nemen, kringen te scheppen van de ‘besten’ der menschen, ziedaar de
bedoeling en het pogen van beide tijdschriften. In het ordinaire, plebeïsche rumoer,
waarin het geestesleven dreigde te ontaarden, opnieuw de edele waardigheid van
den geest te demonstreeren, was het doel van ‘de Stem’. Coster en Havelaar hebben
inderdaad een eerbiedwekkenden stijl van leven weten tot uiting te brengen. Als
algemeene geestesdaad zullen deze verdiensten in de toekomst aan ‘de Stem’
moeten worden toegekend.
En bij dit nieuwe Friesche tijdschrift eenzelfde verschijnsel, zij 't voorloopig in
zwakker vormen. In rustige waardigheid, in bescheidenheid, soberheid en grootschen
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

eenvoud beproeft zich een aristocratische geest vorm, stijl te geven, zooals dat aan
Coster in zijn tijdschrift is gelukt.
De uiterlijke verzorging is bijzonder goed. In een schoon gewaad biedt zich
maandelijks het geschriftje aan. De materieele verzorging staat op een hoog peil.
Van den inhoud der eerste maanden geef ik een kort overzicht. R.P. S(ybesma) 1)
geeft nu en dan gedichten, waarvan enkele visioenaire gedeelten treffen, benevens
boekbeschouwingen, de laatste in een breeden, superieuren, voornamen toon
gehouden. J.H. B(rouwer) toont zich een echt dichter in een schilderende uitbeelding
der omgeving (bijv. ‘Printsje’, dat als een ouderwetsch geschilderd beeldje is) en
een bekoorlijke melodieuse zangerigheid (zooals ‘Swalkerssankje’). In zijn laatste
vers doet hij zich weer kennen van een nieuwe zijde, door een gezicht te geven op
een markant geval uit de wreede werkelijkheid, waarbij hij blijk geeft van een diep
‘sociaal’ medegevoel en deernis. In ‘Spangea’ van J. J(ansen) is nog een invloed
merkbaar van Bellamy's ‘Roosje’. Van H. P(iebinga) trekt mijn aandacht nog een
teeder, weemoedigverdroomd minneliedje, een ‘serenade’. Van de verdere breede
rij dichters (het gedicht overheerscht tot nog toe in het tijdschrift) zijn er nog enkele
goede verzen, die over 't algemeen zich kenmerken door een schouwen en zich
verdiepen in de natuur en het landelijke. Ook zijn er zeer middelmatige verzen,
1) Waarom die ellendige initialen?! Telkens moet men terugslaan naar de omslagpagina om te
weten te komen wie thans aan het woord is. Een paar lettertjes laten zich lang zoo goed niet
in het geheugen vastleggen als een naam. De literatuur is toch de uittng van persoonlijkheden
en die persoonlijkheden moeten toch een naam hebben! Dit moet veranderen!
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

61
die in niets de publicatie in druk rechtvaardigen. We kunnen natuurlijk over al deze
beginnenden nog moeilijk een oordeel neerschrijven, daar wij slechts eenige proeven
tot nog toe zagen; misschien krijgen wij gelegenheid er later op terug te komen.
Van de novellen zijn er enkele goede te noemen, zooals ‘Brilloft’ van B. T(uinstra)
een teedere weergave van het kleine simpele zieleleven van een oudje, peinzend
en droomend over vervlogen dagen, temidden van het fijn geschilderde landschap.
In zijn laatste schets is hij weer veel zwakker: het weergaloos onbelangrijke gepieker
van een paar oude menschen, het gevaar van onbelangrijk peuterwerk, waaraan
dit soort realisme altijd bloot staat. Het langere stuk van K. B(rolsma): ‘As de bern
noch eris by elkoar komme’ is in sommige gedeelten verdienstelijk.
E.B. F(olkertsma) geeft een vertaling van Augustinus' ‘Belijdenissen’, in bijna
ieder nummer vergezeld van omvangrijke verklaringen betreffende zijn vertaalwijze.
Hij schijnt zijn taak wel héél serieux op te vatten!
Zeer bijzonder en merkwaardig zijn de kritische bijdragen van E.B. F(olkertsma).
Hier wordt kritiek gegeven op de beste wijze. Een waarlijk leidende en opbouwende
kritiek, die het object werkelijk de goede richting wijst. De kritiek op Kalma is waarlijk
meesterlijk. En niet alleen de schrijvers worden beoordeeld, maar ik vond ook een
staaltje van kritiek op het leven en de daden van zijn volk, zooals men zelden kan
aantreffen in de literatuur. In Holland bijv. zou zulks bepaald onmogelijk zijn. Hier
is iets van de oude profetische kracht van den bezielenden volksleider.
De bijdragen van Dr. Wumkes (‘Skied-letterkindiggrienmank’) behooren ten
eenenmale niet thuis in dit tijdschrift. Eenige reden waarom zij zouden kunnen
opgenomen zijn, kunnen wij niet bedenken. Het zijn tot nog toe totaal
onbeteekenende historische aanteekeningen, die voor den historievorscher als
details misschien hun waarde hebben, maar het publiek niet het minste kunnen
interesseeren. Met de vermogens tot dergelijke prestaties is men misschien geschikt
om het zeer gewichtige en overvloedig-bezoldigde ambt van bibliothecaris te
vervullen en misschien heeft deze gewichtigheid dan ook tot opname van deze
publicaties geïnspireerd. Of kunnen er nog andere redenen zijn? Er zijn eenige
goede houtsneden afgedrukt in het tijdschrift. Van E. vind ik een ‘Boom’ en een
‘Bootje aan den walkant’ met een frissche sappige verdeeling van zwart en wit. De
schuit onder den boom op het meer is daarentegen van een te fotoachtig effect,
zonder veel inhoud. ‘Gea’ van H. Mulders is mooi werk. Het zware middeleeuwsche
dorpswezen, dorpsgeest, doemt uit dit werk op.
S. VAN DER WERF
Het Nederlandsche ex-libris
IV Houtsnede, ets, litho, e.a.
WANNEER wij in het dagelijksch leven spreken van een ex-libris, dan bedoelen we
daarmede in den regel een afdruk van het origineele cliché, in welke hoedanigheid
dit dan ook in het leven is geroepen. Eenige diepere bezinning op dit punt is echter
nuttig, en het is goed, te bedenken dat een afdruk een beeld is, dat het eigenlijke
werk van den kunstenaar lang niet altijd gehéél zuiver weerspiegelt. Eén daad
slechts verrichtte hij, één werk, één schepping bracht hij voort en al het andere is
techniek. En dat bijwijlen afdrukken van dien eenen onveranderlijken grondvorm
onderling verschillen bewijst reeds, dat zij slechts als middel dienen om de
wezenlijkheid dier schepping te doen aanvoelen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Waarom wij nu ook aan déze zijde der zoo geliefde materie een beschouwing
wijden? Opdat zij, die zich een ex-libris willen doen ontwerpen, zich, indien dit mocht
noodig zijn, kunnen oriënteeren, zich een begrip vermogen te vormen omtrent de
mogelijkheden van uitvoering. Voorts om verzamelaars bij te staan in de beoordeeling
hunner collectie, kortom tot het aankweeken van eenigen althans elementairen
onderscheidingszin, waar deze mocht ontbreken.
Kennis van zaken leidt tot kieskeurigheid, tot behoefte aan verfijning en veredeling.
En ware zij steeds aanwezig geweest bij de eigenaars van een ex-libris, dan zou
dit zeker aan de artistieke waarde van de Nederlandsche boekmerken zijn ten goede
gekomen. Nog te veel wordt er geprutst door amateurs, nog te veel opdrachten
verleent men aan onbevoegden. Door hierop bij herhaling te wijzen zal wellicht eens
de vloed van onbeduidendheden worden gestuit.
De kern onzer taak is dan: hoe wordt het door den kunstenaar voortgebrachte
werk van eenheid in veelheid omgezet? Dit vindt plaats door het maken van
afdrukken en daarbij onderscheidt men: 1e hoogdruk, 2e diepdruk en 3e vlakdruk.
Evenzeer zouden we kunnen spreken van de directe methode, d.i. die, waarbij
de kunstenaar zelf het cliché maakt door de rechtstreeksche bewerking van het
materiaal (houtsnede, linoleumsnede, rubbersnede) en van de indirecte methode,
namelijk die, waarbij hij in het maken van het cliché wordt geholpen door een
fotochemigrafisch proces (lijn-ets, auto-typie, roto-gravure, enz.).
Hoogdruk is de oudste soort van druk. Het gedeelte, dat aanraking moet hebben
met het papier, staat in relief; de hooge deelen van het cliché drukken dus af. De
oergeschiedenis van deze druksoort is heel oud. Tot in het grijze verleden
teruggaande komen we dan bij de Chineesche houtplaatdrukken en bij den houten
metaalstempeldruk, de voorloopers van de gewone houtsnede. De in hout
gesneden stempels gebruikte men in Europa pas in de 7de eeuw, terwijl in de 12de
of 13de eeuw houtsneden voorkwamen, welke op verschillende stoffen werden
afgedrukt (op zijde, perkament, enz).
De houtsnede straalt volkomen harmonie af met de lettertypen en de geschiedenis
toont deze eenheid op treffende wijze aan. Want vóór de uitvinding der boekdrukkunst
sneed men de letters in hout, terwijl in hetzelfde plankje ook de illustratie was
uitgespaard. Zoo ontstonden de beroemde voorgangers der incunabelen, de
blokboeken of houtblokdrukken, waarvan de bekendste zijn de Apokalypse, de Biblia
Pauperum, de Ars moriendi. Zij zijn tot ± 1470 in ons land gedrukt.
Hoe verleidelijk deze stof ook is, inperking is hier het
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

62
wachtwoord en de verschillende procédé's kunnen verder ook slechts in vogelvlucht
worden beschreven.
Hoe gaat nu de kunstenaar te werk? Het blokje hout wordt eerst gepolijst en
geprepareerd en daarna ingesmeerd met krijt, opdat de daarop aan te brengen
teekening goed zichtbaar zij. Vervolgens wordt het overtollige hout weggestoken
en de figuur alzoo uitgespaard. Voor deze bewerking leenen zich verschillende
houtsoorten, doch het effect loopt soms zeer uiteen. Bovendien kan men het te
gebruiken vlak zoeken in de richting van de nerven dan wel dit loodrecht daarop
stellen. In het eerste geval spreekt men van langshout - en dit gebruikte men tot de
18de eeuw - in het laatste van kopshout (Hirnholz).
De afdruk dient de kenmerken van het materiaal te dragen. Toen dan ook, na
een heerschappij der kopergravure, aan het eind der 19de eeuw een nieuwe
hartstocht voor de houtsneê ontwaakte, namen de beoefenaars hun toevlucht tot
het langsperenhout. Zij hunkerden naar een rauwe reactie en kozen toen dit niet al
te meegaande materiaal, waarin zij met ongekende voldoening sneden. Men kan
gebruiken appel-, peren-, beuken- en lindenhout, kersen-, noten- en palmhout,
palissanderhout en andere soorten.
Bij het navorschen van de geschiedenis der houtsnede, zooals wij deze kennen,
wordt de belangstellende steeds naar Duitschland gevoerd. In tal van handboeken
kan hij bijzonderheden opdiepen omtrent het weergalooze werk van Albrecht Dürer,
Hans Holbein, Lucas Cranach, Wolf Huber, Hans Burgkmair, Hans Baldung Grün,
Albrecht Altdorfer, Aldegrever en nog vele anderen. De vroeg-rijpe Lucas van Leijden
maakte reeds in 1508, dus op 14-jarigen leeftijd, de eerste houtsnede; zij werd bij
Jan Severtsz in Leiden gedrukt.
Helaas kan ons land niet bogen op oude, in hout gesneden ex-libris en dit moet
wellicht worden toegeschreven aan de voorliefde voor de kopergravure, welke
bestond, toen het ex-libris hier goed-en-wel zijn intrede deed.
Het afdrukken van een houtsnede kan plaats vinden met de hand dan wel met
de machine. Handdrukken zijn verreweg te verkiezen boven machinedrukken, omdat
de loodrechte druk, met de hand aangebracht, gelijkmatig over de hooge
cliché-deelen kan worden verdeeld. Op deze wijze verkregen de Japanners de
mooiste houtsneden.
De populariteit van de houtsnede, vooral ook als integreerend deel der moderne
boekkunst, riep een schare van kunstenaars op en wanneer wij namen noemen als
Fokko Mees, B. Essers, Dirk Nijland, Jan Schonk, Jan Wittenberg, Chris Lebeau,
Jo Bezaan, G.P.L. Hilhorst, L.O. Wenckebach, Joan Collette, H. Jonas, Johan van
Hell, M.E. de Zaaijer, Karel van Veen, Jan Franken Pzn., dan zijn we ons van de
onvolledigheid dezer lijst welbewust.
Aan den schilder Karel van Veen danken we twee in perenhout gesneden ex-libris
van zeer bijzondere gestalte; een van beide is hierbij afgedrukt (afb. 1). Het stelt
zijn broer, Dik van Veen, voor als tooneelspeler in de rol van Pierlala (een dichter)
in Bernard Canter's Poppenkast.
Hoe edel is de lineaire bouw der figuur. Aan dit superbe werkstuk valt het
grondkarakter der houtsnede helder aan te toonen. Want in de goede, meesterlijke
houtsneê ligt de diepte, die men na innige beschouwing peilt. Daarin treft de lijn als
begin van een vreugde-melodie of roerende naklank van een elegisch lied. Zoo kan
ook het donkere mensch-geluid van een cello ons toeklinken als de stem uit een
andere wereld. Een stem, die doordringt in de ziel en ons verheft boven de allen
zoo onafwendbaar omarmende aarde.
In het simpele, treffende beeld dat Van Veen ons liet, ligt welhaast het gefluisterde
antwoord op de vraag, wat onder kunst dient te worden verstaan. Deze houtsnee,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

ook als oerbeeld, is als het uiterlijke, doch ingehouden gebaar van een ontroerd
gemoed. Is in de hoogste taalkunst ook het woord niet slechts een middel, om de
edelste gevoelens te doen ontwaken? De lijnen roepen het sonoor, zij klagen en
zingen en ruischen als een koor
Afbeelding no. 1
van tenoren voor wie deze taal kan bevatten. Er is, heel smartelijk, iets in den vorm
verzwegen, dat zachtkens prevelen en spreken gaat bij ontroerde overgave.
Is het niet jammer, dat Karel van Veen aan boekmerken slechts een tweetal
schiep?
Men kan ook linoleum bewerken. In dit materiaal, dat door zijn soepelheid
aantrekkelijk is, sneed Mastenbroek eenige exlibris.
Diepdruk is een procédé van later tijd. De diepliggende deelen van het cliché
drukken af en hieruit volgt terstond, dat een zeer zware persing noodig is, om dit
mogelijk te maken. De inkt moet door het papier uit de groeven worden opgezogen.
Men kan hierbij op twee manieren te werk gaan. In een koperen plaat worden met
een driehoekig beiteltje, burijn geheeten, lijnen gekrast of, scherper gezegd:
daarmede worden krullen uit het koper gestoken. Slagschaduwen, reliefs, de aard
van stoffen als hout, ijzer, kleeden, dit alles kan zeer minutieus worden aangegeven
door lijntje en dwarslijntje en allerlei plastische bewegingen in het koper. Zoo ontstaat
de gravure.
Reproducties van kopergravures namen we reeds op in het September-nummer
1926, (zie aldaar de afbeeldingen 3 en 4) en het nummer van Januari j.l. (zie daarin
afbeelding 1). Vooral de laatste geeft een goeden kijk op de wijze, waarop de gravure
tot stand kwam.
Bij de andere methode voorziet men de plaat van een laag was, waarin de
teekening wordt gemaakt. Daarna bewerkt men het geheel met zuren, welke dus
alleen het koper aantasten op de plaatsen, waar in de was groeven zijn aangebracht.
Zoo ontstaat de ets.
Als voorbeeld van een ets zij het ex-libris weergegeven van Mr. R. van Rees door
Lodewijk Schelfhout (afb. 2). Links is de woning van den eigenaar afgebeeld, in
Amsterdam bij de Westermarkt, rechts een sky-scraper in New-York, waar hij als
bankier herhaaldelijk vertoefde, terwijl voorts zijn aangebracht symbolen van muziek
en literatuur.
Elke taal heeft haar idioom. Zoo heeft ook elke bloem haar eigen geur, elke stem
haar eigen klank, elk procédé
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

63
zijn optisch rhythme. Want hoewel tusschen gravure en ets verwantschap bestaat,
is er toch tusschen beide ook weder een essentiëel verschil. De ets geeft niet het
pijlscherpe krasje, het vinnige lijntje bloot weer, doordat de werking der zuren een
flauwe, doch niettemin aanwezige ronding heeft teweeggebracht aan de beide
lijn-oevers. Daardoor doet de ets fluweelachtiger
Afbeelding no. 2
(Eenigszins verkleind)
aan, teederder van toon. Ook dit komt in het gekozen specimen duidelijk tot uiting.
Schakeeringen op dit gebied vormen de schrootsnede, welke ontstaat door het
slaan van gaatjes in de plaat, en voorts de geschaafde gravure (la manière noire),
waarbij de plaat met wiegestaal ruw wordt gemaakt en daarna geïnkt. Deze zwarte
kunst vond Van Siegen uit in Amsterdam in 1640.
Bij vlakdruk is het cliché vlak. Het gaat hier om het maken van afdrukken van een
steen, welke daartoe is geprepareerd; men gebruikt daarvoor speciaal Solenhofener
kalksteen.
De lithografie is in 1796 door Aloïs Senefelder uitgevonden en berust op het
beginsel, dat vet en water zich niet met elkander vermengen. Teekent men met
vetten inkt of vet krijt op een poreuzen steen, dan dringt het vet daarin; daarna wordt
de steen bevochtigd en ingerold met oliehoudenden drukinkt. Deze laatste hecht
zich dan op de plaatsen, waar de steen door de teekening vet is geworden en dus
droog is gebleven. Ook hier is een stevige druk noodig voor het vervaardigen van
afdrukken, daar de teekening op dezelfde hoogte ligt als het blankblijvende gedeelte.
Over lithografie spreken zonder den naam van onzen schilder S. Moulijn te noemen
ware zeker ongepast, en met voorbedachten rade plaatsten we reeds in het nummer
van November j.l. een afbeelding van een door hem gelithografeerd boekmerk.
Getuigt dit ex-libris niet duidelijk van het materiaal, waaraan het zijn ontstaan dankt? 1)
Bekende Nederlandsche kunstenaars wijdden zich aan de litho: C.A. Lion Cachet,
R.N. Roland Holst, Th. van Hoytema, H.J. Haverman, Dr. Jan Veth, Jozef Israëls,
M. Maris, A.J. der Kinderen en vele anderen.
De gewone teekening in oostindischen inkt kan de houtsnede zeer dicht naderen,
al zal een geoefend oog wel steeds het onderscheid ontdekken. Ontegenzeggelijk
is er een tot elkander treden, en wanneer eenmaal de teekening, langs
fotochemigrafischen weg, in het stadium van cliché is geraakt, is het primaire verschil
opgeheven.
1) Zie ook het geschrift ‘De lithografische prentkunst’ door S. Moulijn (Maatschappij voor Goede
en Goedkoope Lectuur).
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

De schilderes A.J.W. Bieruma Oosting ontwierp met succes verschillende ex-libris,
waaronder enkele in de houtsnede bijna een aequivalent vinden. Eenige van haar
zeer goede boekmerken zijn hierbij weergegeven (afb. 3 en 4). Welk een rust weet
zij aan de voorstelling te verleenen, hoe beschaafd is de
Afbeelding no. 3
vorm, hoe sterk de uitdrukking. De kwaliteiten, welke een ex-libris moet bezitten,
weet zij in harmonie te vereenigen en te doen samenbloeien tot een decoratief
geheel.
Op technisch gebied vertoont de exlibris-kunst nog andere zijden. Zoo ontwierp
de heer J.D. Ros een boekmerk uit gewoon zetmateriaal. (afb. 5). De teekening
symboliseert zijn bijdrage in den strijd voor de schoonheid in een zwaard achter
een roos. Het uitvoeren van een dergelijke opgaaf biedt moeilijkheden van een
eigenaardige soort. Al terstond moet worden rekening gehouden met het voorhanden
zijnde zetmateriaal. De horizontale en verticale lijnen zijn natuurlijk overheerschend:
een enkele schuine lijn kan worden gezet met behulp van een driehoekig blokje,
maar dit blijft toch uitzondering. Voorts moet het ontwerp op het punten-stelsel
worden geteekend; lijnen bestaan in 12, 8, 6, 4, 3 en 2 punten. De heer Ros, die
ook boekbanden in zetwerk ontwierp, heeft met beperkte middelen een smaakvol
en harmonisch geheel samengesteld. En inderdaad vallen bij deze methode
bijzondere resultaten te bereiken, doch vrijwel uitsluitend wanneer goede smaak
de hand bestiert. Men heeft ook wel gepleit voor het fotografische exlibris.
Afbeelding no. 4
Af en toe werd de lichtbeeldkunst toegepast, b.v. bij portretexlibris en het weergeven
van stadsgedeelten, waaromheen dan een ornamentale rand werd geplaatst.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Men kan ook allegorische voorstellingen ensceneeren en op de gevoelige plaat
vereenigen. Echter blijve deze richting steeds eene bijzondere, al erkennen we
gaarne de vorderingen, door de lichtbeeldkunst in de richting van het artistieke
gemaakt.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

64
Ook langs anderen weg is het mogelijk exlibris-afdrukken te verkrijgen en wel met
behulp van metalen stempels of door in rubber te snijden en de voorstelling via een
stempelkussen af te drukken.
Afbeelding no. 5
O. Schwindrazheim te Hamburg etste zelfs een teekening op glas en de Duitsche
schilder Hans Thoma ontwierp boekmerken op aluminiumplaten. Ook plaatste men
wel, in Duitschland en Engeland in de 17 de en 18 de eeuw, met zijn ring een
zegelafdruk in de boeken. Deze methode kan niet op fraaiheid bogen.
Men kan exlibris ook afdrukken op stoffen als zijde, satijn, en het is niet onaardig,
om een standaard-exemplaar van deze soort te bezitten.
JOHAN SCHWENCKE
N.B. 1.
Als verzamelaars, die onderling willen
ruilen, gaven zich na onze vorige
vermelding, nog op:
H. Bijlsma, chemiker, postbus 54,
Utrecht.
W.F. Duunk Jr., Pretoriusstraat 21, Den
Haag.
Mr. H.Ph. Visser 't Hooft, Koninginneweg
107, Haarlem.
L.M. de Man - de Vicq, per adres Jhr. N.
de Vicq, Nunspeet.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

2.
3.
Afb. 1 is gedrukt van het oorspronkelijke
blokje perenhout, afb. 3 en 4 zijn van de
origineele cliché's gedrukt.
Velen zonden mij een afdruk van hun
ex-libris, waarvoor mijn hartelijken dank.
Zij helpen mij in het vormen van een
oordeel over de Nederlandsche
exlibris-kunst.
Kroniek van het proza
De Nederlandsche roman in de laatste vijfentwintig jaar
(Enkele kantteekeningen)
III
IN 1905 verscheen het eerste nummer van ‘De Beweging’. En in het Maart-nr. van
1907 geeft Verwey daarin zijn beschouwing over de kwart-eeuw verloopen ‘sinds
in ons land de strijd voor een nieuwe poëzie begon’. Die strijd was, verzekerde
Verwey, niet voornamelijk een strijd voor gedichten. Poëzie is in eerste instantie
een gemoedstoestand en een geestesaanleg. ‘Een mensch die geen poëzie in zich
heeft nadert het dichtst aan wat wij ons van de verdoemden in de hel voorstellen.
Een leven zonder poëzie lijkt ons de hel zelf’.
Een leven zonder poëzie was het leven in den gemiddelden Nederlandschen
roman na '80, gelijk wij zagen, nochtans zoo zoetjesaan geworden. Zelfs van Eeden
joeg Windekind op de vlucht voor Markus (Kleine Johannes II en III, 1905/1906),
en och, deze Markus blijft met al zijn verheven, idealistische denkbeelden te zeer
op den beganen grond. Waren deze ‘vervolgen’ een teleurstelling - Johan de Meester
verraste met zijn ‘Geertje’ (1906). Daar was, meende men, ‘de poëzie’ dan weer!
of liever, er was, naast realisme: romantiek; er was zelfs een extatische vervoering
voor de liefde, de liefde van de vrouw voor den man, ook al blijkt hij haar onwaardig;
een hartstocht die ‘blind’ is, maar toch eigenlijk helder-ziende, omdat hij het
persoonlijke geluk, dat voelen, denken en willen omsluit, met het fanatiek belijden
der martelaren tot het middenpunt van het Al stelt, waartegenover al het andere in
het niet verzinkt. In Geertje's egocentrisch geluksbegeeren openbaart zich de
primitieve wijsbegeerte van het oerinstinct, verschrikkend en waar, paradoxaal en
symbolisch. Door de groote levenswet van het heiligend Offer wordt verzoening
gedaan over wat rauwe natuurlijkheid scheen.
De roman is met dat al een wat onevenwichtig boek gebleven, wijl er ‘realisme’
en ‘romantiek’ te weinig in zijn versmolten. De werkelijkheidsbeschrijving is te
uitvoerig-fotografisch, de romantiek wordt te zeer als romantiek herkend. Intusschen
is Geertje een breken met de haast tot conventie geworden begrippen omtrent ‘de
werkelijkheid’ in de litteratuur, en om de figuur van zijn heldin een boek van veel
meer dan voorbijgaande waarde. In hetzelfde jaar verschenen twee belangrijke
werken: van Oordt's ‘Warhold’ en van Suchtelen's ‘Quia Absurdum’. Albert Verwey
karakteriseert ze in De Beweging aldus: Warhold: de verwording en ondergang van
een zinneleven. Quia Absurdum: de zelfbevrijding van een menschegeest. Inderdaad.
Of het echter juist is wat Verwey daar op volgen laat, dat wij allen beide deze
verbeeldingen beleefd en ‘achter ons’ hebben?
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Ik geloof eerder dat deze verbeeldingen universeel zijn, geen betrekkelijkheden
tegenover elkander stellen, maar de constellatie van den menschelijken geest
blootleggen in haar functioneele en eeuwige vormen.
Hetzelfde wat v. Schendel, maar dan minder breed, we zouden zeggen: intiemer
en huiselijker, in zijn Zwerver verliefd bereikte: dat wij de personen zien als boven
zichzelve uitgegroeid, als de vergroote psychische schaduwen van zich zelf, vinden
wij in ‘Warhold’ terug. Verwey karakteriseert het zoo treffend: ‘Wie Warhold leest
voelt zich in een zachtkleurige zwoelte, in een willekeur van losse en toch gebonden
bewegingen. Stem klinkt er bijna niet uit op.... Wat de personen spreken doet er
dan ook minder toe, dan wat zij gebaren, en de gebaren zijn groot en vrij...’ (Boeken,
menschen en stroomingen. De Bew. Mei 1907). Het is of v. Oordt de
ontoereikendheid van deze luidruchtige wereld heeft beseft en het Mysterie zoekt,
dat in de stilte achter alle ding zich openbaart.
Was het Robbers niet, die bij v. Oordt's verscheiden herinnerde aan Bierens de
Haan's kenschetsing van ‘Het
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

65
Wijde’ (Idee-Studies), het wijde dat in v. Oordt was, niet als het onbestemde en
vage, doch als de grenzeloosheid van al het begrensde, het eeuwige in tijd en ruimte.
Men heeft het werk van v. Oordt te gemaniereerd, te gekunsteld genoemd, en
inderdaad doet ‘Quia Absurdum’ gewoner en natuurlijker aan. Het staat, als Verwey
zegt, ‘dichter bij ons.’ Er is in dit boek veel meer beweging van onrust dan in
‘Warhold’; het leven is er nog niet verstild tot wijsheid, maar naar wijsheid wordt met
inzet van een strevend menschbestaan ernstig en bang gezocht. Het is het proces
eener bewustwording van de ziel, die blind, wanhopig en verrukt, in een wankele
ijlte, een duizelend grijpen, zoekt naar de indentiteit, de eenheid van zichzelve in al
het verdeelde en verbrokkelde.
Zoowel Warhold als Quia Absurdum is geboren uit die metafysisch monistische
wereldbeschouwing, welker aandrang op de geesten te sterker werd naarmate de
ontoereikendheid van het empirisch monisme der moderne wetenschap duidelijker
moest blijken.
Wat krachtige en van den droom der schoonheid actief vervulde persoonlijkheden
als van Suchtelen en van Oordt tot plastische uitdrukking brachten waren afgemeene
gevoelens, ‘booze geesten in de lucht’ zou Dr. A. Kuyper zeggen, die omstreeks
dienzelfden tijd in zijn befaamde Bilderdijkrede tegen de litteraire strooming van 't
orgaan der protestantsch-christelijke jongeren ‘Ons Tijdschrift’ zijn waarschuwende
stem verheft en spreekt van ‘belijders van 't theïsme, die zich afsloven om bij de
pantheïstische school van '80 te worden ingelijfd.’ En in een later artikel, in O.T.
zelf, verklaart Dr. Kuyper, om nadere toelichting gevraagd, dat de school der
tachtigers niet kon gekarakteriseerd worden door wat in alle eeuw aan alle dichters
als het wezen der poëzie gemeen was, maar door datgene wat hun kunstschool
van vroegere scholen onderscheidt; niet door het wezen der poëzie dus, dat voor
allen indentiek is en blijft, maar door hun kunstopvatting. Waarbij hij dan tot de min
of meer zonderlinge conclusie komt dat de 80ers wel eindigen moesten met in het
wezen der kunst zelf een innerlijke vervalsching aan te brengen. (O.T. Maart
1907.)
Het gevaar bleek voor de aanhangers der oude dualistische opvattingen omtrent
God en wereld wèl prangend te zijn geworden, dat zich hare voornaamste
vertegenwoordiger in eigen kring ter harer verdediging aldus in casuistieke bochten
had te wringen. En de kreet van Adel Anckersmith: ‘dat het nu maar eens uit moest
zijn’ (Calvinisme en Snobbisme in de Literatuur) was in al zijn onwelvoegelijke
heftigheid de kreet van een conscientie, die het in de veranderende geestelijke
atmosfeer te benauwd kreeg.
Het fatale was maar, dat hij voorloopig met dien kreet alleen zou blijven staan te
midden van rechtzinnig geloovige geestverwanten, wien de moed, misschien ook
wel de overtuiging ontbrak om hun dualistisch standpunt prijs te geven en in de
diepste diepte van hun wezen God te herkennen. Vooralsnog (en 't is eigenlijk tot
den huidigen dag zoo gebleven) zouden de pogingen van de
protestantsch-christelijke jongeren tot het scheppen van den essentieel christelijken
roman tot onvruchtbaarheid gedoemd blijven, al dienen wij hier aan te stippen dat
in datzelfde jaar G. Schrijver bezig is aan zijn ‘Lichte Last’. Is het de humor van het
toeval dat ongeveer ter zelfder tijd waarin Quia Absurdum verscheen J. Steynen in
de 1e afl. van ‘De Maand’ de vraag stelt (hij deed het in een bespreking van
Vermeylen's ‘Wandelende Jood’) bij welke hedendaagsche schrijvers hij het tastend
naderen van de onbewuste diepten der menschenziel kan vinden? Hoe het zij: ook
hij kan nog onweersproken de klacht slaken, dat over 't algemeen de Hollandsche
roman ‘zonder geestelijke onrust en bangen hartstocht, zonder diepte, inhoudloos’
is. De traditie blijkt taai... onder de vele middelmatigen, die nu intusschen, in dezen
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

terugblik over 25 jaar, verwaarloosd kunnen worden. Mogen wij het ook de
redacteuren van ‘De Maand’: J. Steynen en zijn vriend Pieter v.d. Meer doen?
Steynen zwijgt de laatste jaren en P.v.d. Meer zocht en vond sedert zijn Sturm und
Drangperiode reeds lang andere wegen die, naar wij mogen aannemen, hem het
Mysterie des levens, de diepte van alle zijn nader brachten.
Als wij thans op boeken als Steynen's ‘Verbijsterden’ en v.d. Meer's ‘Het Geheim’
terugzien, dan lijkt ons hun streven naar verinnerlijking geforceerd en onwaar, meer
op het mysterieuze uit, dan op het mysterie.
Dat intusschen het letterkundig leven dier dagen toch niet zoo duf en vlak was
als de heeren van ‘De Maand’ (meer uit reactie dan uit innerlijken drang geboren)
ons wilden doen gelooven mogen nog enkele andere feiten in herinnering brengen.
‘Vlaanderen’ verscheen nog, al heeft het nooit recht gebloeid; Bolland gaf in zijn
‘Aesthetische Geestelijkheid’ een proeve van stelselmatige ontwikkeling van den
schoonheidszin als voorlooper op een grondige studie van aesthetische begripsleer;
Maria Viola schreef in 't orgaan der Roomsch Katholieke jongeren ‘Van onzen Tijd’
haar altijd opmerkelijke critieken. Naast de geesten gemoedsleegheid van menigen
modernen beroepsboekenmaker vindt haar fijn onderscheidend vermogen onder 't
werk van ‘gelooflooze literatoren’ nog veel, dat ‘als zuivere uiting van zielsverlangen,
van tragisch trachten in geslagen hoogheidsdrang ontroert’. Zij ziet in het werk der
generatie van '80, die den naturalistischen roman bracht, een redding van de
realiteitsneiging, de menschelijkheid van het hollandsch-middeleeuwsche, in de 17e
eeuw geleidelijk verloopen, uit den machteloozen greep der Romantieke beweging,
al vermocht zij de universeele levenseenheid, waarin eenmaal dat menschelijke zijn
schoon en veilig evenwicht vond, niet te herstellen. (V.O.T. April 1907).
Intusschen is er in die jaren een zoeken naar deze levenseenheid, en ook v.
Deyssel, die eenmaal in de verrukkingen van den hartstocht om een schoone,
natuurlijke wereld classiek geworden bladzijden schreef, stemt zijn ziel tot een stil
en aandachtig luisteren naar de ritselingen van het Mysterie. ‘Uit het Leven van
Frank Rozelaar’ verscheen in 1908.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

66
Dat niet alle tachtigers in den algemeenen geestelijken stroom naar verinnerlijking
zich voegden toont de oudtachtiger Paap, wiens drakerige ‘Doodsklok van het
Damrak’ in 1909 voedsel bood aan hen die terzijde van den heirweg der letteren
bleven staan. Dezulken waren er in die jaren nog genoeg (zijn ze er heden ook
niet?); zij schreven in hun tijdschriften ‘dat men boeken als Emants' Inwijding voorbij
loopt, omdat er wezens als Tonia in worden beschreven, die “men” terecht schuwt
in een boek’; zij vroegen maatregelen tegen de pornografie van ‘Een Huis vol
Menschen’.
Bleken sommigen, tot hun schade, van '80 meer geleerd te hebben dan goed
voor hen was; begonnen anderen die beweging reeds geheel te verloochenen - er
waren er blijkbaar tevens te over, die in hun domheid en botte verwatenheid haar
volkomen als lucht beschouwden; zij stonden op hun fatsoen en hun conventies en
ontvingen als belooning De Doodsklok. Een volk krijgt de litteratuur die het verdient!
GERARD VAN ECKEREN
Kroniek der poezie
Jan Engelman 1)
HET komt voor, wanneer jonge menschen worstelen met de idealen hunner kunst
en in elkaar hetzelfde verlangen, hetzelfde verzet ontdekken en zoo komen tot een
misschien maar vaag bewuste broederschap van gelijk-willenden, dat dan één van
hen tolk wordt van hun muiterij en voorganger in hun slagorde. Aangeraakt en
eensklaps gróóter geworden door het besef van een gemeenschap in roeping,
bereikt hij een vers, dat reeds zwevende scheen, dat verwacht werd en noodzakelijk
moest komen: het vers, het vers voor de anderen, van de anderen en door de
anderen. Gorter heeft zoo bovenzichzelf-uit en gemeenschappelijk geschreven in
‘Mei’. Herman van den Bergh had zoo kunnen schrijven, ware niet de kracht van
zijn ‘Zwemmers’ evenredig gebleven aan de betrekkelijk geringe en oppervlakkige
herleving onder de jongeren omstreeks 1917. Thans echter heeft Jan Engelman dit
geluk - want zoo mag men het inderdaad wel noemen - gekend in één vers, waarin
honderd ongeschreven en verloren verzen van zijn wapenbroeders vleeschgeworden
zijn: ‘De Geboorte’.
Het katholiek réveil dezer eeuw, door Bloy ingezet en door de Fransche jongeren
vurig overgenomen, heeft ook in Holland weerklank gevonden. Naast Gerard Bruning,
den jong-gestorvene, die zich den prachtigen bijnaam van den ‘laatste der
kruisvaarders’ verwierf, kwam Engelman op de bres te staan. En Engelman schreef
het vers, dat Bruning onthouden was, een vers dat reeds in bouw zijn zware bezieling
verraadt: uit een frenetieke, kortstondige ouverture - onheil, verdoeming en jongste
gericht - blijft één solo-toon over, een geluid van ontwaken en geroepen zijn, zoo
helder en zoo wilsbereid tot het allerlaatste, als alleen een geloof, dat zich ook over
de diepste wortels van het leven heeft uitgebreid, zijn vorm heeft kunnen schenken.
Programma en poëzie - woorden uit het domein van de hier overbodige exegese -
vallen in dit ongebonden en toch zoo onveranderlijk-vast geschreven vers te samen.
Het is als een luidkeels geroepen gebed, een vers, dat met dien eenen roep voor
altijd is verstaan.
Het spreekt vanzelf, dat Engelman zich op de hoogte van dat vers, waaraan hij,
om zoo te zeggen, geen schuld had, niet heeft kunnen handhaven. Ik laat hier op
't oogenblik in het midden in hoeverre de katholieke overtuiging, die overeenkomstig
het woord van Maritain: ‘l'art pour Dieu’ den kunstenaar ondergeschikt maakt aan
1) Jan Engelman, Het Roosvenster (Hijman, Stenfert Kroese en v.d. Zande, Arnhem 1927).
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

het leven-in-waarheid van den mensch, op het dichterschap van Engelman van
invloed is. De paar verzen van dit bundeltje mogen voor jaren een schaarsche oogst
beteekenen, zij toonen in oprechten en diepen strijd verworven te zijn. Er ligt vaak
in en achter deze verzen de botsing van den mysticus, die van herkenning zwijgen,
en den profeet, die van aandrift getuigen wil. Op deze kruising, manhaftig en tegelijk
overgegeven aan de wetenschap van een Radiguet: ‘gefusilleerd te kunnen worden
door de soldaten Gods’, schrijft hier een nederig mensch, een dienaar, verzen.
Verzen die, ernstig tot het melancholische toe, en toch altijd met een paraatheid tot
daden na mislukkingen, slechts zelden gaaf, maar bijna altijd wel levensvatbaar
geworden zijn. In tegenstelling tot het vers van den aestheet is dit lied, hoe
verdrongen soms ook gebleven in zijn zin en woordvoering, steeds een klein leven
als van het klare water op den bodem: in zijn diepsten grond vruchtbaar en nimmer
tot luchtledige literatuur verpuurd.
Zeker zou men hier kunnen spreken van een in al zijn geringheid reeds aanwezig
‘nieuw evenwicht’. Het is een kleine vlam, die gevoed kan worden uit een verborgen
harmonie met zijn oorsprong, of wel vergaan in den wind, maar die de dichter, als
kunstenaar, niet zal kunnen vervalschen.
Want zijn strijd moge dan in de eerste plaats de strijd zijn van den katholiek in
deze wereld, het is tevens de strijd van den kunstenaar in een vastberaden verzet
tegen elke kunstmatige levensverwekking. Zijn vormgeving laat de dichter niet
bepalen door een loodrechte, ineengeklonken constructie. De strijd om het vers-zelf
is hier vager en innerlijker: die van het algemeene naar het bizondere, van de
‘bestendige aanwezigheid’ naar de individueele herkenning, of om de woorden van
Claudel en Bremond te kiezen: die van de anima contra den animus. En het
valt niet te loochenen dat, hoewel ‘De Geboorte’ vèr boven alles staat, Engelman
ook in een paar kleiner opgezette verzen reeds de koele en zekere zege van den
waarlijken dichter behaalde: in ‘De Joodsche Bruid’, iets minder ook in ‘Raymond
Radiguet’ en in het korte vers ‘Utrecht’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

67
Voor de rest lijkt de keuze, voorzoover Engelman's verzen bekend zijn, op een paar
punten minder gelukkig. ‘Beati Misericordes’, onbelangrijk in deze zetting, en
‘Doopsel’, dat ons als geheel ontgaat, ofschoon er een prachtige vijfde strophe in
te waardeeren valt, hadden wij liever vervangen gezien door de verzen uit De
Gemeenschap: ‘Ichnaton’ en ‘De Maagd’, heldere en sterke liederen, die wij nu
noode missen. Om een voorbeeld te vinden voor Engelman's vers, dat soms in een
kleine uiterlijkheid niet meer dan een aanleiding vindt om er een almenschelijke
bestemming in te herkennen, moge ‘Utrecht’ hier in zijn geheel een plaats vinden:
Utrecht
Uit een ontluisterd rijk gezonken
plooien van gevels tot grijze gelaten:
dof murmelen, dat niet meer praten
en niet gansch zwijgen heet -
de gracht versmalt.
Ik beef en weet:
God heeft ons op een wank'len tijd geklonken,
dat wij verteren en niet vragen
t'ontraadselen de schim die dreigend spleet
en die wij donker in ons dragen -
de aarde valt.
HENRIK SCHOLTE
Engelsche letteren
Longworth Chambrun, Shakespeare.
ER bestaan vele boeken over Shakespeare, en vele goede boeken. Ieder kent het
handige handboek van Boaz of de biografie van Dowden. Dergelijke boeken lichten
voldoende in over het ingewikkeld onderwerp van Shakespeare en zijn tijdgenooten.
En alle documenten vindt men achter in de editie van Delius verzameld. Trouwens,
de werken over Shakespeare zijn zonder tal. Wanneer er dus niet een bijzonder
goed boek verschijnt, heeft het weinig zin daarvan gewag te maken voor anderen
dan specialisten, die trouwens in Nederland ook niet zoo talrijk zijn.
Het boek van Mevrouw Longworth Chambrun is nu evenwel zulk een buitengewoon
boek, omdat het, op een origineele manier, de volledigst denkbare samenvatting
geeft van het ingewikkelde onderwerp, met al zijn vertakkingen in de geschiedenis
van den tijd en de levens van een aantal bekende of verder in het duister gebleven
personages. Het is zelden met meer durf en zelfstandigheid aangeroerd. En daaraan
is het te danken, dat dit boek veel verklaart, wat elders in den schemer gelaten
wordt, omdat het bijna onmogelijk is er houvast aan te krijgen en tevens aan alle
loopende hypothesen te voldoen. Voor hen, die in het onderwerp thuis zijn, geeft
het steunpunten, en zij, die er niet in thuis zijn, krijgen smaak in het geval.
Mevrouw Longworth Chambrun is een Amerikaansche, gehuwd met den Franschen
generaal de Chambrun. Het boek is in het Fransch geschreven, wat bezwaren heeft,
omdat teksten en aanhalingen vaak in vertaling zijn ingelascht. Het is evenwel
precies het tegendeel van het resumé van het werk van anderen. Het is voor mijn
gevoel een meesterwerk, waarin ik altijd bladeren zal.
De behandeling van de ingewikkelde geschiedenis der sonnetten, of die van de
samenzwering van den graaf van Essex heb ik nergens duidelijker gevonden. En
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

dat zijn twee van de knooppunten, waaraan het heele verhaal hangt. De sonnetten
zijn een van die onderwerpen, waarbij uitgevers en essayisten bijna steeds hun
hoofd verliezen, omdat ze het spoor bijster raken in de hypothesen, die anderen in
den loop der tijden gemaakt hebben.
Er is een kwestie van personen, ten eerste. En er is een kwestie, of de dichter ze
maar in de blauwe lucht heeft gefantaseerd, of wel met hart en ziel en met betrekking
op personen en op beleefde dingen zijn eigen sonnetten heeft gedicht.
Voor wie zijn zij geschreven?
Ze zijn opgedragen aan een Mr. W.H. En dat is waarschijnlijk Shakespeares
beschermer Southamton en ook het personage, dat in de eerste sonnetten goeden
raad krijgt en wiens deugden in de verdere gedichten worden uitgestald. Verder is
er een donkere dame, een ‘lady coloured ill’ in het spel, en wie dat was, ook dat zou
men gaarne weten.
Wie dus de Mr. W.H. van de opdracht is, wie de vriend en wie de donkere dame,
daarover loopt het verschil en men heeft vele namen genoemd en vele
twijfelachtigheden en absurditeiten, van hetzelfde allooi en kaliber als de bewering,
dat Shakespeare de schrijver niet zou zijn van de werken van Shakespeare.
Mevrouw Longworth, met vele anderen trouwens, neemt het eenvoudigste aan,
namelijk dat de vriend de graaf van Southampton was, die Henry Wriosthesley
heette en Shakespeare's beschermer was; de letters W.H. van de opdracht zijn dan
eenvoudig omgedraaid door den uitgever Thomas Thorpe, uit voorzichtigheid, omdat
hij naar alle waarschijnlijkheid de uitgave begonnen is buiten den dichter om,
sonnetten die in omloop waren verzamelend, en niet meer de aandacht wilde trekken
dan noodig was. Bij uitstek interessant zijn de hoofdstukken over Shakespeares
verhouding tot de humanisten van zijn tijd, en voor éen van hen, voor den in
Southamptons omgeving levenden Italiaan Giovanni Florio, die Montaigne in het
Engelsch vertaalde, en die tot nog toe weinig bestudeerd werd, is het oordeel van
mevr. Longworth van bijzonder belang, omdat zij aan hem reeds vroeger een
uitvoerige studie heeft gewijd.
Men weet, dat Shakespeare veel te danken had aan de Plutarchusvertaling van
North, en dat Julius Caesar, Coriolanus, en Antonius en Cleopatra hun ontstaan te
danken hebben aan zijn lectuur van de levens dezer illusteren. Ook in oude
Italiaansche kronieken heeft Shakespeare veel gebladerd en de onderwerpen van
menig stuk gevonden. En hij las Montaigne en Rabelais.
De bezitter nu van een groote collectie Italiaansche novellen was precies de
vertaler van Montaigne, die in de omgeving van Southampton leefde: Giovanni
Florio.
Juist over dezen Florio nu is het oordeel van Mevr. Longworth van groot belang.
Hij is in zekeren zin haar ontdekking, want niemand vóór haar had zijn vele
geschriften in bijzonderheden bestudeerd. Ze schreef daarover haar academisch
proefschrift, en de hoofdstukken in haar boek, aan Florio gewijd, bevatten allerlei
nieuws.
Florio behoorde dus tot de bekenden van Shakespeare. Hij schreef eenige werkjes,
o.a. conversatie-lessen in het Engelsch, doceerde Fransch en Italiaansch in Oxford,
maakte Italiaansch-Engelsche dictionnaires: A World of Words etc. en vertaalde ten
slotte Montaigne.
Ook bezat Florio een mooie bibliotheek van een driehonderd werken, waartoe
Shakespeare toegang had. En daar kon hij Cinthio, Boccacio, Bandello, de
Italiaansche Novellen-schrijvers, tezamen met Machiavelli, Ariosto, enz. vinden.
Shakespeare, die in niet al te goede termen met hem
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

68
leefde, schijnt zijn karikatuur te hebben gemaakt in Holofernes. den geleerden
pedant van Love's Labour's lost. Want daar vindt men citaten, die aan de geforceerde
conversatie-lessen van Florio ontleend zijn. Zoo was ook alliteratie een van de
geliefde pennewendingen van den Italiaan, zelfs in zijn proza; waarop Shakespeare
dichtte, voor Holofernes:
The preyfull princess pierced and pricked
A pretty pleasing pricked.
Some say a sore; but not a sore;
Until made sore with shooting.
Holofernes betaalde hem terug, door hatelijkheden in het voorwoord van zijn
woordenboek, welke vermoedelijk voor Shakespeare bestemd zijn.
Het was althans een interessante tijd, met interessante menschen. Van deze
allen, van Essex, van Southampton, van Ben Jonson, van Marlowe, Draiton, Daniel,
allen in betrekking staand tot de letteren, vindt men zeer gelukte portretten. De
letteren werden opnieuw ontdekt en al wat gedrukt werd vond zijn nieuwsgierigen.
Ik kan alleen enkele van de meest belangwekkende hoofdstukken van dit boek
aanstippen. Maar het geheel is meer dan lezenswaardig. Het is een
Shakespeare-biografie, zooals er weinigen zijn. Het kan ziju moeilijke onderwerp
aan, en zijn moeilijke omgeving en zijn moeilijken tijd. Dat is het beste, wat men
ervan zeggen kan.
L. VAN LANGE
Aanteekeningen over tooneel
I
IN den laatsten tijd bestaat er sinds de opvoering van Marijke van Niemegen en de
eenvoudige tooneelwerken van Ghéon bij het Nederlandsche publiek een
opmerkelijke belangstelling voor opvoeringen van stukken, welke gedrenkt zijn in
Roomschen geest.
Buiten de Roomschen zelve vinden vooral zij, die heel ver af staan van het
katholieke, mystiek behagen in deze kunst.
Zij zien met een volkomen gemoedsrust het pittoreske van een geheel vreemde
wereldbeschouwing en dringen een oogenblik door in een geest van naïef geloof.
Maar het nauwste contact tusschen spelers en toeschouwers wordt toch bereikt
wanneer elk woord en elk gebaar door een in meerderheid uit katholieken
samengesteld publiek kan worden begrepen tot in de fijnste nuance. Dit was het
geval bij de première van het Apostelspel van Max Mell, bij uitzondering te Arnhem
gegeven, op verzoek van den r.-k. kunstkring ‘Opgang’.
De katholiek toont in het verkeer met zijn heiligen een zekere gemeenzaamheid,
en hij ziet er geen kwaad in zich over hun persoonlijkheid grapjes te veroorloven,
waarin een andersdenkende profanatie ziet.
Zij bezitten nog iets van den geest der Middeleeuwers die ‘aardsch en hemelsch’
om het nauwst met elkaar wisten te vermengen, zonder hunne argeloosheid daarbij
te verliezen.
In Max Mell's spel komt dit sterk tot uiting.
Hoog in de bergen woont een oude boer met zijn kleindochter, een meisje, bezield
met een kinderlijk geloof, waarvoor niets te veel en niets te zonderling is om te
aanvaarden.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Veel leest zij op de lange winteravonden in de heilige verhalen van het boek Gods,
en alles wat in den verren tijd geschiedde leeft zij daar in de verre eenzaamheid
van tijd en plaats mede.
Het is haar zoo eigen, zoo nabij, dat een wonder, waardoor het weer tot een
werkelijkheid zou worden, een kleinigheid lijkt.
En met haar grootvader bespreekt zij een van die naieve fantasieën, waarmede
de ziel zich gelukkig kan maken. Als de Apostelen nu eens kwamen, hoe zouden
zij beiden die dan ontvangen, wat zouden zij hun voorzetten, welke ligging zouden
zij hun bieden.
Het gesprek voert de gebeurtenissen reeds tot de grens der werkelijkheid als er
voetstappen buiten klinken en twee bijna irreële donkere silhouetten door het
maanlicht op het huis aanschrijden.
Het meisje schrikt ten zeerste van hun hevig geklop, en als de deur opengaat en
twee ruwe kerels verschijnen, wisselen in haar emoties van ontzetting en extase.
Hun optreden is verre van geruststellend, en niet zoodra zijn zij een oogenblik
alleen of zij onthullen den toeschouwer hun kwade bedoelingen.
Met roof en moord zullen zij hun bezoek besluiten. De jongste stelt den ouderen
boef voor, zich voor dokters uit te geven en hun namen te latiniseeren.
Magdalena hoort, als zij terugkomt, dus van hen, dat zij Petrus en Johannes
heeten.
Als Johannes dan begrijpt, dat het meisje hen voor de beide Apostelen houdt,
haalt hij zijn makker over met hem dit spel te spelen.
De dramatische spanning blijft van dit oogenblik af voortdurend krachtig.
Tegen de ongewapende zekerheid van het argelooze geloof staat de dreigende
dierlijkheid van de beide mannen in scherp contrast.
Maar nu hij eenmaal in zijn rol is getreden dwingt Magdalena Johannes hoe langer
hoe dieper in het spel door te dringen, ten spijt van Petrus, die met slecht verholen
tegenzin aan al deze malligheden mede blijft doen.
Rie Gilhuis toonde ons een Magdalena puur en zuiver en van een kinderlijke
standvastige argeloosheid, onberoerd zelfs toen Petrus haar met den dood
bedreigde.
Haar geloof bleef te sereen om de verwilderde passie te begrijpen van den
misdadiger, die, toen hij zich bewogen voelde door haar vertrouwen, zijn misdaad
wilde volvoeren voor en aleer de opkomende verteedering zijn arm zou verlammen.
Zij ziet in hem den driftigen, sanguinischen St. Petrus, rauw van uiterlijk, maar
teeder van inborst, die zich ergert aan den onschuldigen twijfel, welken zij nu en
dan durft uitspreken over de duistere passages van het heilige boek. Een dreigend
opgeheven mes in de hand van den Apostel lijkt haar niets abnormaals, het is voor
hare argeloosheid niets anders dan een middel om haar geloof te beproeven. Het
zuiver genuanceerde spel van Jan van der Linden maakte het mogelijk, de illusie
te handhaven dat de figuur, die voor den toeschouwer voortdurend de oude
verwilderde bandiet is, voor het kind de onstuimige St. Petrus blijft.
Echter meer nog zorgde daarvoor Eduard Palmers, als de moordenaar, die uit
sluwheid den geleidelijken weg heeft gekozen en dan langzamerhand in het heilige
spel zóó opgaat, dat hij de incarnatie zelve wordt van Johannes. De geleidelijke
ontspanning van dit cynisme tot een oogenblik van superieure menschelijkheid was
diep ontroerend. Dit werd door Palmers gespeeld in een prachtige climax. Het kon
zoo den toeschouwer niet in het minst meer verwonderen dat deze Johannes ten
slotte de daad doet welke des heiligen is: de belooning van Magdalena, die voortaan
den begeerden naam Maria zal mogen dragen.
De hooge zuiverheid van zijn spel bleek wel hieruit, dat niet viel aan te wijzen
wanneer de overgang van misdadig nihilist tot heilig apostel plaats vond.
Ook Roemer gaf, zorgzaam als altijd, zijn rol de noodige wijding.
De minutieus bestudeerde regie en de geheel in den toon
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

69
passende romantiek van Veterman's decors maakten het Apostelspel tot een gave
schets, welke ook andersdenkenden in staat stelde met de geidealiseerde katholieke
mentaliteit op zijn zuiverst kennis te maken.
Het katholieke publiek, dat aan een zekere gemeenzaamheid met zijn heiligen
gewoon is, zag met opgewekt genoegen de eigenaardige verwikkelingen, welke de
situatie medebracht, aan, en stoorde er zich bijv. niet aan, dat 't rapalje met den
naam Johannes luchtigweg verklaarde, natuurlijk heel goed op de hoogte te zijn
met het heilige boek, dat hij.... immers zelf had geschreven.
Het lachte daar hartelijk om, maar raakte daarna ook geheel en al onder bekoring
van de fijne symboliek, en het stuk maakte ten slotte een diepen en weldadigen
indruk, die aan de spelers dankbaar werd vertolkt door een vele malen herhaald en
hartelijk applaus.
Het Hofstadtooneel heeft met de première van het Apostelspel een waarlijk
overweldigend succes gehad.
* * *
Tot een geheel andere sfeer behoort Rabindranath's stuk ‘de Brief van den Koning’,
dat door Henri Borel in welluidend Nederlandsch is vertaald.
Maar het concrete beeld van het katholieke spel bleef nog lang nadat het doek
weder was opgegaan een beletsel voor een juiste appreciatie van de schepping
van den Indiër.
Trouwens de symboliek is hier opzettelijker en vager, waardoor zij de kracht van
de suggestie mist.
En toch had deze opvoering het groote voordeel, dat elke poging tot pompeuzen
opzet achterwege was gelaten, zoodat des dichters schepping meer voor zich zelf
kon spreken.
Er zijn, laten wij het nederig erkennen, tonen die het kinderoor bereiken, maar
die aan dat van den volwassene ongehoord voorbij gaan.
Zoo kon de vage symboliek van Tagore op ons geen dieperen indruk maken, dan
die van een sprookje, dat even snel weer vervluchtigt als het wordt verteld.
Misschien moet de oorzaak daarvoor ook worden gezocht in de omstandigheid,
dat 's konings dokter en heraut waren uitgedost op een wijze, die het een Westersch
publiek bijna onmogelijk maakt hun ernstige zending te begrijpen.
Wij worden nu eenmaal in onze voorstellingen en begrippen van symboliek geleid
door zekere tradities. De boden van den dood konden wij dan ook niet licht in de
zwierige gestalten welke het Hofstadtooneel op de planken bracht, herkennen.
Zij bezaten de lieflijkheid van het sprookje en brachten daardoor het publiek,
ofschoon het op het sterven van Amel voldoende was voorbereid, van de wijs.
Eenige reminiscensies aan onze geijkte voorstellingen van den dood in de
costumes van heraut en dokter, of wel het meer op den voorgrond treden op het
laatste oogenblik van den fakir, die desnoods in zijn stil spel sterker de beteekenis
van de verschijning der beide symbolische figuren zou kunnen suggereeren, had
waarschijnlijk als hulpmiddel kunnen dienen om de bedoeling van Tagore duidelijker
te maken, zonder die op te dringen. Mevrouw van der Lugt Melsert wist met haar
zwevende irreële stem de verlangende, wijd openliggende ziel van het stervende
jongetje zeer gelukkig aan te geven, en ook de Fakir kon zijn rol door persoonlijk
spel een diepen zin verleenen. Maar overigens vermochten de spelers niet anders
te doen, dan de op zich zelf vrij onbelangrijke fragmenten, die hun waren opgedragen,
te doen passen in het ensemble, dat ongetwijfeld de eigenaardige sfeer, die om
Tagore's woorden zweeft, dicht heeft benaderd. De decors waren sober, maar uiterst
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

ingenieus. Van een kamer, die eerst van buiten naar binnen en later van binnen
naar buiten werd gezien, was heel handig gebruik gemaakt, om de Indische sfeer
in allen eenvoud weer te geven, en de regie had het spel gaaf in dit kader weten in
te sluiten.
Het was een welverzorgde voorstelling.
Vooral voor hen, die Tagore in wezen nabij staan, heeft deze uitvoering en
opvatting van ‘den Brief aan den Koning’ de verdienste, dat zij vrij zuiver den zin
van dit werk heeft benaderd.
Voor het meer Europeesch denkende deel van het publiek had wellicht een
scherper typeering, positiever vertolking en strenger stijl het nuttige voordeel gehad
van het wel wat vage idealisme iets meer te releveeren.
ALBERT BESNARD
Ned. Studio Theater
DE Benjamin der Nederlandsche Tooneelgezelschappen debuteerde met een
voorstelling, die nóch een mislukking, nóch een succes genoemd mag worden.
Onder leiding van den Duitschen regisseur Max
DICK V. VEEN als David in ‘Haskalah’, Naar een potloodteekening voor D.G.W. van Wybo
Meyer.
Lieber bracht zij een drietal Joodsche een-acters, tafereelen uit het intieme Joodsche
leven. Maar de fout werd begaan om het meerendeel der rollen door niet-Joodsche
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

70
acteurs te doen spelen. En hierin heeft zonder twijfel de oorzaak van de gedeeltelijke
nederlaag gelegen, hierin zat het bederf voor wat ons overigens wel ontroeren kon.
Het mocht den meesten spelers niet gelukken, de ware Joodsche sfeer te benaderen
en te vertolken, enkelen uitgezonderd. De oude rabbi van Hans Bruning werd een
goeie Sinterklaas, maar gelooven in zijn woorden kon men niet, het was alles holle
rethoriek, die te scherper uitkwam naast het sublieme spel van Marie Hamel als zijn
leerling Lemech.
MARIE HAMEL als Rochele in ‘Haskalah’. Naar een potloodteekening voor D.G.W. van Wybo
Meyer.
De uitzondering onder de niet-Joodsche spelers vormde Dick van Veen als de
fanatieke jonge rabbi in ‘Haskalah’. De scène van het ‘sjiuwe’ zitten was een der
beste momenten van den geheelen avond. Veel van het gebodene won nog door
de bijzondere werking met lichteffecten; hierdoor werd soms een stemming
geschapen, die niet naliet te imponeeren. Maar over 't geheel verdiende deze eerste
opvoering geen andere ontvangst dan die haar ten deel viel: koel en gereserveerd,
met waardeering voor wat betracht werd, maar zonder (groote) belangstelling voor
de toekomst.
WYBO MEYER
In memoriam Jules Schurmann †
HIJ telde - wanneer jongeren spraken over Nederlandsche poëzie, nauwelijks nog
mee, hij heeft, volgens sommigen, nooit meegeteld. Ik weet niet, of dat rechtvaardig
is, ik ben niet bevoegd om het te beoordeelen, en er is zooveel naijver in de wereld,
niet het minst onder kunstenaars en vooral niet het minst onder de minder begaafden.
Vier regels in de krant brengen nu de tijding van zijn dood, en wanneer er meer
over hem geschreven zal worden, dan is dat ten deele wellicht nog, omdat hij een
broeder had, beroemder dan hij.
Weinigen misschien zullen zóó verkeerd beoordeeld zijn geworden als Jules
Schurmann. Een schuchtere, ingetogen peinzer, zooals ‘men’ zich een dichter pleegt
voor te stellen, was hij, voor het uiterlijk, niet. Wie hem in gezelschap ontmoette,
vond hem luidruchtig, uitgelaten en vol luim, onuitputtelijk in het vertellen van
anecdoten.
Die hem beter kenden, wisten hoe dit alles slechts masker was; hoe achter die
uitgelatenheid een stille weemoed diep in hem schrijnde. Wie hem in gezelschap
ontmoette, vond een man die veel en graag over zijn eigen werk sprak, en
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

eschouwde dat als zelf-ingenomenheid. Die hem beter kende, wist, hoe anders
het was, hoe het een uiting was van zijn kinderlijk-naieven aard. Tintelend van
belangstelling was hij voor alles wat litteratuur betrof, en in zijn naïveteit kwam het
niet in hem op, dat die belangstelling bij anderen wel eens minder groot zou kunnen
zijn. Verheugd als een kind dat een nieuw geschenk kreeg, zóó kon hij zijn over
een nieuw vers, dat hij had geschreven; dan bleef hij, op een wandeling, soms
midden op den weg stilstaan, om het ‘te zeggen’; dan was zijn uitgelatenheid geen
masker meer.
Maar in zijn binnenste voerde hij een voortdurenden strijd, in het diepste zijner
ziel knaagden weemoed en angst, weemoed om dingen uit het verleden, angst om
(onbestemde) dingen in de toekomst.
Weemoed, wat wilt ge toch
Moet ge dan altijd nog
Schreien in mij?
Zal steeds een oud verdriet
Mind'ren, maar sterven niet?
Schrijnen in mij?
Niet feller hebben anderen hem kunnen martelen, dan door te twijfelen aan de
echtheid van zijn poëtische ontroeringen. Dat maakte hem ten doode bedroefd, dan
beving hem de (naïeve) angst, dat het in de toekomst werkelijk zoo zou worden,
dat deze twijfelaars gelijk zouden kunnen krijgen. Dan werd zijn lied een bede om
mildheid.
* * *
O, niet te worden een die spreekt
van schoonheid zonder zacht ontroeren
Wil, Dood, dan liever mij beroeren
Eer in mijn hart de liefde ontbreekt.
Hij telde, wanneer jongeren spraken over Nederlandsche poëzie, nauwelijks nog
mee. Hij heeft, volgens sommigen, nooit meegeteld, ik weet niet, of dat rechtvaardig
is, ik ben niet bevoegd om het te beoordeelen, en er is zooveel naijver in de wereld.
Maar, mocht ook de herinnering aan den dichter Schurmann gaan vervagen, die
aan den schoonheids-gevoeligen mensch blijft ons bij, voorgoed.
WYBO MEYER
Maandkroniek
Huldiging van Josine A. Simons-Mees
Ten huize van de tooneelschrijfster mevr. Josine A. Simons-Mees in het
Prinsevinkenpark te 's-Gravenhage heeft een intieme huldigingsplechtigheid plaats
gehad. Een deputatie, bestaande uit eenige letterkundigen en bestuursleden der
Wereldbibliotheekvereeniging, boden de schrijfster een fraaie, door den heer Georg
Rueter geschilderde oorkonde aan van onderstaanden inhoud:
‘In het tooneelseizoen 1891/92, dus juist 35 jaar geleden, is door De
Rotterdammers de première gegeven van
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

71
Droomleven, het eerste belangrijke werk van Josine A. Simons-Mees. Ter herinnering
aan deze voorstelling, gevolgd door zoo talrijke vertooningen van de fijne en
menschkundige tooneelstukken der zelfde talentvolle schrijfster, wordt haar deze
oorkonde aangeboden door allen, wier handteekeningen er zijn bijgevoegd’.
De omstreeks 700 handteekeningen uit Noord- en Zuid-Nederland, waaronder
die van de meest vooraanstaande letterkundigen, tooneelspelers, beoefenaars van
andere kunsten, geleerden en leiders van onze openbare gedachte, waren als een
kaartregister verzameld in een door mej. M. Rueter zeer kunstig bewerkt kistje.
De plechtigheid had, in overstemming met den eenvoudigen aard der jubilaresse,
een intiem en huiselijk karakter. Weinige waren aanwezig, maar zooals één der
woordvoerders bij de overhandiging het uitdrukte: de inhoud van het kostbare kistje
getuigt ervan dat zeer, zeer velen wel heel graag aanwezig hadden willen zijn, om
de bescheiden schrijfster van De Veroveraar, De Paladijn, Sint Elisabeth en zoo
vele andere treffende en uitnemende kunstwerken, eens een oogenblik zelf te doen
beseffen wat zij in de 35 jaren van haar schrijfstersloopbaan als kunstenares voor
ons Nederlandsch tooneel en, wat misschien nog méer beteekent, als diep
meelevend mensch voor onze Nederlandsche kultuur heeft tot stand gebracht! Het
initiatief tot de huldiging was genomen door Ina Boudier Bakker, prof. R. Casimir,
mej. M.A. De Goeje, D.Th. Jaarsma, dr. M.B. Mendes da Costa, Frans Mijnssen,
Annie Salomons, jhr. dr. Nico v. Suchtelen en het bestuur der
Wereldbibliotheekvereeniging.
Twee Vlaamsche Huldigingen
Verleden jaar hadden er Hugo Verriest-feesten plaats te Ingoighem. Dit jaar maakt
Deerlijk, het geboortedorp van Hugo Verriest, zich gereed om den ‘pastor van te
lande’ te herdenken. - De gemeenteraad van Deerlijk heeft een hulpgeld van 1000
francs voor de Verriest-feesten eenparig goedgekeurd, terwijl het comité op Zondag
6 Maart jl. keurstukken uit het Mariaspel van Halle, onder leiding van den componist
M. Moortgat, heeft laten uitvoeren om het fonds te stijven.
Aan den beeldhouwer Léon Hervein te Moeskroen, dorpsgenoot van Hugo Verriest,
is het ontwerpen van den Verriest-gedenksteen, die op het geboortehuis zal worden
geplaatst, opgedragen. Het arduinen middenstuk zal den volgenden tekst dragen:
Hier werd geboren op 25 November 1840
de zoetbespraakte Priester-Vlaming
HUGO VERRIEST
In het rechterzijluik wordt een kelk, in het linkerzijluik een leeuw gebeiteld.
De onthulling zal plaats hebben op Zondag 14 Aug. a.s.
* * *
De feestelijke huldiging van den dichter Willem Gijssels heeft 23 April te Antwerpen
plaats.
In het hulde-comité hebben zitting genomen, als voorzitters: Lode Baekelmans
en Herman Teirlinck; als ondervoorzitters: Ernst Claes en Emiel Hullebroek; als
secretaris: Frits Francken, en verder, als leden, o.a. nog E. de Bom, Karel Candael,
Paul Gilson, dr. De Gruyter, J. Beuckeleers, August de Boeck, P. Kenis, Toussaint
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

van Boelaere, R. Veremans, Pol de Mont, F. Timmermans, Jef van Hoof, A. Hans
en vele andere Vlamingen uit de letterkundige en artistieke wereld.
Elise Knuttel-Fabius 1857 - 7 Maart - 1927
Maandag wordt, aldus Het Vaderland van 5 Maart jl., onze kinderschrijfster mevr.
E. Knuttel-Fabius zeventig jaar. Ouden en jongen, die haar boeken hebben gelezen,
vrienden en kennissen die het voorrecht hebben - 't is een kleine kring - haar persoon
te kennen, zullen met vreugde deze tijding vernemen, omdat we er uit persoonlijke
ervaring kunnen bijvoegen, dat de jubilaresse in volkomen gezondheid en met een
benijdenswaardige opgewektheid den feestdag tegemoet gaat.
't Kostte moeite haar te naderen, en ware het niet, dat wij papieren konden
meebrengen van haar tienjarig redactieschap aan Jong Vaderland, zelfs Het
Vaderland had onverrichterzake moeten terugkeeren.
We werden ontvangen op de werkkamer, en twee minuten waren voldoende, om
de mooie ziel van deze pretentielooze vrouw te begrijpen. Ze heeft nu werkelijk
heelemaal niets van een femme savante. Ze is er omdat ze er is, en ze schreef
kinderboeken omdat ze ze schreef. Ze schreef uit haar moederlijk hart en met
haar moederlijk hart. Dat ze onze litteratuur verrijkte; dat er gewichtige
paedagogische theorieën bestaan en dikke boeken daarover; dat er is een
verschillend beoordeelde jeugdbeweging; goed, maar daarover maakte de
Moeder-Schrijfster het zich niet te druk. Haar kenbron was het moederhart en
Fantasia hielp haar een beetje.
Al pratende kwam er wat meer los over dat moederhart. 't Is een met leed
worstelend hart geweest en daarom leerde het veel en ging het diep voelen, en het
schrijven werd soms dat overladen hart een weg der ontkoming. Het fijne boek Der
ziele wonderland werd op die wijze geboren. Het vertelt van Keltische
sprookjes, maar het bracht ook verlichting aan een door het verlies van een dochter
geprangde moederziel. En zoo ligt er voor ons gevoel een heilige sfeer over dit
werk.
Het was voor ons de eerste persoonlijke ontmoeting, maar zelden hebben we
een dergelijke wezenseenheid gezien tusschen persoon en werk. Beide volkomen
pretentieloos, beide bescheiden uit natuurinstinct, maar beide zoo heerlijk geadeld
door Liefde en Leed.
Het is dan ook alleen bij wijze van herinnering, dat we even bij het zeer
omvangrijke literaire werk stilstaan en ons bepalen tot een kritieklooze opsomming.
De romans Marianne en Om 't Geluk dateeren nog uit den meisjestijd, maar
van de moeder zijn: Van Lichtstraaltjes en donkere wolken, Aan de Rivier, Het
pleegkind, Kinnie en haar vrienden, Op Duinzicht, Moed, Het Boek van Hans, Onder
de Korenmaat en Moed.
Het laatst genoemde boek moet ook geboren zijn uit een dergelijke behoefte als
waaraan Der Ziele Wonderland zijn ontstaan te danken heeft.
Verder schreef zij, tien jaar als redactrice, in Jong-Vaderland kostelijke
kinderverhalen, terwijl ze met het zeer bekende werk Oude Kinderboeken
zich voorgoed - als 't nog noodig ware geweest! - het eeredoctoraat in de
kinderschrijfkunst verwierf.
Tijdens de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid, welke van zeer veel
belang is geweest voor de emancipatie der Nederlandsche vrouwen, verscheen
van haar een brochure over Vrouwenarbeid.
In de Deutsche Revue XXII (Febr) schreef zij een interview met Jozef Israëls, en
de schilder vereerde haar een zeer mooi teekeningetje, dat op een eereplaats in
de studeerkamer hangt.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Nu en dan heeft de schrijfster ook de lier van de wilgen genomen en haar
gedachten in dichtvorm vertolkt.
Richard Hol, Ulfert Schults, George Bijerle en Arnold Spoel hebben Knuttel
Fabius-gedichtjes getoonzet.
Maar de Kinderschrijfster blijft nummer één en nog altijd zéér gezocht. Van Hans
is pas een nieuwe druk verschenen en er moet een vervolg op komst zijn. Verder
moeten er - natuurlijk weten we dit niet van haar zelf - nog twee kinderboeken bij
den uitgever ter beoordeeling liggen. Nog één ding ten besluite. Toen we nog even
in deze mooie, gave, trots veel leed altijd opgewekte vrouwe- en
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

72
moederziel trachtten te peilen, dachten we opeens door onwillekeurige assimilatie
aan Spinoza, en toen kwam de ons van het eerste oogenblik af sympathieke vrouw
pas goed los. Aan de voeten van Spinoza zat zij, en zijn levensles Laetari et bene
facere volgde zij, en zijn gelukzaligheid in God beleefde zij.
H.D. Tjeenk Willink spreekt:
Een van de aardige feuilletons die M.J. Brusse in de N.R.C. aan het Uitgeversbedrijf
gewijd heeft, is die waarin hij van zijn ontmoeting met den rasechten uitgever H.D.
Tjeenk Willink verhaalt, een soort dat helaas aan het uitsterven schijnt te zijn:
‘De boeken zijn mijn goede vrienden, die ik verlang om mij heen te zien in mijn
kamer’... En, ja - uitgever bèn je dan ook, of je bent 't niet. Zit 't je in 't bloed, heb je
't van huis uit meegekregen, dan - zeg ik met mijn vader - sta je er ook mee op en
ga je ermee naar bed. Ik schaam mij haast om 't te zeggen: ik heb er genoeg aan;
ik heb er geen liefhebberijen bij: ik verzamel geen oud-blauw, geen schilderijen,
geen kunstvoorwerpen... nee, de uitgeverij is mijn dagelijksche werk. Zij geeft mij
bovendien mijn ontspanning in 't aangename verkeer met de auteurs, met mijn
vakgenooten, - in redactie-vergaderingen met de redacteuren van de tijdschriften,
in de besprekingen van onze vakbelangen, in de gezellige maaltijden daarna. En
nu kun je zeer zeker óók naarstig de menschen achteraan-reizen, om ze zakelijk
op te zoeken, - maar ik voor mij heb aan een gezellig diner, in de conversatie met
mijn buren in tram en trein vaak mijn licht opgestoken, soms belangrijke plannen
voor nieuwe uitgaven opgedaan, - menigmaal die plannen met anderen bezegeld.
Want de goede relaties, de vriendschappelijke omgang in kringen van intellectueelen,
het verkeer met allerlei belangrijke menschen, bij wie je zoo noodig om raad kunt
aankloppen, - dat vormt alles de sfeer om een uitgeverij tot bloei te doen geraken,
en hierdoor is het ook zóó prettig om uitgever van je vak te wezen, vooral wanneer
je je hierbij hebt aangewend om je niet te ergeren en voor alles wat je soms
wedervaart een redelijk, een menschelijk motief aan te nemen.
Zoo opgevat, vult de uitgeverij ook volkomen je leven. Ik voel mij niet op mijn
gemak als ik op reis niet te lezen heb in proeven van werken, die bij mij zullen
verschijnen. En nu geef ik toe, dat proeven-corrigeeren niet de ideale manier van
lezen is, - toch, als ik bijvoorbeeld een boek over scheikunde uitgeef, welk vak ik
op het gymnasium nu eenmaal nooit heb geleerd, dan krijg ik onder 't corrigeeren
er meer begrip van, dan een ander die 't onopengesneden in zijn fondskast laat
staan. Al wil ik eerlijk bekennen, dat er soms in de door mij uitgegeven tijdschriften
wel eens uitvoerige artikelen verschijnen over onderwerpen, die mij 'n beetje
onwennig, 'n beetje moeilijk aandoen, - en dàn, in vertrouwen gezegd, wacht ik wel
eens af tot er een overzicht van verschijnt in de Nieuwe Rotterdamsche Courant,
om daaruit, in dien beknopteren vorm, tòch te weten te komen wat er in staat.
Maar in beginsel lees ik alles wat er bij mij uitkomt. En daar ben ik in opgevoed,
- bij de correctie van de proeven. Mijn vader, - ik herinner mij, als onze familie nu
en dan in den gezelligen tentwagen met den bak er achter, in de omstreken van
Haarlem uit toeren ging, - dat mijn vader dan steeds de voorkeur gaf aan de plaats
naast den koetsier.... om zelfs daar rustig voort te corrigeeren. Ja, nòg zie ik hem
daar zitten op den bok, toen wij in 1885 een tocht ondernamen in zoo'n huiselijk
vehikel, op weg naar Leiden, waar wij bij een neef, die er studeerde, de Maskerade
zouden bijwonen.... met proeven in zijn hand. En op mijn twaalfde jaar corrigeerde
ik al méé proeven, want het sprak voor mij vanzelf, dat ik, evenals mijn vader, in
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

den boekhandel zou gaan, waar dan ook àl mijn belangstelling toen reeds naar
uitging, alsof er voor jongens geen andere vakken bestònden. En dat ik 't droevig
vond, als ik maar zoo weinig of soms heelemaal geen fouten in die drukproeven
kon ontdekken. Maar volkomen ontmoedigd was ik, wanneer soms bleek, dat mijn
vader, om mij tevreden te stellen, van die slippers mij dan maar een waardeloos
stel had gegeven, - als ik ze terugvond op een plaats, waar nutteloos gecorrigeerde
drukproeven dan toch óók nog een nuttige bestemming kunnen vinden.
Ja, de uitgeverij was het leven van mijn vader, dat nu en dan ook het gezin
vervulde. Ik weet nog, dat in een prospectus, dat in tienduizend exemplaren
aanstonds verspreid moest worden, de prijs van het werk iets te hoog bleek gesteld.
En dat de heele familie toen een ganschen Zondag druk bezig was om over dezen
fouten prijs de kleine papiertjes met den goeden prijs heen te plakken. Want de
uitgeverij ging vóór alles bij mijn vader, - en in dit opzicht was hij ook streng voor
mij, die immers later bij hem in de zaken zou komen. Wanneer ik mijn vacanties
van het gymnasium ging doorbrengen in Zwolle, bij mijn oom, den uitgever, die daar
toen ook nog een boekwinkel had, dan verlangde mijn vader dat ik na de eerste
week van volkomen vrijheid mijn ochtenduren leerzaam zou doorbrengen op 't
kantoortje achter die debietzaak, - waar ik inderdaad heel wat kennis van boeken
heb opgedaan. Alleen na mijn eindexamen stond mijn vader mij een paar maanden
toe van onbezorgde ontspanning. Maar hierop volgde dan ook mijn leertijd in den
boekhandel, die - overeenkomstig de ouderwetsche traditie - tot in alle onderdeelen
vooraf voor mij geprojecteerd was, gedurende de vijf jaren, die ik hier te lande en
in 't buitenland besteden zou om mij te bekwamen, van 't letterzetten en den
prentdruk af, in de techniek en de usancen van den boekhandel en uitgeverij. En
alleen in dien tijd heb ik er wel eens aan getwijfeld òf er waarlijk geen mooier en
boeiender vak ter wereld zou bestaan, omdat ik toen nog te jong was, en te
onervaren, natuurlijk, om de noodzakelijkheid in te zien van de ook wel eens weinig
amusante bijkomstigheden. Maar sedert is die twijfel dan ook nooit meer bij mij
opgekomen, - want, inderdaad, voor de toegewijden bestáát er geen mooier vak, -
wanneer je er tenminste volkomen in opgaat, zooals ook mijn vader deed.
Fouten van vertalers
IN het door Gyldendal te Kopenhagen uitgegeven en reeds weer gestaakte
maandschriftje Bognyt, waarin de publicaties van deze firma worden aangekondigd
en aanbevolen, stond onlangs het volgend fraai exempel van vertaalonzin. In een
der boeken van Herman Bang wordt van twee oude dames verteld, dat zij tegen
het najaar de Gravensteiners op zolder lieten brengen. In een Fransche vertaling
van dit boek stond nu, dat deze dames zich haar grafsteenen hadden aangeschaft
en deze op zolder hadden geborgen. Niet tevreden met deze korte mededeeling
had de vertaler een noot van dezen inhoud toegevoegd: Het is een gewoonte in het
Noorden, dat menschen, wanneer zij wat ouder gaan worden, hun grafsteenen
koopen en zoolang op zolder bewaren. - Een tegenhanger van deze vergissing kan
men vinden in Prof. Jespersen's boek over kindertaal: in een school te Kopenhagen
vroegen de leerlingen om het lied van de appels; zij bedoelden ‘Hun satte sig paa
gravens sten’, waaruit zij begrepen hadden ‘op een Gravensteiner’ (= deensch:
gravensten).
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Al pratende met...
Johan de Meester
73
HET is nu bijkans zeven jaar geleden, dat ik Johan de Meester leerde kennen. Hij
werd zestig jaar en voor een weekblad, waaraan ik toentertijd medewerkte, ben ik
met hem gaan praten. De Meester werd gehuldigd als schrijver, maar aangezien in
dezen mensch de schrijver en de journalist nauw met elkaar verbonden zijn, was
de een niet van den anderen te scheiden. Thans is de journalist, die in zijn rusteloos
bestaan iets heeft van den Wandelenden Jood, afgetreden als kunstredacteur van
de Nieuwe Rotterdamsche Courant, een positie, waarin hij zeer en nimmer te
vergeten belangrijk werk heeft gedaan voor de Nederlandsche litteratuur. En daarom
wilde ik een poging doen om hem te spreken over zijn leven aan de dagbladpers.
Maar dat is niet heelemaal gelukt. In dit rijke en bewogen leven zijn de schrijver, de
criticus en de journalist zóó nauw verbonden, dat telkens een dier facetten naar
voren komt.
De Meester heeft ernstig gepoogd om voornamelijk over zijn leven aan en voor
de krant te spreken. Hij deed dit enthousiast, vlug, driftig. Wat een temperament
heeft deze man, wat een werkkracht. Men moet hem hooren om geheel te kunnen
begrijpen wat ik bedoel.
In zijn huis aan de Kortenaerstraat, waar hij lange jaren reeds woont, had hij me
ten eten genoodigd. Maar voor we aan tafel gingen en na het diner hebben we
samen in de boekenkamer zitten praten. Een kleine kamer boven. In kasten langs
de muren boeken, op tafel boeken. We zitten tegenover elkaar en de Meester praat.
Onder het praten staat hij op, loopt om de tafel, brengt me een boek om iets te laten
lezen, slaat met zijn hand driftig op een stapel boeken om dan weer tegenover me
te gaan zitten. Het is alles leven en beweeglijkheid wat aan hem is, een
on-Hollandsche levendigheid. Daardoor heeft hij het mij niet gemakkelijk gemaakt
en ik wil graag bekennen, dat toen ik naar den Haag terugreisde en dacht aan de
vriendelijke ontvangst van den heer en mevrouw de Meester, het hoofddoel van
mijn bezoek, het interview, me pijnlijken angst bezorgde.
Burgemeesterszoon
De Meester begon met dit te zeggen, wat den man teekent: ‘Ik ben de Nieuwe
Rotterdamsche Courant buitengewoon dankbaar voor alles. Toen ik twee jaar
geleden mijn pensioen kon nemen heb ik een waardeerenden brief van
commissarissen ontvangen, waarin gezegd werd, dat men mij vrij liet om te blijven
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

of heen te gaan naar eigen verkiezing. Ik had pas het Letterkundig bijblad in elkaar
gezet en daarom wou ik liever blijven. Maar nu ga ik 1 April weg, dat weet u. Begint
u met dit op te schrijven voor ik verder ga.
In Harderwijk ben ik geboren, waar mijn verwanten, zoowel van vaders- als van
moederszijde langen tijd het burgemeestersambt hebben vervuld. Ook mijn vader
was burgemeester in die stad. We hadden daar een heel groot huis. Als Thorbeckiaan
is mijn vader in 1862 in de Tweede Kamer gekozen tegenover Groen van Prinsterer,
dus als liberaal, hoewel hij rechtzinnig geloovig was. Mijn moeder was overtuigd
orthodox. Toen ik vier jaar was stierf mijn vader en toen ik negen was verhuisde
mijn moeder in verband met de studie van mijn broer Theodoor aan de Utrechtsche
Universiteit naar Zeist, dat vervelende stijf-Stichtsche dorp dat ik beschreven heb
in “De zonde in het deftige dorp”.
Daar heb ik den lateren schilder en vriend van Vincent van Gogh, Anthon van
Rappard, leeren kennen, die veel invloed op me heeft geoefend. Dat is een innige
vriendschap geweest, die tot den vroegen dood van Van Rappard heeft geduurd.
En de voetreis van wel zes weken met Anthon naar het Schwarzwald, waar zijn
vader me toe noodigde, heeft een wending aan al mijn gevoel en misschien wel
aan mijn leven gegeven. Ik ben toen over die voetreis gaan schrijven!... Trouwens
dat heb ik altijd gedaan. Ik heb steeds behoefte gevoeld om me rekenschap te geven
van wat ik had ondervonden. Ik moest getuigen ook! Ik wou dominee
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

74
of zendeling worden en heb met busjes geloopen.
Zendingspropagandist
Toen ik dertien jaar was had ik een weekblaadje voor de zending. Dat heeft er altijd
ingezeten, die drang om te schrijven en een eigen weekblad te hebben. Op mijn
vijftiende jaar had ik een ander ‘blad’ opgericht: ‘De Letterkundige Rommelpot’.
Daarom heb ik zes jaar geleden met zoo'n plezier de uitnoodiging aangenomen om
het Letterkundig bijblad te redigeeren. In het schrijven in een weekblad, in alle
journalistiek, heb ik altijd plezier gehad; mijn idealen waren niet op een roman
gevestigd.
‘Op mijn zeventiende jaar gingen mijn moeder, mijn zuster en ik in Voorst bij
Zutphen wonen in een klein huisje. We moesten van een klein inkomen leven. Mijn
oudste broer, die notaris zou worden, dacht mij geschikt voor de registratie. Dat was
drie jaar lang iets vreeselijks voor me. Maar ik hield vol. Ik was immers uit een
ambtenaarsfamilie. Bovendien hoopte ik dat baantje te kunnen combineeren met
schrijverij. Ik reisde iederen dag van Zutphen naar Voorst terug, en aan het station
ontmoette ik vaak iemand, die aan de Zutphensche Courant was en mij van zijn
baantje vertelde. Toen hij dat opgaf voor studie in Leiden, heb ik ernaar gesolliciteerd
en werd benoemd op een salaris van... f 200. - per jaar, waar f 100. - af moest voor
den trein. Dat was in 1880. Ik heb daar twee jaar gewerkt en een onbeteekenend
bundeltje schetsjes “Kleingoed” uitgegeven.
Sturm und Drang
‘Al op de vrome school te Zeist had ik Max Havelaar en enkele andere dingen van
Multatuli gelezen. In het stille Voorst maakte ik een Sturm- und Drangperiode door,
eerst met Rousseau, toen met veel pessimistische lectuur: Byron, Lenau en Leopardi
in de vertaling van Paul Heyse. Zelfs waagde ik mij aan Schopenhauer. En ook las
ik van Zola.
Op mijn twee-en-twintigste jaar ging ik uit Voorst weg naar het Rotterdamsch
Nieuwsblad. Ik vond het vreeselijk te Rotterdam, en verlangde naar mijn dorp terug.
Van die hunkering ligt veel in Geertje. Ik ben er trouwens niet lang geweest. Nog
geen half jaar. In Zutphen had ik, à f 2. - per stuk, onderteekende stukjes mogen
schrijven in de Kamper Courant; hierdoor was mijn naam iets bekend geworden en
had Van Waalwijk me naar Rotterdam gehaald. Een aanbieding om ook nog op mijn
22ste jaar Pisuisse op te volgen als hoofdredacteur van de Middelburgsche Courant,
dorst ik om de politiek niet aan. Zoo kwam ik van Rotterdam aan de Amsterdammer,
het dagblad van de Koo. Snelleman was eerste verslaggever en ik tweede. Maar
al gauw werd ik eerste. Dat was geen makkelijk werk aan die oppositiekrant. Maar
de omgang met Van Pesch en Tak, die de een na den ander mijn directe chefs
waren, vergoedde veel.
Ik heb daar trouwens veine gehad: de ontploffing van de buskruitfabriek te Muiden
en de wereldtentoonstelling te Amsterdam waren groote gebeurtenissen, waar je
kon toonen wat je in je mars had.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Willem ‘de Zwijger’
Van die wereldtentoonstelling herinner ik mij een aardige historie. Het was bij de
opening, die door Koning Willem III zelf zou geschieden. De journalisten hadden
de rede van meneer Cordes, den voorzitter, van te voren ontvangen; maar één van
de bladen had 's avonds zelfs nog de woorden die de Koning zou hebben gesproken.
En nu was juist dit het bijzondere, dat Z.M. zweeg! Er was iets gebeurd, dat den
Koning verstoord had - wàt wist men niet - en zonder een woord te zeggen stond
Z.M., na de rede van den voorzitter te hebben aangehoord, op en liep snel de
tentoonstelling door, alleen even kijkend naar zijn eigen portret door Ten Kate. De
journalisten er achter, en toen haastig naar de krant.
‘Ik zat met mijn handen in het haar. Wat moest ik daarvan schrijven? Ik kon geen
vorm vinden, vroeg raad aan mijn chef van Pesch, die er ook niets op wist, tot de
Koo kwam en de zaak oploste. Er kwam dit te staan in de krant: “Hierna stond de
nazaat van Willem den Zwijger op en doorwandelde vlug de tentoonstelling”. Dat
zinnetje had succes in de stad, ik kreeg complimentjes en ik heb er meer dan één
aanvaard zonder den hoofdredacteur als auteur aan te wijzen!!
In Amsterdam ben ik een paar maal bij de vergaderingen van de Flanorclub
geweest, waaruit zich de Nieuwe Gids zou vormen. De charmante Frank van der
Goes, die het tooneel deed aan “de Amsterdammer”, had me er binnen geleid. Na
twee Amsterdamsche jaren wou ik geen verslaggever meer blijven. De Koo beloofde
dat ik correspondent zou worden te Londen, maar toen bleek dat de courant geen
vasten correspondent in Londen kon betalen, heb ik bedankt en collega Enklaar,
met wien ik bevriend was, hielp me aan de betrekking van Parijsch correspondent
van het Handelsblad.
Strubbelingen met Het Handelsblad
In dat deftigburgerlijk blad wou ik radikaaltje spelen en dat ging niet. Ik kon het er
op den duur niet uithouden. Ik ben er niet ontslagen, maar heb mijn ontslag
ingediend, nadat ik er een felle afbrekende recensie over Noodlot van Couperus
door den onderwijzer den Hertog had gelezen. Dat was me te bar. Ik kon onmogelijk
blijven aan een blad, waar dergelijke recensies in verschenen.
‘In Parijs heb ik mijn vrouw leeren kennen kort voordat ik er den roman Een
Huwelijk (1890, 2de druk 1917) had geschreven. Toen kwam er een vacature bij
de Nieuwe Rotterdamsche Courant. Daar mijn vrouw niet in Parijs kon aarden en
ik me op den duur niet thuis voelde aan het Handels-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

75
blad van Charles Boissevain heb ik naar die betrekking gesolliciteerd, ter vervanging
van Haverkorn van Rijsewijk. In Keulen heb ik een onderhoud met Dr. Lamping,
den hoofdredacteur van de N.R. Ct., gehad. Ik weet nog precies hoe het eindigde.
Ik had volkomen vrijheid gevraagd en die was me toegezegd! “Ik mag dus: “Leve
van Deyssel, leve de Nieuwe Gids roepen?” Ook daarop kreeg ik een bevestigend
antwoord. Vol hoop ging ik naar de N.R. Ct. Maar al gauw kwamen er
onaangenaamheden. Ik heb in mijn kritisch werk de l'art pour l'art-stelling hoog
gehouden, die den kunstenaar vrijheid in denken laat. Van dat beginsel uit besprak
ik dus ook de boeken, en toen ik een recensie van 26 zijdjes over Een Passie van
Vosmeer de Spie had geschreven - heelemaal niet zoo'n bewonderende beoordeeling
- scheurde de heer Lamping het voor mijn oogen stuk. Iets later bleek men op de
Beurs te hebben gespot met een kritiek op het schilderij De Vloed van Toorop,
een werk dat iedereen nu heel tam vindt. U begrijpt: de N.R. Ct. bespot op de Beurs!
Het hachelijke van dit Beurs-geval werd me ernstig onder het oog gebracht en ja,
toen dacht ik aan het gesprek met Dr. Lamping onder een flesch Liebfraumilch te
Keulen, en daar meneer Carel Nijgh bij zat, viel ik uit: “Dat is Godverdomme
boerenbedrog!” Laat U dat Godverdomme maar weg of nee, het moet maar blijven
staan. Ik voelde, dat ik mijn baantje kwijt was. Maar Nijgh, de goedhartige Nijgh,
wist raad. Hij liet me beneden in de directeurskamer komen.
De Meester vraagt excuus
Ik moest Dr. Lamping excuus vragen ... voor dien vloek. Wat ik gedaan heb. En
door den invloed van den heer Nijgh heb ik daarna nooit meer onaangenaamheden
met den heer Lamping gehad, en toen deze mij aan zijn opvolger, Dr. Zaayer,
voorstelde, zei hij: ‘Die kan hard werken, als hij wil’, waar ik zoo brutaal was aan
toe te voegen: ‘en hij wil graag, als hij mag’.
‘Intusschen had ik ook de tooneelrecensies gekregen door het vertrek van Pisuisse,
zoodat de heele rubriek onder mijn leiding stond, behalve de muziek. Ik heb u al
gezegd, dat ik groote dankbaarheid aan de N.R. Ct. verschuldigd ben. Ik weet, dat
ik nooit populair ben geweest, ik heb nooit voor het publiek geschreven, maar
langzaam aan zijn mijn denkbeelden toch wel doorgedrongen tot velen. Ook dàt is
niet zonder schokken gegaan, want in een jaarvergadering met aandeelhouders
maakte er een aanmerkingen op mijn tooneelrecensies, die hij perfide noemde. Dr.
Zaayer, die door den spreker gewaarschuwd was dat deze over mij zou klagen, had
zijn antwoord van te voren opgeschreven; hij heeft mij verdedigd op een wijze, waar
ik nog met groote erkentelijkheid aan denk. U moet hier de aandacht op vestigen,
nu er juist in dezen tijd zooveel inmenging met betrekking tot den inhoud van de
krant plaats heeft buiten de hoofdredactie om. Dr. Zaayer heeft gezegd: “Ik heb
alleen te beslissen over den inhoud van de krant en niemand anders. Ik vertrouw
de Meester ten volle en ik alleen heb over hem te oordeelen”. Dat is aan de N.R.
Ct. zoo gebleven en daardoor heb ik er zoo prettig kunnen en dus zoo graag willen
werken.
Toch had ik het heusch niet makkelijk. Den meesten last bezorgde ik mezelf. In
mij zat, hoe mijn verstand er ook tegen streed, de fatsoenstrots van het
burgemeesterszoontje, en aan den anderen kant heeft Querido volkomen gelijk
gehad, toen hij eens schreef dat ik nooit over mijn levensschuwheid heen ben
gekomen. Ik ben een eenzelvige, bange, schuwe jongen geweest, die van
buitenleven hield. En ik werd geplaatst in een groote stad als redacteurverslaggever
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

aan een oppositiekrant: zoo van achter de koeien vandaan als concurrent van den
Amsterdammer Calisch, den populairen redacteur van de krant der machthebbenden.
Later kreeg ik die moeilijkheden met Lamping. Bovendien ... ik schreef over
beeldende kunst en ik heb nooit een lijn geteekend; ook ken ik geen Latijn en
Grieksch, nog iets, dat telkens lastig was als de leider van die rubriek. Maar zoo
hielp dus de dwang van de journalistiek mij wel aan heel veel levenservaring. En
nu bewonder ik Rotterdam, die stad, die ik eenmaal sterk gehaat heb; ik ben er zoo
van gaan houden, dat ik zelfs nog een jaar hier blijf wonen, hoewel ik weg kan.
Anonymiteit
‘Indertijd heb ik met Dr. Ritter gedebatteerd over de anonymiteit in de krant. Deze
anonymiteit is zoo groot, dat nog maar enkele jaren geleden een goede vriendin
van mijn vrouw doodverbaasd was, toen ze hoorde, dat de tooneelfeuilletons in de
N.R. Ct. van mij waren. Maar wegdoezeling van eigen persoonlijkheid is niet altijd
mogelijk. In het Letterkundig bijblad moest ik op straffe van àl te “eentonig” te worden,
althans in den vorm wat persoonlijks leggen; daarom schreef ik dáár onder
pseudoniemen. Overigens moet een krant m.i. “persoonlijk” zijn. Mijn eenige doel
moet zijn den kunstenaar tot den lezer te brengen. De meeste Nederlanders, de
meeste Nederlandsche critici zijn dat niet met me eens. Althans tegenwoordig niet
meer. U kent het beroemde verzet van Kloos tegen het Gids-opstel van Boissevain
over Emants' Lilith. Nu gaat men er weder lustig op los met precies dezelfde
partijdigheid en we gaan denzelfden weg op als met de R.K. Geitenfokkerij. We
hebben de R.K. kunstbeschouwing, de Protestantsche kunstbeschouwing, en bij
deze krijg je nu nog het verschil tusschen de voor- en tegenstanders van Geelkerken.
De critici zetten zichzelf op een standpunt en daarmee doen ze nadeel aan de
boeken, die ze bespreken. De schoolmeester den Hertog
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

76
keurde een roman van Couperus af om het determinisme; dat gebeurde in '90, nu
in 1927 gebeurt het wéér, en dat dan ook in een krant, die toch al weer uit de hoogte
en vluchtig wordt gelezen, maar invloed heeft, dóórdat ze dagelijks terugkomt. Als
u den toestand beschouwt, zooals hij was toen ik aan de N.R.C. benoemd werd,
dan ziet u, dat er één krant was met een Kunstrubriek en dat was het Vaderland.
De Kunstrubriek vóór 35 jaar
In zijn naam staat nog Staat- en Letterkundig Nieuwsblad. De Rotterdammer had
schamele muziekberichten. Haverkorn van Rijsewijk, die de kunstrubriek redigeerde,
deed ook de Maileditie èn was directeur van Boymans! Het aanzien van een journalist
was trouwens niet groot. Toch heeft Lamping voor de standing van de journalisten
véél gedaan. Pur sang journalisten waren er evenwel niet veel aan de N.R. Ct. Van
Gilse was schoolopziener, van Nievelt schreef allerlei andere dingen en over
Haverkorn van Rijsewijk vertelde ik u al. Toen ik de rubriek Letteren en Kunst maakte
ben ik velen tot ergernis geweest, maar in ieder geval heeft het gepakt. Niemand
hier in Rotterdam bemoeide zich vóór mijn komst met moderne schilderijen en door
mijn geschrijf werden die modernen later zoozeer een hobby, dat de menschen er
ook een zaak in zagen en het een speculatie werd. De door Toorop in Katwijk
ontdekte koddebeier Wassenaar exposeerde hier bij Oldenzeel, en er waren al elf
werken verkocht voordat ik er was geweest. De volkomen onverschilligheid voor
schilderijen sloeg over in een ander uiterste.
‘Ja, met critieken kun je rare dingen beleven. Op Hoop van Zegen bv. van
Heijermans hebben Frans Coenen en ik het eerst geprezen. Heijermans maakte er
dankbaar gewag van, maar toen ik Het Pantser slecht vond heeft hij mij een kaartje
gezonden met “Bah” erop. Later heb ik nog eens ruzie met hem gehad, maar vóór
zijn dood zijn we gelukkig verzoend’.
‘Uw litterair werk?’
De Meester als scheppend kunstenaar
‘Tusschen journalistiek en belletrie bestaat voor mij een verschil als van week- en
Zondagskleeren; kleeding is het allebei. Multatuli schreef nooit anders dan
journalistiek in boekvorm - toch was dat niet alleen litteratuur, maar Multatuli is de
vrijmaker van onze moderne letterkunde geweest, naar mijn meening. Het komt dus
op den schrijver aan, niet op den aard van het werk. Met Multatuli had Zola ook
invloed op mij, en de Nieuwe Gids-mannen schonken ons, die na hen kwamen, den
durf om ons zelf te zijn, ons uit te spreken zooals wij waren en voelden. Ook ik sprak
mij uit in mijn werk, dat gebouwd is op de realiteit. Ik neem in mijn boeken een zuiver
experimenteele proef op het leven en sta lijnrecht tegenover de meening van van
Eeden, die geschreven heeft naar aanleiding van Een liefde van van Deijssel, dat
hij de waterlelie, die op het water drijft, bewondert, maar van Deijssel de bloem
uitrukt en ook den ronden, glibberigen stengel beschrijft. Ik bewonder een spits van
een kerktoren, die de lucht ingaat, maar vergeet daarbij nooit dat de kerk zonder
stevige fundamenten in den moddergrond zou omvallen.
Ik ben begonnen met twee verzen in Jong Vlaanderen van Pol de Mont. In Voorst
schreef ik gedeeltelijk Een Huwelijk, en in Parijs heb ik dat verhaal voltooid. Het was
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

in 1890. Van Deijssel heeft er vriendelijke belangstelling voor gehad in De Nieuwe
Gids. Hij heeft er op gewezen, wat aan dien roman ontbrak, en dat is, dat hij “niet
geschreven en herschreven” is. Van Deijssel heeft daarmee de critiek gegeven op
al mijn werken. Ik maak maar één betrekkelijke uitzondering: Een Gezin, welke
vertelling ik geschreven heb toen ik met beenvliesontsteking zes weken lang thuis
lag en rusten moest. Ik dacht toen kunstproza te hebben geschreven, maar toen
die novelle herdrukt zou worden, heb ik er onder het nalezen zooveel in veranderd,
wat de taal betreft, dat ik meer dan ooit tot de overtuiging ben gekomen geen
woordkunstenaar te zijn, enkel een verwoorder in vertelvorm van het leven.
Mijn boeken, waarvan een levensgebeuren steeds de aanleiding tot het schrijven
is geweest, zijn journalistiek geschreven. Door gebrek aan tijd heb ik niet voldoende
werk aan den vorm kunnen besteden. Daar komt bij, dat ik van huis uit geen man
van den vorm, van de schoonheid ben, al dadelijk niet door het
Calvinistisch-pessimistische in me, wat me altijd de bekende kamer van Schiller
met de witgekalkte muren en de eenvoudigste schrijftafel doet verkiezen boven een
aangekleed home. Iemand met zulke neigingen en die meent, dat hij wel
iets te zeggen heeft, geeft toe aan het vlugge schrijven, vooral, wanneer
hij dan nog redacteur is van een tijdschrift, waarvan de leider hem houdt aan zijn
afspraak.
Bij stukjes en beetjes
Voor mijn laatsten roman: ‘Van haar luister beroofd’ had ik met den secretaris van
de Redactie een afspraak gemaakt. Er was één vijfde deel af, en iedere maand zou
ik er een stuk van schrijven. In de maanden tusschen de afspraak en het begin van
het verschijnen hebben verschillende omstandigheden me belet er aan te werken.
En zoo gebeurde het, dat ik de vier andere vijfde deelen telkens heb moeten schrijven
in de maand voorafgaande aan de verschijning, tusschen krantenwerk door, telkens
dertig bladzijden druks.
‘Toen Dr. Ritter in het Utrechtsch Dagblad van dien roman verklaarde, dat hij
meer geklodderd dan geschreven was, kon ik hem geen ongelijk geven
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

77
en ik was heel blij, dat hij de recensie besloot met te zeggen: “En toch is de schrijver
een kerel”. Maar in een dergelijk krachtsbesef schuilt ook een groot gevaar, want
maar al te licht is de eigenliefde geneigd om tegen de les van van Deijssel in over
het herschrijven, en tegen het voorbeeld van Flaubert in, Balzac te willen nadoen,
hierbij in domme verwatenheid vergetend, dat wat Balzac kon doen, maar aan
weinigen is gegeven om na te doen’. ‘Hebben uw boeken in Rotterdam nog ergernis
gewekt?’
‘Aan een enkel detail van “Geertje” heeft men zich geërgerd, maar over het
algemeen is mijn werk gewaardeerd. Groote verontwaardiging heeft in het Sticht
gewekt de roman “De zonde in het deftige Dorp”. Daarin heb ik mijn wrok over het
schijnfatsoen van de Hollandsche aristocratie geuit. Over de Zeven Vertellingen,
die ik zooals u weet “in eerbied en bewondering met bescheidenheid” opgedragen
heb “aan den meester Marcellus Emants als een blijk ook van geestverwantschap”
was men in Rotterdam verontwaardigd.
Rotterdam op z'n smalst
De zuster van een mijner jongere collega's had gehoord dat hij het boekje hebben
wou. Zij kende den inhoud niet en wilde het voor den verjaardag van haar broer
koopen. Ze liep een voornamen boekhandel binnen en vroeg ernaar. ‘Wou u deze
vuiligheid koopen?’ en tusschen duim en wijsvinger bracht de boekhandelaar het
aan. Zooiets kan niet verbazen in de stad, waar ik eens op een boekenstalletje
onder het viaduct 25 exemplaren vond van Emants' Nagelaten Bekentenis, die voor
een kwartje per stuk waren te krijgen. U weet, dat ik erg veel van het werk van
Emants houd, en daarom kocht ik twee exemplaren. Het eene heb ik gestuurd naar
een Hollandschen vriend te Parijs, die me antwoordde niet te hebben verwacht, dat
er iets zoo belangrijks uit Holland kon komen. Die vriend was... geboren
Rotterdammer’.
‘En hebt u nog litteraire plannen?’
‘Plannen?! Man, dat is het juist! Die had ik meer dan een halve eeuw! Ook al bij
de registratie, toen ik wetten van buiten moest leeren. Altijd was ik wàt van plan...
Nu ben ik alleen maar van plan om te léven. ('t Pensioenfonds zal plezier van me
hebben!) En of ik, vrij man, tuinier of schrijf, dat zal het oogenblik beslissen’.
Beneden, terug in de zitkamer, waar het groote bureau van de Meester staat, met
boeken ook daar, angstig veel boeken, die allemaal gelezen en beoordeeld moeten
worden, heeft de Meester mij nog allerlei aardige herinneringen verteld over zijn
vriendschap met Haverman, ‘dien goeden Haav’.
‘Weet je, vrouw, meneer Pannekoek kent Haav. ook’. Hij sprak ook over van
Deijssel, over Tak en andere persoonlijkheden, maar ik moest weg. En met
dankbaarheid in het hart voor den man, die als schrijver en journalist zooveel voor
onze letteren heeft gedaan, heb ik afscheid van hem genomen.
G.H. PANNEKOEK Jr.
DEN HAAG, 20 Maart 1927.
Van achter de schermen
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

2. P. Scharoff
WEL zelden is de pers zoo eenstemmig in haar lof geweest als na de opvoeringen
van het Moskouer Künstler Theater. Reden voldoende om deze zoo lang onderbroken
tooneel-interviews voort te zetten met een gesprek, gevoerd met Pjotr Scharoff, den
directeur en regisseur van genoemd gezelschap, daarbij tevens een van de beste
acteurs aan dit theater verbonden; wie eenmaal zijn Lioebim-creatie zag in ‘Armoede
is geen schande’, dit aandoenlijk, teeder blijspel, vergeet zijn stil en rustig spel, voor
ons levend al konden wij dan ook geen woord verstaan, niet licht.
A. VIROUBOW
Hij schreef mij dat hij mij ontvangen zou. Een vroegen, regenachtigen morgen
bevond ik mij op de afgesproken plaats: de conversatie-zaal van een der Haagsche
hotels. Het licht draalde aarzelend door de ruiten, en deze grauwe, schemerende
kleuren brachten in een anders zoo ‘unheimisch’ oord als een hotel-zaal op een
vroegen morgen, een aangename, bijna intieme sfeer.
Hij is niet groot deze Scharoff, deze leider van een zoo subliem geschoolde,
gedisciplineerde troep als het Moskouer Künstler Theater. Maar toen hij een tijdje
tegenover mij zat aan de kleine tafel en hij eenige woorden had gesproken, zijn
verontschuldigingen aanbood voor zijn slecht Duitsch, de eenige taal, waarin wij
ons konden verstaan, want Fransch sprak hij niet, kon ik mij toch wel voorstellen
dat hij een grooten invloed heeft op zijn menschen, niet door dictatoriale bevelen,
heersch-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

78
zuchtige handelingen, maar door de zachte, doch sterke, overtuiging die bijna in
iederen zin dien hij spreekt klinkt, door zijn geestelijk overwicht, door zijn diep en
vast-geworteld idealisme. Want deze mensch is een idealist van top tot teen, een
houding, die den meesten theater-directeuren (wat zegt u, nièt in Holland?) niet
bijster vertrouwd is.
Het is waar wat hij zeide: dat hij het Duitsch niet volledig machtig is, maar ik
betreur het niet, integendeel: deze weifelend gesproken woorden hooren bijna bij
hem, zij vallen niet uit den toon, zij geven bekoring, ik schreef bijna wijding, aan den
zin zijner woorden.
Ik vroeg hem naar de ontwikkeling van het Russisch tooneel, en met diepen
eerbied noemde hij den naam van zijn leermeester: Stanislawsky.
‘Stanislawsky is mijn leermeester geweest en is het nòg, al zijn we nu al bijna
acht jaar, in Juni wordt het acht jaar, weg uit Rusland. Wij werken in zijn geest verder,
omdat we niet anders kunnen, we zijn daarvan doordrenkt. Men spreekt heden ten
dage, vooral in modern georiënteerde kringen, wel eens wat smalend over zijn
arbeid. Men noemt het uit den tijd dit “überspitztes Psychologisieren”, maar hoeveel
menschen hebben wij er niet mee ontroerd, vroeger en ook nù nog, om ons zelf niet
te vergeten. Hij was “fabelhaft” als regisseur. Stelt u zich eens voor, wij repeteerden
soms twee jaar aan één stuk voor het tot een opvoering kwam. Absoluut vertrouwd
moest ons onze rol zijn. Wij werden in zoo'n tijd een ander mensch. Een andere
geest nam ons in bezit en de woorden die wij moesten spreken, de daden die wij
moesten doen, al was het dan ook maar op een tooneel, kwamen uit ons zelf, waren
een bezit van ons, waren onvoorwaardelijk ons geestelijk eigendom. Men heeft ons
verweten dat deze wijze van spelen onherroeplijk dòod moest loopen, moest
verkwijnen en sterven aan haar eigen raffinement. Maar kan iets sterven dat zoo'n
lèvend deel van de ziel uitmaakt? Altijd is het weer anders, en de kenner weet en
voelt, dat, misschien ondanks schijnbare overeenkomsten, ieder stuk ‘einen neuen
Geist atmet’, dat ons spel onder zijn regie wisselend werd als het leven zelf, en
daarom niet vergaan kàn, nu niet en nòoit.
Zeker! Er zijn ook andere stroomingen, maar Stanislawsky wordt in Rusland nog
altijd vereerd.
Mayerhold, Wachtangow, Tairow, Foregger. Daar hebt u een paar, u waarschijnlijk
niet geheel en al onbekende, namen. Ook Mayerhold is een leerling van hem.
Wachtangow eveneens. Deze laatste heeft prachtige dingen gepresteerd, zooals
in ‘Ha Dybuk’ en in ‘Prinzessin Turandot’. Van hetzelfde standpunt ging Tairow, mijn
collega, uit, alleen vergrootte hij alles, hij was onze expressionist.
De belangrijkste figuur is voorzeker Mayerhold. Hij is in hart en nieren een
bolsjewist en tracht dan ook vanaf het tooneel voor zijn politieke richting, die hem
natuurlijk de eenig juiste lijkt, propaganda te voeren. Zoo mankeerde m.i. in zijn
eerste experimenten wel eens het aesthetische element. Een enorm werker
overigens! Dikwijls schreef hij zelf den tekst.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

MLLE. KRYANOWSKAIA
Wat u vraagt is geloof ik niet het geval geweest. Deze tooneel-propaganda heeft
geen wezenlijken invloed uitgeoefend op het publiek. Daarvoor komen de menschen
toch ten slotte niet naar het theater, dan kan men immers veel beter naar de politieke
vergaderzalen gaan!
Maar ik zei u al, ik heb ondanks alles het diepste respect voor Mayerholds kunnen,
alleen het blijven zoo menigmaal experimenten en ook op het tooneel maakt men
maar niet zoo een revolutie, en men voert deze zeker niet tot een goed einde,
wanneer men niet steunt op een hechte traditie. All das Experimentieren ins blaue
hinein! - Neen, zoolang wij nu al weg zijn vanonder Stanislawsky zijn er, hoe
zonderling u dit misschien ook vindt, geen wezenlijke veranderingen in onze
tooneelopvattingen gekomen. Wij moeten ons natuurlijk wel meer bekrimpen en
kunnen niet rekenen op groote subsidies van regeeringswege, maar het karakter
van ons spel bleef hetzelfde. Wij hebben eenmaal dezen leermeester gekozen en
blijven hem trouw, omdat we niet anders kùnnen. Ook wij repeteeren, ondanks de
vermoeienissen en beslommeringen van ons zwervend bestaan, minstens zes
maanden voor wij een stuk voor het voetlicht durven brengen. Een souffleur kennen
wij niet en we hebben hem ook niet noodig, het is immers een deel van ons eigen
leven wat zich daar voltrekt, en dat behoeft ons niet voorgezegd te worden. - Maar
denkt u toch vooral niet dat wij alleen realistische, of liever naturalistische stukken
opvoeren. Ik verzeker u dat Germanowa's regie in klassieke tragediën, die wij ook
spelen, vreemd blijft van dergelijke elementen!
Neen, de revolutie bracht ons niet een nieuwe tooneelliteratuur. Wij zijn nog altijd
aangewezen op de stukken van tientallen jaren terug. Wel gaf zij ons enkele nieuwe
dichters. Hoorde u nooit de namen: Alexander Block, en Achmatowa, om den jong
ge-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

79
storven Jessenin niet te vergeten. Echter ik ben te weinig thuis op dit gebied dan
dat ik mij er een oordeel over zou aanmatigen. -
Plannen? Wij gaan naar België eerst, dan naar Londen, maar vóor wij ons
‘verabschieden’ zegt u dan nog in uw blad, en dit zonder u te willen vleien, dat wij
nergens een zoo belangstellend publiek vonden als in Holland. Mag ik er even op
doorgaan? Wij leeren een land eigenlijk nooit goed en grondig kennen. Wij zien van
achter de ruiten der spoorweg-coupé's. De ziel blijft ons vreemd. Maar dit heeft ons
allen zèer getroffen: het geduld, de volkomen aandacht waarmede uw landgenooten
luisterden, uren-lang, naar een taal die zij niet begrepen. Nu, werkelijk, nergens
hebben wij dat zoo ondervonden. Berlijn, ach, het Duitsche publiek blijft altijd stijf
en ingehouden, alleen Boeda-Pest, dat leek er een beetje op. Uw volk moet een
breede belangstelling hebben ook voor dingen die van over de grens komen. (Tè
breed dacht ik even). Voor eenige dagen waren wij in Leiden, en vindt u dat niet
aardig - in een ouden jaargang van ‘het Tooneel’, heet het niet zoo? dat wij in de
foyer doorbladerden, misschien al wel een jaargang van 10 jaar terug, vonden wij
eensklaps onze eigen portretten. Dus ook toen al was voor ons gezelschap hier
interesse! Wunderbar! Een beter publiek kan men zich niet wenschen, het is dood-stil
en zelfs wij die, eenmaal op de planken staande, gansch en met onze geheele ziel
ons geven aan het gebeuren, dat in ons en aan ons geschiedt, voelen het
mee-beleven van de toeschouwers, de gespannenheid waarmee zij ieder woord en
gebaar volgen. Het is ons een groote vreugde voor een dergelijk publiek te mogen
spelen en wij zijn het er oprecht dankbaar voor. -
Wij namen afscheid; zij die jammeren over de oppervlakkigheid van het hollandsch
publiek, geef ik deze woorden ter ernstige overweging.
JAN R.TH. CAMPERT
Peter Rosegger
De volksdichter van Stiermarken, en het Rosegger-museum te
Krieglach
MET Peter Rosegger verloor, in 1918, de wereldliteratuur een oorspronkelijke en
aantrekkelijke figuur. Volksdichter was Rosegger in den edelsten zin van het woord.
Hij zocht niet het volk om daaraan zijne schetsen te ontleenen; het volk zelf en zijn
leven gaven hem scheppingskracht en drang. Al veroorloofden zijne financieele
omstandigheden hem ruimschoots om des winters in Graz een ruim huis te betrekken
en des zomers verblijf te houden in het door hem zelf gebouwd zomerhuis in zijn
geboorteplaats Krieglach - hij liet zich nauwelijks door de eischen zijner gezondheid
dwingen om geheel den winter in Graz te blijven en was dikwerf reeds in het gure
voorjaar in het kleine dorpje, waaraan de herinneringen hem bonden. Hij hield van
Stiermarken en van zijn volk; hij leefde enkel en alleen dan, wanneer hij de bergen
van Stiermarken weer zag en boven op deze bergen de frissche lucht inademde.
Heimwee van de beste soort heeft zich bij hem altijd geopenbaard, wanneer hij ver
van zijn land vertoefde. Hij is tot aan het einde een echt zoon van het echte
Stiermarken gebleven, en wie wil reizen in dit mooie land, temidden van dit
eigenaardige, natuurgetrouwe volk, kan niet beter doen dan zich tevoren verdiepen
in de verhalen, die hij aan Stiermarken en zijne overleveringen heeft gewijd. Wie
Rosegger's boeken kent, zal van een reis door Stiermarken dubbel genot hebben;
telkenmale zal hij op bekende plaatsen komen, en tafereelen, door Rosegger's pen
vereeuwigd, voor zich zien afspelen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Peter Rosegger's leven is geheel dat van den werkelijken volksdichter. Het schijnt
een sprookje, waarin de deugd beloond en het bijna onmogelijke bereikt wordt.
Sprookje ook, omdat de gelukkige, die met vele gaven van de natuur werd toegerust,
den ouden eenvoud heeft bewaard tot aan den laatsten dag, en elken dag, niet door
woorden, maar door daden, de erkentenis heeft gegeven dat niet hij, maar hoogere
machten zijn geluk hadden bewerkt. Peter Rosegger toch, uit eenvoudige ouders,
die intusschen eene bekende familie in Stiermarken waren, geboren, toonde zich
reeds vroeg een ietwat bijzondere jongen, een zwak kind, dat geen behagen schepte
in het ruwe vermaak zijner kameraden; een leergierig kind, dat het zich steeds
berouwde, niet meer boeken te zijner beschikking te hebben. Toevalligerwijze
geraakte hij in het bezit van een ‘Leven van Jezus Christus’, geschreven door pater
Cochem; hij las het van voren naar achteren en van achteren naar voren; hij las het
den huisgenooten voor, en deze vonden daarin zooveel vertroosting, dat ook de
buren en kennissen er van vernamen, en al spoedig werd Peter geroepen aan de
bedden der stervenden, wanneer geen priester meer te halen was. In zooverre had
Peter geluk, dat juist in zijn jongenstijd de arme schoolmeester van St. Kathrein
ontslagen werd en deze aan de boeren van Alpl, het gedeelte van Krieglach, waarin
Peter werd geboren, voorstelde om hunne kinderen les te geven tegen vergoeding
van kost en inwoning. Hoewel het schoolgaan zeer onregelmatig geschiedde, heeft
Peter toch veel bij dezen meester geleerd; zooveel in elk geval dat, wanneer zijn
oudere buurjongen, die in Graz op het seminarie voor priester studeerde, thuis kwam
en vroolijk de boeken aan den kant gooide, hij zich
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

80
van alle deze kon meester maken en erin lezen totdat de oogen hem pijn deden. In
dienzelfden tijd ontstond zijn eerste literair werk; het was een volkskalender, geheel
ingericht op de toen gebruikelijke wijze. Hij had er eens een gekocht van
overgespaard geld; een tweeden keer ging dit niet, en toen besloot hij er een voor
zichzelf te maken. Hij schreef die geheel en al met kalender en weervoorspellingen,
en de storm, dien hij op Pinksteren, in afwijking van den officieelen kalender,
voorspelde, kwam uit. Later evenwel schreef hij Pinksteren voor Paschen, en toen
had hij als lezers voor zijn kalender niemand meer dan zichzelf!
Het is in dezen zelfden tijd, dat Peter's reis naar Weenen valt. Men denke van
eene reis in dien tijd en met de toen bestaande hulpmiddelen niet te gering.
Schoorvoetend dan ook slechts gaven Peter's ouders toestemming; hij had gelezen
van den goeden keizer Joseph II, die voor alle zijne onderdanen als een vader
zorgde, en hij wilde dien keizer zien, niet beseffende, dat hij reeds lang niet meer
tot de levenden behoorde. Hij heeft die reis naar Weenen volbracht; hij is er
geschilderd door een bekend Weensch portretschilder, Prof. Schön, die den armen,
moeden knaap op den rand van een trottoir vond en hem uit belangstelling mee
naar huis nam. Eerst tientallen jaren later heeft de professor geweten wien hij
schilderde en heeft Rosegger geweten door wien zijn eerste portret was gemaakt.
Den goeden keizer Joseph zag hij niet, en teleurgesteld, maar toch innig verheugd
Weenen te hebben gezien, keerde hij terug. Het is eigenaardig, dat hij, die zoo aan
zijn land gehecht was, den drang naar Weenen heeft behouden.
De knaap echter mocht begaafd zijn, zijne ouders zaten met hem verlegen. Voor
het boerenbedrijf was hij te zwak, en de pogingen, die men aanwendde om hem
kosteloos te doen studeeren, liepen op niets uit; meer dan eens bracht het heimwee
hem enkele dagen later naar huis terug. Eindelijk kwam de oplossing: men vond
een plaats voor hem als snijdersleerling bij Mr. Ignaz. Naar de gewoonte van die
dagen trok de meester met zijne gezellen het land door om er bij de boeren te werken
totdat hij hunne bestellingen had vervaardigd. Peter leerde op die manier niet alleen
het kleermakersvak - een vest, dat in het Roseggermuseum te Mürzzuschlag
aanwezig is, bewijst het - maar hij leerde ook zijn land kennen. En één der Zondagen
dat hij thuis was en schreef, gelijk hij dat gewoon was, kwam het geluk tot hem. Het
waren badgasten uit Weenen, die op den jongen opmerkzaam werden gemaakt en
hem aanraadden iets van zijne gedichten in te zenden aan het landelijk blad, de
‘Grazer Tagespost’. Niet dan aarzelend gaf Peter aan dien wenk gehoor; hij zond
eenige gedichten aan den hoofdredacteur van dat blad, die zeer onvolledig
geadresseerd waren en hem bij toeval bereikten. Hij hoorde in geruimen tijd niets
van hem; in Januari 1864 was een en ander door hem verzonden en eerst in Maart
kreeg hij antwoord. Het was een brief van den kunstzinnigen hoofdredacteur Prof.
Dr. Svoboda, een man die voor de ontwikkeling van menigeen veel heeft gedaan
en die in Peter Rosegger onmiddellijk ontdekte den dichter bij de gratie Gods, van
wien veel goeds kon worden verwacht. Hij schreef hem een briefje, waarin hij zijne
gedichten prees, al erkende hij de vele fouten, die daarin aanwezig waren. Hij vroeg
Peter om de manuscripten, waarnaar deze in zijn vorigen brief had verwezen, te
zenden, teneinde een volledigen indruk van zijn talent te krijgen. Dat was aan geen
doove ooren gezegd. Peter pakte alles wat hij bij elkander had in een groot pak,
maar hoe zou hij de niet geringe portokosten betalen? Geen nood, hij vond een
buurman, die den spoortrein verfoeide en liever te voet naar Graz wandelde, bereid
om een ‘pakje’ mede te nemen; hoe ontstelde de trouwhartige bode toen hij dit pak
van 5 K.G. op zijne schouders geladen voelde! Hoe men in de redactie van de
‘Grazer Tagespost’ heeft gekeken bij het binnenbrengen van dezen niet geringen
voorraad copy, is niet bekend; dat Dr. Svoboda, wiens tijd zeer in beslag werd
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

genomen, niet spoedig al deze manuscripten doorgelezen had, spreekt vanzelf.
Maar in de ‘Grazer Tagespost’ van 13 December 1864 kan men als feuilleton vinden
het eerste gedeelte van het artikel, dat hij wijdde aan den ‘Stiermarkschen
volksdichter’; waarin hij verhaalde van Peter Rosegger en zijn werk, van den steun,
dien deze noodig had. Dat feuilleton had gevolg!
Nog niet dadelijk begon Rosegger's literaire loopbaan. Want, eene betrekking
hem door een boekhandelaar te Laibach aangeboden, vervulde hij wel korten tijd,
maar opnieuw dreef het heimwee hem naar huis. Op de terugreis echter bezocht
hij Dr. Svoboda, die zijn goede genius verder is gebleven; die bij vrienden, o.a. den
bekenden weerprofeet Rudolph Falb, belangstelling voor hem wist te verkrijgen,
tengevolge waarvan hij in staat werd gesteld onderwijs te genieten en zich te
ontwikkelen. Door Dr. Svoboda kwam hij ook in aanraking met Robert Hamerling,
den grooten dichter, die de eerste uitgave van Rosegger, getiteld: ‘Zitther und
Hackbrett’ inleidde en uitzocht. Dit bundeltje Stiermarksche schetsen in dialect vond
een zoodanige ontvangst, dat Rosegger op 26-jarigen leeftijd de literaire loopbaan
voor zich geopend zag. Van dat oogenblik af was hij bekend als dichter, die zich
met nieuwe boeken steeds nieuwen roem verwierf; die in zijn tijdschrift ‘Heimgarten’
de denkbeelden, welke aan zijne boeken ten grondslag lagen, verder verspreidde;
die ondanks tegenslagen, in het leven
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

81
ondervonden, opgewekt bleef en in steeds nieuwen arbeid vertroosting zocht.
Inderdaad, leed is aan Rosegger in zijn werkzaam leven niet bespaard gebleven;
ook leed, hem aangedaan door de Katholieke Kerk, die ten onrechte in hem één
harer bestrijders zag.
Rosegger's werken zijn feitelijk in vier deelen te splitsen. Als eerste deel daarvan
zouden wij willen noemen de grootere werken, die geleidelijk in den loop der jaren
zijn ontstaan. Het eerste dezer groote werken was ‘Waldheimat’, in twee deelen
verdeeld, waarin Rosegger verhaalt van zijne kinderjaren en van zijne leerjaren als
snijder, een boek, waarin wij een zoodanigen rijkdom van gedachten en gevoelens
vinden, dat wij alleen daardoor reeds Stiermarken en Rosegger's omgeving moeten
liefkrijgen. Op ‘Waldheimat’ volgden de in drie deelen gesplitste ‘Schriften eines
Waldschulmeisters’, een juweeltje van poëzie en proza, zoowel uit paedagogisch
als uit literair oogpunt van groote waarde erkend, waarin de woudschoolmeester
zijne gedachten laat gaan over zijne omgeving en zuivere natuurphilosophie ten
beste geeft. Van zijne eigenlijke romans is ‘Heidepeters Gabriel’, die ook
grootendeels uit zijn eigen leven is en van zijn eigen huwelijksgeluk verhaalt, de
eerste; daarop volgden achtereenvolgens in 1883 ‘Der Gottsucher’; in 1888 ‘Jakob
der Letzte’; in 1891 ‘Martin der Mann’; in 1893 ‘Peter Mayr der Wirt an der Mahr’;
in 1897 ‘Das Ewige Licht’, waartegenover later valt te stellen: ‘Das Ewige Feuer’; in
1900 ‘Erdsegen’; in 1903 ‘Weltgift’, terwijl onder de boeken van den laatsten tijd
vooral l.N.R.l., dat den vrede in en onder de menschen predikte, van beteekenis
werd geacht.
Het is eigenaardig hoe geheel verschillend deze boeken zijn van opvatting en
van inhoud. In den regel spreekt uit deze romans het pessimisme in Rosegger's
karakter; wordt hierin kenbaar gemaakt zijn haat tegen het slechte in de wereld en
daardoor wel eens voorbijgezien het goede, dat er onder de menschen is. Niet al
deze romans hebben hem bewonderaars en vrienden bezorgd; het spiegelbeeld,
dat hij in ‘Martin der Mann’, in ‘Erdsegen’ en in ‘Weltgift’ aan de wereld voorhield,
werd door velen niet eerlijk geacht. ‘Peter Mayr’ is een historische roman, die den
strijd van Tyrol tegen de Fransche overheersching weergaf en waarin Rosegger
zich wat al te dichterlijke vrijheden met de werkelijke geschiedenis veroorloofde.
Maar ook in al deze romans, hoezeer zij nauwelijks romans zijn en hoezeer de bouw
veelal gebrekkig blijft, viel op te merken die groote psychologische gave van den
dichter, die ons in staat stelt zijne figuren te zien als leefden zij vóor ons; die ons
liefde doet gevoelen voor het Stiermarksche land en de Stiermarksche bevolking.
Een tweede gedeelte van zijn werk betreft de kleine vertellingen. Hierin ligt de
groote kracht van Rosegger. Al de bundels te noemen, die hij in den loop der tijden,
nadat ‘Zitther und Hackbreth’ als dialect-werk was verschenen, heeft uitgegeven,
het zou ondoenbaar zijn. Wel mag hier worden herinnerd aan enkele bijzondere
bundels. Het is ‘Dorfsünden’, door hem een boek met novellen genoemd; het is
zijne cyclus vertellingen: ‘Als ich noch jung war’, waarin hij als 't ware zijn
‘Waldheimat’ aanvult; het zijn zijne ‘Feierabende’, waarin vroolijke en minder vroolijke
verhalen elkander afwisselen; het is het ‘Geschichtenbuch des Wanderers’, waarin
hij weergeeft wat hem overkomen is in berg en dal, in de wereld en in het woud; het
is ook nog zijne serie: ‘Meine Ferien’, waarin hij zijne zeer afwisselende
vacantiereizen beschrijft, van het oogenblik af dat hij als jongeling in de
Kronprinz-Rudolphbahn een bed vond totdat hij als hooggeëerd schrijver door zijn
uitgever op een Hongaarsch landgoed werd verwacht.
En ook hier, in al deze verhalen, of zij spreken van zijn kleinen of van zijn grooteren
tijd, ook in deze alle treft ons zijn eenvoud van toon, van opvatting en van gevoel.
Men ziet dat Stiermarksche boerenleven zich afspelen; men kan zich de personen,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

die Rosegger in beeld brengt, voorstellen, en wanneer men zoo straks het voornemen
opvat om door Stiermarken wandelingen te ondernemen, dan is het of men in elk
dorp en op elk deel van den weg bekenden moet tegenkomen, bekenden niet alleen
van uiterlijk maar ook van innerlijk.
Een derde gedeelte zijner werken is te vinden in de schilderingen, die hij van land
en volk en van personen geeft. Voor een deel zijn deze van literaire, voor een deel
ook van literair-historische waarde. Enkele ervan spreken over het volksleven in
Stiermarken, over de Alpenbewoners en het eigenaardige, dat men bij hen aantreft.
Eene ervan spreekt over wandeltochten in het eigen land ondernomen en ook
volbracht in den vreemde. Maar een drietal zijn er bij, die voor de geschiedenis der
literatuur van beteekenis worden geacht. Een bevat persoonlijke herinneringen aan
Robert Hamerling, omtrent wien ook in den ‘Heimgarten’ veel is te vinden. Een ander
spreekt over ‘Mein Weltleben’ en vertelt hoe het den boerenjongen bij de lieden in
de groote stad verging, spreekt van ontmoetingen die hij had en van ervaringen die
hij opdeed. Een derde, getiteld ‘Gute Kamaraden’, bevat persoonlijke herinneringen
aan beroemde en bekende tijdgenooten. Hierin vindt men terug zijne herinneringen
aan Albert Stifter, aan Anzengruber, aan Grün, aan Rudolph Falb, aan Jakob
Schmeltzer, den onvermoeiden verzamelaar van volksliederen, aan Auerbach en
aan zoo talloos vele anderen. Het treft hierin, dat Rosegger van deze ‘goede
kameraden’ spreekt
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

82
inderdaad als van kameraden, maar toch als literatoren tegen wie hij altijd hoog
heeft opgezien en wier persoonlijkheden voor hem, ook al werd hij een beroemd
dichter en schrijver, persoonlijkheden zijn gebleven. Hoevelen zijn er niet, die zich
al spoedig te hoog achtten voor deze vereering en meenden, dat het goede alleen
bij henzelven te vinden was!
En dan is er tenslotte het vierde gedeelte, dat men werken van gemengden aard
zou kunnen noemen, waarin Rosegger's ziel tot ons spreekt. Dit geschiedt in zijne
gedichten van zeer uiteenloopenden aard; dit geschiedt in zijne werken voor de
jeugd, waaronder ook het Duitsche geschiedenisboek; dit geschiedt in zijne
‘Bergpredigten’ en in zijn ‘Mein Himmelreich’. Het laatste doet ons ten volle zijn
godsdienstig leven kennen; het andere bevat op satirische, maar in den regel toch
goedmoedige, wijze zijne gedachten over het optreden jegens aardsche en
wereldsche zonden. Het is hier Rosegger's goede hart, dat zich uit naast zijn scherp
waarnemingsvermogen. Telkenmale, ook in zijne romans, zal men het vinden, dat
hij niet de zonden wegdoezelt, maar wel de oorzaken dezer zonden verzacht.
Telkenmale zal men zijn diep gevoel zien spreken ten bate van den zondaar, maar
niet ter verontschuldiging van de zonde.
Het bijzondere van Rosegger's persoonlijkheid schuilt zeker niet voor het minst
in den nauwen band, die er tusschen hem en zijn land aanwezig is gebleven. De
aanhankelijkheid hem toegedragen is reeds tijdens zijn leven gebleken; tallooze
plekken in Stiermarken zijn naar hem genoemd; verschillende steden hebben straten,
die zijn naam dragen. Te Mürzzuschlag richtte één zijner vereerders een
Rosegger-Museum in, dat merkwaardige curiosa bevat. Maar in Stiermarken heeft
men - terecht - begrepen, dat er meer moest worden gedaan om zijn werk behouden
te doen blijven. Men heeft daarom te Krieglach, in zijn geboorteplaats, gesticht een
Rosegger-Verein, die zich een tweeledig doel stelt. Eenerzijds heeft deze Vereeniging
te Krieglach een Museum ingericht, dat een Roseggermuseum in den uitgebreidsten
zin des woords zal zijn en niet slechts alles zal bevatten wat op den dichter en zijne
werken betrekking heeft, maar ook alles wat hem tot die werken heeft geïnspireerd.
En daarnevens stelt de Vereeniging zich ten doel op den grondslag van Rosegger's
gedachten het Stiermarksche volksleven te behouden; te arbeiden voor de
beginselen, in zijn ‘Heimgarten’, die opnieuw zal worden uitgegeven, blootgelegd.
Dat Roseggermuseum heeft natuurlijk voor Stiermarken en Oostenrijk in de eerste
plaats beteekenis, maar ook voor allen, die in Rosegger en zijne werken belang
hebben gesteld.
Vele en uitnemende vertalingen zijn er van Rosegger's werken, ook in het
Hollandsch, verschenen; velen hebben genoten van zijn ‘Eeuwig Licht’ en andere
werken. Allereerst zoude het zeker een aardige gedachte zijn om aan dit
Roseggermuseum een volledige serie zijner in Nederland verschenen vertalingen
aan te bieden, maar daarnevens zouden bijdragen, die de Vereeniging toestaan
haren arbeid uit te breiden, zeker welkom zijn. Men kan tot den Roseggerverein als
lid toetreden tegen eene jaarlijksche contributie van f 1.50; als stichter voor f 15. -,
men heeft zich daartoe op te geven aan den Verein te Krieglach. Men kan ook eene
bijdrage ineens schenken, die den Roseggerverein in staat zal stellen verder om
zich heen te grijpen dan hij nu met zijn bescheiden middelen kan.
Mogen de ongetwijfeld velen, die van Rosegger's boeken hebben genoten,
erkennen een kleinen plicht uit dankbaarheid te vervullen door ertoe mede te werken,
dat zijn arbeid blijft voortleven bij het nageslacht!
H.CH.G.J. VAN DER MANDERE
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

H. Marsman
WIJ hadden afgesproken op een donkerroode avondwolk; en toen ik mij dwars
onder de Avondster den wind inwendde, zag ik hem van ver reeds zitten. Zijn beenen
bengelden zorgeloos naar beneden en met zijn voetzoolen bestudeerde hij den
‘Untergang des Abendlandes’. Zijn handen maakten gebaren als speelden zij vangbal
met sterren. De aankomst was pessimistisch: ‘We moeten omlaag. Je haren staan
steil overeind. De hemel lijkt wel een Hoover. Er is een magnetische storm dichtbij,
en dadelijk slaat de sterrehagel door mijn papiertjes’. Wij doken.
En zoo verloren wij de eerst beoogde distantie tot de dingen, maar wonnen een
droog onderdak. De kustkroeg was vol Af en toe verhief zich huilend een Tornado
van vloeken tusschen het klapperend neerslaan der kaarten, en dansten de flesschen
tusschen de vuistslagen en het glazenrinkinken. En toch is de Nederlandsche
dichtkunst van nu de beste van West-Europa. Schenk in. En wie dat dan wel zijn?
Ten eerste de generatie van '10: Buning, Roland Holst, Nijhoff. Karakteristieken:
Roland Holst: kijk naar buiten en zie hoe de zee aanzuigt, hoor hoe de wind de
wereld leegwaait. Dat is de wereld waarvan Holst de onttroonde, door zijn laatste
troepen verlaten koning is.
Hoor je hem niet hardop praten in zijn verzen om zijn krankzinnige eenzaamheid
te ontkomen? Hij leeft in een wereld waarin alleen de tijd overbleef. Daarom is
Roland Holst tragisch en grooter dan Werumeus Buning, de meest begenadigde
dichter dien we hebben, met Slauerhoff.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

83
Nijhoff en ook ik hebben allebei dat angstgevoel vóór een vers: als het niet goed in
vorm komt dan valt het uit elkaar. Menschen als Werumeus Buning en Slauerhoff
mogen ook wel eens van die werkmanschapsbevliegingen hebben, maar al draait
het beroerd uit, dan doet het er toch niet toe; want de poezie zit er in. Voor Slauerhoff
b.v. zijn kachels en vrouwen even poëtisch, want hij heeft het stokje van den magiër,
hij raakt de gewoonste dingen aan, en ze gaan trillen met een vreemd geluid. Dàt
is Poëzie. Hij is grooter dan wij allen, de jongeren dan. De titel van zijn bundel
‘Archipel’ was ongewoon gelukkig gekozen. Want het is inderdaad een zee, waar
duizenden eilandjes uit oprijzen, die eruit gegroeid zouden kunnen zijn, wanneer
het water niet zoo onvruchtbaar was. Elk eilandje een vers. Daarnaast is Herman
van den Bergh een heuvelend landschap met machtige oogsten, de wind waait
zaden, alle vormen zijn zwaar en zwanger van leven. En ikzelf? Een van de masten
van Kootwijk, 200 meter alleen de lucht in, balanceerend boven een onbestaanbaar
klein grondvlak. En zoo voel ik al mijn werk ook. 't Was uitvallen, verkennen in alle
richtingen. Kiemen voor later. Bij elkaar vergelijkenderwijs: de domtoren van Utrecht,
maar geen kerk nog, geen koor. Men zegt het wel, dat het in de quantiteit niet zit,
maar tóch wil ik romans schrijven. Gebrek aan levens- en karakterervaring? En de
jonge Franschen dan? Delteil? (al is dat soms op de schreeuw af!) Cocteau?
Radiguet? ‘L' Or’ van Cendrars? Ons proza? Querido is een kerel van enorm formaat,
en de eerste ‘Jordaan’ een groot boek. Maar ik ruil de romans van Top Naeff graag
voor haar tooneelcritieken! Wat wij aan jong proza bezitten is critisch sterker dan
scheppend. Zie maar Gerard Bruning, met Roland Holst de grootste figuur uit dit
tijdperk bij ons. (Twee ‘unzeitgemässe’ verbannen koningen), vergelijk verder: ter
Braak's ‘Cinema militans’ met zijn slecht proza in ‘Erts’, vergelijk v.d. Bergh's critieken
met ‘De Boer’, vergelijk, desnoods, mijn Anatomische Les met ‘De Vliegende
Hollander’. Ik zonder b.v. Zuid Zuid West van Albert Helman uit. Dat is van een
prachtige avondstilte waarin het boek zichzelf spreekt en de stilte niet stoort. En dat
is beter dan geweldig steengeplons. (Ik lach). Ja, Albert van Dalsum en jij zijn types
van gestyleerde salonboksers. (Ik neem een uitvalshouding aan.) Neem b.v.
‘Genesius’ van van Dalsum. Prachtig van allure, grootsch van opzet en doorvoering,
maar diep binnenin, daar, waar de trilling, de echte vandaan moet komen, is een
holte, en daarom is de klank er net naast. De noot is goed en gaaf, maar de smaak
deugt niet. En dat is met de verzen van den Doolaard net zoo (Ik grijns). Anders
met die van Anthonie Donker: die vind ik, op z'n best dan, voortdurend geinspireerd.
We zijn dus weer bij de poëzie terug. Wat ons onderscheidt van de vorige generatie?
M.a.w. waarin we jong zijn? Ten eerste dan: de tempo versnelling. Vergelijk de
auto's van vóór den oorlog maar eens met die van nu.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

H. MARSMAN ten huize van J. GRESHOFF
Men mag dan beweren, dat de oorlog en de geestelijke omkeer in Europa ons niet
direct geraakt hebben, maar toch is er zoo iets als een scheur ontstaan, die
doorgeschoten is, ook bij ons; en de ouderen, achter die scheur, kunnen niet verder
voortdringen; en wat aan den eenen kant onze voorsprong is, is anderzijds onze
armoede, ons losgeslagen zijn. Daarom zijn onze verzen avonturen en veroveringen,
(ze doen dingen die wij zelf niet willen, zooals alle verzen, 't zijn enfants terribles,
die er tegen ons bedoelen in de ongelooflijkste dingen uitflappen en je een figuur
laten slaan tegenover je eigen goede bedoelingen). Ten tweede: de generatie van
'10 heeft de litteratuur bedorven juist doordat zij, op hun slechtst, litterair deden.
Een schoon boord en een schoon gebaar, Zondagsdichters. Neem zoo iemand als
Geerten Gossaert. Dat is een voorbeeld van iemand, die niet-dichter is. Het
onberekenbaar avontuur, dat een vers is, want je stort je erin, erop of eronder!,
verlaagt hij
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

84
tot een zorgvuldig vooruit berekende reeks stooten. Hij wil, wat de biljarters noemen,
fijn ‘overhouden’, een ‘mooie’ serie maken. Dat is sjacheren met gevoel, dat is
echt-slecht-Hollandsch. Dat is de heele ‘Beweging’, in doorsnee. Zie maar z'n
‘Verloren Zoon’: 't eerste, wat die bij zijn terugkeer denkt, is: ‘Wat zullen de menschen
er wel van zeggen’. En dat is ook onze voorliefde voor Gorter, meer dan voor welken
80er dan ook: het directe, het niet litterair-doen. En ten derde, wij zenden onze
stamelingen niet meer naar den overkant toe, maar zwemmen er heen en grijpen
er weerbaar op in. Het verschil is ook daaruit te zien, dat, als je de drie groote
Fransche dichters, Baudelaire, Verlaine en Rimbaud, naast elkaar zet, Jacques
Bloem Baudelaire kiest, Roland Holst Verlaine, en ik Rimbaud. Natuurlijk hebben
wij dingen overgeërfd en zijn er tusschen ons ook nog verschillen: ikzelf b.v. ben
100 maal moderner en dan opeens weer 100 maal ouderwetscher dan Slauerhoff,
die zichzelf staeg gelijk blijft, terwijl ik een slingerbeweging doormaak, die als
gemiddelde de positie van Slauerhoff heeft, maar waarvan hij het verste punt vooruit,
en ook achteruit, nooit bereiken zal. Mijn voorliefde voor Slauerhoff is een sympathie
voor wat ik zelf niet kan. Omdat zijn aard anders is? Vanzelf! Hij schrijft met een
vrouwelijk raffinement, toch slordig; maar er onder is de donkere stem van het bloed,
en dat is toch eigenlijk de poëzie. Of ik het schrijven van verzen verrukkelijk vind?
Het is leven op topspanning, óók een physiek genot zelfs. En wanneer ik er dan
alles op gezet heb, zoodat ik mijn polsslag voel verdriedubbelen, en ik hoor dan dat
een ander er ook door in de stroomversnelling geraakt is, dan weet ik ten minste
dat de publicatie verantwoord was.
Of de dichter dus een sociale functie heeft? Zeker. Waarom ik dan dat gedeelte van
‘De Zwarte Engel’ niet uit mijn bundel geschrapt heb? Wel, omdat het ten slotte toch
‘Paradise Regained’ geworden is, ondanks alle beroerdigheid. En ook, wanneer ik,
in proza of poëzie, de bazuin van den ‘Ondergang’ geblazen heb (tusschendoor
eventjes dit: mijn antwoord op de enquête van de Stem-redactie: ‘Waarheen gaan
wij?’ is: ‘Naar de bliksem!’) dan heb ik het, hoop ik, toch zoo fel gedaan, dat het
eigenlijk door z'n vurigheid weer een loochenen van den ondergang werd. In de
scherpte van den toon verraadt zich de vitaliteit toch weer, die juist door het hijgen
om ondergang niet gehavend, maar aangestookt wordt.
Of poëzie ook een bemiddelende functie heeft, zooals van Eyck, geloof ik, zegt
(zou zijn aesthetiek niet samen te vatten zijn onder de naam: de Theocratie der
Schoonheid?). Oorspronkelijk wèl, en ze heeft er nòg een tik van beet, maar toch
zijn gedichten maar uitkijktorens, geen hemelladders. Er is zeer zeker een hiëratisch
moment in het dichterschap, maar toch is, wat ik het metaphysisch surplus der
poëzie noem, zeker niet gelijk te stellen met bovennatuurlijk leven. Ik heb zoo een
gevoel dat je na een leven, dat van Eyck als dichter-leven beschouwt (een schoon
leven, ontbloeiend aan een gaaf dichterschap), dat als het ware een zingende aanhef
tot de eeuwigheid is, toch naakt bij den hemel zou aankomen, en het daar nog eens
apart met Onze Lieve Heer zult moeten uitvechten. Op dat oogenblik deden eenige
vuisten de tafel daveren, onze juist toevallig droevig leege glazen dansten mee,
een donkere zeerob kwam met de vaart van een driemaster onder vol tuig naar
binnen stevenen, zeelucht en scherp zand joegen achter hem aan. Vlak daarop: de
harmonika en de horlepiep.
‘Wat beter is, dansen of dichten? Leven of kunst? Vrijen of verzen schrijven? Als
het op kiezen aankomt, dan komt het leven vooraan! Een man alleen met zijn kunst
leeft maar half. Je kunt op het zuidelijk halfrond bestaan, en ook op het noordelijk,
maar dan kan je nooit zeggen, dat je de aardbol in je zak hebt. Wanneer leven, zeg
maar liefhebben, in spanning, felheid, door schrijven eens geëvenaard werd,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

dan was de keus nog niet moeilijk, want stellig is het voller, en completer. En wie
niet beseft dat twee oogen grondeloozer zijn dan sterren en oceanen, is leeg langs
het leven heen gegaan. Eischt het leven een offer, breng het dan, maar blijf niet als
Petrarca om Laura treuren, om het mooie treuren. De ontwikkelingsgang in mijn
eigen werk? Eerst een krankzinnige eenzaamheid in de hoogte, hallucinair verworden
(onder invloed van Poe, Redon, Hofmann en de mystieken) tot een schrijden langs
sterren met den dubbelganger van het eigen ik, dus altijd: ik met ik. Typisch daarvoor
zijn de regels uit een niet gepubliceerd gedicht:
“En naast mij zal mijn tasten schrijden,
Langs stille straten der oneindigheid”.
De aardsche echo daarvan was een ruggelings met mij meedraaiende angst, een
zich bliksemsnel losrukken van het beeld dat achterblijft in den spiegel. Dat wordt
een obsessie. Naar de aarde dus, de vrouw, als je wilt. Maar zij wijst de aangeboden
kosmische geschenken verschrikt af: dit speelgoed maakt haar angstig, zij wil de
intimiteit van de dingen bij den haard, het kleine paradijs, het groote is tè groot.
Weer dus een breuk. Dan plotseling een paraat staan tegenover wat overbleef: de
dingen, maar die dan ook alléén. Dat werden de “Seinen”. Die zijn geen
impressionisme, juist sterk onder invloed van het Fransche schilder-kubisme: de
geest geen fotografische plaat, maar kaatsvlak van zeer bepaalde gesteldheid.
Vanzelf werden dit geen gedichten meer, maar steil omhoog stuivende torens. Je
kunt
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

85
met een gitaar nu eenmaal niet metselen, en taal is een instrument, maar geen
bouwmateriaal, maar dat erkende ik pas later, natuurlijk; je kunt wel een snaar doen
springen, maar niet beweren dat een serie reddeloos losgeslagen geluiden poëzie
is (dit aan het adres van de “Woord”-menschen) want wees dan logisch en schrijf
muziek. Je kunt ook niet de “huid”, de beteekenis van het woord afstroopen om het
dan als klank-ding, voorwerp, te gebruiken. Maar toch zijn die gedichten van een
zekere verfijning in de soberheid; en in hun gehalveerdheid gaaf. Met andere
gedichten is dat ook zoo: wanneer ze misschien dun en doorzichtig lijken, dan is
het gevoel daarachter ook zoo en dat dekt elkaar dan. Dat verder mijn heele werk
staat en valt met het rhythme weet ik maar al te goed. Juist omdat ik niet regelmatig
kan bouwen moest ik het rhythme wel zoo fel opdrijven. Boutens b.v. bouwt zijn
strofen zoo volmaakt, dat het rhythme zich ongestoord en natuurlijk daaruit loswikkelt,
om dan de ziel van de verdere versbeweging te worden. Of dichten nu bouwen of
zingen is? Geen van beide. Het is spreken, geïntensifieerd spreken, het is, om
nog eens die metaphoor te herhalen die al bijna cliché geworden is, en toch zoo
raak: de stem van het bloed. En mijn verder werk heeft zich daarheen ontwikkeld.
In “Penthesileia” had het subject, zooals van Eyck terecht opmerkte, zijn object nog
niet gevonden. Het was alles wat je er van zeggen wilt, maar ook leeg. Daarna ben
ik de poëzie gaan zien als het weergeven der spanningen tusschen hemel en aarde.
Een volledig mysticisme wordt nevel, een doorgezet vitalisme een orgie. De aardsche
aarde is een al even afstompend verblijf als ik mij den hemelschen hemel voorstel.
't Gaat om de vonken die daar tusschen overspringen.
Hoe ik over de Hollandsche critiek denk? Wel, om met van Eyck te beginnen:
iedereen die door hem beoordeeld is, heeft op minstens één oogenblik uitgeroepen:
“Hij heeft mij door”. Je houdt alleen je hart vast om de fabuleuze filosofische kennis,
die hij in een doodgewoon dichter veronderstelt. Een critiek als die van Nijhoff b.v.,
die niet op wijsgeerigen grondslag ontstaat, maar haar verbeelding aan het leven
ontleent, is zeker niet grooter, maar bezit ten eerste een smàak: je proeft tenminste
wat, en dan weet hij onder dat z.g. dilettantisme door verduiveld rake dingen te
zeggen, waar maar al te velen argeloos overheen lezen.
's Zaterdags koop je de Rotterdammer om zijn nieuwe letterkundige Rebus te
genieten; want de rest van dat bijblaadje is dan ook wel zoo'n reusachtige sof...
Coster? Kijk eens, hij heeft een voortdurend gespannen waakzaamheid tegenover
de verschijnselen, en dat is zijn groote deugd. Maar hij wil in alles het lichtje zien,
hoe klein het ook is; en vergeet dan in welke verhouding het stond tot de gróóte,
soms beangstigend groote duisternis er om heen. Men noemt dat wel een mild
oordeel, dat z.g. met de jaren moet komen, na het heftig verwerpen en omhelzen
van de eerste jeugd. Maar aan de andere kant is er toch geen reden, om, als je het
licht één keer gezien hebt, later het halfduister met je eigen licht vol te stralen, en
dan terugwerkend, een nieuw licht te ontdekken? Maar zijn werkwijze is vooral
psychologisch en dan komt het in de eerste plaats op het zuiver begrijpen aan, maar
critisch is dit begrip zonder meer nog niet. Tusschen haakjes: ik durf aan
zoogenaamd 2-dimensionaal proza - de derde brengt het dramatisch element erin
- geen creatieve waarde ontzeggen. Een essay kan scheppend zijn. Het gaat per
saldo niet om 2 of 3 dimensies, maar om het proza, om het schrijven: daarom is
Coster een grooter schrijver dan Herman de Man, grof gekozen, om de tegenstelling:
essayistromancier. Uitstekend was van den Bergh, ook critisch; zijn verlies is nog
dagelijks voelbaar.
Tenslotte zijn Binnendijk en Jan Engelman scherpe, betrouwbare critische naturen.
Hun beteekenis, die meer achter de schermen ligt, meer in de persoonlijke
gesprekken dan in hun geschriften, is in de twee jonge groepen, neutraal en
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Katholiek, zeer groot. Zij zijn de loodsen; ook de eruditie van Engelman (en van
Lichtveld) is prachtig; en nu we toch in die hoek zitten: de poëtische, vooral
rhythmische potenties van Henri Bruning worden sterk onderschat (van Gerard zwijg
ik, lees mijn inleiding bij zijn nalatenschap als je wilt), en Albert Kuyle is een
voortreffelijk reisbeschrijver. (Een journalist is een schrijver, hoeft creatief geen háár
minder te zijn dan een dichter, dramaturg, essayist!)
Waarom ik ondanks de bosschen bij mij thuis, zoo weinig landschap in mijn werk
heb? Hendrik de Vries beweert, dat hij de matte kleurwaarden van het Utrechtsche
bosch-landschap in mijn verzen terugvindt, maar ik vind het niet mooi, het doet me
niets. Ik verlang naar een landschap dat de vitaliteit verhoogt (ik onderga natuur
dynamisch, niet aesthetisch, al is dat geen zuivere tegenstelling), met een scherpe
snelle zon, vooral zon, Provençaalsche zon, de eeuwige laaghangende wolken hier
wentelen je langzaam je graf in. Een landschap als Bretagne b.v. stel ik mij ideaal
voor: eenerzijds een zee, die een zee is, met driften en verteederingen, en niet b.v.
de Middellandsche, die net goed genoeg is om op Zondagmorgen langs te trammen,
dwars door de Côte d'Azur, de grootste waanzin die God geschapen heeft; en
anderzijds het berglandschap, omdat je op het ruige stijgen van rotsen de spanningen
behouden kan, die je tegenover de alles weg- en leegzuigende zee verliest’.
Het slachtoffer had bijna aan één ruk doorgesproken
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

86
met de doeltreffende snelle beslistheid van een pneumatische revolverhamer. Nu
werd de zee hem te machtig, hij stond met een ruk op, verklaarde zich leeggezogen,
en liep naar buiten. Toen wij ons naast elkaar in den wind gooiden, herinnerde ik
mij plotseling al zijn geliefkoosde adjektieven, die meteen zijn persoon zoo goed
weergeven: scherp, snel, steil, vermetel, smal. Verder is hij als zijn verzen: een
vreemde ontmoeting van vermetelheid en hunkering, en de poëzie die daaruit
ontstaat heeft beide in zich. Lees dit kleine vers maar, een van zijn beste:
Twee vrienden
De maan maakt de nacht tot een sneeuwwit veld
Een man heeft een vriend van zijn leven verteld.
Er is door dit spreken een wonder gebeurd:
Hun harten zijn zoozeer eender gekleurd
Dat de een, als hij soms naar den ander ziet,
Bij zichzelven zegt: maar ben ik dat niet?
Een vrouw; nog een vrouw; een verterend gemis,
Het is alsof alles ten einde is.
Want éen hart blijft thuis, en éen hart gaat op reis,
Maar geen van twee vindt het paradijs.
A. DEN DOOLAARD
Charlotte Defresne-Köhler en de nieuwe poëzie
AAN het initiatief van een kunstlievende familie te Arnhem, die zoo vriendelijk is
geweest mij uit te noodigen, heb ik het genoegen te danken gehad Mevrouw
Charlotte Defresne-Köhler moderne poëzie en proza te hooren voordragen.
In een met bijzondere zorg samengesteld programma was van verschillende
dichters en prozaschrijvers het beste te saam gebracht.
Bood het dan al geen complete bloemlezing uit onze jonge letterkundigen, het
was in ieder geval ruimschoots voldoende om zelfs hun, die nog vrijwel vreemd
staan tegenover de moderne Nederlandsche litteratuur, daarvan een kenschetsenden
indruk te geven. Dit is mevrouw Defresne geheel gelukt. Door de suggestieve wijze
waarop zij de poëzie van de jongere generatie voordroeg, deed zij ten volle de
schoonheid daarvan uitkomen.
Met welk een teederheid en verfijnde nuanceering gaf zij ‘Broeder Juniperus’ van
Aart van der Leeuw te hooren, hoe tragisch werd ‘de stem der Steden’ van Jacques
Bloem door haar vertolkt. En tot welke hoogte steeg zij bij het diep ontroerende ‘In
Memoriam patris’ van J.W.F. Werumeus Buning, een ‘moeilijk’ vers, waarin de smart,
verlost uit haar nauw menschelijke sfeer, universeel wordt. Mevrouw Defresne-Köhler
was bij machte om ook deze poëzie met haar grootsche vaagheid verstaanbaar te
maken. En daarnaast klonk weer kristalzuiver de zachte verteedering van Keuls'
klacht: ‘Wat hebt gij van uw dronkenschap bewaard?’ Maar hoe speelsch volgde
dan daarop haar voordracht van de wonderlijke potsen, waarmede Greshoff zijn
dikwijls navrante gedachten de harlekijn laat spelen!...
Mevrouw Defresne-Köhler geeft aan een vers een dieperen klank, zonder zich
door haar voordracht van den tekst te vervreemden. ‘De tuinman en de dood’ van
Van Eyck zegt zij met een sobere ingetogenheid, maar geen zweem van de
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

suggestieve vertelling der onvermijdelijkheid van den dood gaat verloren; niets van
de verlatenheid van het sterven der eenzame vrouw in ‘Uit een oud Dorp’ (A. Roland
Holst) vervaagt in haar voordracht. Heel de innige zielewarmte, die Prof. Roland
Holst heeft gelegd in zijn ‘Mensch en Hond’ doortintelt haar stem, en trilt in elke
stembuiging. En daarbij laat zij de structuur en het rythme van poëzie en proza
ongerept, evenals de klanken, die hun melodieuze harmonie behouden.
Op deze wijze voorgedragen moet deze poëzie een openbaring zijn voor velen.
En merkwaardig is het juiste intellectueele en intuïtieve begrip, dat haar toestaat,
beter dan wij dit ooit hoorden, schoonheden welke veelal onopgemerkt op den
achtergrond blijven, òp te halen.
Wij kunnen niet anders dan hopen, dat dit voorbeeld, in de intimiteit van een
gastvrije woning gegeven, door anderen en vooral door vereenigingen in het
openbaar zal worden herhaald. Het zou onze moderne letterkunde ten spoedigste
de plaats kunnen geven welke haar toekomt bij een generatie aan welke door een
goede kennismaking slechts duidelijk moet worden gemaakt, hoezeer van haar
eigen vleesch en bloed de ‘modernen’ zijn. Onze onwillige tijdgenooten zouden
ervaren dat hun afkeer op niets anders berust, dan op een vooringenomenheid,
opgedaan en overgeërfd uit den tijd dat de tachtigers nog revolutionair waren.
A. BESNARD
Kroniek van het proza
De Nederlandsche roman in de laatste vijfentwintig jaar
(Enkele kantteekeningen)
IV
IN 1908 verschijnt ‘Een Huis vol menschen’ in De Gids, Aletrino's ‘Moewe jaren’ in
de XXe Eeuw, Ary Prins' ‘Heilige Tocht’ (fragmenten) in De Nieuwe Gids, de
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

87
Meesters ‘Dina van Rooien’ in Europa, Gerard v. Eckerens ‘Ida Westerman’ in Onze
Eeuw. Voor de liefhebbers van het trekken van ‘lijnen’, het aanwijzen van ‘groei’,
‘ontwikkeling’ of ‘decadentie’ om wanhopig te worden. Welk een uiteenloopende
stijlen en creatieve aspiraties! (Wij mogen hier om van minder belangrijke
scheppingen te zwijgen *) - ook nog herinneren aan Vermeylens ‘Wandelende Jood’
(1907), merkwaardig om het symbolisch en universeel karakter dat de schrijver aan
de stevige Vlaamsche realiteit wist te geven). Overeen kwamen deze verschillend
geaarde auteurs misschien alleen in hun belangelooze liefde voor de schoonheid
zooals zij deze in de duizendvoudige facetten van het leven zagen spiegelen.
Gelukkig waren zij nog niet de theoretici van onze dagen, die in hun tijdschriften er
over redekavelen, wat ‘het leven’ en wat ‘de schoonheid’ eigenlijk is en daardoor
het voornaamste vergeten: te scheppen. Wel proclameerde Adama v. Scheltema
in zijn befaamd geworden ‘Grondslagen’ (1908), waarin hij tegen de ‘burgerlijke’
Nieuwe Gids-principes ageerde in een tijd toen ageeren daartegen feitelijk al niet
zoo heel noodig meer was, dat ‘het leven’ niet meer is dan de gezamenlijkheid zijner
functies, over 't algemeen vond deze plompe onwijsgeerigheid die van het leven
een optel- en aftreksommetje zocht te maken onder de schrijvers weinig aanhangers;
veeleer neigde men er reeds toe van Deyssel bij te vallen die in ‘Mijn Gedachte’
datzelfde leven heel anders omschreef. ‘Het leven’, oordeelde hij, ‘is zooals wij ons
verbeelden dat het is. Wij hebben de macht het te maken tot de werkelijkheid
die wij verlangen’. Het ‘individualisme’ waarop Adama v. Scheltema losstormde als
een Don Quichot op windmolens is hier opgegaan in de erkenning van de
souvereiniteit van den scheppenden geest die zich aan het andere van zich zelven
(de wereld der verschijnselen) bewust wordt. Maar om van de abstractie tot de
productie terug te keeren - over die productie, hoe opmerkenswaard en verscheiden
ook - bleek de critiek dier dagen al evenmin onverdeeld gunstig te oordeelen als zij
het thans doet over de huidige. De Nederlandsche roman-productie tusschen de
jaren 1906 en 1909 overziende slaakte, in 't orgaan der Vereeniging voor Openbare
Leeszalen in Nederland, Herman Robbers de klacht (Boekzaal Oct. 1909), dat niet
alleen bij het publiek, maar ook bij de mannen-van-'t-vak, de schrijvers, in de laatste
jaren een geringschatting viel waar te nemen van het genre roman, en hij herinnert
aan een uitlating van Coenen, die over den roman sprak als over een ‘moderne
verwording van epiek en dramatiek’. Deze klacht, uitgesproken eenige jaren vóór
Couperus kwam met zijn nog veel rondborstiger verklaring: de roman is dood, blijkt
in die dagen zelfs niet nieuw. Herhaaldelijk vernemen wij deze verzuchting. ‘De
roman’, schreef Haspels in hetzelfde jaar (Onze Eeuw Mei 1909), ‘beslaat niet meer
de hooge plaats in ons leven die hij voor een vijftig jaar innam, toen er diligences
werden aangehouden en geplunderd - om het vervolg van een roman, door Dickens
gepubliceerd in een Londensche courant’. Toch erkent Haspels (in tegenstelling
met Couperus enkele jaren daarna) dat het genre niet is afgeleefd, de roman,
integendeel, het eenige boek is dat iedereen leest, lezen wil of althans lezen moet.
Te bevreemdender dat, naarmate hij meer algemeen belangstelling wekte, hij in
gehalte blijkt gedaald. De roman stelt slag op slag... teleur.
Nietwaar? 't is hetzelfde geluid, dat thans, bijna 20 jaar later, uit de critische
tijdschriften (vooral die der jongeren) opklinkt. Toch, ligt er niet een troost in voor
ons, die maar al te geneigd zijn om aan de toekomst van den roman te wanhopen?
Immers, thans de productie overziende uit het tijdvak waarin Haspels, Robbers en
*) Ik reken daaronder b.v. ook werken als den tweedeeligen roman van Couperus ‘Van Oude
Menschen’. Den Keizerroman ‘De Berg van Licht’ heb ik tot mijn spijt niet gelezen. De novelle
‘Aan den Weg der Vreugde’ (1908) mag in dit verband wel even genoemd worden.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Coenen hun klachten uitspraken, moeten wij tot de conclusie komen, dat het met
die productie nog al aardig ging.
De quaestie is maar, dat de tijdgenoot steeds geneigd is door de boomen het
bosch niet te zien. In elk boek dat verschijnt hoopt men een meesterwerk te kunnen
begroeten en het kan niet anders of men valt ieder oogenblik weer deerlijk uit de
koets. De tijdgenoot kan nimmer ‘afstand nemen’. In hetzelfde jaar dat Robbers met
jaloerschheid naar de Vlamingen keek, omstreeks denzelfden tijd dat Coenen sprak
van een ‘moderne verwording van epiek en dramatiek’ verscheen 't vervolg van
Mevr. Scharten-Antink's Sprotje in de Gids, dat roerende verhaal waarin de kleine
Hollandsche beschrijvingskunst zulk een voorname epische verbreeding toonde. 't
Is waar: ‘een heldendicht’ kan men ‘Sprotje’ moeilijk noemen; een ‘heldin’ is dit
onooglijke, armzalige stumpertje, dat haar diverse dienstjes afwerkt (beter: in die
dienstjes afgewerkt wordt) zeker niet. En toch, is het niet (en zal het nog niet beter
blijken straks, als Sprotje III verschijnt) of uit dit boek iets spreekt van heldhaftig
gedragen leed, als ware deze Sprotje een uitverkorene, een kleine plaatsvervangster
op wie zich het lijden van een gansche menschen-klasse concentreert en om wier
nietig en sprietig hoofdje dit lijden als een overwinning aureoleert? Neen, Coenen,
die eens in ‘Een Zwakke’ iets dergelijks gaf, hij behoefde aan het zuivere episch
gehalte in de moderne romankunst niet te wanhopen. Eerder zou men geneigd zijn
te zeggen dat de epiek in die jaren bloeide. Was ook Robbers gezinsroman niet pas
verschenen: de roman van de liberale Amsterdamsche bourgeoisie uit een
onmiddellijk voorafgaande periode? Wel schreef Is. P. de Vooys in verband met dit
boek (De Bew. Jan. 1910) over ‘de verveling van een genre dat uitgediend heeft’,
maar het komt mij voor dat die beschuldiging meer ging tegen een geestessfeer
waaraan men ontgroeid raakte dan tegen het genre als zoodanig. Ik ken een lieve
verstandige oude dame, die mij eens over ‘Ida Westerman’ (1908) sprak. Zij vond
het boek wel goed geschreven maar... de sfeer van dien kruidenierswinkel beviel
haar niet. Altijd die krenten en stroopluchtjes; wat was er nu voor interessants aan
zoo'n meisje
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

88
uit een winkel? In Guillepon-frères was het ook al zoo'n winkelmeisje geweest; dan
was Annie Hada toch veel interessanter. Laten wij echter niet onrechtvaardig zijn.
Moge dan de Vooys ook al gedeeltelijk ten prooi zijn geweest aan dezelfde ‘bizarre
associaties’ die mijn vriendelijke oude vriendin van de wijs brachten (zij was het
door haar aristocratische opvoeding, de Vooys door zijn socialisme en de moderne
wijsbegeerte) - geheel ongelijk had hij niet. Nu wij ‘De gelukkige Familie’ van op een
afstand kunnen bezien beseffen wij beter wat de Beweging-menschen vroeger, wat
het jongere geslacht thans, handicapt in hun waardeering van Robbers' zoo
verdienstelijk werk. Dat is Robbers zelf. De schrijver is aan het burgerlijke dat hij
beschrijft niet voldoende ontstegen, hij is er te veel één mee gebleven; zijn
beschrijvingen van huiselijke feestjes, van de gezins-ups and downs zijn te
smakelijk-uitvoerig uitgevallen: wij herkennen te duidelijk den copieerlust van de
Camera; maar wat in de Camera de bekoorlijkheid heeft van het typische, immers
geantikeerde, dat staat ons in Robbers tegen. Dit inzicht mag ons echter niet
terughouden van de erkenning, dat Robbers in zijn boek een figuur geschapen heeft
(den drukker Croes) die als een reus zal blijven staan in onze litteratuur. Ook hier
weder: een reprezentant, een episch uitgegroeide gestalte.
Wat het te kort in Robbers was blijkt duidelijk als wij er een anderen gezinsroman
naastleggen, die iets later maar toch in dezelfde periode verscheen (1910). Ik bedoel:
‘Armoede’ van Ina Boudier Bakker. Het schijnt of de ontwikkeling van het
maatschappelijk leven in 't begin dezer eeuw, de toenemende onrust door het zich
perfectionneerend verkeer, die uithuizigheid tengevolge had, ‘het Gezin’, de intimiteit
van een besloten huiselijke gemeenschap, welke meer en meer te loor ging, een
fascineerende kracht schonk, die zich op schrijver en lezer beiden deed gelden. Die
bekoring is met den oorlog verdwenen. Men is aan breeder lijnen en grooter
vergezichten gewend geraakt, en misschien met meer recht dan in de jaren waarover
wij spreken, vragen wij ons af: wat nú?
‘Armoede’ is een boek van veel strenger allure dan Robbers' gezinsroman.
Zonderen wij het intermezzo op Hogher-Heiden uit (de zomer-reunie aldaar) welke
te veel op een dergelijke epizode in ‘Eline Vere’ geïnspireerd is, maar in alles zwakker
aandoet, dan kunnen wij zeggen: Armoede is geschreven vanuit die hoogere
objectiviteit welke noodig is om een roman genietbaar te doen blijven voor meer
dan één geslacht. Ik noemde het boek ‘streng’. Daarmee bedoel ik niet, dat de
personen uit dezen roman over 't algemeen strenger, stroever, ernstiger zijn dan
de vlot-levende menschen uit Robbers' gezinsroman - ik bedoel er mee, dat de
schrijfster met een we zouden haast zeggen: angstvallige zorg er tegen gewaakt
heeft, zich ‘te laten gaan’ in al te prettige milieu-beschrijving. Het boek heeft de
strengheid van zoo'n patricisch Heerengracht-huis, waarvan de bouwmeester ieder
steentje moet hebben kunnen verantwoorden. Was Robbers' boek bijwijlen erg
genoegelijk (sit venia verbo), bij Ina Boudier Bakker wordt de lectuur een gewichtige
taak: in de gespannenheid waartoe de schrijfster dwingt voelt men onafgebroken
met iets belangrijks bezig te zijn. Plastisch is het boek eigenlijk veel minder dan dat
van Robbers, een gestalte als Croes komt er niet in voor (al zijn de oude heer Terlaet
en Berry uitmuntend geteekend); maar het organisme is hechter, juist omdat de
schrijfster niet te veel aandacht schenkt aan de details. Zij is boven voorkeur en
antipathie uit, niet op de wijze der realisten na '80, die voorkeurloos alles
aanvaardden en dus aan keuze niet toe waren (al meenden zij het kiezen, voorkeur
toonen, het door hen overwonnen standpunt uit het domineestijdvak), maar in een
voorkeurloosheid die bewust is, nl. een keuze voor-onderstelt. Het ‘individualisme’
van '80 bleef empirisch vast te stellen. De schrijvers objectiveerden hun gevoelens
en emoties, zelfs in hun romans; hun personen waren de objecten waarop zij
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

experimenteerden; zoo kregen hun boeken een lyrisch-analytisch karakter, werden
iets tweeslachtigs, en ten opzichte van hen stellen wij Coenen met zijn boven
aangehaald vonnis in 't gelijk. Maar het leven is meer dan gevoel en emotie; het is
Idee. En alle waarachtige kunst moet vanuit de (over-persoonlijke) Idee geschapen
worden. Dan alleen wordt de eenheid des levens ook in de kunst weerspiegeld. In
‘Armoede’ is geen medelijden, geen gevoel, geen bewondering, geen haat meer
aan te wijzen, maar toch vinden wij alles er in. Er is de simpele logika in van het
leven dat toch immers ook niet haat of liefheeft of bewondert, maar dat ieder geeft
wat hem toekomt, omdat het niets doet dan zich in mensch en ding verwerkelijken.
‘Armoede’ stemt dan ook niet somber of neerdrukkend, als zou een noodlot op al
die personen wegen. Het stemt vast vertrouwend in de kracht van het leven, ondanks
dood en vernietiging.
Dood en vernietiging, zij zijn ons zeer nabij in Teirlincks ‘Ivoren Aapje’, ongeveer
terzelfdertijd verschenen (1909). Er zijn in dat boek prachtige epizoden aan te wijzen;
vooral enkele genre-stukjes zijn meesterlijk. Maar Teirlinck drijft, helaas, te veel een
spel met het leven, hij vermeit zich in zijn menigvuldigheden en schitterende
differentiaties zonder op te zien tot de bron, het lichtcentrum, dat deze schitteringen
verwekt; de idee des levens is bij hem afwezig en het leven valt uiteen in zijn
gevoeligheden, mondainiteiten en perversieën (Sörge), zooals zonder de idee des
lichaams de ledematen, hoe schoon gevormd, wezenlooze dingen blijven.
Moderner dan Ina Boudier, dan Margot Scharten, moest hij met dit werk veel
spoediger vergeten raken.
GERARD VAN ECKEREN
Snipper
‘Het enthoesiasme’, zegt Madame de Staël, ‘doet het onzichtbare leven, en doet
belang stellen in wat geen onmiddellijken invloed heeft op onzen welstand in deze
wereld’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Handschriften
1. Karel van de Woestijne *)
Joodsche letteren
Achad Haäm
89
ACHAD HAÄM vierde eenigen tijd geleden zijn zeventigsten verjaardag en heel de
Joodsche wereld huldigde hem. Wij konden lezen, hoe de bond van Joodsche
schrijvers in Palestina geld bijeenbracht om een ‘Achad Haämfonds’ te stichten, dat
dienen zal om er de uitgave van Hebreeuwsche letterkundige werken mede te
bekostigen. En toch, menigeen in Nederland zal zich afvragen: Wie is dat, Achad
Haäm?
En van hen, die den naam Achad Haäm wel kennen, zijn er velen, die niet weten
wie hij was, waar hij leefde, òf hij nog leeft. Want zooals veel oude groote menschen,
heeft hij moeten beleven dat het legendarische in hem de overhand krijgt over de
werkelijkheid; dat men, als men ‘Achad Haäm’ zegt, meer aan een naam, aan een
stelsel, aan een roem dan aan een mensch denkt. Trouwens, zelf vindt hij de
‘volksvoorstelling’ aangaande een mensch belangrijker dan de werkelijkheid, zooals
hij het eens in een opstel over Mozes uitdrukte.
‘Achad Haäm’ is een Hebreeuwsch woord, dat ‘één uit het volk’ beteekent, en het
was onder dat pseudoniem, dat Ascher Ginzberg (geboren 1856) zijn talrijke
geschriften de wereld instuurde, die diep in het Joodsch cultureele leven inwerkten,
op velerlei gebied: literatuur, politiek, economie, philosophie en godsdienst.
Achad Haäm ontving een streng godsdienstige opvoeding - zijn ouders waren
Chassidim - en vervolgde later zijn studie in West-Europa, waar vooral de Engelsche
philosophie hem aantrok. Uit zijn oeuvre spreekt dan ook een zeer ruime
ontwikkeling, een belezenheid zoowel in Joodsche literatuur, als in die der
West-Europeesche cultuurvolkeren.
Reeds jong voelde zich deze man tot de Palestinabeweging aangetrokken, die
men de ‘chowewé-Zion’, de vrienden van Zion, noemde; Russische Joden, die
comité's gevormd hadden, welke de vestiging in het oude vaderland bevorderen
moesten. In dien tijd en later woonde hij in Odessa, één der weinige centra van
verlicht-Joodsch leven in het Oosten, waar een kring van groote literatoren, de
hervormers van de Joodsche letterkunde als Mendale Mocher Sefarim, Chajim
Nachmann Bialik en anderen, zich vormde.
Het was in het Hebreeuwsche tijdschrift ‘hamelits’, dat deze ‘één uit het volk’ zijn
artikel als een pijl in de openbare meening schoot, waarin hij het beleid van de
*) Het is onze bedoeling deze reeks Handschriften van bekende dichters in de volgende nrs.
voort te zetten. (Red. D.G.W.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

‘chowewé-Zion’ critiseerde, en dat tot titel had het sindsdien beroemd geworden
woord ‘lò ze hadereg’ - ‘niet deze is de weg’. Dikwijls kan het eerste woord embleem
zijn voor heel een leven. ‘Niet deze is de weg’, heeft hij herhaaldelijk geroepen en
tegen velerlei kampen: reactionnairen, orthodoxen, politieke Zionisten en
nationalisten, die als de historicus S. Dubnow Palestina niet noodig achtten voor
nationale ontplooiïng. En ook steeds heeft hij gewezen hoe het wèl moest.
Hij is de groote criticus en ‘reglementator’ der Joodsche renaissance en van den
Joodschen Parnassus. Merkwaardigerwijze schijnt een geheel afzonderlijk artistiek
leven bij de Joden niet mogelijk te zijn en is Achad Haäm, één der grootste
vernieuwers der Hebreeuwsche taal, een wetgever der taal, ook weer een wetgever
van het volk... En of wij deze eenheid van leven, deze ongescheidenheid van
levensorden moeten waardeeren of betreuren, ik weet het niet.
Wijl hij criticus en wetgever is, een Joodsche Boileau, is zijn werk voor een groot
deel polemisch en boeit het door zijn scherpte van argumenteering - zijn ontzenuwing
van de redenen der tegenpartij door analyse dier redenen tot in de kleinste
onderdeelen, waarop ondeugdelijkverklaring en verwerping van de geanaliseerde
onderdeelen en daarop van het geheel, volgt.
En het boeit door het rijke Hebreeuwsch, de levendige, steeds afwisselende
wendingen der zinnen, die soms klein en pittig zijn, en dan lange perioden met
golving van hoofdzinnen en bijzinnen. Maar romantiek, losheid en fantasie is afwezig
in dit werk van een strenge en een rechtvaardige, die meer de poëzie der regelmaat
en der logische verhoudingen begrijpt dan die der verbeelding. En zijn wanbegrip
voor schoone letterkunde, die hij laag acht, is één der weinige excessen, waaraan
die anders zoo zichzelf tot begrip en matiging dwingende geest zich schuldig maakte.
Veel goedwillende jongeren stootte hij hierdoor af, maar gunstig werkte het tegen
flodderliteratoren, die hun poëtische zeepbellen voor ballonnen wilden doen
doorgaan.
Achad Haäms voornaamste geschriften zijn verzameld in het vierdeelige werk ‘Al
peraschat Deragim’, verschenen bij het Jüdischer Verlag, Berlijn, dat ook een
Duitsche vertaling heeft uitgegeven onder den titel ‘Am Scheidewege’.
In dien bundel vinden we tal van bekend geworden geschriften, zooals b.v. het
opstel dat zich keert tegen de opvattingen, die Nietzsche van den ‘Uebermensch’
koesterde, waarin Achad Haäm het moreele ideaal van den Joodschen
‘Uebermensch’ verkondigt. Als bijna in al zijn werken houdt hij ook hier den Joden
voor, algemeen menschelijke idealen te volgen, maar deze een nationalen
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

90
Joodschen vorm te geven, opdat algemeen menschelijke waarden het geestelijk
Jodendom verrijken zullen, zonder de harmonie ervan te verbreken en bizarre
vlekken te brengen in de schoone effenheid der traditie.
Zijn inzichten over taalvorming, waaraan ideeënvorming vooraf moet gaan, zijn
zoo juiste stelling over het woord, dat geboren wordt zoodra een nieuwe idee in de
wereld des geestes is aangeland en niet kunstmatig gemaakt mag worden, vinden
we er eveneens (lescheélath-halaschon).
Maar de groot-criticus van taal en letterkunde staat toch in de volksherinnering
nog achter bij den politicus, ontwerper van het geestelijk Zionisme, dat men
‘Achad-Haämisme’ is gaan noemen. Toen Herzl van een vereeniging aller Joden
sprak als oplossing van het Jodenvraagstuk, ter leniging van het leed van groote
deelen van het volk, geloofde Achad Haäm niet in die hereeniging op Palestina's
bodem van een volk, dat vijftien millioen zielen telde. Maar wel eischte hij Palestina
voor de Joden op, niet ter redding der ‘Jodenheid’ maar ter redding van het
‘Jodendom’. Dààr moest een cultureel centrum ontstaan, waar de besten en de
nobelsten wonen zouden, in wie de nationale ziel tot mooier groei zou geraken en
die de Joodsche cultuurschatten, de Hebreeuwsche taal, de letterkunde, de zedenleer
op eigen bodem tot grootheid zouden brengen. Bezielenden en veredelenden invloed
zou dat Palestina uitoefenen op de Joden, die over de wereld verspreid woonden,
en het geestelijk Jodendom zou gered worden door de cultureele wisselwerking
tusschen Palestina en de diaspora.
Wel heel sterk stond deze formuleering tegenover die welke Herzl verkondigde,
die in de eerste plaats het Joodsche volk een veilige woonplaats verschaffen wilde,
en die in haar uiterste consequentie door Zangwill doorgevoerd werd, toen deze de
Palestina-idee op wilde geven en n'importe welk land aanvaarden, mits er rust en
veiligheid zou zijn voor de vervolgden. - De geschiedenis heeft Achad Haäm gelijk
gegeven. Het Palestina, dat ons gekomen is, heeft voorloopig voor groote deelen
van ons volk meer cultureele dan economische waarde, hoewel het toch ook de
ergst vervolgden en de meest verlangenden kan opnemen.
En onder dezen was ook de oude Achad Haäm, die nu Palestina bewoont en in
het land, waar men zijn taal spreekt, geëerd wordt en bejubeld. Zon rust er nu op
het leven van die strenge, teruggetrokken persoonlijkheid, wiens heroëndom zijn
levensweg was, en wiens oeuvre er één is van den rechten, onromantischen,
sierloozen maar breeden weg, een weg, dien hij zoo gemaakt heeft, opdat groote
scharen van zijn volk erover konden trekken.
SIEGFRIED VAN PRAAG
Maandkroniek
Pol de Mont 70 jaar
Bij de viering van dezen gedenkdag schrijft Em. de Bom in de N.R.C.:
‘Hij is de eerste folklorist in Vlaanderen geweest - na Gezelle.
Hij was een museum-conservator van voorbeeldigen ijver en die zijn liefde voor
het werk der schilders van zijn ras aan duizenden heeft medegedeeld in woord en
schrift. Hij is een kunst-historicus geworden, die over Brueghel, over Rubens, over
al onze oude en moderne meesters met warmte, met klaar inzicht en op kleurige
wijze heeft geschreven.
Hij was en is een journalist, die onder zijn volk een taak heeft vervuld als een
zendeling bij nog ietwat verwilderde volksstammen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Hij was en is een geweldig redenaar, die de gedachten lanceert als een handig
spieswerper; die perioden kan slingeren over de menigte als lasso's, waar in de
prairieën de paarden mee gevangen worden.
Hij is ook, nog steeds, de dichter. Zeker, hij heeft het gebaar en het
zoet-streelende woord boven alles lief gehad, en hij is niet van onvermengde
zuiverheid. Want er is mooi-doenerij en theatrale opwinding in veel van zijn werk,
dat ons daarom niet kan ontroeren. Maar toch... dat spontane, dat reeds in zijn
eerste verzen lag, dat opwellende, dat weliswaar vaak rhetorische, maar toch zoo
dikwijls nog bekorende, en meestal zoo artistiekverfijnde en altijd toch aansprekende
en inslaande in zijn stem. Hij geeft me dikwijls den plezierigen indruk, als ik hem
hoor of lees, dat wij beiden nog altijd, hij dertig en ik twintig, zijn. Waarlijk, hij is “de
Mond van Vlaanderen”, deze geboren “spreker”, deze improvisator, deze
man van de goede en de groote opwellingen, deze optimistische lyricus, die als
zoodanig geheel alleen op een pieterstaal prijkt. De Mond, de Trompet, de Bazuin
van Vlaanderem! Dat wil wat zeggen! “Gij zult de klok zijn, die de wereld wekt”,
dichtte Julius Vuylsteke, en voor de Mont is Vlaanderen een wereld.
Een Vlaming - en welk een!
God, wat moet ik mij schamen over mijn tijd en mijn land, dat dezen man zoo
schandelijk heeft miskend in den gruwelijken tijd na den oorlog, den tijd waar zooveel
leelijks, gruwelijks en afzichtelijks ten blakke is gekomen uit afgrondelijke, naamlooze
gewesten. Pol de Mont, een eer voor zijn land, een kerel van sta-pal, een nationale,
volstrekt onaantastbare figuur, die in ieder opzicht de eerbiedigste hulde verdient
van deze en de nakomende geslachten - hij moest, als vele andere eerlijke zielen,
den schop van den ezel voelen. Maar dien schop hebben wij allen in ons eigen hart
gevoeld. Om wat deze Vlaamsche dichter en voorman heeft geleden door laster en
leugen, door ondank en misverstand, wordt hij door alle kinderen van dit volk, die
dien naam waardig zijn te dragen, thans met liefderijken eerbied omringd. Wat een
later volk aan hem nog goed zal maken, mag hij in volle gerustheid des gemoeds
afwachten. Naar den zeventigjarige, die waarlijk alle chronologie te schande maakt
en die - zooals hijzelf trouwens zeer goed weet - nog steeds de eeuwige Romeo,
de onverwoestelijke Minnaar der Liefde, de “Eeuwige Jongeling” is - gaat op dézen
dag de blijde gelukwensch, de trompetstoot van heel ons volk’.
De Meesters heengaan van de N.R. Ct.
Liever dan een verslag te geven van de toespraken bij de Meesters aftreden
gehouden, doen wij enkele grepen uit het aardige feuilleton, dat Brusse aan zijn
scheidenden collega wijdde. ‘Wanneer wij, zijn collega's, wel zonder uitzondering
en in den ruimsten kring, hem de laatste dagen, nu hij uit de journalistiek treedt,
vooral en oprechtelijk als dagbladschrijver hebben geprezen, - dan zou ik het hierbij
als een absolute miskenning beschouwen, als ik in deze enkele krabbels niet met
nòg grooter bewondering en vooral met nòg grooter genegenheid gewaagde van
den causeur De Meester - die ons redactiebureau nu zoo noode zal moeten
missen, om 't zout en de gist en den geest en 't parelende brio, om de ontroeringen,
de opgetogenheden en ontboezemingen, om de revolte en de romantiek, de erotiek
- ja, vooral ook de erotiek, de bon-mot's en de daverende lachsalvo's van zijn
“verhalen”, - bij onzen alledaagschen arbeid.
Al was dit alles zoo maar de toegift voor zijn omgeving, de milde overdaad van
zijn al maar overvloeienden rijken geest, van zijn onuitputtelijke belangstelling, van
zijn warmen levensdrang, steeds bereid óók om warmte, hartelijkheid, vriendschap,
deelneming, raad te geven in zijn
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

91
Prof. Dr. J. TE WINKEL
die dezer dagen door zijn leerlingen en vereerders gehuldigd werd
(Cliché afgestaan door de Wereldkroniek)
tot een hoffelijke gewoonte geworden navraag naar onze particuliere
levensomstandigheden, naar de wederwaardigheden in onze gezinnen, van onze
tijdelijke of blijvende genegenheden, zij 't wel eens onregelmatige affecties vooral,
van onze verwanten en aanbehuwdverwanten, ja, tot in 't derde en vierde geslacht,
- met een vaak beminnelijke afdwaling en verwarring in àl die nabestaanden zijner
talrijke collega's. En dat hij hierbij in zijn betoog, in zijn eigenaardige reconstructie
van allerhande gebeurlijkheden, in zijn realistische zedenschilderingen, in zijn
romanschrijvers-neiging om steeds naar intriges te speuren, of de wonderlijkste
verwikkelingen te knoopen in toch nog wel eens maar simpele geschiedenissen, -
dat hij in zijn knetterende ontladingen van ergernis of wrok, in zijn oordeel over
menschen en hun daden, of in zijn psychologische ontledingen, in zijn vertrouwelijker
critiek op een boek, een tooneelstuk, op artisten en andere zich uit de
alledaagschheid nog wel eens onderscheidende lieden, meestal sprak in
superlatieven, - wij wisten daarbij, dat 't altijd immers weer zijn temperament was,
dat hem die ingaf, - tegen zijn eigen redelijkheid vaak in, en waarin wij niet 't minst
de bekoring van de overdrijving smaakten. - En wonderlijk was 't dan telkens weer,
om na al dat gesteiger, en na al die explosies het zelfbedwang te bewonderen, de
geestelijke tucht, de verstandelijke overwogenheid, 't zich bezonnen rekenschap
geven - als de schrijvende criticus dan soms hetzelfde onderwerp behandeld
had voor de courant....’
Brusse mocht in zijn jonge jaren wel eens met De Meester mee naar den
schouwburg.
‘Ik wist: achter het kijkgaatje in 't scherm hebben de acteurs en actrices met
popelende harten staan spieden of De Meester toch wel op 't allerlaatst niet nog
haastig de trapjes zou afkomen, en nog wat geagiteerd, meestal vergezeld van zijn
vrouw, de gemeenlijk zelfde stallesplaatsen zou innemen. Ik wist, dat zij, gekleed
en geschminkt om aanstonds hun nieuwe rollen in de première dood-zenuwachtig
in te zetten, eerst nog vlug trachtten uit het gezicht van den gevreesden recensent
te lezen hoe hij gestemd was, - en dat er daarna, in de weinige momenten over hem
geschamperd en vermoedelijk gescholden zou zijn - maar dat zij inmiddels in zijn
enkele aanwezigheid dan toch maar een directe aansporing ondergingen om er
àlles op te zetten. - Ik herinner mij, dat ik dan wel eens 'n beetje kassian gehad heb
met die tooneelspelers, wanneer mijn machtige confrater, die immers mee over hun
lot beschikte, met beide handen op zijn dikken wandelstok geleund zóó erbarmelijk
en aanhoudend kon gaan zitten gapen, dat zijn kin telkens hard neerkwam op de
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

knokkels om den stokknop heen, de tranen hem over de oogen drupten en ik tersluiks
beducht toezag of hij nu niet, onverhoopt, de klem in zijn kaken zou krijgen.
Bij deze gelegenheid onthield ik er mij natuurlijk steeds bescheidenlijk van om
mijn oordeel te zeggen. Trouwens, De Meester liet zich gemeenlijk ook met geen
woord uit. Maar aanvankelijk meende ik, dat daar van zijn kant ook geen syllabe bij
hoefde, - want dat hij zijn indrukken en emoties voldoende in pantomime liet blijken.
Dezelfde stok kon immers na de verschillende bedrijven zoo woest neer gebeukt
worden in het applaus, - die zelfde kaken konden zoo aschgrauw verbleken van
ontroering, diezelfde oogen konden van deernis zóó overloopen, dat de enorme
zakdoek er aan te pas moest komen om ze weg te wisschen of weg te snuiten met
ostentatief neus-getrompetter. - Oók op momenten, die mijn in tooneelervaring
waarlijke argeloosheid zonder een spoor van aandoening doorleefde. En nu en dan
laaide letterlijk de extase uit dien altijd markanten kop, die, eer hij in den laatsten
tijd de vriendelijke goedmoedigheid van den père noble heeft erlangd, veeleer deed
denken aan een sater, vooral in die buien van vervoering.
Hij reageert nog - dacht ik dan wel eens - als een overgevoelige jongeling. Hoe
is 't mogelijk en mógelijk, en dat drie, vier avonden iedere week, bij steeds maar
weer al die drama's, comedie's en blijspelen, waar hij dan bovendien àmbtshalve
bij moet zitten, om er direct na 't dichtgaan van 't doek zijn oordeel over neer te
pennen’. Na afloop stapte Brusse wel eens mee naar 't bureau van de krant.
‘Hij draafde de trappen op, converseerde opgewekt met de leden van de
nachtredactie, die hij toevallig tegenkwam, op zijn kamer trok hij er dan gemeenlijk
eerst zijn comedie-zwart bij uit, ging in hemdsmouwen zitten voor zijn schrijftafel,
die zóó hoog opgeladen placht te zijn met boeken, tijdschriften, manuscripten en
proeven, dat er maar een heel klein holletje onder in dien berg uitgespaard was,
waar precies zijn copypapier in paste. En aan den eenen kant legde hij zijn zakdoek,
aan den anderen 'n boek of 'n krant, om zijn “hoeken-vrees” te voorkomen.
't Stoorde hem geenszins als je er bij bleef zitten.
Integendeel hield hij hoffelijk met korte, bijtend geestige zinnetjes de conversatie
gaande, terwijl even rad en onduidelijk als hij sprak zijn pen voortkraste in het
onleesbare handschrift, waarin hij over zoo'n première een groot deel van het
schouwburg-publiek in den lande zijn wèl overwogen en altijd persoonlijke, altijd
raak ontledende meening voorschreef als hèt voor menigeen nu in den vervolge
gangbare oordeel over dat tooneelstuk en over de talenten hierin van de voornaamste
spelers.
Zonder pauzes of aarzelingen kraste zijn pen voort tot aan de verluchtende streep
eronder. Er werd om een jongen van de zetterij gebeld - en gemeenlijk bleef hij dan
nog een eind in den nacht om de avondbladen door
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

92
te lezen en 't alles te bewerken en af te doen voor zijn rubriek wat daar nog lag’.
Een Rede van Poort
Op het Twaalfde Groot Nederlandsche Studentencongres te Wageningen heeft
Herman Poort gesproken over letterkunde.
Spr. wilde zijn rede doen aansluiten bij hetgeen hij den vorigen dag in de
Dietsch-Academische leergangen te Amsterdam had gezegd. Daar had hij gewezen
op de evolutie onzer eigen Hollandsche literatuur sinds de Nieuwe Gids-beweging,
de kentering in de eenzijdige verheerlijking van schoonheid en individualiteit, het
zoeken naar misschien diepere, in elk geval andere geestelijke waarden. Gedurende
de eerste tien jaren van de 20e eeuw ontwikkelde zich onze prozakunst van schets
en novelle tot den dieperen en breederen roman. Johan de Meester kwam na heel
wat probeersels in verhaaltjes en dialoogjes tot den volrijpen roman Geertje. Herman
Robbers wist zich na de eenzijdige milieu-schildering van Bernard Bandt en Annie
de Boogh op hooger, algemeener, wijderomvattend plan te plaatsen, met de
Gelukkige Familie. Querido greep dadelijk bij den aanvang van zijn kunstenaarsschap
in Menschenwee en Levensgang dieper, later nog in De Jordaan naar het grootere
en breedere. Ina Boudier-Bakker, de vroegere schrijfster van (hetzij dan zeer fijne)
schetsen over Kinderen, rijpte tot de volheid van haar talent in den voortreffelijken
familieroman Armoede; ook Margot Antink, Top Naeff, Carry van Bruggen, Van
Schendel, Annie Salomons, Van Suchtelen, Van Eckeren, de meest uiteenloopende
talenten, allen maakten ze de evolutie door van het novellistische en schetsmatige
tot een dieper en grooter leven omvattend geheel. Bij deze prozawerken lag ook
het criterium en waarde en bedoeling niet meer in de zorgvuldige weergave der
uiterlijkheid, en deze dan overvloeid met de sensitiviteit van den kunstenaar; achter
alle uiterlijkheid werd het diepere geheim des levens vermoed, en in de benadering
daarvan bleek de zinnelijke waarneming alleen niet voldoende en het eigen gevoel
al te beperkt. Groot en diep-gaand waren de gevolgen dezer karakterverandering,
want hierdoor moest noodzakelijk een kentering ontstaan in het strakke realisme
der eerste Nieuwe Gids-jaren, en tevens een versterking van het algemeen
menschelijke, dus ook een cultureele en maatschappelijke verbreeding van het
kunstwerk.
Eenzelfde ontwikkeling doorliep in dezelfde jaren het betoogend proza en de
critiek en essay. Niet langer bleef hier het zwaartepunt liggen in de waarneming van
het enkele kunstwerk, in de ervaring van de schoonheid, en deze ervaring dan
ontroerend geuit, maar ook hier werd gezocht naar breedere basis en grooter
levensverdiepingen. Niet meer vermocht de kleincritiek der oorspronkelijke
Nieuwe-Gidsers de besten onzer betoogende kunstenaars te voldoen; er werd
gegrepen naar een geheele letterkundige persoonlijkheid, naar een geheel oeuvre
of, verder nog, naar de groote bewegingen van een geheel cultuurtijdperk (Van
Schendel over Shakespeare, Henr. Roland Holst over Rousseau, Querido over
Baudelaire en Balzac, kritieken van Van Campen, Herman van den Bergh, Coster,
Nijhoff).
Intusschen dreigen er, juist door hare nieuwe en schoone qualiteiten, voor onze
literatuur weer andere gevaren. Want vergeestelijking, innerlijke verdieping, moreele
kracht, we moeten oppassen, dat in ons gaarne theologiseerend landje het oude
dominee-spelletje van voor '80 zich niet herhaalt, zij het dan naar
tijdsomstandigheden gewijzigd. Juist waar de theorie der moreele en mystische
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

waarden op den voorgrond geschoven wordt, en dit b.v. geschiedt in de schaduw
van een groot buitenlander als Dostojewsky, juist daar is het gevaar niet denkbeeldig,
dat de krachten van het warme, bloeiende leven weer doodloopen in het
heilig-klinkend woord eener niet doorleefde wijsheid. Voor de evolutie in onze poëzie
wijdde de spr. uit over den arbeid der drie grootste dichters van dit geslacht: Henr.
Roland Holst, Boutens en J.H. Leopold.
Komende tot de allerjongste ontwikkeling wees spr. op een groote rij knappe
prozaïsten: De Boer, van Vrieslandt, Ali Smeding, A.M. de Jong, Theo Thijssen,
D.Th. Jaarsma, Herman de Man, die elk op eigen wijze een verdiept soort realisme
geven, maar zich allen toch, meer of minder nauw, aansluiten bij hunne onmiddellijke
voorgangers. De soms doorbrekende begeerte om te komen tot een geheel nieuwe
levensuitbeelding blijft bij een enkele op zich zelf staande poging (Roel Houwink).
Daarentegen kan in de poëzie der allerlaatste jaren een duidelijker
wezensverandering worden geconstateerd. Spr. besprak het werk van Werumeus
Buning, van Nijhoff, van Marsman en van de dichters der Vrije-Bladen groep. Hunne
verzen suggereeren plotseling en hevig tot den onderlingen samenhang der
levensverschijnselen; het leven is er gecondenseerd en vereenvoudigd, maar
daardoor ook verhevigd. Niet zelden treft hier ook samengaan van het visionaire
met het symbolische tot iets van nieuwe symbolieke beteekenis.
Vergelijkt men de tegenwoordige Noord-Nederlandsche literatuur met de
Vlaamsche, dan wordt men getroffen door een duidelijk verschil. Vlaanderen is ook
meer een literatuurland dan Holland. De Noord-Nederlandsche kunstenaars blijven
in den grond realisten, òf ze zijn bewuste zoekers naar mystische levensbezinning;
de wonderlijke vloeibare kracht die beide vereenigt, blijft hun al te dikwijls vreemd.
Deze vindt men wel bij Streuvels, bij Teirlinck, bij Vermeijlen en Van de Woestijne.
De allerjongste dichters van Vlaanderen zetten de traditie voort van Gezelle op Van
de Woestijne. Die van Gezelle wordt voortgezet in het lieve maar niet zeer krachtige
vers van Alice Nahon, die van Van de Woestijne in de poëzie van Urbain van de
Voorde, den dichter die de bedwongenheid der hevigste ontroeringen kent. Nog
andere jonge dichters noemde spr. Wies Moens en Karel van den Oever.
Tegenover de Zuid-Afrikaansche literatuur blijft het groote publiek van Holland
nog immer wat vreemd staan. Het ligt misschien aan de taal, die velen te primitief
vinden, maar die voor spr. juist een eigenaardige kinderlijke bekoring heeft, een
zelfde bekoring, die ook ligt in onze eigen oud-Hollandsche geuzenliederen.
Spr. wees op Cellier, Leipold, Totius en droeg een paar verzen van deze dichters
voor. Het wordt tijd, dat Holland deze ruige maar eerlijke literatuur erkent, leert
begrijpen en liefkrijgen. Ze is de uiting van een sterk leven, waarin nog het
Hollandsche element duidelijk herkenbaar is.
Onze Moderne Poëzie in de Kerk
In de Vrijzinnig Hervormde Kerk te Arnhem heeft Ds. D.A. Vorster een voordracht
gehouden over het religieuze in de nieuwere poëzie.
Na een korte inleiding, waarin hij wees op het individualistische in de poëzie van
een vorige generatie - eenige verzen van Kloos en Verweij dienden daarbij als toets
- en waarin hij verder stilstond bij het werk van Gezelle en Jacqueline van der Waals,
bracht Ds. Vorster van vele moderne dichters het religieus element naar voren.
Allereerst besprak hij Van Collum, die God ziet in de natuur - dus pantheïst is.
Van den mensch die zich neerwerpt voor den Hoogen God is bij Van Collem geen
spoor; hij komt niet tot concentratie van eigen zieleleven. Zoo is hij de zanger van
die menschenkinderen, die hier en daar wel iets van het schoone Goddelijke vangen,
maar eigenlijk staan buiten het leven uit God. God is - zingt Van Collum - de
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

atmosfeer, de eindelooze ruimte, het wolkenspel, een veld, een vlam. Spr. wees
erop, tot welke vervlakking dit leidt.
Als een dichter, wiens werk wel niet in de eerste plaats om
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

93
het religieuze naar voren kan worden gebracht, maar in wien toch veel zoekensdrang
tot uiting komt noemde spr. M. Nijhoff, uit wiens bundel ‘Vormen’ hij de verzen ‘De
Kinderkruistocht’ en ‘De Schipper’ voordroeg. Ontroerend zijn vooral de strofen uit
‘De Kinderkruistocht’:
‘Wie alles verlaat vindt in 't Vaderhuis
Dat vele woningen heeft, zijn thuis’.
Van J.H. Leopold, den het vorige jaar overleden dichter, die zijn bewogenheid niet
eerst liet bezinken en tot klaarheid komen, maar die haar uitzong in een taal, die
zeer nabij komt aan muziek, reciteerde spr. het simpele Kerstliedje:
‘Zij waren den dag zich moegegaan’.
Spr. teekende Leopold als den dichter van de groote klage over het leven, dat voor
hem, den zeer gevoelige en dus eenzame, vaak moeilijk was.
‘In klagen, klagen
Vergaan de dagen’.
zingt hij. Ook in den bundel, die na zijn dood is uitgegeven, komt die klage telkens
voor den dag. God heeft een huis gebouwd en de zoldering bespannen met druk
en droefenis - dat is zijn levensbeschouwing.
Spr. droeg nog voor Leopold's mooie vers: ‘Mijn hart neemt velerlei gestalten
aan’.
Vervolgens behandelde Ds. Vorster kortelijk het religieuse element in het werk
van Mr. H.W.J.M. Keuls, een Katholiek dichter. Wat treft is: het reiken naar
verzoening met en vrede in God. Met verzen uit Keuls' bundel ‘Om de Stilte’
illustreerde spr. dit.
Geerten Gossaert is van Gereformeerden huize. Dat teekent zich duidelijk af in
zijn werk, d.i. in zijn eenigen bundel: ‘Experimenten’. Zijn poëzie geeft de worsteling
van den mensch, die zich schuldbewust en klein voor God voelt, die als een
geteekende door het leven gaat. Spr. citeerde zijn vers: ‘Liberate nos, Domine’.
Het is de gewaarwording van een, die éven Gods glimlach ziet, maar dadelijk
voelt, dat hij dien niet waardig is. Verder droeg spr. nog voor Gossaert's ‘De Moeder’,
dat ontroerende vers van ontgoocheling aan de eenen - des zoons - kant en groote,
warme liefde aan den anderen kant, n.l. dien der moeder.
Het eerste gedeelte van zijn voordracht besloot Ds. Vorster met het voordragen
van verzen van A. Roland Holst, den dichter van het mystieke leven, die, niet
bevredigd door de dingen, achter de dingen - ‘den jubel achter zee en wind’ - zoekt.
Na een korte pauze reciteerde spr. verzen van J.C. Bloem, Boutens en Henriëtte
Roland Holst - Van der Schalk.
Hij teekende Boutens als den dichter, die zijn gedachten houwt in marmer,
waardoor zijn werk soms koud aandoet. Aan de hand van het vers ‘Lethe’ (de tocht
van een van 't leven vermoeide naar de doodsrivier), dat opent en sluit met de felle
klacht:
‘Wie over 't brandend blind bazalt
Wijst mij den weg naar Lethe?
O, alles te vergeten
Eer d'avond valt!’ -
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

aan de hand van dit vers wees spr. er op hoe Boutens soms bevrijd verlangt te
wezen van deze vermoeiende wereld, terwijl hij in een ander vers jubelt: Alle smart
is eindig, alle vreugd is eindeloos -, ‘zielsgewis’ weet ‘dat leven blijdschap is’.
Van Bloem droeg spr. voor twee verzen uit den bundel ‘Het Verlangen’, n.l. ‘Ons
Hooge Lied’ en ‘Verzadiging’. Daarna gaf Ds. Vorster een korte karakteristiek van
Henriëtte Roland Holst. De tragedie van het leven is: dat het is een leven van droom
eenerzijds, van de felle daad anderzijds. Er leven twee wezens in deze vrouw. Dat
blijkt telkens weer uit haar poëzie.
Spr. schetste vluchtig haar ontwikkelingsgang, en droeg verzen voor uit ‘De Nieuwe
Geboort’, waarin de vlam van de gemeenschapsliefde hoog uitslaat, uit ‘De Vrouw
in het Woud’, waarin zij zich de vereenzaamde voelt, en uit ‘Verzonken Grenzen’,
waarin zij haar hoogtepunt-tot-nu-toe heeft bereikt.
Boekenschouw
Vertaalde werken
Fannie Hurst. Appassionata. Vertaling van J. van Schaik-Willing. - H.P.
Leopold's Uitgeversmaatsch., 's Gravenhage, 1926. (292 blz.) f 3.25;
geb. f 4.25
Na het eerste boek, waarmee de schrijfster in Holland werd geïntroduceerd, ‘De
Sloof’, dat zulke opmerkelijke kwaliteiten had, valt dit ‘Appassionata’ eenigszins
tegen. Wel geeft Fanny Hurst ons hier, nog meer dan in ‘De Sloof’, een verwonderlijk
fijne ontleding van het vrouwenkarakter. Zij teekent de mooie Laura Regan zóó, dat
deze meisjesfiguur, met haar gevoelige en pure ziel, ons vertrouwd wordt. Laura
zal gaan trouwen met Dudley. Houdt ze van hem, heeft ze hem echt lief? Zoo voelt
ze het: ‘meestal gaf het je een warm gevoel dat Dudley zoo van je hield... maar
daarom was jouw manier van liefhebben nog niet die van Dudley. Je voelde dezelfde
zachte aandoening wel es voor vader ook... Werkelijk, je gevoel voor vader en dat
voor Dudley was verwant. En toch weer heel anders natuurlijk. Soms met Dudley
was het alsof je een heel klein jongetje vertroetelde, zooiets als Bennet of Bobbie.
Alsof je hem wel altijd in je armen houden wou, omdat hij je noodig had. - Er waren
zooveel wijzen van liefhebben. Je eigen kennelijke verblindende liefde voor Hem,
die daar neerlag op de schoot der Madonna, van de marmeren Pietà op den
salontafel. Zijn wonde voeten. Je had stil en in 't verborgen je hart in aanbidding tot
flarden kunnen scheuren om Hem te verbinden. Zóó had jij lief. In pijn en bijna in
extase. - In schrijnende vervoering, omdat zijn Lichaam op gindsche tafel bleek en
uitgeput op Maria's schoot, zoo moede was...’
Laurie dénkt wel dat ze van Dudley houdt, maar in haar innig vrome hart, vol
mystieke liefde, is eigenlijk geen plaats voor de liefde en de verliefdheid van een
man, een jongen, vroolijken, gezonden man als Dudley. Haar angst voor het huwelijk
neemt toe naarmate de tijd verloopt. Nog één week en ze zal getrouwd zijn. In het
klooster, waar ze school heeft gegaan, brengt ze een bezoek aan moeder Agatha,
die ze vereert, en vertelt haar dat ze báng is, ‘zooveel, zooveel hulp moeder, heb
ik noodig. Ik - ik vind 't griezelig, hè moeder - te trouwen - als men - altijd - enkel
maar een meisje is geweest. Dat geeft je zoo'n raar gevoel, dat je eigenlijk niet weet
- of je ooit graag zou willen ophouden meisje te zijn...’ - En dan gaat Laura bidden
in de kapel, terwijl buiten Dudley wacht in de auto en toetert om haar te roepen. ‘Op
weg naar den automobiel waar in alle hoekjes en gaatjes wilgentakjes naar buiten
staken, voelde je je alsof je in extase was bezwijmd en dat dit warm vertoon van
lente je thans bijbracht. Ofschoon je je verzette’. Eigenlijk blijft Laura zich verzetten.
Ze krijgt een auto-ongeluk, waarbij ze haar schouder breekt en waardoor natuurlijk
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

het huwelijk wordt uitgesteld. En wanneer, na weken van liggen in gips, haar
schouder beter is, kan ze opeens niet meer loopen. Een soort van nerveuze storing:
eigenlijk het zich verzetten tegen het huwelijk. Want wanneer ze ‘Dudley de bons
heeft gegeven’, wat haar een bevrijding lijkt, gebeurt een ‘wonder’. De Christuskop,
waarvoor Laura biddend ligt, opent de oogen:
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

94
‘De oogen! De oogen!’ Als wonden die opengaapten. De oogen openden zich in
hun pracht - heelemaal!... ‘Liefste, ik wil loopen!’ - De oogen. Hun licht stroomde
door het donker, warmte welde op, je knieën lieten los, als was er iets ontdooid. En
werkelijk loopt Laurie, na haar gelofte om er mee tot God te gaan als Zijn bruid...
Hiermee eindigt het tweede boek. In het laatste wordt het leven van Laurie
beschreven, zich voorbereidend voor haar nieuwe taak. Bijzonder knap is hierin de
moeder van Laurie gegeven, die zwakke, zielige moeder, die juist dáárin haar kracht
vindt.
Ook de broer, Frank, die trouwt met de typiste van zijn vader, is goed. - Wanneer
Laurie's proeftijd bijna is afgeloopen, ontmoet zij plotseling ‘de’ man. Hij begeert
haar en - zij hem, hoewel ze denkt dat ze hem haat; ze zal naar hem toegaan, ze
is bang hem te laten wachten... En dan volgt de beschrijving van Laurie's strijd, haar
liefde voor den man en haar vrome liefde voor God. Ze wéét niet wat ze kiezen
moet. Heel suggestief is dit gedeelte. Wanneer Laura naar haar Christuskop kijkt,
smeekend om hulp, zijn ‘de oogen’ plotseling weer dicht, en opeens zijn ook haar
beenen weer machteloos en vast aan elkaar geklonken, Zwoegend en met elke
vezel van je, rukte je tot je de wanden van je lichaam voelde spannen in pijn. ‘Liefste’,
riep je en telkens en telkens weer stootte je 't uit. ‘Geef mij mijn beenen terug om
tot U te gaan, Glans van ontwakend vleesch. Warmte der knieën die zich losmaakten
uit de verlammende angst. Extase van het gaan er op tot Hem’. - Zoo eindigt de
roman. Minder menschelijk, minder ontroerend door buitengewone innigheid dan
‘de Sloof’ is dit boek toch zeer lezenswaard en opmerkelijk goed geschreven. Alleen
is voor een Hollandsch boek het voortdurend gebruiken van de tweede persoon
eenigszins hinderlijk en irriteerend, terwijl het dat in het Engelsch niet is.
Annie Vivanti. De kleine Saffo. Uit het Italiaansch vertaald door H. van
Lokhorst. De Waelburgh - Blaricum. 458 blz.
Dit bijzonder knap geschreven en uitstekend vertaalde boek is eigenlijk de
geschiedenis van twee moeders, die zich opofferen voor haar kind.
Wanneer de roman begint is het kindje nog heel klein. En de moeder is zeer
bedroefd omdat heel kort geleden de vader van het kindje is gestorven. Nu zijn ze
beiden in Engeland gekomen, de Italiaansche moeder en het half Italiaansche half
Engelsche kindje. Ze wonen bij de grootmoeder. Heèl véél van haar kinderen heeft
deze vrouw verloren, allen aan dezelfde ziekte, tuberculose. Een schaduw komt er
over het huis, waarin nog de halfkindsche overgrootvader leeft, die zich voortdurend
omgeven waant door zijn gestorven kinderen.
Het kleine meisje, dat Nancy wordt genoemd, is de hoofdpersoon in den roman.
Eerst als kind, dan als moeder. Wanneer ze nog een kind is wordt er besloten dat
ze een genie zal zijn. Nancy is dan drie jaar, en de kunst die voor haar wordt
uitgezocht is de muziek. Natuurlijk slaagt deze poging niet: Nancy moet niets van
muziek hebben. Wanneer ze acht jaar is openbaart zich haar werkelijke aanleg.
Ziehier hoe alleraardigst, vol lichte ironie, dit beschreven wordt: Fräulein, de goeïge
Duitsche juf, kondigt aan dat Nancy niet aan de lunch kan komen omdat ze een
gedicht maakt over haar doode kanarie en haar kapotte pop, die noch dood noch
kapot zijn, maar, zooals fräulein verward uitlegt: ‘Nancy zegt dat ze alleen maar
verzen kan maken over dingen die kapot zijn en dood.’ - En dan vangt de oude
grootvader die twee woorden op en herhaalt telkens onder den maaltijd ‘kapot en
dood.... kapot en dood’....
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Daar komt Nancy, het achtjarige genie, binnen en geeft het vers aan Edith haar
nichtje en liefste vriendin.
‘Edith las drie korte coupletten hardop en met veel ontroering voor. Valeria
improviseerde een Italiaansche vertaling ervan voor Oom Jacques en voor Nino,
toen wilde Valeria ze hardop lezen en vervolgens werden ze opnieuw mct veel
uitdrukking door Edith voorgedragen, daarna nog eens door Valeria; toen door
Fräulein en weer opnieuw door Edith en nog een keer door Valeria. Ze lachten en
huilden allemaal en Valeria omhelsde iedereen’. En Nancy's genie wordt wel
gekoesterd, alles draait om haar ‘inspiratie’, die ‘de grondwet van het huis werd’.
En Nancy maakte werkelijk gedichten en is een klein genie. Ze ontwikkelt zich verder
in Italie.
Juist wanneer Nancy's eerste boek in proef thuis komt, ze is dan 15 jaar, bereikt
haar Edith's doodsbericht. ‘Zij is Donderdagochtend gestorven,’ snikte Valeria ‘O
Nancy, Nancy! En je wéét niet hoeveel ze van je hield’. Neen Nancy wist het niet.
Zij hoorde haar moeder zelf niet meer. Voor haar lag haar eerste gedrukte gedicht.
De strook korte regels in het midden van het breede blanke papier, leek haar een
voetpad ... een streep .. En langs dit pad der fantasie naderde Nancy met
schitterende oogen de hoogten waar het roepen van die liefde of van den dood haar
niet meer bereikte.....
Ze wordt geëerd, ze heeft succes.
‘Er kwamen zooveel menschen om Nancy te spreken over wat ze geschreven
hád, dat haar geen tijd overbleef om iets nieuws te schrijven’.
En Valeria trekt zich bescheiden terug ‘in de schaduw, waar de moeders thuis
behooren, de moeders met haar zachte oogen, waar niemand naar kijkt, met de
lieve monden, met de blanke handen, die zegenen en afstand doen. - Eerder dan
anderen had Nancy haar plaats in de zon ingenomen, want, zooals bijna altijd de
kinderen onbewust en instinctief de ouders van hun plaats in het leven dringen, het
jonge genie is een adelaar, die onverwacht uit het nest van een duif opvliegend, de
machtige niets ontziende vleugels uitslaat, rooft om te leven, verslindt om zich te
voeden, vernietigt om opnieuw te scheppen’. En ook Nancy ontkomt niet aan deze
opoffering. Zij trouwt met een non-valeur, een mooien luien Napolitaan; ze krijgt een
kindje, een meisje, Anne-Marie. En het ‘Boek’, dat Nancy schrijven zal, dat haar
leven zelf is, wordt niet voltooid, omdat Nancy veel te veel met de baby moet spelen.
En ondertusschen leven ze er maar op los en raakt al het geld op, zoodat Nancy,
Aldo haar man en de kleine Anne Marie op goed geluk naar Amerika trekken. Nancy
leidt een armoedig, een zielig leven; haar man heeft een betrekking en Nancy
probeert weer te werken. Maar Anne-Marie heeft haar noodig, ze moet het kind
leeren en opvoeden; zóó praat ze met haar kleine meisje: ‘We zullen spelen’, zei
ze, dat jij een klein boek bent dat ik geschreven heb, een mooi boekje...
Nu, in dat boek waarvan ik zooveel houd...
‘Wat voor kleur heeft het?’ vroeg Anne-Marie.
‘O heelemaal wit en rose en goud’, zei Nancy terwijl zij het glanzende haar van
haar meisje kuste...
Nancy zou willen dat haar kind een dichteres werd. Ze wil gedichten in het rose
en witte boekje schrijven. ‘Maar Anne-Marie was niet bestemd om dichteres te
worden. In de kleine wit en rose boekjes die de moeders meenen te scheppen is
het verhaal reeds Iang geschreven vóór dat zij in de teedere moederhanden
belanden...’
Nancy's leven is ‘het kind’, en daarvoor wijkt alles. En plotseling is ook Anne-Marie
‘een genie’. Ze speelt viool, wonderlijk mooi voor een klein, achtjarig meisje. En
Nancy vergeet haar eigen verwachtingen; nóg eens wordt ze door een laten minnaar
in staat gesteld om te werken aan haar Boek, maar ze kan 't niet doen om
Anne-Marie. Nancy denkt aan haar eigen groote verwachtingen, aan de machtige
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

stem, die haar ééns riep, maar die ze niet kón volgen om haar kind, om haar
dagelijksche kleine
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

95
plichten... ‘maar nu heeft de Pijper voor Anne-Marie gespeeld! zij heeft hem gehoord
en zal hem moeten volgen. En als haar weg haar daarbij voert over mijn vernietigde
verwachtingen en over mijn ongeschreven boeken - welnu, ik zal dat alles aan haar
voeten leggen en haar zeggen erover heen te loopen, te rennen, te dansen!’ - En
het kind ontplooit haar wonderlijk talent. ‘Haar klare ziel was gedrenkt met muziek,
en als uit een zuivere en zeldzame vaas stortte zij den klankvollen inhoud over de
luisterende wereld’. Nancy is gelukkig. Ze vergeet dat zij dichteres was, Anne-Marie
heeft haar tot niets teruggebracht, en daar is zij blij om. Zij is als alle moeders die
aan de levens die haar gegeven zijn haar levens moeten geven. En tenslotte blijft
Nancy toch ook weer alleen achter. Anne-Marie trouwt. Ook zij zal den eeuwigen
kringloop gaan. En in het eind van dit werkelijk tragische boek is Nancy wanhopig,
wanneer ze, alleen, het leven voor zich ziet, ‘het Leven in al zijn onbillijkheid en
vreesaanjagende nutteloosheid - den korten, onbeduidenden, tragischen gang van
den slaapwandelaar, van het Niets, naar het Niets...
Er was voor Nancy niets meer te doen. Het was te laat. Haar kind was vertrokken.
Haar Boek gestorven. De blauwe tuin was gesloten’.
Zonder eenige sentimentaliteit is dit boek bijzonder aangrijpend. De fijne ironie,
de wrange humor en de diepe, weemoedige innigheid maken het tot iets werkelijk
bijzonders.
Ph. Gibbs. Het jongere geslacht. Voor Nederland bewerkt door Claudine
Bienfait. - W. de Haan, Utrecht. (299 blz). f 1.50; geb. f 2.25
Dit goed geschreven en onderhoudende boek geeft ons de geschiedenis van een
aantal jonge menschen in het Engeland van 1922. Julian Perryam, 21 jaar oud, is
de hoofdpersoon, en daaromheen groepeeren zich zijn vader, moeder, zijn zusje
Janet en het gezin van dominee Nye met Audrey, Julian's beste vriendinnetje. Het
begin is alleraardigst. Audrey is tengevolge van een cock-tail fuifje van haar college
weggestuurd en Julian besluit zelf om de studie er maar aan te geven, hij is er beu
van zijn tijd te verknoeien in de stad van ‘beautiful nonsense’ Oxford. En zoo gaan
de beide jongelui op weg naar huis, Julian heeft Audrey aangeboden om haar met
zijn ‘métallurgique’ te brengen, maar na een korten tijd krijgen ze een ‘panne’ en ze
besluiten dan maar naar Londen te gaan loopen, zestig mijl, maar kalmpjes aan.
Natuurlijk ontmoeten ze op hun tocht kwaadsprekende kennissen die dadelijk héél
wat denken van de onschuldige wandeling, en wanneer ze (keurig netjes in twee
aparte kamers) logies gevonden hebben in een klein logement, ontmoet Julian daar
weer een weldenkenden ouden majoor, die ook niet anders denkt dan dat Julian
een ‘slippertje’ maakt. Alleraardigst zijn de verontwaardigde tooneelen geschreven
waarin zoowel Audrey als Julian bij hun familie vergast worden. Julian wil nu
plotseling gaan schrijven: een drama in rijmlooze verzen: Engeland na de
Napoleontische oorlogen. Maar voorloopig wil de inspiratie niet erg komen en zijn
familie hindert hem buitengewoon met haar belangstelling. Daar is b.v. de oude
grootvader.
‘Met een soort duivelsche vindingrijkheid, alsof hij een soort misdadiger moest
opsporen, zocht hij Julian op, waar hij zich ook verstopt had. En Julian, die juist
eenige woorden opschreef, hoorde zijn stok al dreunen op het pad en zijn hijgende
ademhaling nog vóór hij verscheen in zijn grijze, gekleede jas, met iets triomfantelijks
in zijn doordringende oude oogen dat hij zijn prooi gevonden had.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Zoo, ben je daar Julian. Ik zocht je. Ze vertellen me dat je een boek schrijft. Als
ik jou was zou ik het maar laten, jongeman. Er zijn al te veel boeken en het zijn
tegenwoordig allemaal prullen’.
Hoe goed wordt het gewichtige nietsdoen van Julian weergegeven:
‘Alleen op zijn kamer was hij veilig, daar dacht hij over zijn boek na en rookte
ongestoord sigaretten. Maar dikwijls dwaalden zijn gedachten af. Hij vroeg zich af
wat Clatworthy nu uitvoerde, of Stokes Prichard zijn graad zou hebben gehaald,
hoe de laatste revues in Londen zouden zijn. En dan raakte hij verdiept in de Forsythe
Saga van Galsworthy; zoolang legde hij zijn eigen drama terzijde - en Galsworthy's
boek was geweldig lang...’ Ook maakt Julian nog een gevaarlijke verliefdheid door
op een jonge vrouw, getrouwd met een veel ouderen man. Wanneer de majoor,
haar man, van Julians ernstige flirt op de hoogte komt, verbiedt hij hem zijn huis en
uit baloorigheid wil Julian nu maar in de journalistiek en tracht hij een plaatsje te
vinden bij het blad waarvan zijn vader hoofdredacteur is. Zijn verblijf in Londen is
bijzonder levendig geschreven, omgeven als hij is door allerlei jonge, opgewonden
vrienden, die allen, evenals hijzelf, de wijsheid in pacht hebben en de wereld in hun
zak. Een tragische samenloop van omstandigheden maakt dat ‘de Week’, het blad
van zijn vader, moet worden gestaakt. De eigenaar, een ploert, heeft jarenlang het
publiek door allerlei financieele raadgevingen om den tuin geleid en hij wordt
veroordeeld. Tot overmaat van ramp krijgt Julians vader een beroerte en gaat de
man met wien Janet hoopte te trouwen er met Evelyn Iffield, de vrouw op wie Julian
verliefd is, vandoor. Ongelukkiger kan 't al niet. Toch komt nú pas Julians goede
aard boven. Hij werkt en hij krijgt er zelfs plezier in. En hij tracht zijn zusje, dat veel
meer terneergeslagen is, te helpen. Zij klaagt haar nood aan hem:
‘Ik ben gemaakt voor vroolijkheid, waarom ben ik mooi als het niet is om bemind
te worden? Waarom ben ik grootgebracht om van prettige dingen te houden, van
mooie japonnen, van dansen, van knappe jongens, van pret - en opeens is mij alles
ontnomen. Het is onrechtvaardig, het is gemeen. Het heele leven is niets dan bedrog.
Ik ben op alle mogelijke manieren voor den gek gehouden...’ ‘Ik begrijp het allemaal
best’, zei Julian, ‘ik heb dat alles ook doorgemaakt. Ik geloof dat je je vergist, dat
het leven bedrog is. Wij zijn het, die bedriegen’. ‘Wij?’ vroeg Janet verbaasd. ‘Ja
wij’, zei Julian. ‘Wij vonden onszelf ver verheven boven de rest van de menschheid.
We waren verrukt van onszelf en verwachtten de schokken niet, die andere
menschen ook krijgen. We waren superieur, welopgevoed, verfijnd, zeker van
onszelf, zagen minachtend neer op de ouderen, die bang en vol zorg voor ons
waren. Wij waren het jongere geslacht, we wilden het prettig hebben, we hadden
rechten en geen plichten, we wenschten vrijheid en avonturen. We voelden ons
bestand tegen laagheid en hartstocht en namen de verantwoordelijkheid op ons,
die onze ouderwetsche ouders niet durfden dragen. In werkelijkheid waren wij de
ophakkers. Egoïsten! verwaarloosde vlegels! maar we hebben ons hoofd gestooten,
we zingen een heel toontje lager. In ieder geval, ik bedank er voor om zoo te
jammeren!’
Natuurlijk komt na dit goede inzicht alles op zijn pootjes terecht en eindigt alles
in de beste harmonie. Voor het ‘jongere geslacht’, dat nog niet heeft geleerd een
toontje lager te zingen, een leerzaam boek. En voor anderen door zijn aardige
typeering en humoristische beschrijving onderhoudende lectuur.
Christopher Morley. Geladen atmosfeer. Uit het Engelsch vertaald door
J. Kernkamp-Muyderman. - Haarlem. H.D. Tjeenk Willink 1926. (236 blz.)
f 2.50; geb. f 2.90
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

96
Hugh Walpole geeft bij dit boek een voorrede, waaruit we het volgende overnemen.
‘Wie zeer zelfbewust is, zal na de lezing ervan zeggen, dat hij niet begrepen heeft
wat de schrijver bedoelde (zoo zullen er zeker zijn); wie het op de allereenvoudigste
manier zal willen uitleggen, hem zullen knappe koppen, die er heel wat meer in
hebben gevonden, uitlachen; en wie er heel subtiele bedoelingen in ziet en wil laten
merken hoe scherpzinnig hij is: dien zal men waarschijnlijk erg verwaand vinden...
Maar als ge heelemaal geen uitlegging wilt, lees het dan om den pittigen stijl, de
prachtige tooneelen, den levenden dialoog en het innig-menschelijke van de
karakters’. - Inderdaad - het is een ‘vreemd’ boek, maar zóó fascineerend
geschreven, zoo ontroerend en tegelijk zoo scherp en fel gezien, dat het voor velen
een openbaring van eigen gedachten zal zijn. Hoe prachtig is al direct het begin:
het verjaarspartijtje van den tienjarigen Martin, waar de kinderen er over praten hoe
het is om ‘groot’ te zijn. Met wat een buitengewone opmerkingsgave beschrijft Morley
ons de gedachten van het kind.
‘Wat moet het toch heerlijk zijn’, zei Martin. ‘Alsjeblieft’, zei Ben. ‘Denk eens aan:
een lange broek, een pijp rooken, kringetjes blazen, elken dag naar stad, naar de
bank en geld halen’...
‘Ik bedoel niet de dingen die je doen’, zei Martin, ‘maar die je denken moogt’.
Zijn schrander gezichtje, helder verlicht door twee kaarsen in hooge zilveren
kandelaars, kreeg plotseling een bekoorlijk ernstige uitdrukking. ‘Te kunnen denken
wat je wilt en geen dingen te moeten doen, waarvan je weet dat ze verkeerd zijn’.
Een oogenblik scheen het of de jongen alle heimelijke ellende van een kind te zijn
zou uitschreeuwen, die zieligste van alle slavernijen op aarde; en misschien de
eenige, die nooit verdwijnen kàn. Maar de anderen begrepen het ternauwernood
en ook hijzelf eigenlijk niet. - De kinderen zullen nu de grooten eens ‘bespieden’,
om zeker te weten of ze het wel zoo prettig vinden om gróót te zijn. ‘We zouden het
kunnen vragen of ze gelukkig waren’, zei Ruth.
‘Ze zouden het je toch niet zeggen’, zei Alex; ‘ze zijn te welopgevoed’...
‘Je moet ook niet gelooven wat ze zeggen’, vervolgde Martin. ‘Zij zeggen nooit
de waarheid als er kinderen in de buurt zijn. Zij hebben niet graag dat wij
weten hoe het eigenlijk is’...
Het tweede gedeelte van het boek laat ons de kinderen van zooeven zien als
‘volwassenen’. Slechts één dag en één nacht leven wij hun leven mee. Het lijkt een
soort van droom - een onwezenlijk leven, en het schijnt niet onmogelijk, dat de
schrijver een droom heeft willen geven: telkens zijn er van die eigenaardige
gedachtenassociaties met vroeger, van die vluchtige herinneringsflitsen, zooals we
dat in een droom kunnen hebben.
Phyllis, getrouwd met George, heeft voor de vacantie hetzelfde huis gehuurd waar
het kinderpartijtje plaats had. De oude kennissen van vroeger worden op een picnic
gevraagd en zoo zijn ze allen weer bij elkaar. Heel toevallig komt ook Martin, en hij
is niet als de anderen volwassen geworden, hij is, uiterlijk een man, een kind
gebleven. Was dit de wensch dien hij deed, bij zijn verjaardagkaarsen? Niemand
merkt het, dat hij maar een ‘jongen’ is. Phyllis wordt verliefd op hem, de kinderen
zijn dol op hem en de overigen vinden hem een rare sinjeur.
Het vreemde droomachtige, de ‘geladen atmospheer’ maakt een diepen indruk
op hen allemaal. Vooral Phyllis voelt het sterk.
‘Vroolijk stappend namen de kinderen Martin mee. Phyllis keek ze na over het
heete grindpad. Voorbij den zonnewijzer boog het pad om en liep door de boschjes
naar het groene hek van het cricketveld. Doezelig volgden haar oogen het viertal.
Dat kleine dal tusschen de hooge duinen was als een vaart, waardoor alle leven
zou wegslippen, als de tuin maar even overhelde. Het hek open doen was hetzelfde
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

als de stop uit een badkuip trekken. Alles zou gaan wegstroomen. Met een akelig
gorgelend geluid waarschijnlijk’. -
George houdt van Joyce, en hij heeft haar ook genoodigd. Hij hoopt samen met
haar de auto naar de stal te kunnen brengen om een oogenblik met haar alleen te
zijn, maar het heele gezelschap wil mee. Hoe prachtig, hoe ècht menschelijk zijn
Georges overdenkingen op dat heel korte autoritje, dat eindeloos schijnt te duren.
‘Het viel hem in dat deze avond even verdoemelijk was als een vertraagde film,
waarin de stroom der gebeurtenissen telkens wordt tegengehouden om de
afzonderlijke bewegingen te laten zien... De kleinste verandering in het tempo van
den geest verandert alles, evenals een onnoozele drukfout een gewoon opschrift
in een courant in een obsceniteit kan veranderen’.
Een heel eigenaardig element in het verhaal, wat het onwerkelijke van de situatie
nog sterk verhoogt, is het aanwezig zijn van Martin's gestorven zusje, die tegen
hem spreekt en hem waarschuwt, alleen hoor- en zichtbaar voor hem en soms voor
Joyce - en dan de vreemde overeenkomst tusschen Martin, die kind is gebleven en
George. Eigenlijk zijn zij elkaar, George is Martin, nú. En het vroeger en nu is vreemd
door elkander gemengd, verbijsterend, beangstigend. Hoe knap weet de schrijver
ons dat eigenaardige irreële van de situatie te doen voelen in een passage als de
volgende:
Bunny had zoo dringend geroepen dat zelfs Joyce haar bijna hoorde, zij keerde
zich om en keek, ‘wat was dat? Fluisterde er iemand wat?’
‘Och het is Bunny maar’, zei hij ongeduldig. ‘Ze is bezig me een poets te bakken.
Ze wil dat ik hier weg ga’. Joyce was uit de schaduw getreden en nu begon aan
Martin een licht op te gaan. ‘Jij bent niet miss Die en Die, je bent Joyce, die me toen
die muis gaf. Jij houdt niet van me, wel?...’
‘Neen ik houd niet van jou’, zei ze langzaam. ‘Ik houd van George’.
Maar zij moest weer naar hem kijken om er zeker van te zijn. Hij was zoo mooi,
zoo verlegen. Misschien hield ze wel van iedereen. Een oogenblik dacht ze dat hij
George was - ze kon een zwakke gelijkenis tusschen hen zien. En toen bemerkte
ze dat George er ook was. - En droom en werkelijkheid vermengen zich: ‘George,
wanneer gaf ik je een muis?’
Die muis, die in het begin van het boek voorkomt, is als een echte droomobsessie
door het verdere verhaal geweven - van de muis hangt iets af, iets vaags, iets
beklemmends. - Bijzonder fijn is de ontmoeting tusschen George en Joyce
geteekend, ontroerend, zielig-menschelijk. En hoe verbijsterend is daarna plotseling
het tooneel van George met Phyllis in de keuken, terwijl ze sandwiches maken. Wij
droomen zelf mee - beklemd. Het is niet te begrijpen wat de schrijver precies bedoelt.
Vooral aan het eind van het tweede deel, waar het oude balcon bezwijkt, voelen we
alleen dat benauwde droom-gevoel, dat ijzig-kil langs onze maag krampt wanneer
de drie kinderen vallen... Maar de sfeer, de onweers-zwangere atmosfeer, de
beklemming, de teleurstelling en verwarring om het moeilijke leven, hoe goed
begrijpen we die!
Aan het eind zijn we weer op het kinderpartijtje waarmee het boek begon. De
bittere sarcastische menschelijkheid is wel de grootste charme van dit boek.
N.v.K.-B.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Twintig jaren Schlüsselburg
I
97
EEN vrouw, een der laatste overlevenden van een generatie Russische
revolutionairen, die reeds in 1875 aan terroristische aanslagen actieve medewerking
verleende, jarenlang in de meest beruchte gevangenissen - de Peter en
Paulvesting en de Schlüsselburg - gevangen zat, daarna naar de meest
onherbergzame oorden van Siberië verbannen werd - deze vrouw, Wera Vigner,
leeft - is even revolutionair als een halve eeuw geleden en werkt ondanks haar
hoogen ouderdom even actief mede aan het totstandkomen eener nieuwe
samenleving als in haar jeugd. Kunnen we dit leven eigenlijk begrijpen? Kunnen we
slechts bij benadering vermoeden wat er in deze thans bejaarde vrouw om moet
zijn gegaan toen ze na jarenlange opsluiting en verbanning terugkeerde? Kunnen
we slechts vermoeden welke gevoelens haar hebben bezield, toen ze, hare mémoires
schrijvende, vrij kon be schikken over de vroegere geheime archieven van de
Czaristische Politie - aan de hand hiervan het verleden meer tot nieuw leven kon
opwekken en plotseling, na bijna een halve eeuw, ontdekte welke vrienden destijds
de Revolutie trouw waren en welke een verradersrol hadden gespeeld?
Wera Vigner woont thans te Moscou in het Huis der vroegere Politieke
gevangenen. Ze woont hier met andere bekende revolutionaire figuren van vóór
1917: Leo Deutsch, Aschenbrenner, Frolenka en Bibergall.
Vijftig van de achthonderd leden des Moscouer club van vroegere politieke
gevangenen waren destijds ter dood veroordeeld en zijn thans nog in leven. De
anderen: verbannen voor minstens 10 jaar, meest voor levenslang naar het eiland
Sachalin of naar Siberië. Tweeduizend van deze menschen leven nog over Rusland
verspreid. Ze zijn hoog in aanzien en een aanbeveling van hen kan in Rusland
wonderen verrichten. Duizenden, tienduizenden van deze bannelingen zijn echter
nooit teruggekeerd. Niemand weet in welke gevangenissen ze gestorven zijn - in
welk gebied ze zijn doodgevroren of verhongerd - niemand weet waar hun lijken
liggen. De Club der vroegere politieke gevangenen keert thans aan vele weduwen
en weezen dezer omgekomenen een pensioen uit dat tevens aan de invaliede leden
der Club - waarvan achttien ouder zijn dan zeventig jaar - wordt uitgekeerd. De
kosten hiervoor worden verkregen door het uitgeven van een maandblad: ‘Katorga
i Ssilka’ (Tuchthuis en Ballingschap) dat hoofdzakelijk de processtukken en
herinneringen der leden bevat, tevens door de uitgave van werken over
gevangeniswezen, politie en strafrecht. Onder deze werken - die in het tegenwoordige
Rusland een grooten lezerskring vinden - is een der voornaamste een werk van
Wera Vigner - de publicatie harer mémoires, waarvan voor eenige maanden een
eenigszins bekorte Duitsche uitgave het licht zag (‘Nacht über Russland’,
Lebenserinnerungen von Wera Vigner. Malik Verlag Berlin).
Ik heb haar te Moscou - in het huis der Katorgaclub (dat vele schrikwekkende
herinneringen aan de Peter en Paulsvesting en andere gevangenissen bevat) -
bezocht: een bejaarde doch nog krachtige vrouw van bijna tachtig jaren, ook thans
nog even onvermoeid aan den opbouw eener nieuwe maatschappij medewerkend
als in den tijd waarop ze in 1886 den aanslag op Alexander II voorbereidde.
II
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Wera Vigners mémoires, die in 1922 werden beeindigd, geven niet alleen de meest
getrouwe weergave van dit veelbewogen leven - een epos van de standvastigheid
der menschelijke ziel als zelden werd geschreven, doch tevens de bijna volledige
geschiedenis van de meest belangrijke episode die aan de Russische revolutie
voorafging -: de episode van 1875-1883. Wera Vigners leven was onafscheidelijk
verbonden met het ontstaan, de daden en den ondergang van de beide revolutionaire
organisaties Semlja e Wolja (Land en Vrijheid) en de daaruit voortgekomen
partij Narodnaja Wolja (volksvrijheid). Deze organisaties bezaten reeds een
uitgewerkt politiek programma. Ze verlangden dat de Czaar afstand zou doen van
den troon - wenschte het uitroepen eener republiek Rusland - socialistische
organisatie der bedrijven enz.
Tot de middelen, waarmee ze hun doel trachtten te bereiken behoorde, naar men
weet, de terreur - het plegen van aanslagen. Ik dien in dit verband een uitspraak
van Lenin te citeeren - een ant-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

98
woord op de vraag welke houding de bolchewiki tegen de oude Russische terroristen
dienden in te nemen: ‘Wir billigen ihre Methode nicht, aber wir achten diese
Genossen hoch wegen ihres Opfermuts und ihre Treue’. (Naar men weet behoorde
ook Lenin's oudere broer, Alexander Uljanow, die in 1887 werd opgehangen wegens
het voorbereiden van een terroristischen aanslag, tot een vereeniging die als de
laatste voortzetting der Narodnaja Wolja moet worden beschouwd).
Zelf schrijft Wera Vigner - inziende dat deze periode, het aanwenden van de
terroristische strijdmethode tot het verleden behoort - boven het tweede deel harer
herinneringen: ‘... ein Lied von dem, was war, zu Ende ist und nie mehr sein wird’.
En op een andere plaats in haar werk lezen we: ‘doch hatte die “Volksfreiheit” das
ihrige getan. Sie hatte Russland, jenen unbeweglichen passiven Kolosz, erschüttert.
Auch gingen ihre Erfahrungen für die weitere Entwicklung nicht verloren: das
Bewusstsein, die politische Freiheit sei unbedingt notwendig blieb den folgenden
Generationen eingeprägt, in allen späteren revolutionären Programmen tritt die
politische Freiheit als Hauptforderung auf. In ihrem Streben nach einer freien
Gesellschaftsordnung war die “Volksfreiheit” der Vortrupp... dieser Vortrupp eilte
zumindest um ein Vierteljahrhundert der Gesammtarmee voraus und blieb
vereinsamt...’
Samenvattend schrijft ze dan aan het slot van haar werk: Wenn mein Buch
auch von der Vergangenheit spricht und nichts Neues in das
praktische Leben des gegenwärtigen revolutionären
Augenblicks hinein bringt, so wird doch sicherlich der
Augenblick kommen, wo es seine Aufgabe erfüllen wird.
Wenn auch die Toten nicht zum Leben auferstehen, so
stehen doch die Bücher auf.
III
Ook Wera Vigner was als zoovele vooraanstaande Russische revolutionairen - als
Lenin en Bakunin - van adel. Ze brengt haar jeugd door op het landgoed van haar
ouders. Van haar elfde tot haar zeventiende jaar bezoekt ze een pensionaat te
Kasan, waar ze al die jaren de beste leerling is - zoodat ze het pensionaat in 1869
met een gouden medaille verlaat. Reeds in deze tijden vormt zich haar karakter.
Wanneer ze op veertienjarigen leeftijd een roman van Spielhagen ‘In Reih und Glied’
gelezen heeft, schrijft ze 's avonds in haar dagboek: ‘dieser Roman stellte zwei
Lager scharf und bestimmt einander gegenüber; in dem einen sah ich Ziel, Kämpfe
und Leiden - im anderen nur satte Selbstzufriedenheit, Leere und Flittergold’. Over
een werk, het gedicht ‘Sascha’ van Nekrassof, schrijft ze in dien zelfden tijd: - ‘dieser
Roman lehrte: keine Phrasen machen, sondern seinen Prinzipiën getreu leben, dies
von mir selbst, ebenso wie von andern, fordern - wurde zur Lösung meines Lebens’.
In 1870 trouwt ze een student in de rechten Filippon en bezoekt samen met haar
man de universiteit te Kasan. Wanneer daar echter een professor door de regeering
verbannen wordt verlaat ze bijwijze van protest de universiteit en gaat met haar
man te Zürich medicijnen studeeren. Hier komt ze met andere revolutionaire
studenten in aanraking. Spoedig, vóór hun studie ten einde is, vertrekt ze naar
Rusland. Ze is er op het platte land als verpleegster en vroedvrouw werkzaam -
voelt echter hoe weinig geneesmiddelen, poeders en zalfjes helpen wanneer het
er op aankomt dezen grooten nood - deze armoede - uit den weg te ruimen. ‘Wo
ist ein Ende dieser Not? Welch eine Heuchelei waren all diese Arzneien’ - lezen we
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

telkens in deze herinneringen. Ze ziet in, dat óók wanneer het mogelijk was al de
patienten, die bij haar een toevlucht zoeken - deze boeren die ze om zich heen ziet
sterven - aan rhachitis, tuberculose, syphilis en uitputting - te helpen, zelfs dan deze
hulp slechts tijdelijk zou zijn. Deze menschen sleepten een armoede - een uitputting
van honderden jaren met zich en moesten ànders geholpen worden. Ze blijft echter
op haar post, helpt waar ze kan, is dag en nacht bezig met de verpleging harer
zieken. De pope en dorpsnotabelen probeeren haar weg te krijgen. De regeering
te Petersburg is eveneens van meening dat de aanwezigheid van gestudeerde
vrouwen op het platteland even gevaarlijk is als wanneer men een brandende lont
boven een vat buskruit zou houden. Wera Vigner en haar vrienden worden dan ook
- hiertoe genoodzaakt door talrijke chicanes van de geestelijkheid en plaatselijke
autoriteiten - gedwongen om het platteland te verlaten. Deze maanden laten echter
een onuitwischbaren indruk bij haar achter. Ze is thans vastbesloten: ‘haben alle
Mittel sich als fruchtlos erwiesen, dan bleibt nur die nackte Gewalt: Dolch, Revolver
und Dynamiet’. Met haar vrienden probeert ze thans aanslagen tegen den Czaar
en verschillende Ministers voor te bereiden.
Men heeft in West-Europa deze menschen Nihilisten genoemd en de legende
verspreid als zouden zij zich temidden van vaten dynamiet het meest op hun gemak
gevoelen. Niets is natuurlijk minder waar. Deze terroristen waren misschien de
laatste geloovigen van West-Europa - sterk in hun overtuiging, menschen die geen
gevaar schuwden wanneer het het realiseeren van hun idealen betrof. Maandenlang
heeft Wera Vigner doorgebracht als winkelierster in een kleinen kaaswinkel te
Petersburg enkel en alleen om een onderaardsche gang voor te bereiden waarin
dynamiet zou worden ge-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

99
borgen dat ontploffen zou wanneer de Czaar de straat passeerde. 1 Maart 1881 -
de dag waarop de aanslag was bepaald - ging de Czaar echter een anderen weg,
doch ook hiervoor waren maatregelen getroffen. Een vriendin van Wera Vigner, S.L.
Perowskaja, houdt de wacht: deze rit zou zijn
WERA VIGNER
laatste zijn. Men moet in deze herinneringen de karakteristieken die Wera Vigner
van hare vrienden geeft, lezen. Men leze hetgeen ze schrijft over Netschajef -
Bakunin's ‘mauvais génie’, over wiens laatste levensjaar dit boek vele nog geheel
onbekende historische bizonderheden mededeelt. Men leze hoe deze onverbiddelijke
revolutionair jarenlang aan handen en voeten met zware kettingen gebonden in de
Peter en Paulvesting doorbracht, dag en nacht zijn naaste omgeving bestudeerde
en alle soldaten - het geheele regiment dat hem bewaakte - zóó wist te beïnvloeden,
dat men zelfs jaren na zijn dood nooit zijn naam dorst noemen doch steeds sprak
van no 5. Een andere vriend van Wera Vigner is eenige uren voor den aanslag op
Alexander II rustig bezig eenige sneden brood met worst te verorberen: ‘da er zur
Erfüllung seiner Aufgaben all seine Kräfte brauche’. Daar is haar vriendin Ludmilla
Wolkenstein, die reeds wanneer Wera gevangen genomen wordt tien jaren in de
gevangenis heeft doorgebracht. Men leze in deze mémoires hoe de gevangenen
onderling hebben besloten een bepaald officier, die de gevangenis komt
inspecteeren, te saboteeren. Deze bezoekt ook Ludmilla Wolkenstein, die jarenlang
van haar naaste familieleden niets vernam - niet eens weet of deze nog niet
gestorven zijn.
‘Je moeder...’ begint de officier wanneer hij haar cel binnenkomt. Terstond
onderbreekt ze hem echter: ‘Van U wil ik niets hooren - zelfs over mijn Moeder niet’.
We lezen het levensrelaas van die andere terroriste Sofia Perowskaja, eveneens
van adellijke afkomst - een figuur van een zuiverheid en reinheid zooals we deze
in de geschiedenis slechts zelden ontmoeten - een kind nog, dat echter onverbiddelijk
was in haar actie, ter dood gebracht werd en het schavot moest bestijgen met op
de borst een papier: ‘keizermoordenares’. Wanneer men haar in den nacht uit de
gevangenis naar de plaats der terechtstelling brengt en ze langs de corridors waarop
de cellen der medegevangenen uitkomen wordt geleid, is haar laatste kreet:
‘vrienden, denkt om de kleine Wera’. Na den aanslag op den Czaar werden alle
Narodowoltzi in hechtenis genomen. Alleen Wera Vigner weet steeds aan de handen
der politie te ontkomen. Zij leidt de organisatie verder, werft nieuwe leden, propageert
telkens weer opnieuw de leer van het terrorisme. Ze ziet hoe haar vrienden in de
gevangenissen en Siberië sterven, doch aarzelt geen oogenblik. Na tien jaren stort
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

de organisatie echter ineen. Ook Wera Vigner wordt gearresteerd. De vrienden
ontmoeten elkaar thans in den Schlüsselburg, waarin nu allen zijn opgesloten.
Wera Vigner bleef hier twintig jaar. Enkelen werden ter dood gebracht - anderen
wierpen den inhoud der petroleumlamp over hun eigen lichaam en doodden zich
zoo vrijwillig - drie werden krankzinnig. Het waren er vierentwintig in het begin - na
twintig jaren zijn er nog acht overgebleven. En Wera Vigner? ‘Krankheit, Wahnsinn
und Tod besiegen... Zehn Jahre suchte ich zu vergessen... Es starb der Schmerz
ab - mit ihm die Liebe. Der Schnee fiel - ein weiszes Gewand überzog die
Vergangenheit. Und ich? Ich blieb am Leben und ward gesund’. Van hevige conflicten
vertelt dit boek tusschen de beambten der gevangenis en de politieke gevangenen
- gevechten die gevoerd werden met een onverbiddelijkheid en solidariteit van de
zijde der gevangenen die nergens haar weerga vond. Wordt een der gevangenen
slechter behandeld dan de anderen, dan begint men een hongerstaking, tot de
directeur eindelijk tot toegeven gedwongen wordt. Wanneer Wera Vigner den
Schlüsselburg binnenkomt zegt de gouverneur der gevangenis Orschewski haar:
‘von hier geht man nicht hinaus, von hier wird man hinausgetragen’ - een uitspraak
die men thans lezen kan boven de ingang van de zaal in de Katorgaclub, waar
herinneringen aan den Schlüsselburg bewaard worden. Degene die belangstelt in
deze feiten, kan in deze mémoires nagaan hoe Wera Vigner (die deze herinneringen
immers ophaalde aan de hand van de processtukken uit de geheime Archieven)
ontdekte dat een der vrienden - Olkadski - die bij de aanslagen in 1886 een groote
rol had gespeeld, een verrader was, die langer dan
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

100
een menschenleeftijd informaties aan de Oekrana, de Geheime Keizerlijke Politie,
had geleverd, waardoor hij vele zijner vrienden verraden had en doen terechtstellen
- talrijke andere aan de steppen van Siberië had prijsgegeven (Okladski is op grond
hiervan door de Sovjetregeering tot een gevangenisstraf van vijf jaren veroordeeld,
die hij thans afzit in de Lefortowo-gevangenis te Moscou).
Men leze vooral het slot van deze mémoires, waar Wera Vigner mededeelt hoe
het haar te moede was toen ze na een opsluiting van twintig jaar den Schlüsselburg
kon verlaten.
Plotseling noemt de gevangenisportier haar ‘Wera Nikolajewna’. In twintig jaren
heeft ze dezen naam niet meer vernomen. Twintig jaren was ze slechts een nummer:
no. 11. Wanneer ze in 1904 in vrijheid gesteld wordt kan ze dit gewone leven niet
meer verdragen. In November 1906 gaat ze, na eerst nog twee jaren in Archangel
in ballingschap te hebben doorgebracht, naar het buitenland. Zoodra ze in het
buitenland is sluit ze zich aan bij de partij der Sociaal-Revolutionairen. Spoedig moet
ze echter elken politieken arbeid er aan geven. Ze is na 22 jaren afwezigheid niet
in staat om, zoo maar ineens, de evolutie der verschillende partijen, die in die jaren
heeft plaats gevonden, te begrijpen. Ze voelt zich vreemd, doch richt een comité op
om de tot dwangarbeid veroordeelde Russische politieke gevangenen te steunen.
Jarenlang ageert ze in het buitenland tegen de wreedheid der Russische
gevangenissen. Ze verzamelt 100 000 francs, tot de Russische regeering aan deze
actie een einde maakt door het zenden van geld naar de gevangenen te verbieden.
Terstond wanneer de oorlog uitbreekt keert ze naar Rusland terug, doch wordt
reeds bij de grens gearresteerd. Men heeft haar nog niet vergeten. Bij het uitbreken
der Februari-revolutie herkrijgt ze haar volledige vrijheid. Ze woont thans in het huis
der Katorgaclub, en is tevens directrice van het Kropoklin-museum.
* * *
Het boek van Wera Vigner is het boek der Russische Revolutie. Wanneer men de
meeste werken die de laatste jaren over Rusland en de Revolutie geschreven zijn
zelfs in de musea tevergeefs zoeken zal, zal dit boek overal te vinden zijn waar men
in een Toekomst gelooft. Er is in dit geheele werk van meer dan vierhonderd pagina's
geen enkel pathetisch woord te vinden. Hier is een zakelijkheid, die tegelijkertijd
‘eine Sachlichkeit der Seele’ is, welke men terecht eens het criterium van ware
grootheid heeft genoemd. En niet het minst om deze laatste eigenschap zal het
boek van Wera Vigner het klassieke boek der Russische Revolutie blijven.
NICO ROST
Over Paul Valéry
PAUL Valéry heeft weinig en zeer weinig gedicht. Zijn allereerste gedichten, die
tusschen 1890 en 1900 geschreven werden, dragen het kenmerk van den tijd:
Mallarmé beinvloedde ze, en het symbolisme. Ze zijn rijk aan beelden en
gevoelsnuancen en van een verfijning, die veel meer is dan technisch raffinement.
Ze zijn, bij mijn weten, niet meer te bereiken, 1) maar in de bloemlezing van Van
1) Onlangs verscheen bij den uitgever A.A.M. Stols te Bussum een volledige uitgave van Valéry's
Album de Vers Anciens. (Red. D.G.W.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Bever en Léautaud vindt men eenige voorbeelden, die bewijzen, dat zijn talent ook
toen reeds niet beneden dat van de reputaties van den tijd bleef.
Dit is uit ‘Hélène, la reine triste’:
‘Mes solitaires mains appellent les monarques
Dont la barbe de sel amusait mes doigts purs.
Je pleurais. Ils chantaient leurs triomphes obscurs
Et les golfes enfuis des poupes de leurs barques.
J'entends les conques sonores et les clairons
Militaires rythmer le vol des avirons.
Le chant clair des rameurs enchaine le tumulte.
Et les Dieux! à la proue héroique exaltés
Dans leur sourire antique et que l'écume insulte,
Tendent vers moi leur bras indulgents et sculptés’.
Uit den tijd van de eerste gedichten is ook het eerste ontwerp van de studie over
de Methode van Leonardo da Vinci. Toen zweeg Valéry een twintig jaar, tot hij in
1917 la Jeune Parque publiceerde. En sedert vertrouwde hij regelmatig de
voortbrengsels van zijn geest, in poëzie en proza, aan het daglicht toe.
Er is een bundel gedichten, getiteld Charmes, die het voornaamste op het gebied
der poezie bevat. Er is een nieuwe editie van de Methode van Leonardo gekomen,
met een vervolg, dat eerst recht interessant is, en dat ook weer opgenomen werd
in een verzamelbundel van al zijn essays en voorwoorden, getiteld Variété. Er zijn
twee dialogen, Eupalinos en l'Ame et la Danse. En dan nog eenige gesprekken met
Frédéric Lefèvre, waarin de dichter zijn houding tegenover de werken van anderen
uiteenzette op de wijze, die zijn bewonderaars kennen. Dit zijn de werken, die op
de normale wijze bereikbaar zijn en hierop is deze studie gebaseerd.
‘Le travail accumulé sur la phrase doit toujours pouvoir aboutir à une simplification
de l'expression. La limite de la prose est la formule algébrique’. Hier hebt ge Paul
Valéry, mathematicus, dichter en theoreticus van het werk van den geest, het leven
vereenvoudigend tot formules en schema's van uiterste strakheid, zóo, dat er soms
bijna niets meer
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

101
van over is. En dat is een gewoonte, die hij in zijn beroep van wiskundige heeft
opgedaan, zeker, maar nog meer een innerlijke behoefte. Want overal, in zijn
gedichten, in zijn beschouwingen over litteraire onderwerpen, vindt men dezelfde
neiging. En dat deze toch steeds interessant blijven en nimmer dor worden, komt,
omdat hij steeds onmiddellijk tot de kern van zijn onderwerp doordringt en er een
licht op werpt, waaromtrent men, als men hem goed kent, of als men een eendere
trek in zich heeft, van te voren raden kan, dat het steeds een grooter voldoening
geeft.
In Leonardo da Vinci meende hij een geestverwant, zijn andere ik, te ontdekken.
Ook bij dezen vond
Briefkaart van PAUL VALÉRY aan zijn Nederlandschen uitgever, den Heer A.A.M. STOLS.
hij die behoefte aan strengheid, die ‘hostinato rigore’. Hij bladerde zijn leven lang
in Leonardo's manuscripten, en over hem schreef hij de groote studie, die, uitgewerkt,
tot de zeer schoone prozastukken van dezen tijd behoort.
Hij leende aan den grooten Italiaan veel van de eigenaardigheden van zijn eigen
geest. Ook voor Leonardo was de schoonheid bijzaak. Een raadselachtige bloem,
die van tijd tot tijd de belooning bleek voor eindeloos onderzoek, voor eindelooze
nasporingen en berekeningen in alle richtingen. Iets zoets, dat zonder strengheid
en waarheid zijn waarde verloren zou hebben. Een gave der goden, die men tenslotte
kreeg, omdat men ernaar verlangd had.
De schoonheid werd voor den alles begrijpen willenden Valéry het ergste raadsel
van allen... Daar zijn menschen, voor wie de zinnelijke wereld alleen bestaat om
hen te tourmenteeren, om hen naar het onvindbare raadsel van de sfinx te doen
zoeken, terwijl de geestelijke wereld in zijn hoofdzaken gesloten is en blijft. Wat
men weten kan, is de moeite niet meer waard, wat men niet weten kan is een
kwelling. Wat men weten kan, omdat men het verifieeren kan, omdat het zich
herhaalt, is het vermoeiendst, het pijnlijkst van alles. Het rekt de wanden van de
gevangenis wat uit, maar het uitzicht wordt er niet duidelijker om.
In het gedicht ‘Ebauche d'un serpent’ heeft hij deze houding geschilderd; de druk,
de verlokking zonder opening, de kwelling, die de zware massa ongedifferentieerde
materie, welke het waarneembare heelal tenslotte is voor den geest, de ziel doet
ondergaan.
Génie! O longue impatience!
A la fin, les temps sont venues,
Qu' un pas vers la neuve science
Va donc jaillir de ces pieds nues!
Le marbre aspire, l'or se cambre!
Ces blondes bases d'ombre et d'ambre
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Tremblent au bord du mouvement!...
Elle chancelle la grande urne
D'òu va fuir le consentement
De l'apparente taciturne!
Du plaisir que tu te proposes
Cède, cher corps cède aux appats
Que ta soif de métamorphoses
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Autour de l'Arbre du Trépas
Engendre une chaine de poses!
Viens sans venir! Forme des pas
Vaguement comme lourd de roses...
Danse, cher corps... Ne pense pas!
Ici les délices sont causes
Suffisantes au cours des choses!...
102
Als alle blijvende waarheden dus nagenoeg ondoordringbaar zijn voor onzen geest,
is er nog een troost: ‘Danse, cher corps’, men kan genieten van de onschuldige
raadsels der schoonheid, die men verwerkelijkt zonder het te willen, zonder goed
te weten, wat men doet. Achteraf blijkt, dat het schoon is. Waarom?
In den bundel Variété staan een reeks beschouwingen, over poëzie, over die
verschillende wenschen en rythmen welke in den geest bestaan, die, hetzij na lang
verzamelen, hetzij door plotselinge ingeving, de woorden naar zich toetrekken en
die zoo een nieuw wezen, een kunstwerk tot vrucht en resultaat hebben. ‘Het eenige,
wat mij in een kunstwerk interesseert, is de inspiratie’. Het staat in de studie over
Leonardo en hij heeft het tot in het oneindige herhaald. En over dit bijna niet aan te
roeren onderwerp heeft hij zijn beste bladzijden geschreven; over het aandeel, dat
de verbeelding eraan heeft; en over het geestelijk substraat, dat, eenmaal bevrucht,
als begin dient, waaraan alles moet blijven hangen; dat van de warende woorden
en beelden een geheel te maken weet, een nieuw wezen, dat zich laat beschouwen
en overdenken, dat we onveranderd en onveranderlijk weer kunnen vinden. De
menschelijke herinneringen lijken hun al te menschelijke toevalligheid verloren te
hebben; er blijft iets goddelijk vasts en zekers over, saamgehouden door een schilfer
van den geest en den wil, die het hebben gevormd, die er hun stempel eens voor
goed op hebben gezet.
Deze gedachten over de relativiteit van alle menschelijke dingen brengen deze
vaak impressionnistische poëzie naar een philosofisch plan. Want impressionnistisch
is het tenslotte, omdat hij dikwijls naar een stemming grijpt. Soms speelt hij ermee
en maakt zich willekeurige beperkingen. Soms geeft hij zich aan den stroom over
van een normale inspiratie, en dan treft en ontroert hij onmiddellijk. De kleinere
gedichten, la Sylphe, l'Insinuant, l'Abeille zijn daar het bewijs van. Maar vooral la
Ceinture, waarin de verblinding, de zaligheid, de nostalgie van den avond bijna puur
van het plan der emoties naar het plan der verzen lijken te zijn overgegaan:
La Ceinture.
Quand le ciel couleur d'une joue
Laisse enfin les yeux le chérir,
Et qu' au point doré de périr
Dans les roses le temps se joue,
Devant le muet de plaisir
Qu'enchaine une telle peinture,
Danse une Ombre à libre ceinture.
Que le soir est près de saisir.
Cette ceinture vagabonde
Fait dans le souffle aérien
Frémir le suprême lien
De mon silence avec le monde...
Absent, présent... Je suis bien seul,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Et sombre, ô suave linceul!
Niet alle dingen in Valéry zijn zoo vloeibaar, zoo direct mooi als de meeste kleinere
gedichten. In vele der grootere experimenteert hij. In een onderhoud, dat hij met
Frédéric Lefèvre had en dat in de Revue Universelle gepubliceerd werd, heeft Valéry
het ontstaan van enkele gedichten verklaard en o.a. beschreven op hoe zonderlinge
wijze hij La jeune Parque dichtte, door zich willekeurig te begrenzen en, zeer
langzaam vorderend, over zeer banale dingen zeer diepzinnige studies te beginnen.
Maar na de moeizame exercitie bleek de natuur toch sterker dan de leer: want om
zich te beloonen schreef hij, vlak na de Jeune Parque, le Cimetière Marin, waarin
de lyriek niet ontbreekt en de gedachtengang niet steeds gefilterd en gebroken is.
O, récompense après une pensée
Qu'un long regard sur le calme des dieux!
Dit gedicht bevat eenige schoone passages:
Où sont des morts les phrases familières,
L'Art personnel, les âmes singulières?
La larve file où se formaient les pleurs.
Les cris aigus des filles chatouillées,
Les yeux, les dents, les paupières mouillées,
Le sein charmant qui joue avec le feu,
Le sang qui brille aux lèvres qui se rendent,
Les derniers dons, les doigts qui les défendent,
Tout va sous terre et rentre dans le jeu!
Et vous, grande âme, espérez-vous un songe
Qui n'aura plus ces couleurs de mensonge
Qu' aux yeux de chair l'onde et l'or font ici?
Chanterez-vous quand serez vaporeuse?
Allez! Tout fuit! Ma présence est poreuse,
La sainte impatience meurt aussi!
Zijn ‘Air de Sémiramis’ is een droom van wereldsche grootheid: vanaf de tinnen van
het paleis ontwaakt de oude wereld, in morgenlijken luister:
Ose l'abime! Passe un dernier pont de roses!
Je t'approche, péril! Orgueil plus irrité!
Ces fourmis sont à moi, ces villes sont mes choses,
Ces chemins sont les traits de mon autorité!
Déjà contre la nuit lutte l'âpre trompette!
Une lèvre vivante attaque l'air glacé;
L'or pur, de tour en tour, éclate et se répète,
Rappelant tout l'espace aux grandeurs du passé!
Zijn ‘Fragment d'un Narcisse’ roept de herinnering wakker aan Mallarmé's l'Après-Midi
d'un
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

103
Faune. Ondertusschen, Valéry's gedicht is duidelijker. Het is weer het symbool van
de eenzaamheid, temidden van de kleurige wezens en dingen, die voor ons
onbereikbaar, ondoorgrondelijk blijven.
of:
Je ne troublerai pas l'onde mystérieuse.
Nymphes, si vous m'aimez, il faut toujours dormir!
Gardes-moi longuement ce visage pour songe
Qu' un absence divine est seule à concevoir!
Sommeil des nymphes, ciel, ne cessez de me voir!
Rêvez, rêvez de moi!... Sans vous, belles fontaines,
Ma beauté, ma douleur me seraient incertaines:
Je chercherais en vain, ce que j'ai de plus cher,
Sa tendresse confuse étonnerait ma chair,
Et mes tristes regards, ignorants de mes charmes.
A d'autres que moi même adresseraient leurs larmes...
Men zal niet ontkennen, dat dit schoon is, denk ik. Men moet zich evenwel door die
verwantschap met Mallarmé niet van de wijs laten brengen en deze twee niet te
dicht bij elkander plaatsen. Mallarmé was een droomer, vol charmante invallen, die
hij neerschreef, het aan anderen overlatend, of ze den zin van zijn raadsels raden
wilden en hun gedachten dezelfde sprongen wilden laten maken. Slechts in enkele
fragmenten, zoo in l'Après Midi d'un Faune, stevende hij recht en royaal op den
droom der schoonheid af. Bij Mallarmé is er veeleer sprake van pogingen om een
haperende fantasie tot rust te brengen, die nooit goed weet wat zij wil, dan van een
krachtig en blijvend verlangen der ziel, dat zijn droom verwerkelijken wil tot elken
prijs. De verlangens der ziel zijn niet tevreden, eer ze, wat ze aangetrokken hebben,
in een redelijk verband, en in evenwicht hebben gebracht.
Eenzelfde verhouding als tusschen Valéry en Mallarmé, het is te curieus om het
hier niet op te merken, bestaat tusschen twee der eerste hedendaagsche Duitsche
dichters, tusschen Rilke en Stefan George.
Rilke nu was een goddelijk genie, wat verward in den schoonst denkbaren droom;
dat zijn gedichten naliet als min of meer volkomen vruchten. Wat hij doet is goed,
altijd aantrekkelijk, soms volmaakt. Het leeft en zal blijven leven door den zang en
den rijkdom van zijn fantasie en gevoel.
Stefan George daarentegen is tot geen samenvatting van eenigen duur in staat.
De beelden zijn versprongen, eer hij ze neergeschreven heeft. Er schijnt geen
bindende kracht in zijn geest te zijn, waardoor hij zou weten wat hij wil, en wat hij
bereiken wil. Er zijn nu eenmaal exquise geesten, die, om hun gedachten tot rust
en evenwicht te brengen, behoefte hebben aan een exterieuren steun. Stefan George
behoort tot deze categorie. Het bewijs is, dat zijn vertalingen (van Baudelaire, van
de sonnetten van Shakespeare, van fragmenten van Dante) sterker zijn dan zijn
oorspronkelijke gedichten. Hij heeft den woordenschat in zich, hij kan de
gevoelsnuancen herhalen, indien ze van anderen komen. Maar zonder steun van
buiten verliest hij zich in het onbegrijpelijke dat niet te begrijpen is. Men bezit zijn
gedichten nooit in vrede, evenmin als die van Mallarmé; en dat is niet de schuld van
den lezer.
Over de plaats, die Valéry in de letterkunde van het hedendaagsche Frankrijk
inneemt, kan men redetwisten. Mijns inziens behoort hij, met Maurras, met Pierre
de Nolhac, met Raoul Ponchon en met Mme de Noailles tot de allereersten.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Maurras en Valéry hebben deze overeenkomst, dat ze van hun prille jeugd af
door de poëzie bezeten waren en eerst op zeer rijpen leeftijd toonden wat voor
honing ze uit het leven gepuurd hadden. Maurras offerde zijn leven aan de
dagelijksche moeiten van een politieke krant en dichtte in de nachten, als hij naar
huis ging. Valéry wijdde al zijn beste jaren aan studies, die zelfs geen spoor nalaten...
Hun gedichten waren een soort belooning, een bekroning, van eindelooze
overdenkingen, waaraan de poëzie steeds zijn deel had.
Pierre de Nolhac, veel te weinig bekend, schreef de schoonste boeken van eruditie,
die er zijn; over de Renaissance en het humanisme, over Petrarca, over Ronsard,
over Erasmus, over de schilders der achttiende eeuw, Nattier, Fragonard, over
Claude Lorrain, over Versailles en een menigte andere onderwerpen. Maar ook
schreef hij gedichten, een enkelen bundel, maar een die met Ronsard en Petrarca
wedijveren kan. Een, die blijven zal, en vereerd zal worden, zoolang goede smaak
en een recht karakter in eere zijn, zoolang als er geest zal zijn in Europa. Raoul
Ponchon wierp twintig deelen gedichten in den wind, waarvan hij er éen op zijn
zeventigste jaar verzamelen zag, vol verborgen parels. Hij deed alles voor anderen,
en men zegt, dat de gedichten, waarmee Richepin zich een reputatie en zelfs
academische lauweren verwierf, oorspronkelijk van Raoul Ponchon stammen...
Madame de Noailles is de eenige onder dezen, die niet alles opofferde aan een
zichzelf vernietigenden goeden smaak en aan een artistiek geweten zonder vlek of
kreuk. Er zijn zuchten in haar gedichten, gevoelsoverdrijvingen, gepassionneerde
larmoyanties en herhalingen. Maar zij is de eenige niet, die daaraan geleden heeft;
en, wie weet, is ook dit een vorm van nederigheid. Wie het allerbeste en nagenoeg
onmogelijke alleen wil, krijgt weinig of niets, als Valéry. Maar indien Lamartine een
groot dichter is, dan is ook Madame de Noailles een groot dichteres, al is het dan
niet naar het hart van ieder.
Zoo staat dan Paul Valéry nagenoeg aan den top der hedendaagsche Fransche
dichtkunst en men heeft hem een Europeesche glorie gemaakt, die hij zeker heeft
verdiend en die niemand zich meer in stilte verworven heeft.
L. VAN LANGE
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

104
Urbain van de Voorde als romancier
Het Meisje Lea door Urbain van de Voorde. - Em. Querido,
Amsterdam 1927.
ONDER de jongste Vlaamsche dichters, - die welke nu omstreeks de dertig zijn -
behoort Van de Voorde tot de weinigen die, buiten de herrie van het litteraire slagveld,
iets gepresteerd hebben. Nadat ik zijn eerste prozawerk van eenigen omvang: Het
Meisje Lea, had gelezen, heb ik naar zijn twee verzenbundels teruggegrepen.
En inderdaad, tot zelfs in de kwaliteiten van zijn gedichten heb ik een verklaring
gevonden voor de mislukking van zijn roman.
Laat mij dit nader omschrijven.
Zóó vangt het eerste sonnet van zijn eersten bundel, De Haard der Ziel,
aan:
Mijn noest bestaan is hetfa tale smachten,
Uit donkren doem van Ruimte en van Getal,
naar 't onbewust heil van uw zuivere nachten.
Gij zijt de derde Pool van mijn heelal,
waarheen mijn ziel gaat noodgedwongen trachten,
magneet op zoek naar evenwicht in 't Al,
vloekbaar gedwarsboomd door onreine machten
dat nooit haar as met de uwe samenval!
Ik, die vitter ben, heb in mijn boekje de stopwoorden onderlijnd, of wat ik meende
stopwoorden te zijn: noest, fatale, donkren, vloekbaar. Het zijn
waarachtig geen stopwoorden. De kwestie is integendeel dat Van de Voorde een
tot barstens toe geladen lyrieker is, gespannen als een boog die zijn pijlen naar de
zon wil schieten: 't mikken wordt bijzaak; ver en hoog schieten, dáár gaat het om.
Zie maar de aangehaalde woorden; het zijn alle superlatieven, die soms nog
superlatieven flankeeren, als ‘fatale smachten’, ‘donkren doem’. En in mijn boekje
heb ik nog bij dit eerste sonnet, doelend op wat ik ten onrechte voor stopwoorden
hield, aangemerkt: ‘Zulk een sonnet wordt een gloeiende aanklacht tegen den
gebonden versvorm’.
Let wel, ik houd het, zooniet in principe, dan toch in de practijk, met het gebonden
vers. Doch mijn gedachtengang was deze: Aan kracht, die hij blijkbaar nastreeft,
zou Van de Voorde winnen, indien hij zijn lyrische uitbarstingen niet nog op te drijven
trachtte met pleonasmen, uitroepingsteekens en hoofdletters; of, wanneer de
schrijnendste woorden hem niet ontladen kunnen, laat hij zich dan maar botvieren
in ongebonden geuten lyriek. Zooals hij in zijn sonnetten gedrongen staat, wekt hij
den indruk van iemand die machteloos zijn woede tegen zichzelf keert.
Het Meisje Lea liet mij evenwel inzien, dat strenge gebondenheid voor Van
de Voorde een vereischte sine qua non blijft, zoolang hij zijn spankracht niet onder
de knie heeft. Zooals Het Meisje Lea een negatief bewijs is voor deze stelling,
is menig gedicht van Van de Voorde er een positieve
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

URBAIN VAN DE VOORDE
Naar het portret, opgenomen in ‘Erts’ 1926.
demonstratie van. Ziehier, onder tientallen, het eerste gedicht uit zijn tweeden bundel,
Diepere Krachten:
Heelal dat zwijgend donkre raadslen torst,
wat maakt uw oog zoo puur van gouden droomen,
gij, sinds altoos met slijk en bloed bemorst
van sterre' en volkren die steeds gaan en komen?
Gij straalt in duister en licht van dag en nachten!
Om u is bede en vloek aller geslachten,
maar trots en ootmoed zijn u eenerlei...
In u geen echo van den val der wanen -
Gij blijft omruischt van 't spel der sterrebanen,
woudenmuziek en 't dondren van 't getij!
Men voelt hier hoe, zuiverder binnen de gestelde grenzen, de spankracht alle poriën
van dit organische gedicht vult en het doet zwellen met homogenen
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

105
druk; het wordt zelf als een van innerlijken brand gebolde planeet die door de ruimten
zwaait.
De indruk die van deze twee gedichten uitgaat geeft vrijwel den totaal-indruk weer
die ons bijblijft uit gansch het werk van Van de Voorde. Neem één ander gedicht,
naar willekeur, en gij vindt er: gloeiend juweel, ontzind gestreel,
ijzige karbonkelen, eeuwige passie. Steeds de worsteling van een
kosmische, centrifugale kracht, die alle banden dreigt door te breken, en, gelukkig,
de rem, de reddende beknelling van den vorm.
Gelukkig: men mag het wel zeggen wanneer men Het Meisje Lea heeft
gelezen, waar het vrijere proza niet onverbiddelijk aan maat en getal was gehouden.
Lea, tot de jaren van liefde gekomen, wil haar geslachtsleven uitvieren (hoe zij
zich daar ook verre van radicaal bewust van zij). Wouter Elsland, die zich bij een
eerste liefdesavontuur door een vrouw heeft laten nemen (in alle beteekenissen),
vindt in Lea de ‘zusterziel’, zooals hij het in zijn poëtische liefdekoorts wel zeggen
zou. Hij raakt haar niet aan, en waar, tijdens een wandeling door het woud, of op
zijn kamer, waar hij het meisje op zijn bed neerwerpt, de natuur de bovenhand zou
nemen, wint het tenslotte steeds de platoniek. Lea verlaat hem, - zij wéét niet waarom
- en wanneer zij toch, op Wouter's smeekbrieven, hem weer zou gaan opzoeken,
komt, op dat psychologisch moment, haar zoo pas uit den oorlog teruggekeerde
broer haar een soldaat opdringen als cavalier. Samen gaan zij de woelende menigte
in, die de overwinning viert, koffiehuis uit en danszaal binnen, om tenslotte te
belanden - -
Doch hier juist wordt het boek een stuk lillende menschelijkheid, en ik schrijf over:
‘Moe, bedwelmd kwamen ze laat in den nacht weer thuis, waar de
moeder sinds lang te rust was gegaan. Terwijl haar broeder en zijn lief
ergens terecht kwamen in een ander vertrek, volgde haar cavalier haar
in het salon. Stralend en uitgeput wierp zij zich op een sofa. De soldaat
liet zich naast haar neer en liefkoosde haar diep. Hij was stom, grondig
en brutaal. Lea, in haar overgave, perkloos en hartstochtelijk’.
Daarmede is echter ook het werk ten einde.
Mijn vriend Van de Voorde zal het mij ten goede duiden, dat ik hem voldoende
waardeer om hem met de strengste woorden mijn oordeel te zeggen. Het Meisje
Lea is een mislukt boek. Het is geen boek. De samenvatting die ik er van gaf is,
in gemoede en zonder hoogmoed, beter dan het boek zelf, en om deze dubbele
reden: dat zij evenveel zegt, en niet zonder eenige ironie. Want de dubbele fout,
die het boekje volstrekt ongenietbaar maakt, is juist: de herhalingen en
langdradigheid, en het gemis aan dieper inzicht van den schrijver in de ziel van zijn
personages.
Langdradigheid en herhalingen. Laat ons de twee personen afzonderlijk en in
hun liefdesavontuur volgen. Reeds op de eerste bladzijde heet het van Lea:
‘... als in zomeravonden soms iets vreeselijks en zoets haar intiemste
nerven spande wist ze de voorteekens te ondergaan van haar
menschenlot en hield zich nederig voor haar doel bereid’.
Gansch het boek door zien wij haar op dit doel wachten, onbewust en vruchteloos.
Op blz. 61 wordt ons weer het meisje Lea geschetst, niet van een andere zijde
bekeken, haar ziel niet dieper ontraadseld:
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

‘Zijn omarming en zijn kus deden haar bloed heftiger stroomen, en wijl
in haar een groote volheid van leven woog, bleef haar hart onvoldaan en
tot treurnis geneigd. En de ontstemming bleef hangen over haar gemoed,
onbepaald, pijnlijk en dof’.
Op blz. 111 wordt de situatie misschien wat pregnanter, maar het is een Lea die
wij reeds 110 blz. lang kennen, welke ons opnieuw getoond wordt:
‘Soms dook hij zijn gelaat tusschen haar hoofd en schouder en zoende
haar in de molligheid van haar hals. Wijl onvoldoende werden
de liefkoozingen haar onaangenaam’.
Dat men mij nu verder op mijn woord geloove: op elke bladzijde, waar van Lea
spraak is, kon ik één, twee en drie zinnen aangehaald hebben, die alle en elk op
zich zelf een en maar één zelfde en steeds het zelfde beeld van het meisje geven.
Wouter Elsland is met een net eendere methode ge- en herschetst. Op blz. 25
vernemen wij:
‘... hij had het leven mateloos lief, al stond hij er boven, sober en
ascetisch’.
(Hij vergist zich en de schrijver vergist zich, en daar ligt de gansche oorzaak van
Van de Voorde's mislukking: Wouter heeft het leven niet overwonnen. En als hij
erboven staat, dan is het enkel omdat hij er nog geen kennis mee gemaakt heeft).
Op blz. 57 (ik moet er den nadruk op leggen, dat ik niet aan het pluizen ben, en
even goed een andere bladzijde kon kiezen):
‘En hij zei hoe hij haar liefhad, hoe hij was als zonder lichaam naast
haar; maar hoe heel zijn ziel haar omvatte en optilde naar serener
regionen, weg uit deze wereld van verenging en banaliteit’.
Op blz. 95, tijdens de genoemde wandeling in het woud, is het tot een ‘woesten
kus’ gekomen:
‘Maar plotse bezinning doorschichtte ontnuchterend Wouter's donkeren
roes: was 't niet zijn ziel alleen die naar haar smachtte?...’
Wanneer na deze wandeling op zijn kamer hem weer voor een oogenblik de
wellust in zijn macht krijgt, maar Lea tot het inzicht komt dat deze passie slechts
door haar is uitgedaagd, wordt Wouter stante pede de Wouter van al de andere
bladzijden:
‘Lieveling, zei hij droevig en beschaamd, lieveling, neem me niet kwalijk.
Ik had me totaal over je houding misgrepen’.
Zóó deze beide personen. Zóó hun avontuur. Ner-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

106
gens een schijn van conflict: twee menschen die eenvoudig niet met elkaar in botsing
kunnen komen, daar zij geen enkele plek vertoonen waar hun gevoelens, hun daden
zich zouden kunnen verstrengelen. Het zijn twee glad gepolijste sferen die elkaar
slechts even langs de tangente raken, en elkaar ontwijken... par la tangente. Het
zijn twee albums met foto's die wij doorbladeren: Lea, hier weer Lea, en nog Lea
op een zomerdag, en Lea in het woud. Hier Wouter op zijn kamer, Wouter in den
maneschijn, Wouter een jaar later en niks veranderd...
O, als Lea ging raden wat er in Wouter omging, en zich naar hem zou hebben
trachten te plooien, dan zou misschien het conflict in haar geboren zijn. Als Wouter
zich maar een oogenblik rekenschap gaf van zijn nebulositeit, van zijn zakelijkheid
waar hij over de liefde praat en praat als was hij pas veertien, dan zou het tusschen
zijn blijkbaar aangeboren machteloosheid en zijn wil om Lea te doorgronden tot een
prangenden strijd hebben kunnen komen. Doch neen, deze twee menschen, of
beter deze twee zielen, treden op geen enkel moment naar elkaar toe, en geen
worsteling, geen vlam ontspringt.
Ik wijs enkel uitvoerig op deze langdradigheid, omdat zij den grond van het
kunstwerk raakt. Maar ik zou ook tallooze ongerijmde passages kunnen aanvoeren,
Wouter in het ootje nemen met zijn betweterijen:
‘Zwischen uns sei Wahrheit, verlangde hij, in allusie op Goethe's
Iphigenie’.
of de bladzijden tellen die de beruchte wandeling in het woud beschrijven, een
eindelooze wandeling, die ons niets verder brengt in de kennis van die twee
menschen; die ons nergens leidt; waar wij geen oogenblik een gevoel van ruimte
krijgen of den kosmos aanvoelen; waar wij letterlijk het woud niet meer ontwaren
vanwege de vele boomen, en die Wouter alleen de gelegenheid moet geven om
zeer bedenkelijke, althans zeer kinderachtige, om niet te zeggen aberweise
philosophie te uiten:
‘En Lea hoorde hoe hij, meegesleept door den stroom zijner gedachten,
verklaarde dat hij soms vond dat 't beter ware geweest hadde de
schepping het nooit verder gebracht dan zoo'n agglomeratie van
plantenlevens... De boomen moeten er toen hebben uitgezien als dorre
vlammen, zooals de cypressen bij Van Gogh, wiens vizie greep naar die
oertijdperken terug... Nog ontsnapt ons het wezen der dingen, wijl men
sinds eeuwen ontzaglijke massa's intellectueele energie heeft besteed
aan 't ontleden van zijn verschijning... Wat kan ons baten die slotsom van
alles, dat het leven niets zou zijn dan een electro-chemisch verschijnsel?
Begin mij maar eerst te zeggen wat electriciteit eigenlijk is, wat het wezen
daarvan is: dan zijn we verder...’
Het wordt waarachtig te bar. Twintig lange bladzijden achtereen (het boek telt er
140) Genesis, en Van Gogh, Shakespeare, en de Germaansche oervolken, en de
gothische Kathedralen... om de boomen te bezingen. Het lijkt meer een thesis voor
een archeoloog of kruidkundige. Neen, neen. die Wouter maakt te schoone
opstelletjes, hij is te wijs voor een zoo jonge knaap, of te holsprakerig voor een wijs
jongeling. ‘Lea luisterde bereidwillig’, getuigt ons tenslotte de schrijver, ‘maar toch
was ze met haar gevoelsleven elders’.
Nou.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Gemis aan dieper inzicht, zei ik, was de andere grove en essentieele, want ook
het werk in wortel, stam en tak vermolmende, fout.
Was ons inderdaad het meisje Lea geschetst als een vrouw die helaas voor
niets anders vatbaar is dan voor teling; was in Wouter een abnormaal man
geteekend, die den doem van zijn noodlot ondergaat... Maar de schrijver wil voor
elk misverstand waarschuwen: Lea is de vrouw. En met een onverdraaglijk
welbehagen wordt Wouter verheerlijkt als ‘de man in zijn puurste essentie’. Het
maakt, bij het reeds pijnlijke on-avontuur van die twee ongelukkigen, wrevelig,
voortdurend nog te moeten vernemen dat er in de wereld heelemaal niets anders
is dan deze dubbele uiteenloopende en nooit te vereenigen drang van man en van
vrouw. Men gaat vermoeden, dat men niet meer te doen heeft met Wouter en Lea,
in wier bestaan wij trouwens geen oogenblik gelooven, maar met een doctrinair
betoog over het door een onoverbrugbare kloof gescheiden gebied van den man
en dat van de vrouw.
Het spijt me waarachtig, en dit is geen paradox, dat Van de Voorde niet een cyclus
sonnetten, of zij het maar één sonnet, voldoende heeft geacht om in een machtig
en overtuigend raccourci dezen roman (die slechts een gevoels-moment van een
dichter is), samen te vatten. Noch is het een paradox, wanneer ik verzeker dat juist
dáár een begin van roman opduikt in twee passages die de schrijver als repoussoir
gebruikt. In de eerste vertelt hij, hoe Wouter's eerste minnares zich naakt en als
een slet aan hem opdringt en hem, die ‘niet in staat was haar te bezitten’ in den
nacht doet weghollen. Met de tweede bedoelde passage, die waar Lea zich overgeeft
aan den soldaat, wordt het boek besloten. Het moet mij van het hart: die twee
episodes, hoe dierlijk ook, schijnen mij minder wansmakelijk dan Wouter's en Lea's
reakties in het woud en op de kamer van den jongeling. Die minnares van Wouter
en die soldaat-cavalier van Lea zijn mij veel en veel menschelijker dan Wouter en
Lea zelf, en veel gezonder.
* * *
Ik heb een vriend met wien ik af en toe ga biljarten. Wie de meeste carambols maakt
wint, maar voor den verliezer mag dan het woord van Tollens worden ingeroepen:
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

107
‘Men ziet naar de uitkomst niet, maar telt het doel alleen’.
Zoo heeft Van de Voorde met zijn eersten roman, in onze oogen althans, de eer
niet gered. Maar voor hem kan gelden, dat hij zijn doel hoog had gesteld. Zijn pogen
ging naar een lyrische paraphrase, naar een werk, dat een nieuw geluid zou geweest
zijn in onze Vlaamsche romankunst. Hij zal 't wellicht verkiezen neer te zinken bij
een zware taak, dan zich met een middelmatige opgave tevreden te stellen. Ook
wij; en onze ontstemming over Het Meisje Lea sluit geenszins de verwachting
uit, dat Van de Voorde zulk hoog doel eens en eerlang zal bereiken.
REIMOND HERREMAN
Het Nederlandsche ex-libris
V Levensverfraaiïng
NAAR uit verschillende symptomen bleek is de liefde voor het ex-libris weder
ontwaakt; moge dit een gunstig teeken zijn voor eene toenemende waardeering
van het schoone boek. Velen kwamen er den laatsten tijd toe, om van deze
intiem-aansprekende eigendomsmerken eene verzameling aan te leggen, waartoe
ongetwijfeld de in den afgeloopen winter hier en daar gepubliceerde opstellen zullen
hebben bijgedragen. Het verheugt ons daarom, met de behandeling te zijn aangeland
bij een deel, dat meer in het bijzonder de schoonheid van deze sierkunst, in haar
velerlei gestalten, zal aantoonen. Deze taak is onbegrensd. Wederom vragen we
ons af: hoe kon dit domein zoo lang braak liggen? Het is een niet voetstoots af te
bakenen terrein, waarvoor we ons bevinden, en wekt juist dit niet een idee van
kleurige perspectieven?
Men bedenke toch, dat het ex-libris, althans in ons land, geen handelsobject is.
Dit behoedt het weliswaar voor profaneering, doch onbekendheid van veel nobele
stukken is tevens het onvermijdelijk gevolg. De snuffelaar staat dan ook menigmaal
voor verrassingen. Als product van een grafisch kunstenaar verdient het echter
evenzeer de aandacht als zijn overige werken, en het is om deze reden, dat wij
populariseering bevorderen op beperkte schaal, in behoorlijk cachet. Het ontbreken
van een normatieve wetenschap op dit gebied moet wellicht grootendeels worden
toegeschreven aan de beunhazerij, het verregaande dilettantisme, dat de waarde
van het geheel op hatelijke wijze drukt.
De scheppingen beschouwend van knappe grafici valt in het boekmerk
onmiskenbaar het individueele stijl-karakter op, dat hun geheele oeuvre teekent.
Dit is trouwens logisch. Ook in deze uitingen van kunstzin rijst toch de schoonheid
als symbool, ook hier wordt de mogelijkheid bereikt, om een verscheidenheid van
vormen op te roepen, om epische, lyrische of dramatische verbeelding te
bewonderen. Klassieke, romantische of symbolische stijl kan hier evengoed worden
onderkend als in de ontwerpen van grootscher gebaar, die van bouwkunst,
schilderkunst, beeldhouwkunst.
De behoefte, om een ex-libris te voeren, is in het eene geval even begrijpelijk,
als in het andere geval hare afwezigheid verklaarbaar is. De mensch, die vervuld
is van eene nimmer aflatende hunkering naar vergankelijk geneugte, het tijdelijk
streelende, moet wel in een bui van bedachtzaamheid verbijsterd zijn over de
vluchtigheid van zijn bestaan. Wie de ledigheid poogt te verdrijven met
luchthartigheid, bouwt de cel van zijn eenzaamheid naar alle zijden uit.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Hij, die geestelijke waarden beoogt, is zich die vluchtigheid in den geest bewust.
Hij gevoelt zich deel van het begin- en eindlooze leven, de eeuwigheid. Zijn
psychische toestand spiegelt zich af in zijn streven. Mint hij de schoonheid, dan
ontwikkelde zich nog onmerkbaar zijn aesthetisch bewustzijn, dat hem voert tot
zaken van fijne makelij. Mooie dingen, uit hoogen geest geboren, waaraan, buiten
den vorm, alle tijdelijkheid en vluchtigheid vreemd zijn, stukken, waarin het licht trilt
in al zijne nuances, van de roomlichte tinten van den dag tot de diepblauwe
glans-meren van den nacht. Deze houding helpt mede om het leven te styleeren,
te encadreeren.
Tot zulk eene levensverfraaiïng draagt zeker niet in de laatste plaats ook het
ex-libris bij, niet alleen als artistiek verschijnsel, doch voornamelijk als onderdeel
van een voorwerp, dat eveneens voor een bestaan van onbeperkten duur wordt
voortgebracht: het reeds eeuwenlang beminde boek. Een ex-libris moet die
bestemming bekrachtigen als een zegel van schoonheid en persoonlijke voorkeur,
als een sierlijk waarmerk van een menigmaal zoo dierbaar eigendom. Een mooi
boek biedt verwantschap aan edele menschelijkheid.
Afbeelding no. 1
Dat ook thans vele kunstenaars van naam zich met het ontwerpen van boekmerken
bezighouden, sterkt ons in het streven, om aan deze rijkelijk levende stof algemeene
bekendheid te geven. Dit sluit evenwel geenszins tevredenheid in. Het aantal
opdrachten kon grooter zijn en meer aan in waarheid bevoegden worden verleend.
Voorshands echter bezitten wij genoeg belangrijk en weinig bekend werk, om in
deze kolommen te bespreken. Daar is Chris Lebeau, de veelzijdige, van alle artistieke
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Afbeelding no. 2
108
markten thuis. Met wat al technieken is deze knappe kunstenaar vertrouwd! Niets
is hem, den rusteloozen werker, vreemd. In elke richting boogt hij op voorname
resultaten, zoo met lithografeeren als met teekenen, batikken, houtsnijden en nog
veel meer.
Vindt u het ontwerpen van ex-libris prettig? vroegen wij hem, nadat hij een pittige
verklaring had gegeven van een door hem in hout gesneden boekmerk. Ik vind alles
prettig, was het resolute antwoord, en als om te accentueeren, dat hij geen phrase
uitte, herhaalde hij, wederom positief: ik vind álles prettig.
Ziet, dit teekent dezen begaafde. Hij wijdt zich aan alles met buitengewone ambitie,
die wel uit een onuitputtelijke bron van kunstliefde en edele energie moet
voortvloeien. Maar bovenal verheugde het ons, dat hij het voortbrengen van een
ex-libris in geenen deele achterstelde in belangrijkheid bij zijn andere scheppingen.
En hij verklaarde ook ter dege te rade te gaan naar den persoon, voor wien het is
bestemd.
Velen kennen zijn litho's, zijn damast-ontwerpen, zijn fameuze glaswerk, weinigen
zijn in hout gestoken exlibris. Bij aandachtige beschouwing treft het, dat het
lyrisch-symbolische motief, veelal van wijde strekking, in een klein bestek voorbeeldig
is in toom gehouden, dank zij een rustige, beheerscht-afgewogen compositie.
Sommige projecten zouden dan ook evengoed in grooter formaat eene passende
voldoening schenken.
Eenige toelichting zal de beteekenis van dit werk sterker doen uitkomen. In het
ex-libris voor den heer A.F. Mirande is een docent weergegeven als reactie op het
ambt van den eigenaar (afb. 1). De kaars van het heden en die van het verleden
worden met elkaar in verband gebracht door het boek, waaruit een vlammetje stijgt.
De oogen zijn, als zinnebeeld van de wijsheid, naar de uil-idee gestyleerd.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Afbeelding no. 3
Het boekmerk voor Dr. Tuyt biedt veel diepzinnigheid (afb. 2). Het is
medisch-psychiatrisch van aard. De voorstelling toont het rustige gelaat van een
zielkundig dokter, die door leed en ervaring tot klaarheid en evenwichtigheid kwam.
De vlam in den baard duidt op het nog brandende levensvuur in de rijpheid der
jaren. De geneesheer houdt zijn patiënt den medischen spiegel voor, gevormd door
een bekerhandvat, waarboven een kronkelende slang een lijst vormt. En de patiënt
ontwaart zijn onevenwichtig en verwrongen beeld; zijn brein is beneveld door het
gif van de slang, de geslachtsdrift. De opgeheven hand, waarin de lijnen des levens,
van het gevoel en den kunstzin zijn aangegeven, roept hem een halt toe en wijst
naar boven, op de mogelijkheid tot vergeestelijking der lagere driften. De
hoekvullende zinnebeelden duiden op eene verhouding tot de levensvraagstukken,
welke moeten worden opgelost en overwonnen, en wel glimlachend (de maan),
ironisch (mephisto) en schouwend (de wijsgeer). Afb. 3 geeft een acteurs-exlibris;
de maskers zijn hier vitaler dan in dergelijke boekmerken, vooral bij buitenlandsche,
gewoonlijk het geval is.
Van buitengewone beteekenis is het ex-libris met eene joodsche voorstelling (afb.
4). Op den voorgrond de zevenarmige luchter, de maccabaeënlamp, die het licht
des levens uitstraalt; aan den voet het davidskruis. De beide figuren stellen het
wederzijdsche vertrouwen voor, uitgebeeld door het in de hand geheven hart. En
op den achtergrond, lichtend-imposant, rijst een klare stad als zonnig symbool van
Palestina's opbouw en het omhoog streven van het leven. Jeruzalem..., naam vol
sonoren, historischen klank.
In al deze stukken treft naast vindingrijkheid het gracieuse gebaar, het superieure
gemak, waarmee Lebeau een moeilijke opgaaf tot in de uiterste gevolgen afwerkt.
Hij is niet alleen de vaardige en gevoelvolle kunstenaar, maar
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Afbeelding no. 4
109
ook de schepper van verbeeldingen in beproefde thema's, die aan het denken en
mijmeren brengen. Zijn figuren vergroeiden nimmer tot zielloos-gestolde vormen,
doch vertoonen iets verhevens en zijn vol beweging, van een vaak eleganten zwier.
De exlibris-ontwerpen van de grafische kunstenares R.M. Wichers Wierdsma
geven een gansch ander accent. Door een sterk rhythme gedragen spreekt ook
hier een persoonlijk karakter, waaraan passie voor de kunst niet vreemd is. Kunst,
begrepen als door menscheziel in vorm of kleur verhoogde realiteit, verinnigd,
versterkt, verdroomd. Zij brak met vrijwel alle afgesleten tradities en bracht nieuwe
constante waarden, in gedurfden vorm, met kloeken inslag. Voor dit markante werk
bestond geen prototype.
Het ware belangwekkend om na te gaan, in welken zin de nieuwe richtingen op
de verschillende kunstterreinen zich onderling tot elkander verhouden. Waarom
kant men zich vaak zoo blindelings tegen het nieuwe, dat finaal immers zegeviert,
zij het in gezuiverd tempo? Weerbarstig is bijna ieder, waar het gaat om de belijdenis
van een nieuwe leer. Het is de haast niet te verbreken liefde, welke elk menschenhart
van nature kluistert aan het verleden. Wie de symphonieën van Beethoven of de
fuga's van Bach voor het eerst verneemt, wordt slechts op enkele punten door
ontroering gegrepen. Het bij herhaling aanhooren wekt telkens nieuwe emoties en
openbaringen, totdat een aangrijpende innigheid zich met gesloten armen in het
moeizaam gewonnen harte neerlegt om dit niet meer te verlaten. Leeren we
geleidelijk niet vaak de volle schoonheid genieten van doeken als die van Rembrandt,
ja van een door kunstenaarshand opgeroepen portret, van een gedicht, van een
gebouw?
De vernieuwers van de kunst, die in elk geslacht optreden, hebben met deze
stroefheid te kampen. En dit is goed; het staalt hunne krachten. Maar dan is Mej.
Wichers Wierdsma toch wel een gelukkig pionierster. Haar exlibrisoeuvre
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Afbeelding no. 5
Afbeelding no. 6
is reeds thans het meest omvangrijke van wat wellicht ooit door een Hollandsch
kunstenaar in dit opzicht is gepraesteerd, en geregeld gaat ze voort met het teekenen
van haar sterk gescandeerde boekmerken, in telkens wisselend formaat, opvallend
door opmerkelijke vondsten en altoos getooid door letters, waaraan de liefde voor
mooie vormen zichtbaar is.
Soms vertoont haar werk iets ongebreideld-architecturaals. Indien zij zich tot de
architectuur hadde gewend, zoude zij zeker tot de meest moderne baanbrekende
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

geesten hebben behoord. Hierbij geven we iets van haar nieuwste stukken. Het
wapen-exlibris is een fijnzinnig teeken van geserreerde hoofschheid (afb. 5). Er is
een zachte spiegeling tusschen wit en zwart, waaraan de letters statig-rustig
deelnemen. De schoone letter met haar ornamentale kracht is vooral ook voor het
boekmerk een voorname factor; zij is een wijding voor het geheel, een lust voor de
oogen.
Het verwondert dan ook niet, dat deze artieste een zuiver typografisch ex-libris
schiep (afb. 6). Het door zwart getemperde kader brengt den warmen bloei van een
rhythmisch-opgesteld letter-eskadron. Roept dit stuk u niet in de ooren het welluidend
rinkinken van kristallijnen kelken? Zulk werk is een weldaad; het is een genot voor
schoonheidsminnenden en heerlijk studiemateriaal voor beginnenden. Het bezit de
praedestinatie om school te maken.
JOHAN SCHWENCKE
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

N.B. 1.
2.
Kroniek van het proza
110
Voor alle afbeeldingen mocht worden
gebruik gemaakt van de oorspronkelijke
houtblokjes en cliché's.
Na onze vorige vermeldingen gaven zich
nog als ruilgierig verzamelaar op:
C.J.J.G. Vosmaer, Rapenburg 83,
Leiden.
G.E. Windemuller, arts, Vaassen.
Dr. J.D. Bierens de Haan, Menschengeest: Rede, Zedelijkheid,
Schoonheidszin, Religie. - Amsterdam, 1927 S.L v. Looy 1)
.
IN het Kenaupark te Haarlem, dicht bij de Rozenstraat, staat een massale, grauwe
villa, achter een ijzeren hek. In die villa woonde eertijds de familie Bierens de Haan.
Weinig Haarlemmers, die de familie Bierens de Haan niet kenden. Het was een
dier, toen al min of meer ouderwetsche, kloeke geslachten, welke aan de onrustige,
charlestonnende en uithuizige menschen van dezen tijd moeten aandoen als een
legende. ‘Alzoo liet Isaï zijn zonen voorbij het aangezicht van Samuel gaan’... Aan
die oud-testamentische passage moet ik altijd denken als ik mij de familie Bierens
de Haan voor den geest terug roep. Ik meen mij te herinneren, dat ik, op
Zondagmiddagen met mijn ouders dwalend door het heerlijke Kennemerland, het
gezin Bierens de Haan soms wel ontmoette: den vader in zijn eenigszins gebogen
houding en wat sloffenden gang, vergezeld van zijn vrouw en eenige zijner zonen
en dochteren; ook zij hielden, als weinigen meer in die dagen, de goed-hollandsche
gewoonte van het wandelen hoog. Doch wat bovenal in deze familie in eere werd
gehouden, dat waren - het spreekt wel haast vanzelf - de christelijke tradities, en
de tradities niet alleen. Tegen Kerstmis prijkte er in een der patricische vertrekken
een reusachtige boom, waaromheen de heer en mevrouw Bierens de Haan hun
kinderen en de kinderen hunner vrienden en bekenden plachten te nooden. - Ook
ik heb, als kleine jongen, enkele malen het voorrecht gehad van zulk een
Kerstfeestviering in het Kenaupark bij te wonen. Mij heugt o.a. een pracht van een
mahoniehouten griffelkoker met koperen naamplaatje, welke van onder dien boom
te voorschijn kwam en uit de vrijgevige handen van den gastheer of gastvrouw in
de mijne belandde. En op weg naar huis ('k was er trotsch op voor een keer zoo
laat naar bed te mogen!) dacht ik hoe die goede oude meneer Bierens de Haan wel
een echt menschen- en kindervriend moest zijn om mij met zulk een schat te hebben
willen verblijden.
Weinig vermoedde ik toen, dat ik in latere jaren aan een zijner zoons zoo veel
grootere verplichtingen zou krijgen. Ik heb in dit tijdschrift al zóóvele persoonlijke
herinneringen doen drukken, dat ik voor deze enkele maal niet schroom, eens iets
van mijn eigen herinneringen hier weer te geven, al is het dan ditmaal niet ‘al
pratende met’ onzen geaccrediteerden en gewaardeerden vertrouwensman
Pannekoek.
Het was in 1904, in Baarn. Ik had het moeilijk, want ik wist niet meer wat ik van
God en van het leven en van mijzelf moest denken. Ik was, langer dan anderen op
1) De Kroniek betreffende den Nederlandschen Roman zal in het volgend nummer worden
voortgezet.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

mijn leeftijd, onder den schut van het ouderlijk huis gebleven en had dies langer
dan anderen den (o! ik erken het dankbaar!) in menig opzicht heilzamen invloed
van het voorbeeld en de opvattingen mijner vrome ouders ondergaan. Ik las, en
met smaak, nog Louwerse en Andriessen (hulde aan de nagedachtenis van deze
mannen, die het huidig geslacht voor een Chris v. Abcoude vergeet!) in de jaren
dat anderen zich al met Couperus bezig hielden, en mijn geloof lag veilig bewaakt
in de vormen, die mijn ouders heilig waren. Toen ging ik naar Leipzig en naar den
Haag, op kamers. Ik was plotseling zelfstandig. Uit den ban der christelijke huisregels
bevrijd, moest ik tot de ontdekking komen, dat het met mijn ‘geloof’ maar treurig
gesteld stond; een mooi schijnend vernisje, dadelijk weggestreken. Niet, dat ik mij
daar voor 't moment zoo bizonder veel van aantrok. Ik was heerlijk vrij en leefde 't
vlotte jongeluisleventje met mijn kameraden, zoover mijn contemplatieve en wat
teruggetrokken aard daar smaak in kon vinden.
Toen kwam ik, in 1904, in Baarn. Het studentikooze leventje had uit; ik was man
die zich een bestaan moest veroveren. Neen, dat was ‘ik’ niet. ‘Ik’, wie was ‘ik’?
Neergezet van uit een groote, vroolijke stad in het stijve dorp onder de melancholie
van zijn zwaar geboomte, voelde ik mij als een bedelaar, naakt en uitgeschud. Ik
had alles verloren en niets had waarde meer voor mij. Wàt was God, wàt waren de
menschen, wàt was Ikzelf? Was het leven waard geleefd te worden? De zomers
volgden op de winters, de winters op de zomers; het regende of de zon scheen;
kinderen werden geboren, menschen stierven. Alles scheen mij één groote
zinneloosheid toe. Ik begon te lezen, bergen lectuur, theologische lectuur, eerst
Doedes en van Oosterzee, toen Bavinck, Oort en Harnack, Schleiermacher, den
Tübinger Baur en Bousset. Ik wilde mijn geloof terug en las en grübelde. Ach, daarin
was ik wel een echte Hollander. Intusschen: ‘orthodox’ of ‘modern’, niets bevredigde
mij. Had God de wereld geschapen? Maar dan waren God en wereld twéé. Mijn
geest dorstte naar éénheid. Was Jezus als ‘Gods Zoon’ ‘om onze zonden’
neergedaald uit den hemel, gestorven aan 't kruis, lichamelijk opgestaan? Ik kon
deze ‘einmaligkeit’ van de goddelijke openbaring niet aanvaarden; als er een God
en als er een eeuwigheid was, dan waren die er nú en altijd en overal, niet in één
punt des tijds. ‘Tijd’ - wat wàs ‘Tijd’?
Ik las Haeckel's ‘Welträtsel’. Dat boek overtuigde mij van de continuïteit van alle
natuurlijke verschijnselen: zeeën, bosschen, dieren, menschen, 't een hing met het
ander onverbrekelijk samen. Er ontstond een begin van ordening in mijn ontredderden
geest. Maar ‘de ziel’ - wat was zij? Haeckel's oplossing van de ‘Zell-seele’ bevredigde
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

111
mij alles behalve; ik besefte dat dit eenvoudig een, vrij kinderachtige, verschuiving
was van het probleem. En Haeckel's ‘religie’ van het ‘Schöne, Gute und Wahre’
scheen mij op deze materialistische basis belachelijk: de ‘onzinnige metafyzika van
een, die meende er geen metafyzika op na te houden’, om 't woord van wijlen Prof.
van der Wijck te bezigen. Ik smachtte naar een steunpunt voor mijn denken buiten
iedere uitwendige autoriteit, zij het dan die van den Bijbel, van de Kerk of van de
Wetenschap. Immers: anders dan mijn denken hàd ik niet en wàs ik niet. Zoo dreigde
ik te vervallen tot een hopeloos en sceptisch solipsisme.
Toen was het, dat ik in een blad iets las over een 'n paar jaren vroeger verschenen
boek: Levensleer naar de beginselen van Spinoza, door Dr. J.D.
Bierens de Haan. Dat boek moet ik in handen zien te krijgen, dacht ik, en ik verzocht
mijn moeder het van mevrouw Bierens de Haan voor mij te leen te willen vragen.
Zoo geschiedde, en ik ontving het exemplaar met de eigenhandige opdracht van
den schrijver: ‘Aan mijne Moeder’. Zoodra ik het boek had opengeslagen, bij 't lezen
al van de eerste bladzijden, met den schoonen aanhef van Dante: ‘M'insegnavate
come l'uom s'eterna’, Gij leerdet mij, hoe de mensch zich vereeuwige... voelde ik:
DIT WAS HET, waarnaar ik in vele lange en eenzame avonden achter mijn stapels
boeken gezocht had en gezocht, zonder te vinden. En wonderlijk: ik voelde, hoe
meer ik mij in dit klaar en rustig voortschrijdend proza verdiepte, dat ik dit alles
altijd geweten had. Het werd mij een zelf-ontdekking. Ik heb het boek
uitgespeld in de lange Zondagen, dat ik alleen zat in de stille Baarnsche bosschen,
en ik voelde mij rijk en gelukkig. Daarna spelde ik de Ethica van Spinoza. Tijd en
eeuwigheid vielen samen, zijn en worden, zij bleken een en hetzelfde.
Sedert is Bierens de Haan mijn liefste lectuur gebleven. Zelf geleerd door den
wijze van de Paviljoensgracht bouwde hij op Spinoza voort en corrigeerde,
reconstrueerde hem.
* * *
Wat zal ik hier nog veel aan toevoegen? Ik zette mij, om een bespreking te geven
van het nieuwe boek, dat de schrijver aan de lange reeks zijner werken heeft
toegevoegd, en het viel zoo uit dat er uit mijn pen een getuigenis vloeide. Laat het
daarbij blijven. Wat de lezer vindt in dit laatste geschrift duidt de titel voldoende aan.
Het is een tegenhanger van ‘Wereldorde en Geestesleven’, welk werk uitvoerig door
mij in dit blad besproken is (D.G.W. Juni 1920, blz. 87/91). Werd in dit voorafgaand
boek het menschelijk geestesleven beschouwd als deel uitmakend van het
wereldproces, in ‘Menschengeest etc.’ vindt men het begrip ontvouwd van zijn
innerlijken samenhang. ‘De menschengeest’, zegt de schrijver, ‘wordt niet begrepen
uit een overzichtelijke rangschikking van geestelijke verschijnselen zooals deze uit
de geschiedenis der beschaving kunnen worden opgezameld... Er zijn geen
geestelijke verschijnselen zooals er natuurverschijnselen zijn; maar er zijn
geestesuitingen, zooals kunstwerken en zedelijke voorschriften of wetenschappelijke
vindingen; deze echter zijn te begrijpen uit de geestelijke activiteit en niet andersom.
Wij kennen den menschengeest niet tenzij wij hem kennen uit zichzelf’. Ervaring
levert stof, maar geeft geen begrip. De zin der ervaring wordt niet uit de ervaring
begrepen...
Maar genoeg, men leze zelf, en voor wie deze werken geen ‘gesloten boek’ blijven
(ook al meenen ze wellicht er al lang alles van te snappen), dien worden ze een
openbaring. Een derde mogelijkheid zie ik niet. - Wèl zie ik uw verholen spotlachje
al, mijn waarde lezer, omdat ook ik beken mijn ‘boekje’ gevonden te hebben, het
hailichje waarbij ik zweer. Gij vergist u echter. Ik zweer bij geen enkel boek, bij geen
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

enkele autoriteit, dan bij die van den eeuwigen Geest, die in u en in mij, in ons allen,
zich op zichzelf bezint. Dit is het redelijk denken, dat de zedelijkheid, de
schoonheidszin, de religie omvat. Wie naar dit redelijk denken streeft (ik hoor al
mompelen over een ‘eigenwilligen verstands-godsdienst’, maar daar heeft het niets
mee te maken) zal door de moeite en onrust dezer wereld niet langer worden
gedeerd. Het bene agere et laetari, Spinoza's devies, is voor hem geen
ledige afgetrokkenheid, maar levende werkelijkheid.
GERARD VAN ECKEREN
Naschrift
I. Dengene die voor 't eerst met Bierens de Haan's oeuvre (d.w.z. met zijn groote,
systematische geschriften) zou willen kennismaken raad ik aan te beginnen met
‘De Weg tot het Inzicht’ (1909) omdat daarin het wezen en de waarde onzer kennis
onderzocht en het naïef realisme van den man in de straat (wat wij met betrekking
tot dit punt allen zijn zoolang we niet tot een begin van inzicht zijn gekomen) wordt
afgewezen.
II. Men noemt dezen denker nog herhaaldelijk ‘Spinozist’, zelfs, met Prof. de
Sopper, een ‘doorhegeld Spinozist’. M.i. geheel ten onrechte. Dat B.d.H. bij zijne
beschrijvingen van de dialektische ontplooiïng der Idee voor een deel den weg volgt,
dien ook Hegel ging, is vanzelfsprekend. Hoe meer men de geschiedenis der
wijsbegeerte bestudeert, hoe meer men tot de conclusie komt, dat alle wijsgeeren,
alle stelsels elkander aanvullen en verbeteren (soms ook weer tijdelijk verslechteren).
De denkrichting is bij allen gelijk. Hoe kan het ook anders? Wij denken niet,
maar de Idee denkt in ons, door onze incidenteele dwalingen heen. Het denken van
B.d.H. is ten slotte het denken van B.d.H., en niet dat van Spinoza of Hegel of Kant.
Als B.d.H. bij dezen laatste, om iets te noemen, de opvatting van de hand wijst als
zou de zedelijkheid van het zedelijke liggen in den eisch die de ‘orde der vrijheid’
aan onze zinnelijke neigingsnatuur stelt (de z.g. kategorische imperatief) zonder
dat in aanmerking komt hóe de neiging aan dezen eisch gevolg geeft, en tegenover
dit Kantsche apriori dezer ‘transcendentale orde der vrijheid’ en haar onvoorwaardelijk
gebod het zedelijke stelt als een aposteriori (het geidealiseerde streven; d.i. een
streven waarin de zinnelijke natuur een actief element blijft 1) , zoo komen Kant en
B.d.H. toch daarin overeen, dat zij het zedelijke boven de empirie uitheffen. (Hoevelen
onzer dagen denken in dat opzicht nog vóór-Kantiaansch!)
Spencer's opvatting omtrent het zedelijke als bestaande in elks aanpassing aan
de zich ontwikkelende levensvormen der gemeenschap wordt als naturalisme terecht
veroordeeld, doch datgene van deze controvers waarin
1) Menschengeest etc. 51 1 (blz. 168).
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

112
B.d.H. en Spencer toch weer overeenstemmen is, dat het zedelijke niet een
bepaalden, onveranderlijken inhoud heeft (dit is onder alle omstandigheden zedelijk
en dàt is het niet).
Wat Hegel aangaat is het opmerkelijk, dat B.d.H. toch niet zóó ‘doorhegeld’ is, o
Professor de Sopper, of hij wijst zeer nadrukkelijk Hegel's opvatting af als zou
‘moraliteit’ (Hegel maakt onderscheid tusschen moraliteit en zedelijkheid) betrekking
hebben op al wat de zedelijke persoonlijkheid aanbelangt, terwijl eerst ‘zedelijkheid’
aanwezig zou zijn in de sociale ordening van gezin, burgermaatschappij en Staat.
Moraliteit is nl. bij Hegel niet meer dan een voorstadium der zedelijkheid: de absolute
geest sticht moraliteit in de enkelen, om op hooger plan de organisaties van gezin
etc. voort te brengen, die zijn eigenlijke objectieve stichtingen zijn.
‘Hegel's fout’, zegt B.d.H., is ‘dat hij de persoonlijke zedelijkheid voor
individueel-subjectief houdt, zonder meer, en miskent dat in het individueele de Idee
zich individueert, en dat het socieele slechts halverwege in staat tusschen natuur
en geestelijke persoonlijkheid. In de persoonlijkheid heeft de Idee een hooger
openbaringsvorm dan in de maatschappelijke ordening... Wat Hegel in eigen innerlijk
doorziet en doordenkt, is grootscher dan wat hij in den familiekring ten bate der
gezinsorde, betamelijkheid en welstand vermag te stichten’ 1) .
De velen die in onze dagen zoo gaarne afgoderij bedrijven met begrippen als ‘de
Staat’, ‘de maatschappij’, ‘het recht der gemeenschap’ mogen wij nadrukkelijk naar
deze en dergelijke passages verwijzen.
Fransche letteren
Alain Fournier en Jacques Rivière
DEZE twee fransche schrijvers behooren ongetwijfeld tot de beste van de voorlaatste
generatie, en zeker tot de meest karakteristieke. Beiden stierven jong. Fournier
sneuvelde in het begin van den oorlog; J. Rivière overleed in 1925. Deze laatste,
de oudste, was pas veertig jaar. Zij waren zwagers en van jongsaf intieme vrienden.
Van deze twee schrijvers is het Alain Fournier, die het gemakkelijkst te bepalen
is. Hij is de auteur van Le grand Meaulnes 1) , dit onbetwistbaar meesterwerk,
schoone gekristalliseerde droom eener jeugd, heerlijk beeld van het eeuwige
verlangen en de zucht naar avonturen van den dichterlijken vagebond. Rond dit
boek zweeft een atmosfeer van onbeschrijfelijke teederheid. Het geheim dat zoovelen
kwelt wordt hier verduidelijkt, eene deur wordt geopend en wij zien, even, in een
heerlijken schijn, de pracht van het verloren Paradijs. Werden ooit het dagelijksch
leven en de bovenaardsche droom tot zulke schoone realiteit versmolten? Zeker is
het dat dit boek - en bij de verschijning werd het dadelijk erkend - de uiting was van
de schoonste aspiraties eener generatie die zich definitief van de tyrannie van het
naturalisme en van de literatuur had bevrijd. De verschijning van Le grand
Meaulnes is een belangrijk moment in de geschiedenis der Fransche letteren.
Wat Jacques Rivière betreft, een der meest intelligente schrijvers van zijn tijd, hij
is, ofschoon hij heel wat meer publiceerde dan zijn zwager, moeilijker te
karakteriseeren. Hij is heel wat gecompliceerder. Nu eens schijnt hij definitief eene
bepaalde richting te hebben gekozen; dan weer zien wij hem, even enthousiast, in
1) Menschengeest etc. 55 I (blz. 184).
1) Onlangs in het Nederlandsch verschenen onder den titel ‘Het Vluchtende Beeld’. - Baarn
1925.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

de tegenovergestelde richting loopen. En steeds met de overtuiging dat hij hetzelfde
doel nastreeft.
Was het noodig dat de dood hem tot zwijgen bracht, opdat wij de waarde van
dezen buitengewonen geest zouden kennen?
Zijne nagelaten geschriften - P. Claudel et J. Rivière, Correspondance en
A la Trace de Dieu - verraden zulk intens geestelijk leven, zulke hooge
spanning in het rusteloos zoeken naar een vasten grond voor zijne hoop, dat wij
ons met verbazing en schaamte afvragen hoe het mogelijk was, dat zijne tijdgenooten
aan dezen geest voorbijgingen, zonder te vermoeden welke schatten deze jonge
man in zijne hooghartige afzondering verborg. Wel had hij als leider van de
Nouvelle Revue française een grooten invloed, maar in beperkten kring.
Rivière was een zeer hoogmoedige geest en een schuchtere natuur, iemand die
van zijne gecompliceerde ziel zijne dagelijksche studie had gemaakt en niet wou
dat iets van zijne intieme gevoelens en gedachten tot de buitenwereld doordrong.
Zijne vrienden beweren dat hij, als schrijver, zich enkel wenschte beoordeeld te zien
naar Aimée, den roman die in 1921 verscheen, en Florence, een roman die
onafgewerkt bleef. Ik meen wel dat in Aimée het essentiëele van Rivière's wezen
is besloten. Deze roman is sober en elegant geschreven en gloeit van een verheven
innerlijk vuur. Hij is vooral interessant als psychologisch verschijnsel. Weinige
geschriften laten een indruk na van zulke volkomen geestelijke desolatie, als dit
vreeselijk boek. En toch kan ik het, in den gebruikelijken zin, noch pessimistisch,
noch somber noemen. Het is de geschiedenis van een jongen man, wiens hart en
geest niet vatbaar zijn voor het geluk. Niet uit onverschilligheid, want hij lijdt vreeselijk
door de incompatibiliteit van zijn innigste wezen en van de liefde die iedereen als
de schoonste der gaven met dankbaarheid ontvangt. Hij is de boom die in het zoelste
lenteweer niet vermag te bloeien; hij geeft waarlijk den indruk de verworpeling te
zijn, wiens gemoed door een wreeden god tot eeuwige onvruchtbaarheid werd
gedoemd. Het pessimisme van Pascal is in een zekeren zin eene uiting van den
wil, een vrije keuze. Bij Rivière is geen wil, geen keuze. Zijn pessimisme lijkt veeleer
eene geestelijke infirmiteit. Ik moet bekennen dat de psychologie van den held uit
Aimée mij tot nu toe eenigszins onmenschelijk en cerebraal toescheen. Na lezing
van de nagelaten geschriften van den auteur, lijkt mij het geval niet minder vreemd,
maar toch begrijpelijker.
In de intieme bekentenissen, welke Rivière op twintigjarigen leeftijd aan Paul
Claudel zond, ontdekt men den oorsprong zijner geestelijke kwaal: het is de
grenzelooze hoogmoed van eene schitterende intelligentie die zich in haar twijfelzucht
verlustigt. Het geval Rivière is wel zeer typisch. Twee groote invloeden bestrijden
elkaar in het gemoed en den geest van den begaafden jongen man: Paul Claudel
en André Gide. Het is een symbolische strijd: het dilettantisch agnosticisme staat
hier tegenover de mystieke overtuiging.
Van huis uit helde Rivière naar de wreedste oprechtheid om de oprechtheid zelve,
ofschoon die neiging geenszins zijn geestelijken honger vermocht te stillen. Als
jongeling van twintig jaar wordt hij getroffen door het koude, maar verblindende licht
van Claudel's werk. En in eene correspondentie vol jeugdigen overmoed schreeuwt
hij den meester, dien hij zoozeer bewondert, zijn hoogmoed, zijn twijfel, zijn onrust
tegen. De brieven van Claudel, die vaak een eigenaardig licht werpen op zijn werk,
schijnen den jongen onrustigen broeder niet te hebben overtuigd, noch zelfs
gerustgesteld. Maar dit geldt slechts voor den tijd waarin zij werden geschreven.
Want later getuigde Rivière: ‘Nog een woord van Claudel dat na jaren
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

113
vruchten draagt’, Maar tot het einde bleef Jacques Rivière het verscheurde hart, en
de lucide geest, wiens getuigenis de grootste waarde heeft voor zijne tijdgenooten.
Wij zullen dus moeten wachten op Florence. Ondertusschen verschijnen de
twee eerste deelen van de uitvoerige correspondentie die Rivière en Fournier hebben
gewisseld. Die correspondentie is bijzonder interessant. Beide correspondenten
waren pas 20 jaar oud, toen, in 1905, die briefwisseling begon. Dit mogen wij vooral
niet vergeten, wanneer wij zouden geneigd zijn ons over sommige opinies te
verbazen of te ergeren. Deze brieven zijn natuurlijk geene critische studies, en de
vooruitgezette meeningen worden niet gemotiveerd; in hunne moedwillige heftigheid
lijken zij vaak erg op jeugdige boutades.
Maar boven de lyrische ontboezemingen van hunne liefde en hun haat, zien wij
stilaan de diepere personaliteit van beide vrienden groeien. Zij hebben veel gemeen;
in de eerste plaats de vaste overtuiging dat de literatuur noch een vak, noch een
liefhebberij is, maar eene manifestatie van geestelijke vitaliteit, die niet te scheiden
is van den maatschappelijken mensch. Men mag hier niet vergeten hoe groot de
geestelijke verwarring was in den tijd dat deze jongelieden den zin des levens
trachtten te ontdekken en den grondslag van hun eigen wezen. France, Barrès, de
Gourmont, Gide, Claudel, Jammes, Maurras, Péguy, Rimband, al deze schrijvers
hadden hun bekoring en de jonge geesten aarzelden bij de kenze van een meester.
A. Fournier schijnt zich vooral te hebben laten verleiden door het werk van F.
Jammes. Voor Rivière daarentegen was, niettegenstaande heel wat bezwaren,
Barrès de auteur die hem tot het onderzoek van zijn eigen wezen noopte. Dit is een
eerste onderscheid. Het is belangrijk en bevat reeds eene aanduiding in verband
met den weg die beiden zullen volgen.
Terwijl Alain Fournier zich voelt aangetrokken tot het schoone mysterie der
maagdelijke jeugd, waarvan Jammes zulke verrukkelijke beelden gaf in Almaïde
d' Etremont en in Clara d' Ellebeuse, zoekt Rivière bij Barrès en bij de
groote musici een antwoord op de subversieve vragen van zijn onrustig en angstig
gemoed. Fournier houdt van de sprookjes van Perrault, hij, die eenmaal de schrijver
zou zijn van dat meesterlijke sprookje voor de kinderen van dezen tijd: Le grand
Meaulnes. Zijn vriend ontdekt het werk van Gide en Claudel. Is het wonder dat
beider gevoelens zich vaak tegenspreken; dat zij voor een wijl elkaar niet schijnen
te begrijpen? Het is het eeuwige conflict. Nochtans streven zij beiden, boven alle
tijdelijk misverstand, naar eenzelfde ideaal. En het is een zeer interessant
verschijnsel, deze groei van twee uitnemende kunstenaars, zooals die, in deze
argelooze correspondentie, waarneembaar is: Alain Fournier steeds meer en meer
de dichterlijke droomer, Rivière de philosophische geest, die zich steeds meer en
meer verdiept in angstige zelfbeschouwing.
Hoe belangrijk deze eerste deelen ook zijn, alles doet vermoeden dat de volgende
nog heel wat interessanter zullen zijn.
J. VAN NIJLEN
Friesche letteren
Inleiding.
HOEZEER nog onder invloed van de dietsche litteratuur, - meer wellicht dan zij
zichzelf bewust is of zal willen bekennen - heeft de jongste friesche litteraire generatie
een eigen bloei bereikt, die men voorzeker niet ‘daar in een uithoek van het Koninkrijk
der Nederlanden’ verder mag laten tieren, zonder de belangrijkheid en den omvang
ervan in enkele trekken te hebben vastgesteld.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Reeds uit een in een der vorige nrs. van ‘D.G.W.’ gepubliceerd ingezonden stuk
van den jongen calvinistischen dichter Fedde Schurer heeft de aandachtige lezer
iets van den nieuwen geestdrift kunnen vernemen, die in het friesche kamp heerscht;
heeft hij ook iets kunnen vernemen van het offensief karakter dier jongeren, dat
aandacht eischt en waardeering voor wat thans als cultureele waarden geschapen
wordt in het land van Radbod en Gemme van Burmania.
Het is zeer moeilijk een vergelijking te trekken tusschen de stroomingen, die de
friesche en nederlandsche letteren beheerschen, temeer waar de eerste zich haast
volkomen geïsoleerd hebben moeten ontwikkelen, slechts van verre aan invloeden
onderhevig; waardoor zij onbelangrijk bleven in het kader van een algemeene
beschouwing, zijnde de prikkel om langs eigen weg tot eenzelfde grootheid als van
anderen te geraken, uitgesloten.
Wel waren - voor het eerst na Gijsbert Japicx, den 17den eeuwschen frieschen
lyricus - in de 19de eeuw nieuwe schemeringen en beloften van eigen grootheid en
schoonheid aanwezig. Getuige hiervan de eenzame figuur van een dichter als
Harmen Sytstra, die òver de grenzen van zijn klein gebied wist te zien; die, als een
schoone droom, een nieuwe taal wist te scheppen uit angelsaxische, friesche en
noorsche elementen, welke echter nooit aan haar doel: geestelijke verbroedering
van de volken van oud-germaanschen stam, beantwoordde. Onbegrepen, is dit
werk vrijwel zonder invloed geweest op het verdere letterkundig leven. De
machtelooze navolgers bezaten niet de bewustheid en de kracht, om de eens
begonnen beweging vaart bij te zetten. Inzinking volgde; de litteraire prestaties
daalden tot onder nul. Een merkwaardig man begon ondertusschen zijn arbeid:
Waling Dijkstra. Wij noemen dezen naam niet uit hoofde van door hem geschapen
schoonheid, maar als die van een strijder voor friesche taal, friesche zede, friesche
zaak. Hij was het die het tijdschrift ‘Sljucht & Rjucht’ oprichtte, dat nog bestaat en
bij den doorsnêe-Fries om zijn eenvoudigen opzet en pretentieloozen inhoud het
meest in trek is. Het groote werk, door Waling Dijkstra tot stand gebracht, is
intusschen dit: dat hij den man van het volk nader heeft gebracht tot eigen
taal en land en als zoodanig heeft deze pionier het eereteeken, dat voor hem werd
opgericht, verdiend. -
De namen van grootere en kleinere taalvoorstanders na hem, die allen min of
meer nuttig werk voor de friesche beweging verrichtten, kunnen wij den lezer
besparen. Liever willen wij wijzen op de gestalten van Piter Jelles en Dr. J.B.
Schepers, twee literaire kunstenaars, die uit de dorre en eenvormige rijen der
rijmende, letterlievende Friezen naar voren treden en aandacht vragen voor hun
bekoorlijk oeuvre, dat, zonder eenige traditie voort te zetten, zich beijvert om de
eigenaardige schoonheid van het friesche land in den meest plastischen vorm weer
te geven. Zij hebben, gezien wat er vóor hen was, veel bereikt; Dr. Schepers
bovendien, als tachtiger epigoon, wist met het woord te woekeren; hoewel het vers
van Piter Jelles (mr. J.P. Troelstra) gaver en melodieuzer bleek. Beider liederen
worden nog steeds door den Fries gezongen, een merkwaardige waardeering, die
den Nederlander vreemd moet aandoen. Wie zingt Kloos, Boutens, etc.? Vooral
Piter Jelles moet voor het toenmalige jonge Friesland een geliefde verschijning
geweest zijn. De politiek heeft hem echter later voor zich opgeëischt.
Na hen merkt men de gisting, die steeds doordringender begint te werken. De
dramaturg Yme Schuitmaker brengt een stille vernieuwing in het friesche
tooneelwerk, dat
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

114
tot nog toe de markt met de afgrijselijkste producten overstroomde. Schuitmaker
bezat de levende macht om waarachtige gestalten op te roepen; zijn dialoog is
prachtig; de tendenz stoort nooit, omdat hij haar bezielt. Een opmerkelijke
verschijning vóor de crisis van 1915.
In 1915 dan de revolutie; voor de friesche literatuur als '80 voor Nederland. Het
jonge Friesland ontwaakt, wordt zich bewust van eigen roeping, kent den nood van
het oude land, wil bevrijden, grenzen verbreken, naam veroveren, - niet alleen in
litterair opzicht. Want hierin is het groote verschil tusschen friesch '15 en
Nederlandsch '80, dat de Jong-fries, zooals spoedig de officieel geliefde en verfoeide
naam luidt, niet alleen een vernieuwing van de kunst, maar een vernieuwing van
de gansche friesche cultuur begeert; zij hernieuwt den droom van Harmen Sytstra,
het Groot-Friesland; aanvaardt alle consequentie's, hieraan onherroepelijk verbonden,
en de Jongfryske Mienskip onder onbetwist leiderschap van Douwe Kalma komt tot
een uiterst separatisme, dat met klem en nadruk een absolute vrijmaking begeert
van nederlandsch gezag, van nederlandsche cultuur, van nederlandschen invloed:
het Friesch zij de officieele taal: uit kerk en school en ambtsgebouwen worde het
Nederlandsch geweerd.
De eisch was te geweldig en te groot, en slechts door de intellectueele jongeren
werd hij aanvaard. De massa werd niet bereikt, kon niet van deze idealen worden
doordrongen; de beweging liep dood op zichzelf. Tegenwoordig schijnt de Jongfryske
Mienskip slechts op-socialistischen-grondslag-berustende beginselen te drijven, en
haar doel is, langzaam en langs evolueerenden weg tot het hart van het volk door
te dringen. Doch dit heeft zij litterair bereikt: de vrijmaking van de taal, het vestigen
van een nieuwe kunst, zooals tachtig het veel eerder in Holland had gedaan.
Daar in dezen wilden, jongen strijd de economische en politieke inzichten parallel
liepen met de nieuwe kunstgedachte, kan men de laatste nimmer memoreeren
zonder de gansche verhouding te noemen. Tusschen deze drie bestond het innigst
verband; onafscheidelijk waren zij aan elkaar verbonden, totdat de eerste twee weer
in het gedrang kwamen en slechts de taal-hernieuwing van duurzamen invloed
bleek.
De groote aanval van de Jongfriezen was voornamelijk gericht op het oude, sinds
jaren bestaande ‘Selskip for fryske Tael- en Skriftekennisse’, dat het heil van friesch
Friesland meende te moeten zoeken in een angstvallig vasthouden aan de traditie;
voor wie de woorden ‘omwenteling’, ‘hernieuwing’ ten eenenmale uit den booze
waren. Veel behoeft hierover niet te worden gezegd. Wat '80 deed, deed '15 ook;
het leerde den volke opnieuw wat kunst is en wat de naam ‘kunstenaar’ beduidt.
Zooals gezegd, had de Jongfr. Mienskip nog meer pijlen op den boog dan de revolutie
der taal alleen; en in dit opzicht heeft het niet bepaald de gansche overwinning
weggedragen. In hoeverre zulks mogelijk was kan hier niet beoordeeld worden,
daar alleen de litteratuur ter sprake zal komen.
Naast het oude ‘Selskip’ bestonden echter ook nog een ‘Roomsk Selskip’ en een
‘Kristelik (calvinistisch) Selskip’. Deze waren, gansch in tegenstelling met het oude
selskip, spoedig doordrongen van de Jongfriesche idee, werden bewust van hun
nationaal besef, zagen een roeping voor Friesland; vooral de Calvinisten werden
tot vurige separatisten; zelfs thans, nu de Jongfriezen op dit punt haast geheel zijn
geretireerd, vindt men onder de calvinistische jongeren nog altijd, die een volkomen
vrijheid wenschen voor Friesland: home rule, vrijheid van taal en bestuur. Men hoore
de hymnen die als geuzenliederen in hun kamp weerklinken!
Na 1915 dan is er weer een friesche litteratuur, die er kan zijn; zijn er kunstenaars,
dichters en prozaschrijvers wier werk naast dat van buitenlanders mag staan. Welke
litteratuur is door Kalma niet in Friesland geïntroduceerd! Hij vertaalde ten dienste
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

van anderen Homerus, Shakespeare, Schiller, Molière; meerderen vertaalden; en
de jonge friesche kunstenaar werkt zèlf; door den berg van invloeden, die op haar
gestapeld is, heeft een nieuwe friesche kunst wortel geschoten, is opgegroeid en
staat nu als een fiere jonge struik, die ieder jaar rijker bloesemt. Namen te noemen
en tijdschriften, lijkt ons overbodig, daar we in een volgende kroniek een zoo geregeld
mogelijk overzicht van friesche letterkundige stroomingen hopen te kunnen geven.
De groote conflicten tusschen Oud en Jong Friesland, waaronder zich voortdurend
persoonlijke grieven en veeten mengden, zijn langzaam vervaagd. Men tracht tot
verzoening te komen. Dit heeft men gemeend te kunnen bereiken door het stichten
van een nieuw verbond: ‘De Upstalboom’. Zooals eeuwen her afgevaardigden van
alle friesche landen in de vergadering van den ‘Upstalbeam’ zitting hadden en 's
lands belangen bespraken, zoo komen nu weer de afgevaardigden uit de
verschillende friesche selskippen tesamen en trachten de geschillen, die hen
gescheiden houden, op de meest bevredigende wijze op te lossen. Het is echter
de vraag, of dit gelukken zal. leder selskip houdt nog te veel vast aan eigen
standpunt, dogma of traditie; persoonlijke twisten zijn aan de orde van den dag - en
het voor de litteratuur zeer groote euvel is, dat de friesche taalstrijd zich nooit geheel
los kon maken van den strijd om staatkundige rechten en omtrent economische
vraagstukken. Maar hoe kan men óóit eenheid verwachten in het vrije, oude land
van Schieringers en Vetkoopers?
THEUN DE VRIES
Korte aanteekeningen
a. Over Bibliophile Uitgaven
HET is geen mode meer, het uitgeven van exquis verzorgde teksten in beperkte
edities: het is een bedrijf. En voor zoover de smaak van het publiek veredeld wordt,
het handwerk der typografie zijn ouden luister herovert, en het literaire werk op
passende wijze wordt geëerd, kan men hier niet anders dan lof voor hebben. Vroeger
heb ik reeds aan de uitgaven van Palladium en Trajectum ad Mosam in dit opzicht
alle recht laten wedervaren, en ik zou er verschillende andere uitgevers aan toe
kunnen voegen, die op even keurige wijze den naam van het Hollandsche boek, tot
in het buitenland toe, hooghouden.
Maar niet ieder is bibliophiel uitgever, die wil. Tenminste het boekje dat de heer
W.N. Dinger te Bussum onlangs heeft doen verschijnen: P.C. Hooft,
Minnedichten, is een staal van wel wat al te dilettantische beoefening dezer
uitgeverij, die inderdaad veel kennis en vooral veel goeden smaak verlangt. Het is
niet voldoende daartoe een klassieken tekst, een deugdelijk papier en een behoorlijk
cursief lettertje te kiezen, want hiermee alleen schept men niet een bibliophiele
uitgave. Ik kan dit werkje zeer zeker aanvaarden, wanneer men de gedichten van
Hooft - nu eens evenals alle moderne lyriek zonder philologischen ballast - in een
nette uitgave onder de aandacht van het publiek wil brengen, maar ik mag
veronderstellen, dat deze uitgave, die slechts 200 exx. groot is, een hooger doel
nastreeft. En dan moet ik bekennen, dat ik dat hoogere doel niet in de verste verte
bereikt acht. Wat den tekst zelf aangaat, heb ik bij het doen van eenige steekproeven
bevonden, dat deze alleszins betrouwbaar is. Hij is de getrouwe weergave van den
uit Leendertz'
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

115
uitgave bekenden tekst. Dit is loffelijk, maar geen bijzondere verdienste. Ik zou ook
wel willen vragen, of het niet beter geweest was, eenige verklarende aanteekeningen
toe te voegen, daar men van den general reader - of vooronderstellen bibliophile
uitgaven eerder een kooper dan een lezer? - toch niet verwachten mag, dat hij deze
oudhollandsche taal werkelijk verstaat.
Ik wil hier een enkele opmerking aan toevoegen met betrekking tot de werkelijke
bibliophile uitgaven. Deze besteden in de allereerste plaats haar zorg aan den
typografischen vorm van den tekst, wat alleszins te billijken is. Maar het komt mij
voor, dat in geen enkel opzicht den inhoud van het boek bij zijn uiterlijk mag worden
achtergesteld. Wat baat een fraaie letter en een volmaakte verdeeling der pagina,
wanneer drukfeilen den tekst zelf ontsieren, ja zelfs onbegrijpelijk maken? Waar
moderne werken worden uitgegeven, daar zal in het algemeen een zorgvuldige
correctie voldoende zijn, eigenlijk zelfs een onderdeel van de typografische
verzorging. Maar waar het oudere teksten geldt, die juist in den laatsten tijd met
blijkbare voorliefde worden uitgegeven, daar is behalve het technische werk een
zekere philologische kennis een onmisbare eisch voor het welslagen der editie. Het
is, dunkt mij, zeer te bejammeren, als dit niet het geval is: dan maakt het den indruk,
of men aan den uiterlijken vorm hooger waarde toekent dan aan den tekst zelven.
En dit is de verhoudingen op zijn kop zetten.
De lezer zal wellicht verwachten, dat ik door een voorbeeld toelicht, wat ik hier in
het midden breng, wijl deze opmerking anders weinig reden van bestaan zou hebben.
Het spijt mij, dat ik aan dit billijke verlangen tegemoet moet komen door te wijzen
op een zinstorende fout in het overigens zoo prachtig uitgegeven boek van Bellay:
La Deffence & Illvstration de la Langve Françoyse, waarvan de verzorging door een
bibliophiel uitgever geschied is, dien ik om zijn kunstzin en idealisme hoogelijk
waardeer. Want de heer A.A.M. Stols, die een warme genegenheid voor onze
vaderlandsche boekdrukkunst en literatuur verbindt met een niet minder oprechte
bewondering voor de Fransche cultuur, verdient in alle opzichten den dank van hen,
die het goed meenen met het Hollandsche boek. En nu lees ik op blz. 27 van
bovengemeld werk: Mais si Virgile & Ciceron se feussent contentez d'immiter ceux
de leur Langue, qu'auront les Latins outre enuie, ou Lucrece, outre Crasse ou
Antoyne? Is het dan niet jammer, dat in zoo een mooi betoog, dat men leest in zoo
uitnemend verzorgden druk, een drukfout staat waardoor de heele zin in de war is
geraakt? Aan een woordspeling tusschen Ennie en enuié moet hier toch immers
niet worden gedacht?
Terwijl ik dit neerschrijf, voel ik de onbillijkheid, dat ik in een uitgave, die tot een
der dierbaarste boeken van mijn bibliotheek behoort, zulk een kleinigheid signaleer.
Maar een boek van de Trajectum-ad-Mosam pers wil men nu eenmaal volmaakt
hebben. En als deze tekst door een deskundige was nagezien, had dit foutje
vermeden kunnen worden.
b. Vlaamsche Essayisten 1)
‘Vlaanderen dweept, Holland berekent. Vlaanderen is hartstochtelijk, licht-bewogen,
heftig: Holland daarentegen herleidt hartstocht en gevoel tot een praktisch Cijfer,
besnoeit met redelijk intellektualisme de randen der “spraakzaamheid” en verschanst
zich steeds in de koele reserves van zijn Verstand’. Aldus luidt een der aphorismen
uit Van den Oevers boven genoemd boekje. Hoe gevaarlijk dergelijke generalisaties
1) Joris Eeckhout, Litteraire Profielen I (‘Excelsior’ Jufv. Idastraat 19a Den Haag 1925).
Karel van den Oever, De Hollandsche Natie voor een Vlaamsche Spiegel (J.J. Romen & Zn.,
Roermond 1925).
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

ook mogen zijn en hoe onwelwillend eenzijdig in het bijzonder deze uiting is, een
kiem van waarheid steekt er natuurlijk wel in. Of dit nu juist ten nadeele van het
Nederlandsche volk behoort te worden uitgelegd? Het is wel gebruikelijk
bedachtzaamheid een kruideniersdeugd te noemen en spontaan gevoel te
verheerlijken als het schoone bezit van kinderen, heiligen en dichters, maar of men
in de beschouwing van een volkskarakter wel zoo simplistisch oordeelen kan, staat
nog te bezien.
In elk geval, als wij een Hollandschen spiegel ophouden, om daarin het beeld van
ons broedervolk op te vangen, dan vertoont dit een aantal eigenschappen, die ons
weer onaangenaam aandoen. Die dweperij lijkt ons vaak onbekookte
opgewondenheid, waar onze nuchtere aard niet tegen kan. Als wij bij zooveel
enthousiasme onbewogen blijven, werkt dit als een koudwaterstraal op het verhitte
gemoed van den Zuiderling; maar is dat alleen onze schuld? Moeten wij niet
argwanend worden, waar zoo dikwijls een laaiend vuur van geestdrift gestookt wordt,
waarvan toch na korten tijd niet veel meer dan asch overblijft?
Wanneer wij de oordeelvellingen van Joris Eeckhout lezen, dan duizelt het ons
van Europeesche vermaardheden, die heden ten onzent gevonden worden. En wij
staan verbaasd van onbegrijpelijke overschattingen, die alleen haar grond kunnen
hebben in het licht ontvlambare van den Vlaamschen geest. Men oordeele zelf:
‘Koningen’ van Querido is, om de verhevenheid der konceptie en de
pracht der uitvoering, een ‘unicum’ in onze moderne, Nederlandsche
litteratuur; een meesterwerk, dat vreemde litteraturen ons mogen benijden
en dat we, zonder aarzeling, hooger te stellen durven dan ‘Salambo’ (sic);
een vuurtoren op Nederlandsch strand, zijn lichtbundels uitzwaaiend over
de wereldzee, om ‘ships that pass in the night’ er aan te herinneren dat
ginds, hoog in West-Europa, een landeke laag aan de zee ten volle
verdient, dat men ook in zijn haven voor anker ligge.
Zoo'n zin is typeerend. Niet in de eerste plaats om de opgeschroefde bewondering
voor dit werk van Querido; dat moet de criticus maar met zijn eigen literair geweten
uitmaken. Maar om den toon van den zin. Daar zit een valsch geluid in. Een hol
pathos, dat zichzelf overschreeuwt. De beeldspraak is oudbakken, maar wat veel
erger is, ze is een product van geleerddoenerij en effectbejag. Hoe kan een schrijver,
die dat licht ziet uitzwaaien over den oceaan, praten van dat lage landeke ginds
hoog in West-Europa? Hoe kan een literair criticus, die spreekt over een Europeesch
meesterwerk, in eens met zijn gedachten vertoeven bij Harraden?
Wil men een ander voorbeeld? Over Toussaint van Boelaere is de schrijver
gloeiend geestdriftig; De Pastoor uit den bloeyenden Wijngaerdt is alleszins een
prachtwerk, overrijk aan weergalooze uitzichten op de natuur niet alleen, maar ook
aan de diepste inzichten op de kristene ziel. Streuvels' Prutske is een onschatbaar
‘thing of beauty’. Vermeylen met een Brandes, een Croce, een Bourget behoort tot
de vier of vijf grootste kritici van dezen tijd.
Wat heeft men aan zulke beweringen, die alle verhoudingen uit het oog verliezen?
Dat men daar wijsheid uit puren zal, is niet waarschijnlijk. Was het alleen een warme
toon van bewondering, wij zouden ons, ondanks onze nuchterheid, gaarne laten
meesleepen. Maar hier rammelt alles van overschatting en van grootdoenerij. En
dat geldt niet minder van zijn stijl! Er komt geen einde aan de citaten, die niet dienen
tot ondersteuning van het betoog door welgeformuleerde uitingen van groote
voorgangers, maar die slechts zijn een pauwepronk van belezenheid. Zoo deze zin:
Genieten was
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

116
de leus - en wat trekt meer op de ‘gorille, lubrique et féroce’, dan de mensch, die
enkel op 't ‘panem et circenses’ bedacht is?
Van denzelfden aard is de jacht naar namen, die in het volgepropte brein van den
schrijver telkens omhoogschieten. Wijzen zij op verbanden? Leggen zij
verwantschappen en tegenstellingen bloot? Geenszins. In een beschouwing over
Papini's Storia di Cristo, dat natuurlijk weer duchtig overschat wordt en waarvan het
heet, dat het behoort tot het niet aanzienlijk getal werken, waarop de wereldlitteratuur
definitief beslag legde (!), staat de volgende zin: In het voorwoord tot de ‘Storia di
Cristo’ beweert de schrijver o.m. - het heele stuk is een gloedvol rekwisitorium tegen
hetgeen Léon Daudet te noemen dierf ‘ce stupide XIXe siècle’, die overigens ook
in den smaak niet viel van onzen Lodewijk De Koninck noch, vroeger alreeds, van
Isaac Da Costa - dat enz. Wat doet hier dit wonderlijk gezelschap van Da Costa,
Daudet en de Koninck om een opvatting van Papini te illustreeren?
Dit laatste citaat is uit een klein boekje van den heer Eeckhout: Mannen van
Beteekenis 1, Ernest Psichari, Giovanni Papini, Giosuè Borsi. Behalve dit schreef
hij ook nog een boek Onze Priester-Dichters en Proza van Vlaamsche Priesters.
Hij kondigt bovendien de uitgave van vijf volgende boeken aan; excusez du peu! In
zulk een tempo voortgebracht mogen wij niet verlangen, dat kalme ernst hun
voornaamste eigenschap is.
Ondertusschen, indien Eeckhout, die een vruchtendragende belezenheid heeft,
die meermalen blijk geeft van scherp onderscheidingsvermogen, en een levendigen
stijl voert, zijn Vlaamsche geestdrift met wat Hollandsche bedachtzaamheid
vermengde, dan zouden zijn beschouwingen een heel wat overtuigender kracht
hebben. Al zal hij alle litteraire verschijnselen wel steeds uit een Vlaamschen en
Katholieken gezichtshoek blijven beschouwen. Vlaamsch en Katholiek is Van den
Oever ook. Tijdens zijn verblijf in ons land heeft hij onzen volksaard ter deeg
opgenomen en nu ter belooning der gastvrijheid spreekt hij ons toe als de vriend
die onze feilen toont. Wij kunnen dit schriftuur, dat nu eens grappig wil zijn en dan
weer onverstoorbaar verwaten is, niet bewonderen. Nuttig voor een toenadering
der beide broedervolken is zoo iets zeker niet.
c. Over Kinderpoëzie 1)
Sedert het jaar 1778 kan er gesproken worden van een letterkunde, die zich in het
bijzonder richt tot de jeugd. De letterkundige producten - of juister de poëzie - die
er in den loop van honderd jaren den lieven kleinen werden voorgezet, zijn het
voorwerp van bovenstaand wetenschappelijk onderzoek. De schrijver beperkte zich
tot de kindergedichten, maar als men de kinderliteratuur gaat toetsen aan de
opvoedkundige denkbeelden, zooals schrijver in hoofdstuk V doet, dan bestaat er
geen enkele reden om zich alleen tot de gedichten te beperken; meermalen wordt
dan ook het proza er naast behandeld, en men zou de vraag willen stellen waarom
dat niet van den aanvang af in het onderzoek betrokken werd.
Er rijzen méer vragen. Waarom is deze verhandeling zoo vaak niet veel meer dan
een bloemlezing der gebruikte bronnen? Wie de studie nog eens zou willen opvatten,
die zal zoo wijs zijn tot die bronnen zelve te gaan en een lijst van geraadpleegde
werken ware dan voldoende geweest. Als documentatiemateriaal voor den gewonen
lezer is deze uitvoerigheid - de citaten beslaan zeker een derde van het boek - wel
wat buitensporig. In de plaats van die tallooze grauw-vervelende rijmsels had aan
1) Dr. L.J.Th. Wirth: Een eeuw Kinderpoëzie 1778-1878. Wolters, Groningen, Den Haag, 1926.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

het proza een grooter aandacht besteed kunnen worden. Stellig was die overdadige
citatenschat niet te verdedigen met een beroep op het belang der daaruit getrokken
conclusies; want deze zijn al heel mager, en wellicht ware een ander onderzoeker,
indien hij bijtijds als resultaat van zijn studie deze conclusies geformuleerd had, de
lust vergaan daarover een boek van 200 bladzijden te schrijven.
De indeeling van de stof lijkt vrij stelselloos. Men onderzoekt de te bestudeeren
gedichten op hun verhouding tot de opvoedkundige ideeën en verzamelt dan een
aantal plaatsen die betrekking hebben op gehoorzaamheid, goede manieren,
snoepen, inenting, snuiven enz. enz. C'est simple comme bonjour. Men zou echter
ook een anderen weg bewandeld kunnen hebben: eerst een grondig overzicht der
opvoedkundige denkbeelden in deze periode en daaraan met een paar overtuigende
voorbeelden de kinderpoëzie getoetst. Dan ware de studie samenvattender en
leesbaarder geweest. Dan had de schrijver ook zeker dien rijstebrijberg van
prulpoëzie den lezer grootendeels kunnen besparen, en door een vergelijking van
de gedichten van Van Alphen met die van Heye en van De Genestet, hier en daar
aangevuld met voorbeelden aan mindere goden ontleend, zou men wellicht deze
periode van kinderpoëzie beter hebben kunnen karakteriseeren.
J. DE VRIES
Aanteekeningen over dramatische kunst.
ANNA PAWLOWA moge ons al geen nieuwe, verrassende perspectieven in de
choreografische kunst hebben geopend, de verfijndste ontroeringen der schoonheid
heeft zij ons doen ondergaan.
En veelzijdig was de kunst, die zij ons bracht, vooral ook in dien zin, dat zij in de
verschillende richtingen waarin de kunst van den dans zich kan ontplooien, haar
talent deed bewonderen.
Wie onderscheid maakt moet tegelijk kiezen, al is de voorkeur wellicht meer
afhankelijk van eigen karakter dan van de uitgevoerde dansen en bepaalt de partipris
van een beginsel grootendeels het oordeel. Gelijkelijk bewonderen was dus
onmogelijk niettegenstaande Pawlowa's uitingen allen geïnspireerd bleken door
een artistieke intuitie en werden uitgevoerd met een zelfde meesterlijke virtuositeit.
Subjectiviteit voorop stellend heeft de critiek het recht tegen de Pas des Deux
van Anna Pawlowa en Laurent Novikoff het bezwaar te opperen, dat zij te veel
acrobatiek was, een bezwaar dat steun erlangde in enkele zichtbare til-moeilijkheden
welke het aesthetisch gevoel noode verdroeg.
Maar daartegenover stond dat Anna Pawlowa daarbij een sculptureele schoonheid
te zien gaf, die in de levende vluchtigheid van de gracie der op en weder
neerzwevende menschelijke materie bijna onstoffelijk scheen.
En als een zweem van herinnering bleef ons bij een bijna niet te realiseeren, in
toon weemoedige ontroering over de brooze betoovering van de sterfelijke en steeds
weer te ras voorbijgaande gracie.
Daarin ligt ons inziens een criterium. Is deze kunst met haar oogenblikkelijk weer
vernietigde scheppingen niet bij uitstek de kunst van het sterfelijke?
Moeilijk schijnt het ons daarom dezen dans, al hield hij ongetwijfeld acrobatische
elementen in, den adel van de kunst te ontzeggen, en de groote bewondering welke
Anna Pawlowa opwekt door haar techniek, die elke
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

117
beweging beheerschte en aan rythme en stijl bond, kan niet anders dan gepaard
gaan met nog grootere bewondering voor de kunstzinnige intuïtie welke haar de
gracieuse lichaamsgestes in elk der duizenden ineenvloeiende poses, die te zamen
een choreografische handeling uitmaken, ingaf.
Acrobatiek, zij was niet te miskennen, maar was zij niet opgenomen in de kunst
als een technisch middel daarvan? Immers juist de dans van Vronska en Alperoff,
schóon ook op zich zelve, die ook bijzondere krachtsprestaties eischte, maar bij
lange niet de zelfde zuiverheid en vermogen tot expressie toonde, deed ons zien
hetgeen de zuiverder en machtiger artistieke bezieling van Anna Pawlowa in de
‘Pas des Deux’ beteekende.
Misschien zijn er dan ook principieel meer bezwaren aan te voeren tegen den
dans van Anna Pawlowa in ‘Le Cygne’, althans zoodra men partij kiest voor een
richting in de danskunst.
Persoonlijk scheen ons de romantiek van de stervende zwaan - wel is waar
gemakkelijk te volgen, omdat zij direct tot het verstand spreekt en de bij velen
dierbare sensatie van het intellectueel begrijpen opwekt - storend. Immers het
verband tusschen dans, muziek en litterair gegeven was te innig en gewild om het
als een los staande illustratie te kunnen waardeeren.
Dit was mogelijk bijv. in ‘Weihnachten’ met zijn geestige gracieuse anecdotische
en dus litteraire gegevens, en ook in Rhapsodie Hongroise, waar de dans elk litterair
karakter miste, bijna zuiver choreografisch van opvatting bleef en toch in hooge
mate illustratief was. De ‘stervende zwaan’ echter heeft te veel een tooneeleffect.
Maar toch heeft Anna Pawlowa ook in dezen dans echte en innig ontroerende
kunst gegeven, en waarlijk niet alleen door de volmaakt beheerschte techniek en
gracie. Zij karakteriseerde het litteraire gegeven in hooge mate suggestief, en haar
armbewegingen waren van een perfecte en tot in de ongeweten kern van ons wezen
ontroerende schoonheid.
Maar het hoogtepunt van den avond lag voor ons in de allerdiepste, zacht
doordringende ontroeringen welke zij veroorzaakte door haar dans in de Rondino.
Hier was het dansen geen illustratie meer van de muziek, noch bleef het beperkt
tot een plastisch voorgesteld rhythme als bijv. in Primavera, of een aanleiding tot
het rhythmisch exposeeren van een bepaalden stijl (Griechischer Tanz), hier werd
de muziek gedánst.
Dit was een omzetting daarvan in gebaar, mimiek en beweging, hier was de
muziek mensch geworden.
Mensch geworden, kan zij niet anders dan subjectief zijn en individueel, vertolkt
‘à travers un tempérament’.
Nu was het geen uitdrukking meer van begrijpelijke dingen, maar putten uit de
onmetelijke onbekende schatten van verborgen schoonheid, die de menschelijke
ziel bezit en waarvan zij zich nooit vermag bewust te worden, zoolang de mensch
niet meer weet dan hetgeen zich vasthecht om woorden en begrippen.
Deze sentimenten, die Anna Pawlowa ons daarbij uit het niet optooverde door
haar dans, zijn te teeder en broos om te definieeren. Zij breken onder de hand bij
een poging om ze vorm te geven.
En zóó suggestief was zij, dat de zelfbeheersching der redelijkheid geweld werd
aangedaan en er een neiging opkwam om de hand uit te strekken naar het dansende
wezen.
Het was de uitdrukking van het onzegbare, en een sublieme openbaring, zooals
alleen een begenadigd kunstenares vermag te geven.
En deze dwaze, kinderlijke reflex van een bijna onbedwingbaren lust te grijpen
naar de illusie, is dit niet het Goddelijk heimwee van de menschgeworden stof naar
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

de kunst, de verschijning van de geestelijke genade die wel in ons leeft en toch
nooit geheel van deze wereld is, dat is nooit begrepen wordt?
Maar wèl kan worden ondergaan.
A. BESNARD
Boekenschouw
Oorspronkelijke werken
Helene Laman-de Vries. Mientje. - Bussum, C.A.J. van Dishoeck. 1926.
(105 blz.). f 1.90; geb. f 2.90
Een heel eenvoudig verhaaltje, wel fijntjes en beschaafd geschreven maar zonder
ook maar één oogenblik wat dieper te gaan dan de oppervlakte. Mientje is een soort
van Sprotje, maar uit een beter milieu. Nooit eischt ze iets, nooit vraagt ze iets, en
altijd wordt ze in een hoekje geduwd. Haar leven wordt ons heel vlotjes beschreven,
hoe ze vrijt en daarna trouwt, en een goede en fijngevoelige leids-vrouw voor haar
man wordt.
Agnes Maas-van der Moer. Pan. - Dordrecht, C. Morks Czn. 1926. (203
blz.). f 2.90; geb. f 3.75
Mevrouw Maas-van der Moer kan een aardig, onderhoudend verhaal schrijven, dat
meestal wel goed in elkaar zit. Dit romannetje is wel wat onwaarschijnlijk. Een niet
meer jonge vrouw, Eva, weduwe, met een groote zestienjarige dochter, wordt verliefd
op een jongen schilder. Hoewel de man haar eigenlijk niet liefheeft begint hij toch
een liaison met haar, die in een huwelijk eindigt. Eva n.l. is heel rijk, de schilder heel
arm, en verlokt door de genoegens die geld hem kunnen verschaffen bindt hij zich
- maar tegen zijn zin. De figuur van Eva, in haar zielige pogingen om den knappen
Fred te boeien, is wel goed geteekend. Terwijl ze wéét dat hij haar ontrouw is en
naar jonge knappe vrouwen verlangt doet ze alsof ze niets merkt, gemarteld door
hevige jalouzie. Fred is haar dan ook telkens ontrouw; ten laatste vindt hij zijn ware
liefde in de dochter van zijn vrouw, Dop, achttien jaar. Eva merkt het, en nu is ze
niet langer de versmade vrouw, maar komt op voor haar kind, die ze het leed wil
besparen met een man als Fred te trouwen. Nooit kan het meer ‘goed’ worden. ‘Wat
kunnen wij ooit nog “heel” maken?’ vraagt Fred. Als je me vrij zou laten Eva, en ik
mócht Dop hebben, dan zou ze altijd aan jou denken, want ze houdt van jou. Iets
hééls kunnen we er nooit meer van maken ... Omdat de schrijfster waarschijnlijk
ook niet meer wist hoe het conflict moest eindigen, ruimt ze de hoofdpersoon aan
het slot van het boek maar uit den weg. Jammer dat mevrouw Maasvan der Moer
met deze gemakkelijke oplossing voldaan was. Hoofdstuk X had beter achterwege
kunnen blijven.
Tine Brinkgreve Wicherink. In ijzeren greep. - Edam, De klyne Librye.
(68 blz.).
In dit kleine novelletje wordt het zielige leven beschreven van een uitgedroogden
boekhandelaar, een zacht, meegaand man, die nooit iets voor zichzelf heeft geëischt,
altijd hard werkt, en door zijn moeder, een ‘flinke’ vrouw, zeer wordt getiranniseerd.
Opeens flitst hem, weliswaar op zeer tamme wijze, het idee van een huwelijk door
het hoofd. Een tijdlang vervult alleen het denkbeeld hem al met wat meer levenslust,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

maar natuurlijk loopt het op niets uit. Bitter teleurgesteld bedenkt hij dat hij toch ook
‘recht op geluk’ heeft.
Maar dan is het te laat. Als een lijfeigene voelt hij zich gebonden aan zijn moeder
en de zaak. ‘Als in ijzeren
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

119
greep’ hadden die beiden hem vast. Het is een uiterst onbelangrijk verhaaltje waarvan
de uitgave als afzonderlijk boekje door geen enkele bijzondere kwaliteit
gerechtvaardigd wordt.
Anna van Gogh-Kaulbach. Artis-leven. Met teekeningen van C.
Eisenloeffel-Macdonald. Amsterdam. - P.N. van Kampen & Zoon. (132
blz.). f 3.25; geb. f 4.25
Wanneer een habiele schrijfster als mevrouw van Gogh zich tot het schrijven van
een boekje over Artis zet, spreekt het vanzelf dat dit een alleraardigst onderhoudend
boekje wordt, zonder ons nu bepaald een visie van artis te geven die een
onvergetelijken indruk op ons maakt. Het is een aardige bundel vlotte indrukken
van het rijke dieren-leven in artis. Van de plaatjes zijn de zwarte verreweg het best
geslaagd, de gekleurde zijn erg druk en rommelig.
Alma de Mea. Levensdrang. Allert de Lange, A'dam. (438 blz.) f 2.90; f
3.90
Alma de Mea is een débutante en haar roman draagt ook wel duidelijk de sporen
er van een débuut te zijn. De schrijfster heeft een vlotten, bovenal beschaafden stijl,
die alleen lijdt aan een te-veel, te ‘mooie’ beschrijvingen, mooie bijvoeglijke
naamwoorden etc. Het gegeven van den zeer lijvigen roman is uiterst ongemeen,
en daarmee heeft de schrijfster te hoog gegrepen voor een debuut.
Het verhaal begint met de beschrijving van het huwelijksleven van Blanche van
Asperen, getrouwd met Robert van Heekeren, zijzelf twintig, hij over de veertig.
Alhoewel Blanche voor haar leeftijd buitengewoon ernstig is en ze meent juist bij
den ouderen man goed te passen komt dit heel anders uit.
Blanche houdt veel van haar man en toch: na een huwelijksjaar weet ze al dat
haar huwelijk een teleurstelling is. ‘Ze had haar man lief met hart en ziel, doch...
niet met lichaam en ziel... Voelde zij soms niet alles voor Robert wat men in den
regel voor liefde aanziet? ... zijn gezelschap verveelde haar nooit, als hij afwezig
was verlangde ze naar hem, ze wilde hem steunen, ze wenschte zijn zorgen te
deelen. Ze zou als het moest in staat zijn zich geheel voor hem op te offeren - maar,
bij dit ééne bleef alle goede wil, elk verlangen zonder resultaat ... Ze stelde hem en
zich zelf te leur ...’
Hoewel in haar huwelijksleven de hartstocht dus ontbreekt weet Blanche er toch
van te maken wat er van te maken is en leeft zij met Robert in een innige
kameraadschap.
En hoewel zoo nu en dan een hevig verlangen naar ‘de liefde’ haar foltert, is ze
toch oprecht en innig bedroefd wanneer Robert bij een auto-ongeluk omkomt. Men
ziet: het gegeven is niet alledaagsch en de schrijfster heeft ernstig en vol goeden
wil getracht het gecompliceerde gevoelsleven van haar heldin weer te geven. Doch
hierin is ze niet geslaagd; om de fijne psychologische ontleding van een vrouw te
geven, moet men over andere capaciteiten beschikken. En al is deze roman
onderhoudende lectuur geworden en laat hij zich aangenaam lezen, zoo heeft de
schrijfster toch waarschijnlijk gedacht aan iets beters dan amusementslectuur. Maar
nergens weet haar vrouwenfiguur ons te ontroeren. Ook niet in het tweede gedeelte
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

van den roman, waarin Blanche na langen tijd van diepe depressie eindelijk den
man vindt die haar zinnen weet te wekken en dien ze met hartstocht bemint. Wanneer
ze met Alan de Broglie, een fransch edelman, is getrouwd, begrijpt ze eerst recht
wat ‘liefde’ is. Jammer is het dat de schrijfster in dit laatste gedeelte te vèel den
nadruk op den zinnelijken kant van deze liefde legt. En de wijze waarop de Broglie
Blanche straft wanneer ze driftig of onaardig is geweest, is werkelijk wel wat heel
dwaas. Niettegenstaande dit gedeelte van het boek vol liefdesscènes is, blijft het
niet veel meer dan een vlot geschreven relaas van deze tooneelen, zonder dat één
oogenblik een vonkje op ons overspringt ... Jammer dat de schrijfster niet wat
bescheidener in haar opzet was - want goede kwaliteiten heeft de roman zeker wel;
misschien komen die in een volgend werk beter tot hun recht.
Vertaalde werken
R.H. Benson. Een doodgewoon mensch. Vertaald door J.P.M. Vlekke. -
Keurboekerij het Nederlandsche Boekhuis, Tilburg.
Een onderhoudend verhaal van een plotseling zeer rijk geworden kantoorklerk, die
nu met zijn familie een geerfd kasteel in den omtrek van Londen gaat bewonen.
Hoe het jonge mensch, dat zich zeer voelt aangetrokken door het katholieke geloof
en tot een actricetje van een musichall en tenslotte heel veiligjes met een rijk
aristocratisch meisje trouwt, vertelt het romannetje op humoristische wijze.
Rafaël Sabatini. De Herbergridder. (304 blz.) f 2.15; geb. f 2.90
Rafaël Sabatini. De Zeehavik. (330 blz.) f 2.15; geb. f 2.90
J. Philip Kruseman, 's Gravenhage.
Een tweetal romans van den bekenden schrijver, die onderhoudend een
avonturenroman in elkaar kan zetten waar de deugd, zooals 't hoort, tenslotte altijd
beloond wordt. De Zeehavik is geïllustreerd met foto's naar de film die van het boek
gemaakt is.
E. Philips Oppenheim. Een liefdesintrige (238 blz.)
E. Philips Oppenheim. De weg tot geluk. (240 blz.)
E. Philips Oppenheim. Mysterie. (238 blz.)
E. Philips Oppenheim. Diplomaten. (236 blz.)
A.W. Bruna's Uitgeversmaatschappij. f 1. -; geb. f 1.50
Voor de vele liefhebbers van Oppenheim een viertal aanlokkelijke romans, waarin
russische prinsessen, dames door misverstanden gecompromitteerd,
moordaanslagen en dergelijke het hunne tot 't succes bijdragen.
J. Storer Clouston. De man die opnieuw gezocht werd. Vertaling van J.
Lourens. Rotterdam 1926. Nijgh en van Ditmar's Uitgeversmaatsch. (171
blz.).
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Een alleraardigst boek, dat zulke zotte situaties beschrijft dat we er telkens bij in
den lach schieten. Hoe een half gekke Engelschman ontsnapt uit een inrichting,
zich een tijdlang schuil weet te houden en ten slotte er in slaagt zijn nichtje en pupil
te laten trouwen met den man harer keuze, is de korte inhoud. Essington, de
ongevaarlijke gek, vindt de idiootste vermommingen uit en is zelfs een tijdje lang
hulp-prediker (herinnering aan Charley Chaplin). Het boek is met echt Engelschen
humor geschreven en uitstekende ontspanningslectuur.
Harold Avery. Ku - Klux - Klan. Humoristische avonturen-roman. Vertaald
door F. van Velsen. - Tilburg, Keurboekerij Het Nederl. Boekhuis. (352
blz.) f 1.70, geb. f 2.25
Een zot verhaal van een ouden Oom en een jongen neef die gefingeerde inbraken
op touw zetten, waardoor het kleine dorpje, waarin zij wonen, in groote opschudding
wordt gebracht. De zeer onwaarschijnlijke oorzaak van Oom's losbandigheid is een
gipsen buste, die hem op 't hoofd is gevallen en hem, zonder dat het verder merkbaar
is, een hersenafwijking bezorgt met als gevolg een
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

120
groote neiging om eens gek te doen, hetgeen dan ook wèl slaagt.
Pierre Frondaie. De man met de Hispano. Vertaling van Lio Heyligers.
- Hollandia-Drukkerij, Baarn. (253 blz.). f 2.90; geb. f 3.75
Deze roman is geschreven door een schrijver van tooneelwerk. Het is de eerste
roman van Frondaie en in Frankrijk heeft dit boek een groot succes gehad. De
inhoud van het verhaal is de liefdesgeschiedenis van Georges Dewalter, een jonge,
ietwat idealistische en droomerige jongeman: ‘Zijn gelaat van edelen vorm, zijn
glimlach droef maar bekoorlijk, vooral zijn oogen, de veranderlijke oogen met de
lichte zachtheid, waren de uiterlijke kenteekenen van zijn hartstochtelijken geest’.
Voor een vriend brengt hij een Hispano naar Biarritz. De algemeen bekende
kostbaarheid van deze soort ‘wagens’ doet Georges een schatrijk nietsdoener lijken.
In Biarritz komt hij in aanraking met een mooie jonge vrouw, bijzonder gefortuneerd,
voor wie hij een hartstochtelijke liefde opvat, die zij beantwoordt. In zijn liefdesgeluk
hindert hem de onware positie die hij inneemt. Stéphane denkt dat hij rijk is en in
waarheid is hij zéér arm. Hem resten nog eenige duizenden francs en zijn plan was
naar Senegal te gaan en daar ‘te leven en te sterven’. Hij zou er graag voor uit
komen wat hij werkelijk is, maar na een toevallig gesprek met Stéphane, waarin zij
de weelde verheerlijkt, durft hij de waarheid niet vertellen. Hij zwijgt. En zelfs máákt
hij zich een andere persoonlijkheid: hij vertelt verzonnen jeugdherinneringen, van
een kasteel waar hij woonde, van reizen. ‘Een radeloos verlangen om niet arm te
zijn tegenover zijn geliefde die door weelde verwend was, een vreugde, om ook
zichzelf wat wijs te maken, sleepten hem mee’. En wanneer één moment Georges
nog tracht de waarheid te onthullen, verhindert Stéphane dit: ‘Geen herinneringen
meer, Georges... Je zoudt stellig dingen te verbergen hebben... En zie je, mijn liefste,
ik heb een schuwen, bijna ziekelijken haat tegen alles wat niet de volle waarheid
is’... Zoo blijft Dewalter in zijn schijn-leven volharden en Stéphane en hij zijn zeer
gelukkig. Bijzonder levendig en gevoelig is de liefdesgeschiedenis gegeven en het
eigenaardige schijn-bestaan van Dewalter is in alle finesses ontleed. De eenige
man, waaraan Georges in een vertrouwelijke opwelling zijn bedrog heeft verteld is...
juist de man van Stéphane, een Engelsch multimillionnair. Eerst laat de liaison van
zijn vrouw met den ‘avonturier’ Sir Oswill onverschillig, maar na een tijd begint het
hem te hinderen en hij merkt ‘dat hij aan zijn vrouw gehecht is’. Georges zal dus
moeten verdwijnen ‘zoodat de plaats naast Lady Oswill vrij komt’. Hij biedt hem geld
aan als hij vertrekt. En nu volgt de wel wat tooneelachtige ontknooping. Georges
vertrekt inderdaad: hij verdrinkt zich in een modderige vijver. 't Lijkt een ongeluk,
Stéphane houdt hem eeuwig in liefdevolle herinnering en Oswill is tot stilzwijgen
gedoemd door zijn woord.
Het is erg jammer dat dit boek, dat ongetwijfeld goed geschreven is en een vlotten
dialoog heeft (juist hierom werd het in Frankrijk zeer geprezen) zoo onvoldoende
vertaald is. Zoo lezen we bijv.: ‘Je walgt me, als 't dat is’, antwoordde de ander, het
uit-proestend. - ‘Welnu, laat ik je dan walgen doen’, hernam Georges. - Wat verder
krijgen we: De treden, waar voetstappen der geslachten het ‘teeken der slijting’
hadden achter gelaten - en ‘een kleine brug overschreed een inham,’ enz. enz. Het
is bijzonder hinderlijk.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Ridgwell Cullum. Een drama in de wildernis. Vertaling Henr. Rappard.
(262 blz.) f 2.25, geb. f 3.25.
Ridgwell Cullum. Zijn eer gered. Vertaling Henr. Rappard. (298 blz). f
2.25, geb. f 3.25
Jackson Gregory. Buck Thornton. De cowboys. Vertaling Henr. Rappard.
(308 blz.) Allen uit de ‘Moderne Serie’. - 's Gravenhage, J. Philip
Kruseman. f 2.25, geb. f 3.25.
Dit is een drietal zeer lijvige cowboy-romans die zich door geen bijzondere kwaliteiten
van andere Wild West verhalen onderscheiden. 't Lijkt overigens wel of er wat te
veel van dit soort lectuur wordt uitgegeven.
Louise Gerard. Slavin van een Sultan. Uit het Engelsch vertaald. (295
blz.) - 's Gravenhage, J. Philip Kruseman. f 2.15, geb. f 2.90
Een pikant verhaal van een jong Zweedsch meisje dat in handen valt van Sultan
Casim Ammeh, haar bekend onder den naam Raoul le Breton. Ze wordt verliefd op
den knappen Arabier, hoewel hij ‘al wel honderd vrouwen heeft bezeten’. Toch wil
ze zijn maitresse niet worden, daar ze niet over het ras-verschil heen kan komen.
Gelukkig loopt alles boven verwachting goed af, daar de Sultan eigenlijk een gewoon
Franschman blijkt te zijn en heelemaal geen Sultan, zoodat niets het huwelijk in den
weg staat.
Gertie de S. Wentworth James. De mannenhaatster. Vertaald door Dicky
Wafelbakker. (240 blz.) - Utrecht, A.W. Bruna en Zoon's
Uitgeversmaatschappij. f 1.50, geb. f 2.25.
Een onbelangrijk liefdesgeschiedenisje, waarbij natuurlijk de z.g. mannenhaatster
een gelukkige minnares wordt.
Allan Leigh. Wat vrouwen begeeren. Vertaling van P. Bolkestein-van
Zanten. (276 blz.) - Den Haag, J. Philip Kruseman. f 2.15, geb. f 2.90.
De geschiedenis van een vrouw, die geheel vrij wil leven zonder door conventie of
moraal gehandicapt te zijn. Na allerlei ellendige avonturen vindt zij den serieuzen
man die haar werkelijk liefheeft. Dit boek is veel beter geschreven dan de meeste
van dit soort romannetjes, en de schrijver weet soms opmerkelijk goed de sfeer van
het zenuwsloopende, frivole leven van de uitgaande wereld weer te geven.
Pamela Wynne. Blank en bruin. - Van Holkema & Warendorf, Amsterdam.
(382 blz.) f 2.50 geb.
Een waarschuwing voor Engelsche meisjes om toch vooral niet met een inlander
te trouwen. Joan Mansfield doet het tot haar groot verdriet. Haar landgenooten willen
niets meer van haar weten, en zien haar met den nek aan; als een paria wordt zij
uitgestooten. Wel is 't droevig dat ze het nu juist met haar Mohammed Khan zoo
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

slecht moet treffen, en mij dunkt dat dit ook wel onrechtvaardig is tegenover de vele
goede, fijn beschaafde en zeer ontwikkelde ‘natives’. Maar als 't voorbeeld niet in
allen deele afschrikwekkend was hielp het misschien niet? Natuurlijk gaat Mohammed
Khan na veel kwaad gesticht te hebben maar dood, en kan de arme ontgoochelde
Joan met haar Engelschman trouwen.
Henry Cauvain. De rosse bandiet. - Het Nederlandsche Boekhuis, Tilburg.
Dit is een ‘avonturenrijke speurdersgeschiedenis in Frankrijk van 1845’, en werkelijk
in zijn genre heel aardig en onderhoudend. Een geheimzinnige moord moet worden
ontraadseld. Wonderlijke persoonsverwisselingen, griezelige vondsten in een oud
kasteel met slaapwandelende dames en losloopende, uitgehongerde beren ontbreken
niet.
N.v.K. - B.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Handschriften
II. J.W.F. Werumeus Buning
118
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Al pratende met ...
Victor E. van Vriesland
121
VICTOR E. van Vriesland, dichter, romanschrijver, essayist en auteur van een
tooneelstuk, dat opgevoerd is, en dus géén lid van den Bond van Nederlandsche
tooneelschrijvers; een man, die - hoewel niet genoemd in de Ballade der zielige
makkers van J. Greshoff - toch hoorde bij Buning, Holst, Besnard en Jan van Nijlen,
omdat hij ook den aardschen zegen aanvaardt ‘opgewekt, met beide handen, in
goed vertrouwen zónder na te wegen’.
Zoo heb ik van Vriesland leeren kennen, het eerst in Amsterdam in ‘De Kring’ en
nu hier in Den Haag. Maar toch serieus, een ernstig werker. Onder het praten - eerst
in een stil café, waar we tot den tijd, dat de schouwburgen en concerten beginnen,
zaten te borrelen - dat soms hakkelend ging, moeizaam, alsof hij het vervelend vond
over zichzelf te moeten spreken, hetgeen hij af en toe ook, even wrevelig, zei; onder
het praten dan, was het soms of van Vriesland met zijn gedachten vèr weg was,
weg van het gesprek, dat we voerden, weg van de plaats waar we een exquis, door
hem uitgezocht, diner, nuttigden, tot den tijd, dat andere menschen bij Bosch kwamen
soupeeren.
Van Vriesland is in 1892 te Haarlem geboren. Hij heeft in Den Haag het
Gymnasium bezocht, waar hij naast Nijhoff op de schoolbanken zat en bevriend
raakte met Van Eyck, die in een hooger klas zat. Hij bleef daar tot in de vijfde klasse
en ging toen twee semesters in Dyon studeeren, in 1913 en 1914, in Fransche
litteratuur. Hij wilde toen zijn doctoraal halen, maar de oorlog brak uit en hij keerde
er niet terug.
Tusschen de 5e klasse van het Gymnasium en Dyon nam hij twee jaar lang
privaatlessen bij Johan Andreas Dèr Mouw in oude litteratuur en philosophie. Hij is
bij Dèr Mouw in huis geweest. ‘Aan Dèr Mouw heb ik ontzettend veel te danken, op
elk gebied. Hij was een groote geest.
Toen hij in 1919 stierf, was ik aangewezen als beheerder van zijn letterkundige
nalatenschap; die was zoo uitgebreid, dat ik meer dan een jaar lang werk heb gehad
met het classeeren ervan. Bij zijn dood schreef ik een opstel ter herdenking in De
Beweging. Ik bezorgde de uitgave van het tweede deel van ‘Brahman’; het verdere
nog aanwezige was door hem niet voor publicatie bestemd. Van Eeden, die na Dèr
Mouws dood ongeautoriseerd verzen van hem in De Groene afdrukte, leerde ik
daarbij van een kant kennen, die hem niet siert; ik meen dat ook anderen soortgelijke
ervaringen met hem opgedaan hebben.
Dèr Mouw heeft den grootsten invloed op mijn jeugd gehad en blijft mij als vriend
en leermeester onvergetelijk. Wat een onschatbare leerschool was zijn veelzijdige
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

en critische geest, zijn uitgebreide cultuur en zijn exact en logisch denken. Mijn
ietwat destructieve natuur, die in dien tijd sterk op den voorgrond trad, voelde zich
bizonder aangetrokken door Dèr Mouws agnosticisme en zijn op Schopenhauer en
de Indiërs geïnspireerd pessimisme.
Maar anderzijds onderging ik ook wel de charme van een meer speculatieve
denkwijze, zooals bijv. in de geschriften van Van Konijnenburg tot uiting kwam. De
geweldige hoeveelheid lectuur die ik toen verwerkte, en dat vrij systematisch, - ik
kan er me nu achteraf nog over verbazen, het was meer dan in eenige latere periode,
en legde den grondslag voor mijn heele verdere ontwikkeling. Litteratuur, het
Joodsche vraagstuk, sociale problemen, wat niet al. Ik ben blij, met de na-tachtigers
van nabij te hebben verkeerd in een tijd dat de tachtigers, hoe ook bestreden,
tenminste nog gekend werden, en de Fransche psychologen en symbolisten en
decadenten. Vooral voor het overal opkomend mysticisme had ik belangstelling;
misschien werd al mijn lectuur wel wat teveel vanuit dezen gezichtshoek verwerkt.
Ik herinner me, hoe Paulhans nu verouderd ‘Nouveau Mysticisme’ me trof, en de
toen gangbare combinatie van scepticisme en mystiek b.v. van De Gourmont. Ik
heb den indruk dat de nu opkomende generatie veel minder leest dan toen, mijn
vrienden en ik; dat is ook begrijpelijk en er ligt misschien
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

122
wel een gezonde eenzijdige kracht in, maar zoodoende is hun toch veel verloren
gegaan.
‘Van 1914 tot 1918 ben ik in Rotterdam geweest en daarna in Blaricum. In mijn
Rotterdamschen tijd heb ik in de Mosgroene critiek geschreven, voornamelijk over
Fransche litteratuur, maar ik deed dit ongeregeld’
‘Toen is toch ook uw critiek verschenen op de vertaling van Barbusse's Hel door
Andries de Rosa?’
‘Ja, die critiek heeft veel geschrijf veroorzaakt. Grappig was, dat alleen A.M. de
Jong in een eigen blaadje het met me eens was. Van Campen, Querido en de Rosa
zelf hebben zich er mee bemoeid.
Ook aan De Nieuwe Kroniek heb ik meegewerkt. Daarin heb ik kleine essays
geschreven; grootere opstellen schreef ik in de maandschriften.
In 1915 heb ik als brochure uitgegeven een studie, die in De Nieuwe Gids was
verschenen over den cultureelen noodtoestand van het Joodsche volk. Die studie
zou ik nu anders geschreven hebben; ze is te dogmatisch, eigenlijk te radicaal, maar
het doet me toch plezier, dat ik ze geschreven heb. Ik was de eerste in Holland, die
het gewichtige vraagstuk van de Joden in de litteratuur behandelde, en zelfs nu, na
12 jaar, merk ik nog wel eens bij toeval, hoezeer dat toen is ingeslagen. Daarna
heb ik in 1920 een boekje geschreven: Herman Hana geschetst in zijn beteekenis
als schakel naar een nieuwen tijd, en in 1925 verscheen het tooneelstuk Der
verlorene Sohn’.
‘Hebt u dat stuk in het Duitsch geschreven?’
‘Neen, in het Hollandsch, maar het is in het Duitsch vertaald door verschillende
personen, en ten slotte heb ik het zelf onder toezicht van Georg Kaiser vertaald. Ik
was er lang niet zeker van, maar hij was er van overtuigd, dat het gespeeld kon
worden. In Mei 1925 is het te Frankfort opgevoerd. Het heeft veel succes gehad,
maar daar het kort voor het einde van het seizoen op de planken kwam, is het er
niet lang opgebleven.
Het is in 1925 verschenen, maar in 1920 in twee weken tijds geschreven. Voor
mijn gevoel is het niets meer. Ik heb er nooit erg achterheen gezeten om het
opgevoerd te krijgen. Die opvoering is voor mij heelemaal een uitstapje geweest,
een zijsprong. Tooneel ligt me niet. Toch ben ik blij geweest, dat het gespeeld is,
omdat ik van de regie enz. veel geleerd heb’.
‘Hebt u de repetities bijgewoond?’
‘Ja, ik heb een stuk of zes, zeven repetities meegemaakt. Een buitengewoon
prettige tijd, en de samenwerking met den regisseur was alleraardigst’.
‘Hebt u desondanks geen roeping voor het tooneel?’
‘Ik heb er groote belangstelling voor, maar wat mezelf betreft geloof ik niet, dat
er wat voor mij van komen zal.
In Januari 1926 heb ik mijn roman: Het afscheid van de wereld in drie dagen,
voltooid. Ik heb er zes jaar, van 1920 tot '26, over gewerkt’.
‘Is het heelemaal fantazie?’
‘Ja, ja, wat bedoelt u? Het geraamtetje, de intrigue is geconstrueerd, niet het
psychologische’.
‘Heeft u goede critieken gehad?’
‘Ik heb een vrij goede pers’.
Weer zweeg Van Vriesland. Wachtend keek ik op om mijn aanteekeningen te
vervolgen.
‘Ik ben een buitengewoon ondankbaar object. Drinkt u eens uit. Rookt u niet?’
Lachend dankte ik en zei: ‘Vertelt u verder’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

‘Het is niet prettig over jezelf te praten... Ik ben een langzaam werker; bovendien
ga ik niet gauw tot publicatie over. Ik was blij, dat het boek af was, dat alles achter
den rug was. Ik zou het nu niet meer zoo schrijven, ik vind het te lyrisch. Een ideaal
van vorm zijn voor mij de novellen van von Kleist. De stijl moet zakelijk en naakt
zijn. Dat zou ik willen! Mijn schrijven is een strijd tegen een te lyrischen inslag. Dat
is ook een oorzaak, dat ik langzaam werk’.
‘U hebt dus uw ideaal nog niet bereikt?’
‘Neen. Ik vond dat boek te veel van binnen-uit geschreven, er is een teveel aan
psychologie. Proust bewonder ik als psycholoog en om zijn levensgevoel, maar ik
geloof dat hij als prozaïst tot het verleden hoort; bij Dostojefski is het knappe, dat
de psychologie bijna uitsluitend plastisch, van buiten af, gegeven wordt. - Toch ben
ik blij met het boek, waarin door de jaren zoo een groot stuk van mezelf is gaan
zitten, en waarin ik een eenheid heb zoeken te bereiken ondanks een techniek, die
de dingen op één plan filmsgewijs naast elkaar zet. Ieder mensch moet een alibi
hebben. Mijn boek is mijn alibi, waarmee ik zeg: ík was daar niet, in dit ontoereikende,
verwerpelijke leven. Ik was hier’. ‘Was de heele opzet klaar?’
‘Ja; ik heb aanteekeningen gemaakt en toen ben ik dadelijk in het net gaan
schrijven. In dat opzicht werk ik wel makkelijk, maar ik heb weerstanden te
overwinnen’.
‘Wat bedoelt u daarmee?’
‘Ik kan me niet forceeren. Als ik aan gedeelten kom waarbij het niet vlot, laat ik
het werk liggen. Dan schrijf ik niet verder en ben er mee bezig in mijn hoofd tot het
gaat’.
‘Werkt u op het oogenblik aan iets?’
‘Ik werk jaar en dag, langzaam. Ik heb iets van het exacte van de wetenschap in
me door mijn opleiding bij Dèr Mouw; een remmende zucht naar volledigheid. Allerlei
ligt on-af. Ik ben b.v. allang bezig aan een studie over Paul Valéry. Dien heb ik van
het begin af bewonderd. Daar vind ik alles in wat ik zoek in poëzie. Hij is een
ongelooflijk geniale kerel. Ik zet die dingen te groot en te uitvoerig op. Ook ben ik
bezig aan een opstel
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

123
over het woord. Dat opstel is bedoeld als een algemeene inleiding op Paul Valéry,
maar daarvan heb ik het losgemaakt. Dat is bijna af. Ik heb het in aanteekeningen
liggen, maar ik heb geen behoefte om er een opstel van te draaien 1) . Het is eenvoudig
een gevoel van belemmering’.
‘Waarom hebt u nooit uw verzen gebundeld?’
‘Dat ik dit niet gedaan heb is geen valsche bescheidenheid, geen romantische
verachting voor het publiek, maar een onzekerheid over de keuze. En het besef,
dat een selectie uit werk over bijna twintig jaar meer een ontwikkeling dan een geheel
zal uitbeelden. Dat is voor mij een groot bezwaar. Greshoff, in zijn “Geschiedenis”,
betreurt dat mijn verzen niet gebundeld zijn, Nijhoff en anderen dringen er al zoo
lang op aan; maar ik kan het niet helpen, ik ben op dat punt nu eenmaal wat tobberig
en stel het steeds weer opnieuw uit. - Misschien in het najaar ...’
‘Hebt u veel ongepubliceerde gedichten liggen?’
‘Het meeste is al verschenen. Ik publiceer van mijn 17e jaar af en debuteerde in
De Nieuwe Gids. Ze zijn meestal een jaar, minstens, soms jaren nadat ze geschreven
zijn, gedrukt. Als ik ze moest bundelen zou ik verschillende niet opnemen’.
‘Hebt u misschien een onuitgegeven gedicht, waarvan ik mijn lezers den primeur
mag geven?’
‘O jawel, hier is er een’ 2) .
‘Welke invloeden hebt u ondergaan?’
‘Voor zoover ik kan nagaan voornamelijk van Van Oudshoorn voor mijn roman.
Op mijn algemeene vorming en mentaliteit heeft Dèr Mouw veel invloed gehad. En
dan Verwey en De Beweging. Voornamelijk door Piet van Eyck en Greshoff ben ik
op Verwey gewezen in een tijd, dat ik te décadent, te veel aestheet en “Schöngeist”
was om hem te waardeeren, zoo omstreeks mijn achttiende jaar, en langzamerhand
heb ik een ongelooflijk groote bewondering voor hem gekregen.
Verwey heeft nooit persoonlijk invloed op me gehad. Ik heb hem ééns gesproken
na den dood van Dèr Mouw in 1919. De invloed van Verwey kwam door zijn werk.
Wat een monumentale boeken zijn zijn bundels proza. Op de tegenwoordige
generatie heeft hij weinig invloed en indirect heeft ze veel aan hem te danken. Denk
maar aan al dat gepraat over zelftucht en gebondenheid.
Verwey was de eerste vernieuwer na '80. Hij is weinig aantrekkelijk voor jonge
litteratoren; zijn invloed was lang niet altijd gunstig, en hij heeft verscheidene tweedeen
derderangs verschijningen overschat, maar hij is toch geweldig. Een man van
zijn klasse zou in het buitenland een eerste plaats innemen, ook bij de jongeren’.
‘En van de buitenlanders?’
‘Ja, dat is natuurlijk heel moeilijk te zeggen. Ik heb in 1916 en 1917 aan een studie
over Goethe gewerkt. Daar heb ik indirect veel aan gehad. En doordat het
samenhangt met mijn werkwijze heb ik me aangetrokken gevoeld tot Flaubert. Zijn
levenshouding: de strijd om den vorm, is iets dat ik zelf noodzakelijk gevonden heb.
In twee soorten kan men de litteraire schrijvers verdeelen: de types als Stendhal en
die als Flaubert, beide levende menschen, die uit een overvol leven schrijven. Bij
Stendhal kwam zijn kunst voort uit een levensvolheid, terwijl het bij Flaubert een
religie was, waar hij iederen dag mee worstelde, en die zijn leven absorbeerde.
Het verschil is het vormprobleem, dat nu weer actueel is. In de heele geschiedenis
van de Fransche litteratuur is de romantische strooming van een ongebonden
levensvolheid. Daarvoor staat het schrijven op hetzelfde plan als de andere
1) Een gedeelte van deze aanteekeningen diende als grondslag voor een bijdrage in een
binnenkort bij A.A.M. Stols te verschijnen bundel Hommage à Paul Valéry.
2) Door 'n vergissing van den zetter is dit gedicht hier niet ingelascht. De lezer vindt het op blz.
137 van dit nr. (Red. D.G.W.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

levensuitingen. En daartegenover stel ik een categorie van schrijvers, die, ja, hoe
zal ik het zeggen, alleen leven in hun werk als b.v. Flaubert. 't Is het oude
onderscheid, 't probleem tusschen leven en dichterschap’.
‘Ziet u in de Hollandsche litteratuur, waar u midden-in staat, uitzichten?’
‘Omdat ik er midden-in sta is het juist zoo moeilijk. Ik sta als generatie tusschen
die van 1910 en de jongeren in. Critisch en essayistisch moet er een beïnvloeding
zijn door het algemeen cultuurleven van den tijd. Dat gebeurt niet. De critiek is niet
in goede handen, zelfs niet bij de voortreffelijksten. Denkt u bijv. eens aan Jacques
Rivière. Waar in Holland vindt ge zulk een geboren leider der jongeren, een man
die een werkelijk feilloos zintuig had voor het ontdekken van toekomstwaarden in
het allermodernste werk. (Kent u zijn correspondentie met Antonin Artaud?) En wat
een uitnemend tijdschriftleider is in hem verloren gegaan! En waar vindt u in Holland
een Willy Haas, ongetwijfeld de diepste in West-Europa levende essayist? Waar
een criticus van het kaliber van Thibaudet, met een dergelijke breed opgezette
cultuur-analyse, een dergelijk begrip voor wezen en rhythme en vorm zoowel van
proza als van verzen, een zoo wijsgeerigen opzet bij een zoo oorspronkelijken kijk,
die nu eens ethno-psychologisch, dan weer historisch of sociaal, maar steeds
belangwekkend verdiept en verklaard wordt. Na jaren heeft Pom Nijhoff in de groote
pers iets goeds tot stand gebracht. Litteraire critiek moet de dingen zien in het raam
der maatschappelijke stroomingen en botsingen, der vormtraditie, der ethnologische
invloeden en dergelijke. Ik denk me iets in den geest, zooals Huizinga over
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

124
de middeleeuwen schreef. Zoo zou ik willen, dat het was. Dat doen de allerbesten
niet’.
‘Wie zijn de allerbesten?’
Op het oogenblik wordt er door de jongeren niet genoeg gewerkt. Ze staan te
veel onder den invloed van een genialen kerel als Marsman. Maar Menno ter Braak
kan goed worden. Het is jong en vaak onbeholpen werk, maar een stukje als over
Cocteau, of Jaarsma, daar zie ik wat in. Het is een veelzijdige jongen, die vorig jaar
een diepgaand artikel over Dèr Mouw heeft geschreven.
Den Doolaard in Den Gulden Winckel over Engelsche litteratuur is goed
georiënteerd. Het is heel aardig en uitmuntend geschreven.
Over dat goed georiënteerd zijn bedoel ik nou ...
Ja, het is zoo jammer, een man als Van Eyck met zoo'n geweldige belezenheid
en cultuur staat nog te veel in de Bewegingsfeer om voor onze generatie nuttig werk
te doen, en voor het groote publiek is hij onleesbaar. Hij kan wel proza schrijven;
dat bewijst zijn bundel Opgang.
Coster daarentegen schrijft soms mooi proza, maar mist de breede cultuur van
Piet van Eyck. Hij zegt kranige dingen en gaat diep in op de psychologie, maar
overziet niet genoeg. Te vaak vervangt bij hem een futlooze fraseologie het denken
en stelt hij, utilistisch, de litteratuur in dienst van een geestelijke hygiëne, waardoor
hij haar autonomie bedreigt. Dan werkt hij wel eens smaakbedervend, vooral op het
groote volksuniversiteits- en onderwijzerspubliek dat hem veel leest. Die kant komt
ook sterk in zijn gesprek met Lefèvre naar voren. Men heeft soms het gevoel dat
zijn cultuur te weinig op zelfonderzoek berust en teveel op wat zijn boekhandelaar
hem toevallig thuisstuurt. Maar daar staat tegenover, dat hij intuïtief soms prachtige
karakteristieken vindt.
Dan moet ik Binnendijk nog noemen voor zijn inleidend essay bij den bundel De
Spiegel van Herman van den Bergh. En over tooneel Jobs Buning, een van de heel
weinigen in Holland die daar sjoege van heeft. Een tijdlang was Nico Rost uitnemend
op de hoogte van nieuwe Duitsche litteratuur, en nu nòg wel meer dan de meesten,
maar hij kan niet schrijven. Dat zal wel liggen aan zijn journalistieke plichten.
Overigens een jongen, die buitengewoon op de hoogte is op zijn gebied en een
poging deed tot betere oriënteering.
‘En als slot een algemeene conclusie: het critisch werk is te psychologisch, te
weinig in het raam van den tijd en de algemeene ontwikkeling in verband met andere
stroomingen van dezen tijd’.
Na den maaltijd hebben we ons gesprek voortgezet en ik vroeg bij een geurig kopje
koffie:
‘Wie vindt u van de jongeren de belangrijkste, en ziet u perspectieven?’
‘Ik vind natuurlijk onder de menschen van mijn leeftijd of daaromtrent Holst het
grootst. Dat is de werkelijk geboren mysticus van de generatie. Hij is monomaan,
die zich op eentonige wijze herhaalt, die zóózeer door één ding bevangen is en
heelemaal gegrepen door iets, dat hem zóó vervult, dat hij alleen maar hetzelfde
kan zeggen. Een, die door gebrek aan waarneming en ervaring uitsluitend leeft in
eenzelvig gestamel, evenals alle mystici bevangen in autistische denkvormen, zich
afsluitend tegen de correctie der realiteitservaring. Hier is de Dichter weer de geboren
ziener: een illuminé, een initié, van één enkel idee bezeten. Een woordenschat van
geringe uitbreiding, veel herhalingen. Een naar binnen gekeerde blik, zonder
belangstelling voor de buitenwereld en “gezond” gevoel voor de “werkelijkheid”. Aan
den anderen kant geloof ik, dat Holst ten einde is. Zijn invloed is fataal, maar dat
doet niets af aan zijn grootheid Over Nijhoff zeg ik liever niets. Dien ken ik persoonlijk
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

te goed, van de schoolbanken af. Alleen geloof ik, dat Nijhoff, als hij niet in staat
mocht zijn om zich van binnen om te gooien en te vernieuwen, een hoogtepunt van
den verleden tijd en niet van den komenden is. Hij moet opeens een nieuw mensch
worden. Hij staat, meer persoonlijk dan litterair, aan invloeden bloot, heeft zich nog
niet gevonden. Nu is het dus juist de groote vraag of hij zich zal vinden: of hij aan
het eind staat of aan het begin.
Wat Jacq. Bloem betreft, wiens werk ik buitengewoon gewaardeerd heb, hij heeft
zich technisch vastgelegd aan den vorm en hij houdt zich daaraan, zoodat hij geen
gelegenheid heeft om zich te vernieuwen. Evenmin Besnard, dien ik overigens óók
zeer bewonder. Nijhoff wèl. Hij moet zich vernieuwen, anders is hij over tien jaar
verouderd. Holst als mysticus is van alle tijden.
Buning ontroert me persoonlijk buitengewoon. Hij is iemand die buiten de kunst
en buiten het leven staat en toch erin. Hij trekt zich uit het leven terug naar een
nieuw leven. Zijn kunst staat niet abstract buiten de wereld. Van Holst gaat een
persoonlijke ontroering uit het cosmische, van Buning uit het menschelijk hart in dit
leven.
Van de jongsten wil ik niet te veel zeggen. Ik voor mij vind Marsman, Slauerhoff,
den Doolaard, Donker, van Elro en soms Campert ongetwijfeld, de een meer de
ander minder, elk op zijn wijze begaafd en veelbelovend. En toch... Ik kan het niet
helpen, hoewel ik heel veel waardeer, vind ik er toch soms iets dilettantigs in. Niet
bij de jonge Duitschers. Tusschen twee haakjes, als ze hier smalend spreken over
de Duitsche expressionisten, blijkt het dat ze de goede niet kennen. Wèl, - om ons
nu even niet alleen tot de poëzie te bepalen - wèl Edtschmidt en Hasenclever en
Stern-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

125
heim en Toller, maar niet of nauwelijks Brecht, Bronnen, Kafka, Kaiser’.
‘U dwaalt af’.
‘Ja... Nu dan. Binnendijk is in de gevaarlijke leerschool van Marsman en daarbij
gehandicapt door een verfijnde vrouwelijke gevoeligheid. Marsman zelf heeft meer
critische impulsen. Als hij minder graag de brug wou zijn tusschen heden en toekomst
zou het beter wezen. Marsman is een briljante jongen met groote gaven, die
doodloopt in de zucht om briljant te zijn, om programmatisch te wezen, om een
manifest te zijn en op het peil te staan van buitenlandsche stroomingen. Ongetwijfeld
heeft hij buitengewoon knappe dingen gedaan.
Henrik Scholte schrijft soms aardige stukjes over tooneel in de Groene. Kelk heeft
onlangs in De Vrije Bladen een keurig artikel geschreven: “Kunst en Samenleving”.
Als dichters kun je van de jongeren zeggen: een begin. Dat is een groote lof. En
wat doet het er dan toe, hoeveel ervan blijvend is. Slauerhoff is wel een van de
begaafdsten. De inhoud van zijn verzen is ouderwetsch-romantisch, ik zou zeggen:
voor-'80-romantisch. Wat boeit is zijn gewaagd moderne techniek. Bij hem heb ik
den invloed van Dèr Mouw gevoeld. Slauerhoff is precies het tegenovergestelde
van Janie Holst. Hij heeft een uitgebreide woordenschat en plastisch uitgesproken
gedachten, een mensch, die zich door het aardsche leven als aardsch mensch
ontroerd voelt.
De vorm van zijn verzen is technisch merkwaardig. Het is een hondsche,
onachtzame en brutale wijze van kapot maken van den bestaanden vorm en toch
maakt hij gebruik van dien vorm. Pom Nijhoff is daarmee begonnen door het maken
van sonnetten, die tegen de traditie in waren, maar toch zocht hij weer den vorm.
Slauerhoff heeft den vorm nog meer kapot gemaakt. Het zuivere vormbesef van
bijvoorbeeld Bloem is door Slauerhoff verkracht, verwrongen, tot een lachspiegel,
een caricatuur.
Dat Jacq. Bloem geen sonnetten heeft geschreven trof me. Zijn heele generatie
heeft het gedaan. Sonnetten zijn een krampachtige samenvatting van een eruptief
gevoel. Dat had Jacq. niet; hij had meer het elegische en daarom heeft hij ze
misschien niet geschreven’.
* * *
Laat, heel laat, tot diep in den nacht hebben we zitten praten over allerlei op van
Vrieslands kamer bij een glas roode port, en door de donkere nachtstraten ben ik
moe naar mijn kamer terug gewandeld.
G.H. PANNEKOEK Jr.
DEN HAAG, 18/19 April 1927.
Scherts en ernst in de oden van Horatius
‘Aere Perennius’, door C.P. Burger Jr - Den Haag, Martinus Nijhoff,
1926.
GESLACHTENLANG is er reeds gedebatteerd over de vele vragen, deels aan den
weg liggend, deels vernuftig gevonden, ons door Horatius zijns ondanks ter oplossing
nagelaten. Maar één vraag, die feitelijk aan al de anderen vooraf behoorde te gaan,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

leef onbesproken: doet men een dichter geen onrecht, met details op te sporen,
die hij zelf achterwege liet?
Horatius had, toen hij zijn werk publiceerde, er volkomen besef van, dat het
belangstelling zou vinden buiten den kring van zijn bekenden, zelfs buiten den tijd
die de zijne was. Toch heeft hij in het geheel niet de moeite genomen om de situaties,
waar vele zijner oden hun ontstaan aan danken en waarover ze zinspelingen
bevatten, door toevoeging van een verduidelijkend woord begrijpelijker te maken.
Dat hij dit naliet en zoo het werk, waaraan hij jarenlang al zijn zorg besteed had,
schijnbaar een slechts kortstondige levensmogelijkheid liet, kan geen achteloosheid
geweest zijn. Integendeel, dit had zijn reden, welker gegrondheid wordt bewezen
door het feit, dat zijn gedichten ook zonder commentaar de eeuwen overleefd
hebben.
Zoomin als het immers tot de waardeering iets kan bijdragen of de lezer weet,
wie het eigenlijk zijn, die achter schuilnamen als Glycera, Lalage of Thaliarchus
bedoeld zijn, zoomin maakt het voor de aesthetische gewaarwording iets uit, of men
de ware aanleiding kent, die den stoot tot de wording van een gedicht gaf. Een
dergelijke afleiding van de aandacht zou zelfs alleen deprimeerend kunnen werken.
Wie bijvoorbeeld, die door den prachtigen inzet van I 9 is gepakt:
Vides ut alta stet nive candidum
Soracte, nec iam sustineant onus
Silvae ......
zal ook maar een oogenblik behoefte voelen om na te gaan, waar de berg met dien
prachtnaam nu precies ligt en vanwaaruit Horatius hem zoo indrukwekkend kan
gezien hebben, om daarna het dilemma te ontdekken of het Horatius of de
toegesprokene is, die dien schoonen aanblik voor zich heeft?
Niets is voor den lezer meer noodzakelijk om in de stemming van een gedicht te
blijven, dan dat hem de vrijheid gelaten worde om het weinige zakelijke, dat daarin
onuitgesproken blijft en dat toch zijn vluchtige taak als ijl-gehouden achtergrond
heeft, zelf, adaequaat aan zijn wensch van het oogenblik, er bij te phantaseeren.
Dit is een vanzelfsprekend recht, waar elk schoonheidzoekend lezer onbewust
gebruik van maakt. Het is de vrijere, a-historische
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

126
geesteshouding, die zelfs van een heldere afwerking dier bij-gedachten al van te
voren afziet. Daarom kunnen ook de resultaten van het feiten-onderzoek de bekoring
die de gedichten hebben in geenen deele verhoogen.
Maar de tijd heeft gemaakt, dat Horatius niet alleen een dichter, doch ook een
dichter uit een ver verleden is. Hij en zijn werk zijn zoodoende een stukje
geschiedenis, fragmentarisch te herbouwen aan de hand van zinspelingen, door
scherpzinnige analyse apart gezet. Langs dezen weg krijgt ook de historicus het
recht, beslag op den dichter en diens geesteskinderen te leggen, op dezelfde wijze
als een stadsbeschrijver de voorstelling van de Nachtwacht in zijn studie betrekt.
Voor hem die de gedichten genieten wil, is bij een dergelijk onderzoek niets te
vinden, maar wie behoefte heeft, door de oden heen den dichter te zien leven, dat
wil dan zeggen, afziende van zijn dichterschap, in hem den man van zijn tijd te
herkennen, vergenoegd en geplaagd als wij, door de vreugden en de besognes van
elken dag, wie dus in hem benaderen wil den kant, dien we allen met elkander
gemeen hebben, hem kan het weervinden van de vele gegevens een aanlokkend
tijdverdrijf zijn.
Voor dezen, historisch aangelegden, is het mooi uitgegeven boekje over Horatius,
door den historicus Dr. C.P. Burger geschreven.
Gegroepeerd, deels naar hun onderwerp, deels als ‘gedichten aan vrienden
gericht’ of ‘gedichten aan Maecenas’, worden hier verschillende oden uit de eerste
drie boeken samengebracht, terwijl aan enkele uit het vierde boek een afzonderlijk
hoofdstuk is gewijd.
Daarbij een rijkdom aan gegevens, door deze allen opgebracht, vele der
opvallendste conclusies, waartoe ze voerden, geponeerd door den een, door anderen
bestreden; dwaze en geestige uitwegen, door het voorgeslacht noodzakelijk geacht;
hier en daar de naklank van een fellen trap, door een enkel Horatiuskenner in zijn
nood van niet meer heen of terug te kunnen, gegeven tegen de deur, die voor elk
onbevangene open stond, maar die hij voor zich onder de heftigheid der redeneering
dichtgekletst had (blz. 25, 171, 201!); dan de vermoedelijke dateering der gedichten;
exacte detail-studies, die hier en daar tekstmoeilijkheden doen geboren of ontdekt
worden, waarbij Dr. Burger dikwijls scherpzinnig gevonden wijzigingen voorstelt
(b.v. bij III 30, blz. 286 en IV 13, blz. 301, maar blijft hier toch de herhaling illius illius
niet, van aesthetisch oogpunt uit, de meer bevredigende?); dit alles bieden de
commentaren, die de zes-en-zestig daarbij behandelde oden tot een studie van
driehonderd-dertig bladzijden deden uitgroeien.
Eén bezwaar kwam onder het lezen meermalen bij mij op: kent Dr. Burger aan
Horatius niet te weinig phantasie toe? Gaat hij, die door een reeks van werken over
de geschiedenis van het zeerecht en over episoden uit de Romeinsche historie
heeft getoond hoezeer hij, jurist en classicus, in beide studiegebieden historicus is,
hier, door zijn voorliefde gedreven, niet eenigermate de rechten, die de historie op
den dichter heeft, te buiten, door bij hem te veel uit facta en te weinig uit fictie te
laten voortkomen? Moet bijvoorbeeld Horatius de geestigheden die hij bij
drinkfestijnen ten beste geeft, perse eerst van de feestgenooten gehoord hebben
en dus feitelijk alleen in versvorm naverteld? (I 27, 38, II 11, III 14, 19). Is hij au fond
toch slechts een kroniekschrijver, dat Dr. Burger bij I 27: Natis in usum Laetitiae
scyphis, mag opmerken: ‘Was hij zoo'n krachtige, imponeerende persoon, dat hij
bij zulk een rumoer binnenkomende, met een paar verzen de rust wist te herstellen?
En vloeiden onder die omstandigheden de strophen hem maar zoo van de lippen?
Of moeten we ons de zaak zoo denken, dat hij toen wel in proza zal gesproken
hebben, maar later ... etc.’ (blz. 23).
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Evenmin lijkt het mij zoo consequent noodig, dat bij Horatius de overgang van
een gedachte naar een andere gemotiveerd wordt door hem als reageerend op
andermans brieven te teekenen (I 4, 7, 9; II 3, 10). Want waarom was de fortuin dan
zoo onbillijk dat ze ons de brieven in dichtvorm van deze wèl-begaafden weer liet
verloren gaan? En wat motiveert bij den eersten briefschrijver die vrijheid van
gedachten? Want eens moeten ze toch hun correspondentie geopend hebben. Hier
schuilt een moeilijkheid als die, omtrent de eerste kip en het eerste ei. Een
aantrekkelijk gevaar lijkt er in deze opvatting te liggen, in dezen zin, dat ze - toch
slechts als fata morgana - nieuwe gebieden voor onderzoek lijkt te openen. Want
van hieruit is het voor een historicus slechts één stap om tot de vraag te komen:
hoe zagen die verdwenen gedichten van de vrienden er uit? Omtrent hun inhoud
doet Dr. Burger zelf meermalen uitvoerige veronderstellingen, één keer zelfs over
hun vorm, namelijk, omtrent een klacht door Vergilius aan Horatius geschreven naar
aanleiding van den dood van zijn vriend Quintilius. Hier zegt hij: ‘Kan dit een gedicht
geweest zijn? Ik zou het niet durven zeggen. Wij prozamenschen kunnen ons zoo
moeilijk voorstellen, dat men bij heftige smart zijn gevoelens in verzen gaat
uitdrukken; bij dichters ziet men dat toch dikwijls’ (blz. 156).
Samenvattend kunnen we dit boek, dat van een groote belezenheid en veel eigen
gedachten op het gebied der Studia Horatiana getuigt, met overtuiging aanbevelen
aan allen, die zich voor de entourage der gedichten interesseeren en die niet
bevreesd hoeven te zijn, dat hun stemming voor de gedichten verloren gaat, bij het
aanhooren van de vele, eens
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

127
hevige, nu welhaast vergeten debatten, door Dr. Burger, dikwijls in rake schetsen,
weer vastgelegd. Tenslotte nog een kleinigheid. Als Horatius, op zoek naar een
bijnaam voor zijn meisje, in het Latijn de gewenschte streeling, naar klank en
beteekenis, niet in één woord vereenigd vindt en hem daarom aan het Grieksch
ontleent: ‘Glycera’, is dan ‘Zoetje’ (blz. 7) daar in het Hollandsch wel een
gelijkwaardige weergave van?
H. OLDEWELT
Nederlandsche litteratuur in Italie
Wij geven hierbij een vertaling der beide inleidingen van de groote Nederl. anthologie,
welke dezer dagen bij Stock in Rome verschenen is.
I
HET doet mij genoegen, bijzonder veel genoegen zelfs, dat de uitgever, de heer
Alberto Stock, zich de belofte heeft herinnerd, die ik hem gedaan had om dit boek
bij het Italiaansche publiek in te leiden en aan te bevelen. Om verschillende redenen,
die ik nader uiteen zal zetten, doet het mij genoegen. In de eerste plaats, omdat
een dergelijk boek in Italië ontbrak. De hedendaagsche Nederlandsche en Vlaamsche
letterkunde is hier onbekend, terwijl slechts heel enkele Italianen de Nederlandsche
taal kennen. Zij, die het boek aandachtig lezen, zullen bemerken, dat het wel de
moeite waard is de dichters en schrijvers te leeren kennen, waarvan men hier met
smaak gekozen en met liefde vertaalde fragmenten bijeenvindt.
Zonder zich in hoogere politiek te verdiepen, lijkt het mij nuttig andere volken te
leeren kennen, vooral die, welke op het gebied van de moderne beschaving zóóveel
tot stand hebben gebracht als het Nederlandsche.
Wat mij betreft, ik vind het uitstekend, dat men zijn gezichtsveld tracht te verruimen.
Door ver om zich heen te zien wordt men niet alleen minder oppervlakkig en
provinciaal, maar het is ook eene goede manier (misschien wel de beste) om zelf
beter te worden begrepen in het buitenland: anderen waardeeren om zelf te worden
gewaardeerd.
Laat ons deze schrijvers nader bezien. In sommige opzichten zullen wij voor een
gapende kloof staan. Maar het zijn kunstenaars en door de kunst zullen wij punten
van overeenkomst vinden. Het groote verschil in levenswijze, beschaving en
geschiedenis valt opeens weg. Wij loopen langs een rechten weg en bereiken weldra
onze bestemming. Wij bevinden ons in het centrum van het land, in het hart van
Holland, in de huizen van de Hollanders, temidden van hun geest.
Dit is wel de voornaamste reden, waarom ik dit boek aanbeveel. - De tweede
reden is de vertaler: Giacomo Prampolini. Door de bescheidenheid van dezen jongen
man ben ik genoodzaakt iets meer van hem te vertellen. Prampolini, die deze
vertalingen
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

GIACOMO PRAMPOLINI
uit het Nederlandsch voor ons gemaakt heeft, bezit groote verdiensten. Door zijne
buitengewone begaafdheid om talen te leeren, heeft hij zich niet alleen de klassieke
en de meest voorkomende moderne talen eigen gemaakt, maar bovendien nog vele
andere, dikwijls met inbegrip van hunne dialecten; zooals b.v. uit dit boek blijkt kent
hij Friesch, een taal, die de meeste Nederlanders zelfs niet verstaan. Hij kent bijna
alle Europeesche talen, benevens vele Oostersche, zooals het Arabisch, Perzisch
en Hebreeuwsch. Eenigen tijd geleden vond ik hem zelfs aan de studie van eenige
negertalen. Hij bezit tevens een goeden smaak, een meer dan gewone kennis van
het Italiaansch, waardoor het hem mogelijk is de fijnste schakeeringen met een
persoonlijk schrijverstalent weer te geven; hij bestudeert de talen om tot de
verschillende letterkundes door te kunnen dringen. Een zoo begaafde jonge man
zou meer bekend, gewaardeerd en voor ons werkzaam moeten zijn. Daarom neem
ik deze gelegenheid waar om zijne bescheidenheid geweld aan te doen en zijne
verdiensten in het licht te stellen. Hoe zouden wij onzen tijd beter kunnen besteden
dan door de Italianen en de buitenlanders
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

128
te wijzen op onze landgenooten, die dit werkelijk verdienen? In Nederland wordt
Prampolini al naar waarde geschat, althans door degenen, en hun aantal is veel
grooter dan men zou denken, die op de hoogte blijven van de Italiaansche
letterkunde. Nu behooren ook de Italianen hem hunne opmerkzaamheid te schenken.
- Naar aanleiding hiervan wilde ik zeggen, hetgeen tevens de derde reden is waarom
ik dit boek met deze korte inleiding aanbeveel, dat ik hierdoor mijn plicht als
Italiaansch schrijver tegenover Nederland tracht te vervullen. Wij moesten meer
aandacht aan dat land schenken en het met meer dankbaarheid beschouwen. Wij
beklagen er ons dikwijls ten onrechte over, dat wij in het buitenland zoo weinig
bekend zijn. Ik geloof, dat dit niet juist is. Ook klagen wij erover, dat onze boeken
buitenslands niet worden gelezen. (Men zou zich veeleer moeten afvragen, waarom
men ze in Italië zelf zoo weinig leest). Wat er ook van deze klachten waar moge
zijn, op Nederland althans slaan ze niet. Het Nederlandsche volk, dat met Italië geen
betrekkingen van nabuurschap heeft, noch gemeenschappelijke belangen op politiek,
geschiedkundig of godsdienstig gebied, en dat door zijne aardrijkskundige ligging
en uitgebreiden doorvoerhandel reeds genoodzaakt is drie talen te leeren, bestudeert
en leest in grooten getale de Italiaansche taal en letterkunde. De Italianen, die
Holland hebben bezocht, zullen verbaasd hebben gestaan zoovele menschen te
ontmoeten, die niet alleen onze geschiedenis, maar ook onze letterkunde goed
kennen. Tot de uitbreiding der studie van het Italiaansch heeft de laatste twintig jaar
zeker bijgedragen het verblijf aldaar van een Italiaan, wiens naam ik niet kan nalaten
hier in herinnering te brengen en aan dit werk van intellectueele toenadering te
verbinden: den naam van Romano Guarnieri, den apostel van Italië in Nederland.
Maar het werk van een apostel, hoe warmvoelend en kundig hij ook wezen moge,
zooals ongetwijfeld met den heer Guarnieri het geval is, dit werk zou niet voldoende
zijn geweest, als daartoe niet hadden medegewerkt de welgezindheid en de liefde
van de Hollanders voor al wat Italië betreft: voor de Italiaansche zon zoowel als voor
hare letterkunde, voor haar karakter en hare geschiedenis, voor hare ziel en hare
kunst. Het Italiaansche volk zou inderdaad ondankbaar en onverstandig zijn, als
het daarmede geen rekening hield en als het niet begon met te erkennen, dat de
Nederlandsche letterkunde ons totaal onbekend is. De bekendste Nederlandsche
schrijver in Italië is Couperus, van wien alle Nederlanders zeggen, dat hij de minst
Hollandsche schrijver is. - Ik vermoedde dan ook, dat er in Nederland nog wat anders
was dan Couperus en Multatuli; de lezing van Prampolini's vertalingen heeft er mij
van overtuigd. Niet dat ik alles mooi vind; wat mij betreft zou ik hier en daar wat
weggelaten hebben. Ik denk, dat elke lezer van deze anthologie er naar eigen smaak
een uittreksel uit zal maken. Prampolini heeft ons dan ook verzekerd zijn
persoonlijken smaak te hebben gevolgd. Daarin heeft hij groot gelijk. Hoe zou men
anders eene bloemlezing kunnen samenstellen? Het is evenwel onnoodig hier mijne
sympathieën en antipathieën nader uiteen te zetten; bovendien zou het niet van
goeden smaak getuigen. De hier bijeenverzamelde Nederlandsche schrijvers zijn
nu onze gasten; als zoodanig willen wij ze begroeten, anders niet.
Met deze voorrede roep ik allen een hartelijk welkom toe.
GIUSSEPPE PREZZOLINI
II
Door deze bloemlezing hoop ik aan degenen, die er gebruik van willen maken, het
middel te hebben verschaft om eenigszins op de hoogte te komen van de
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Nederlandsche en Vlaamsche letterkunde. Tevens hoop ik een ‘levend’ boek te
hebben samengesteld zonder in een droge opsomming van kritische en
bibliografische bijzonderheden te zijn vervallen.
Bij de keuze en de inleiding van deze schrijvers heb ik mij onafhankelijk van het
oordeel der kritici betoond; vooral ten opzichte van de publieke opinie in de beide
landen heb ik mijne onafhankelijkheid willen behouden. Zonder moeite heb ik mij
op het standpunt gesteld van een buitenlandsch lezer, die alles met eigen oogen
van verre beschouwt en, doordat hij goede en mooie dingen ziet, den wensch voelt
opkomen ze nader tot zijne landgenooten te brengen, terwijl hij zich daarbij laat
leiden door den smaak, dien hij door zijn landaard met hen gemeen heeft. In dit
bepaalde geval is de Italiaansche smaak dikwijls zeer verschillend van den
Hollandschen; tot de wederzijdsche kennismaking zou ook eene keuze op een
grondslag van tegenstellingen niet baten. - In zooverre het een bepaald doel en het
resultaat van samenstellingen in zich vereenigt, is eene bloemlezing altijd
fragmentarisch, een brok uit een gaaf geheel, zoodat ik bij het maken van deze
anthologie vele schrijvers heb moeten weglaten.
Van deze noodzakelijke of opzettelijke weglatingen wil ik rekenschap geven,
omdat de lezer dan beter zal begrijpen welke waarde hij aan mijn boek moet hechten
en ook omdat ik mij wil rechtvaardigen tegenover de Nederlandsche en Vlaamsche
schrijvers, die Italiaansch kennen en dit zijn er verscheidene) en tevergeefs hun
naam in mijn boek zullen zoeken. Door mijne keuze ontbreken alle roman- en
novellenschrijvers van de naturalistische richting en dat zijn er zeer velen, zoowel
mannen als vrouwen: het Nederlandsche naturalisme is naar onzen smaak eene
nogal flauwe spijs.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

129
Ook ontbreken proeven van tooneelliteratuur, die niet het bloeiendste letterkundig
genre in Holland en Vlaanderen is. Bovendien zouden één of meer tooneelen uit
een stuk van Herman Heijermans (geb. 1863), den vruchtbaarsten en meest
gespeelden tooneelschrijver, heel weinig gezegd hebben. Om een zelfde reden,
n.l. omdat men door een deel van een roman geen indruk krijgt van het talent der
schrijvers, heb ik talrijke uitstekende auteurs opgeofferd, waaronder ik met groot
leedwezen Herman Robbers (geb. 1868) noem, die tevens een nauwgezet kriticus
is. Aan mijne onbekwaamheid om den wonderlijken, effectvollen stijl van den genialen
kunstenaar Ary Prins (1860-1922) weer te geven, is zijne afwezigheid in mijn boek
te wijten. - Tenslotte ontbreken in mijne bloemlezing alle jongeren en jongsten, onder
wie ik een rijken oogst had kunnen binnenhalen. Maar dan zou mijn boek te dik en
ook te weinig homogeen zijn geworden; aan deze laatsten hoop ik een ander boek
te wijden. - Zoo zijn er, in goed gezelschap, lijkt me, slechts 25 schrijvers
overgebleven van de velen, die, zooals in het voorjaar de bloemen, niet zooals in
den herfst de paddenstoelen, uit den grond opgeschoten zijn in Nederland omstreeks
1880, in Vlaanderen omstreeks 1890. Aan alle ontbrekenden had ik achter in het
boek een bijvoegsel willen wijden, waarin ik ze, althans in groepen, had kunnen
noemen, terwijl ik er ook de namen van kritici en tijdschriften bij wilde voegen. Gaarne
had ik in het kort karakter en verwantschap van de Nederlandsche taal willen
schetsen, evenals het politiek en letterkundig verleden van Nederland (in de
letterkunde is ééne enkele figuur van universeele beteekenis, n.l. Multatuli); ik had
iets willen zeggen over de Transvaalsche dichters, die in het Zuid-Afrikaansch
schrijven, een van het Nederlandsch afgeleide taal uit de Boerenrepublieken, en
over den wederopbloei binnen de grenzen van het rijk eener letterkunde in de
Friesche taal. Dit alles zijn onderwerpen, welke misschien belangstelling hadden
opgewekt en het boek zeker vollediger hadden gemaakt. Maar de bloemlezing zou
er ook door zijn uitgebreid met een groot aantal vreemde, onwelluidende namen,
met een stortvloed van jaartallen, met eene didactische grauwheid (zij het ook in
het bijvoegsel) van meer wetenschappelijk dan cultureel belang, waardoor de
anthologie, als een ‘levend’ boek bedoeld, schade zou hebben geleden.
Aan de beschavingsgeschiedenis van den menschelijken geest hebben Nederland
en Vlaanderen vijf beroemde mannen geschonken, wier arbeid de eeuwen trotseert:
Jan van Ruysbroec, Thomas à Kempis, Desiderius Erasmus, Grotius en Spinoza;
op 't gebied van de beeldende kunst Rubens en Rembrandt. Deze namen beschouw
ik als het beste vrijgeleide.
GIACOMO PRAMPOLINI
De Zevenmijls-laarzen
Tooneelspel van J.A. Bletz. Op te voeren door Amsterdamsche
Studenten bij gelegenheid van het 59 e Lustrum van het A.S.C. in
den Stadsschouwburg te Amsterdam op 28 Juni a.s.
TOT de traditioneele festiviteiten - welke bij een Lustrum van het Amsterdamsche
Studenten Corps gehouden plegen te worden - behoort ook de opvoering van een
speciaal voor deze gelegenheid door één der leden van het Corps geschreven
tooneelspel.
Bedriegen de teekenen niet, dan belooft deze voorstelling ditmaal een even
bijzondere als aantrekkelijke gebeurtenis te zullen worden. Bijzonder om den aard
van het stuk, aantrekkelijk ook om de groote zorg die er aan besteed wordt.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

De regie is in de bekwame handen van Herman Kloppers, de muzikale illustratie
in die van den ultra-modernen jongen musicus de Roos. In het orkest wordt gebruik
gemaakt van de meest heterogene ‘geluidgevende’ instrumenten, o.m. stofzuigers,
schrijfmachines en trambellen!
Dank zij de welwillendheid van den schrijver, de heer J.A. Bletz, zijn wij in de
gelegenheid hier een beknopt exposé te geven van de symbolische beteekenis van
het stuk en van de grondgedachte waaruit de handeling is opgebouwd. Rekenend
met de gelegenheid waarvoor het stuk moet dienen, n.l. een feestelijk samenzijn
van jonge menschen, die hun plaats in de maatschappij nog moeten veroveren,
heeft de heer Bletz zeer terecht gemeend dat zijn spel een moraal moet inhouden.
Zijn grond-idee was daarom: ‘Durf te leven’; wees een persoonlijkheid ook in de
dingen van allen dag; verzink niet in de sleur van de conventie en van de traditie;
kom tot een eigen levensinzicht.
En omdat de jeugd, i.c. de jonge student, romantisch pleegt te zijn, vervuld van
idealen en toekomstdroomen, daarom verbond hij aan deze grondgedachte de
moraal: Aanvaard het leven zooals het is, vind de werkelijkheid terug, zet je idealisme
om in praktische daden waaraan je niet alleen zèlf iets hebt, maar die ook nuttig
zijn voor je medemenschen, waarmee het leven je onvermijdelijk in aanraking brengt.
De schrijver maakt zich niet de illusie dat deze gedachten nieuw zijn. Maar, zegt
hij, ze zijn tegenwoordig gangbaar ook in de kringen der studenten, ook daar groeit
het besef dat ‘groote idealen in
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

TON KELDER'S KARIKATUUR V.
EDUARD VETERMAN bij de kaartlegster.
130
nevelachtige verten (willen) uitvieren een ijdel bedrijf is en practisch niet toe te
passen’.
En dan komt hij tot dit resumé: De jonge studenten (moeten) leven in groot
enthousiasme, zij (dienen te) dragen die blijde mate van zelfbewustheid, die hen
de wereld waarin zij een rol spelen, de studentenwereld, doet zien als groot en
belangrijk. Deze hun levensopvatting is voor hen noodzakelijk, want vroeg of
laat grijpt het werkelijke leven in, het vrije studentenleven vloeit uit binnen de
banen van een gebonden maatschappelijk bestaan. En dan zal de student, die
zijn vrijheid benutte om in de wereld rond te kijken, zelfstandig weten te staan
tegenover het leven.
Hij sjokt niet mee, maar gaat vóór.
Dit is de gedachte welke ook voor hen, die bij gelegenheid van het Lustrum nog
eens voor enkele dagen terugkeeren in de studentenwereld, de reunisten, beteekenis
heeft. Zij wordt in het stuk belichaamd in den hoofdpersoon: Somaer, en in de figuur
van den schoenpoetser-toovenaar: Gocheloth. Somaer is het bruisende jeugdleven,
vol van idealen en overmoed, Gocheloth het maatschappelijk leven, dat Somaer
louteren zal. De aan de hoofdgedachte verbonden nevengedachte is gepersonifieerd
in Klein Duimpje met zijn zes broertjes. De symboliek dezer figuren is dubbel:
1 o . is Klein Duimpje een persoonlijkheid tegenover zijn zes naamlooze broertjes
(de conventie, de sleur);
2 o . symboliseeren zij de sprookjeswereld, d.i. de subjectieve wereld als tegenbeeld
van de objectieve. Uit de subjectieve wereld komen ook de zevenmijls-laarzen, door
Gocheloth aan Somaer gegeven om hem in staat te stellen met zijn idealen het
leven in te stappen, dat hem louteren en vormen zal.
Het komen van Somaer tot een persoonlijke levensbeschouwing wordt uitgedrukt
in een tweetal ontmoetingen met Klein Duimpje; in het tweede bedrijf herkent Somaer
hem nog niet, later, in het vierde bedrijf, wèl. Dan is in hem de vereeniging van beide
wereldbeschouwingen: de idealistisch-ijdele en de maatschappelijk werkelijke,
practische, voltrokken.
Snelle wisseling van velerlei tafereelen van kleur en licht zal dit alles maken tot
een interessant kijkspel. Aan den toeschouwer is het, om de erachter schuilen de
diepere bedoelingen er uit te distilleeren. Muzikale illustratie, dansen, exotische en
moderne costuums zullen bijdragen om de effecten te verhoogen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Alles te samen is voldoende om de nieuwsgierigheid te prikkelen in sterker mate
dan wellicht ooit bij een Lustrumspel het geval is geweest.
Gemakkelijk was de taak, door den schrijver aan zichzelven gesteld, zeker niet.
Moge de Stadsschouwburg op den 28en Juni gevuld zijn met een publiek, dat door
daverend applaus hem en de spelers beloont voor wat zij ten tooneele zullen
brengen.
WYBO MEYER
Snipper
Thee en Boeken - Het toeval (nu ja) bracht ons onlangs ‘chez Fast’ in de Rue
Royale. De lift achter in den kleinen boekwinkel heesch ons naar de theesalons
boven, waar het ruim en gezellig is en waar óók boeken zijn te krijgen. De combinatie
is bekorend en wij wachten ongeduldig op den nederlandschen debitant, die het
voorbeeld van Fast (mits met denzelfden smaak en evenveel distinctie) navolgt.
Evenwel garandeeren wij niets. De thee, de toast, de pâtisserie, - het was alles een
‘franc succès’; of de talrijke gebruikers ervan de kosten op hun boekenbudget
uitspaarden, - wij durven er niets van zeggen.
(DE UITGEVER)
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Kroniek van het proza
131
Alie Smeding, De Zondaar, 2 dln. - 1927, Rotterdam, Nijgh & v. Ditmar.
ER is om het nieuwe boek van Alie Smeding achter de stemmige horretjes van ons
dierbaar vaderland en ook daarvóór op den openbaren weg al dadelijk zulk een
kabaal gemaakt (de inkt van het boek was om zoo te zeggen nauwelijks droog of
welmeenende critici en steunpilarige burgers hadden er hun zegje al over klaar!),
dat de sfeer, noodig voor een bezonken en vooral rechtvaardig oordeel over dezen
roman, al bij voorbaat leelijk vertroebeld is geworden. Henri Borel sprak in Het
Vaderland van ‘pornographie’, te erger nu een vrouw (ach die vrouwen ook in de
literatuur, wat doen die teedere stumpers in de kou!) er zich aan schuldig maakte.
‘Pornographie’. Dit wachtwoord, eenmaal uitgegeven, werd in het Nieuwsblad van
den Boekhandel door boekhandelaars gretig overgenomen en wij voorspellen den
reiziger van Nijgh & van Ditmar op zijn eerstvolgende tournee geen prettige
ontvangst.
Het vraagstuk ‘Kunst’ en ‘Zedelijkheid’ is opnieuw op de proppen gebracht, en
men maakt weer laweit als kippen in een kippenhok, die immers ook altijd ‘gevaar’
kakelen zonder te weten van welken kant dat gevaar eigenlijk dreigt.
Dit alles doet evenwel geen afbreuk aan het nuchtere feit, dat het zoowel bij ‘kunst’
als bij ‘zedelijkheid’ gaat om precies hetzelfde, n.l. om waarheid, en dat het
eenige criterium waaraan wij onze kunst en onze zedelijkheid kunnen toetsen de
waarheid is.
‘Wat is waarheid?’ vroeg Pilatus, die zich daarmee een scepticus toonde. En hij
liet Christus kruisigen. En daar het nu de wet des levens is, dat Christus telkens
wederom gekruisigd wordt, mogen wij evengoed aannemen dat Pilatus gelijk had
met zijn twijfel. Om te leeren weten wat waarheid is moet men beginnen met niet
te vast te gelooven aan de waarheid, dwz. aan zijn eigen zelf opgetimmerde
waarheid. Men moet iedere waarheid doortwijfelen om de waarheid te vinden.
Het ware is God alleen. God is de grond der wereld en eerst als onze geest zich,
in het moeizame proces der afwijzing van alles wat een tijdelijk, incidenteel karakter
draagt, op dien grond der wereld bezint, bezint hij zich op ‘het Ware’.
Wij belijden een idealistische wereld- en levensleer. God denkt de wereld
in de Idee; wij kennen God in zooverre wij de Idee des levens leeren verstaan. De
Idee is de éénheid waartoe alle veelheid te herleiden valt. Zij is in wezen Mysterie,
boven-zinnelijk. Wat niet zeggen wil dat zij is een willekeurigheid, een speculatie;
zij is waartoe de redelijk denkende mensch moet komen. Begrippen als ‘het goede’,
‘het schoone’, ‘het zedelijke’, ‘de gerechtigheid’ verliezen iederen positieven inhoud
indien men ze van dezen metafysischen grondslag berooft. Dit dienen wij nogeens
voorop te stellen, opdat de lezers weten mogen wat zij aan hun criticus hebben.
En ik moet er dadelijk dit op laten volgen: er zijn verschillende wegen, die den
geest voeren tot de beleving van de Idee (die ‘het ware’ is): de weg die haar vindt
als ‘het zedelijke’ en die welke haar vindt als ‘het schoone’. Onze (aanvankelijk
blinde) levensdrang moet zich tot de (ware, ideëele) zedelijkheid (in den grond dus:
redelijkheid) verkeeren door afwijzing van alle tegengestelden (als daar is een
‘zedelijkheid’ uit conventie, persoonlijke voorkeur etc.), onze schoonheidszin moet
zich tot de (ware, ideëele) schoonheid bekennen door afwijzing van alle
tegengestelden (onechte, valsche schoonheid, als b.v. de ‘mooie’ pronkjes in een
burgermanssalon).
Hòe tot deze absolute ‘zedelijkheid’, deze absolute ‘schoonheid’ te komen is een
andere vraag, die wij hier natuurlijk niet volledig behandelen kunnen. Slechts dit
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

dient vooropgesteld, als noodzakelijk uitgangspunt bij alle critiek: dat ‘zedelijkheid’
niet boven ‘schoonheid’ en ‘schoonheid’ niet boven ‘zedelijkheid’ gaat, maar dat
hier twee diametraal tegenovergestelde wegen zijn, die beiden naar het essentieele
des levens voeren, d.w.z. naar de éénheid der Idee, die alle veelheid te zamen
houdt en aan alle veelheid zin verleent.
* * *
Maar, zal men zeggen, als deze wegen ‘diametraal’ aan elkaar tegenover staan,
dan ontstaat er conflict, zelfs in den afzonderlijken mensch, want niemand gaat ooit
geheel òf den eenen weg òf den anderen.
Volkomen juist! En het is dan ook volstrekt niet onbegrijpelijk dat b.v. over romans,
die schoonheid willen geven, d.i. langs den weg der Verbeelding de waarheid willen
dienen, en daartoe zedelijke problemen behandelen (als nu dit boek van Alie
Smeding) de menschen als vanzelf gaan redekavelen. Alleen - men kieze zijn
uitgangspunt juist. Men beseffe dat voor zoover een werk schoon is of bedoelt
te zijn (hetgeen te onderzoeken valt) het zijn eigen weg naar ‘het Ware’, naar de
Idee des levens, mag bewandelen, en dat slechts daar, waar deze weg verlaten
wordt, met een anderen maatstaf mag worden gemeten.
Het gaat dus niet aan om te doen wat b.v. Borel deed: te beginnen met al dadelijk
een verkeerden maatstaf aan te leggen. Zoo komt men nooit waar men wezen wil,
raakt aanstonds op zijwegen en drijft steeds verder van het doel af.
Wat doet het er b.v. toe, of een ‘vrouw’ dit boek geschreven heeft, misschien van
belang voor een statisticus of een psycholoog, maar niet voor een letterkundig
criticus, die heeft na te gaan, of de waarheid (niet één bepaalde willekeurige
waarheid) langs den weg van het aesthetisch schouwen, den weg der Verbeelding,
benaderd is. Zich voor het geheel van een landschap plaatsend, waarvan men hoopt
te genieten, moet men niet zeggen: ‘Neem eerst dat privaat weg, dat houten hokje
daar naast die boerderij, want het kwetst mijn zedelijkheidsgevoel en ik kan van het
landschap zóó niet genieten’. Want wie
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

132
zegt u, dat dat privaatje (door zijn verweerde kleur, zijn bepaalden vorm) niet zal
blijken juist een der factoren te zijn die u, als ge straks op een afstand staat, het
schoone landschap voortooveren?
* * *
Er zijn in het 730 bladzijden lange boek van Alie Smeding enkele van die privaatjes
die zeer beslist storen omdat ze te breedvoerig getimmerd en te gedetailleerd zijn
opgeschilderd. Zij verbreken het stijl-geheel en we zouden ze gaarne weghebben.
Maar we kunnen er toch werkelijk niet zoo'n historie over maken als de heer Borel.
Want een roman is tenslotte toch iets anders dan een landschap, dat door één
enkele fabrieksschoorsteen grondig bedorven kan worden. De schoonheid van een
boek is niet statisch maar dynamisch 1) ; een roman lezende is het, of men aan de
oevers gaat van stroomend water; telkens wisselt het uitzicht en wisselt de stroom.
Wat deert het den wandelaar, of hier een leelijk huisje staat en ginds een nog leelijker
uitkijktoren; als hij straks thuis komt is zijn eindindruk: 't was een schóóne wandeling.
Laat ons nu nagaan, of Alie Smeding ons zulk een schoone wandeling heeft bezorgd.
* * *
Het onderwerp moge in enkele woorden worden meegedeeld. Dirk Hartsen, blonde
zoon van boerenouders, wordt onderwijzer in Amsterdam. Hij is eerzuchtig en
zinnelijk. Hij droomt van vooruitkomen, studeeren voor een Middelbare acte, en
voelt zich, dorpsjongen die hij is, verloren in de groote stad; vooral 's avonds, als
het donker is en de lichten op zijn en aan alle kanten verlokkingen loeren, weet hij
zich allesbehalve op zijn gemak. Hij raakt verliefd op een onderwijzeresje van zijn
school, Toos Cramer, die gebukt gaat onder de verantwoordelijkheid voor haar klas,
welke zij niet baas kan, en die zich vastklampt aan Dirk. Hij verlooft zich met haar,
vindt het ‘wel veilig een meisje te hebben’. Na eenigen tijd trouwen zij; Toos weert
zich dapper, schuurt de trappen van het huisje in de Fagelstraat, en ze voelen zich
gelukkig. Dirk - een blokker zelfs in zijn vacanties - is inmiddels door zijn examen
M.O. Nederlandsch gekomen en ziet zich benoemd tot leeraar aan een H.B.S. in
dezelfde stad. Toos en hij kunnen zich nu ruimer bewegen, verhuizen naar een
betere buurt, krijgen ‘deftiger’ kennissen. Dan raakt het met hun geluk gedaan. Hun
beenen ‘kunnen de weelde niet dragen’. Als Dirk eens een enkele maal thuis komt
op zijn dorp blijkt hij ouders, broers en zusters geheel ontgroeid - hij gedraagt zich
kwasterig tegenover zijn moeder, die hem met een kleedingstuk dacht te verrassen.
Toos wordt een dik, zelfgenoegzaam vrouwtje, dat haar hoogste genot vindt in
winkelen en ‘teaen’ met een paar ‘deftige’ leeraarsvrouwen, haar vriendinnen.
Kinderen wenscht zij niet; zelve zonder veel temperament begrijpt ze niet de
hartstochtelijke aanrakingen van haar man; ze vindt ze ‘vies’. Toch meent ze het
aan zichzelve verschuldigd te zijn haar ‘huwelijksplichten’ te vervullen, zij het met
weerzin, daarbij ‘Hartsen’ (zij noemt haar man sinds lang uitsluitend bij zijn
achternaam) manend tot een voorzichtigheid, die hem meer en meer tegen de borst
stuit. Bij al zijn egoïsme en streberei, bezit hij een natuurlijk gevoel voor gezonde
verhoudingen, en hij lijdt onder de koele bejegening van zijn vrouw en haar vadsigen
afkeer tegen den last welke kinderen haar zouden bezorgen. Zoo splijt hun
huwelijksleven dieper en dieper. ‘Scènes’ zijn aan de orde van den dag; tegenover
zijn ruwen hoon, de minachting voor zijn prul-vrouw, stelt zij een quasi-kuische
1) Wij laten nu daar dat, in ander opzicht. de schoonheid van een landschap feitelijk evenmin
bloot ‘statisch’ kan worden genoemd.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

hooghartigheid, niet inziende dat zij langzaam maar zeker zijn zinnelijke neigingen
perverteert en zijn gedachten, straks zijn lichaam, drijft naar andere vrouwen. Als
een vroeg-rijp, aantrekkelijk leerlingetje van zijn school zich aan hem opdringt, verzet
hij zich nog; het mag niet zijn. Maar zijn weerstandsvermogen is al niet sterk meer,
en hij bezwijkt. Dan is het een schielijke afloop der wateren. Zijn verbeelding is
verontreinigd en zwerft van de eene vrouw naar de andere. Hij raakt aan den drank
en zijn schaamtegevoel verdwijnt. Hij krijgt een cynischen lust in ‘de zonde’, en als
zijn vrouw, tenslotte naïef-verbaasd over zijn kilheid jegens haar, in haar verschrikte
wanhoop wil trachten hem nog te binden, is het te laat. Een dienstmeid haalt hem
geheel naar de laagte.
Neen, als een schoone wandeling is de gang niet door dit boek. Het is een tocht
door een grimmige en wanstaltige realiteit, iets als Dante's tocht door de Hel. Er is
een vertwijfeld wringen in van handen, een vloeken en een satanisch schaterlachen.
Kan dit alles ‘schoon’, kan het ‘kunst’ genoemd worden? Mijn bezwaren tot straks
bewarend, meen ik deze vraag bevestigend te mogen beantwoorden. Het leven is
geen poëtische maanwandeling onder nachtegalenzang, maar het leven is Idee die
in een harde wereld van stof, bloed en tranen aan haar eigen heerlijkheid komen
moet. En zooals een dronkaard komt aan zijne waarheid in den drank, waarin hij
(op een verkeerde wijze wel is waar) ontvlucht aan wat hij zelf niet is (misère, zorg,
verveling), zoo worstelt de natuurlijke wereld van de stof en den dierlijken
levensdrang om zichzelve, om de eenheid, om de Idee. In duizend spotvormen van
de waarheid spiegelt de Waarheid, en dezen spiegel van de Waarheid houdt ons
de kunstenaar voor.
* * *
Een zulken spiegel ons voor te houden acht ik de verdienste van Alie Smeding, ook
in dit boek. Maar die spiegel is niet onbeslagen; wij zien er niet zoo helder in als wij
zouden moeten zien. Het is mede de taak van den criticus dit nader aan te toonen,
de redenen daarvan te onderzoeken.
De innerlijke stijl van een kunstwerk is onbestaanbaar zonder een zekere harmonie
van de deelen waaruit het is
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

133
opgebouwd. Die harmonie wordt hier meermalen verstoord. Het boek is te lang; het
ontbeert de ‘Beschränkung’ welke Goethe als een voorwaarde voor het werk van
den Meester heeft genoemd. Ik denk nu niet uitsluitend aan enkele ‘aanstootelijke’
bizonderheden die gevoeglijk gemist of slechts aangeduid hadden kunnen worden.
De groote fout is hier nog altijd de fout van na-tachtig: de zucht om het leven in zijn
breedte te beschrijven inplaats van in zijn diepte. En aangezien zich de oppervlakte
des levens ad infinitum naar alle richtingen voortzet, zou een schrijver een
menschenleeftijd kunnen gebruiken met alles te noteeren en in zijn grijzen ouderdom
nog niet klaar zijn. Niet, dat Alie Smeding van geen grenzen weet, geen keuze doet
- daarvoor is ze te veel artiste - maar ze stelt haar grenzen te ruim en te willekeurig.
Een voorbeeld. De scène, waarin Dirk voor 't eerst vertrouwelijkheden zoekt met
de nieuwe dienstbode, wordt zeer uitvoerig beschreven (II 479/498). Hij zit in het
leskamertje en het meisje stoft op het portaal. Hij kijkt naar haar, zegt 'n woordje
om haar aandacht te trekken; zij kijkt op, zegt wat terug. Zoetjes-aan komt ze al
stoffende het kamertje in. Ze praten over haar stofferen, over 't versje dat ze zingt
bij haar werk, over haar vrijer etc. Dan komt het langzaam tot handtastelijkheden
(zeer afdoend en uitvoerig beschreven). Tot de bel van den slagersjongen haar weg
roept; hij wacht (we krijgen zijn gedachten onder 't wachten; hij is jaloersch). Daarna
komt ze terug, heeft zich meteen ‘effies verkleed’, welk verkleeden spoedig blijkt in
ontkleeden te hebben bestaan. Praten en plagen eenige bladzijden. Hij zegt haar
thee voor hem te schenken en vraagt haar te blijven (zijn vrouw is uit). Dirk hoort
haar verder uit over haar vrijer. Weer plagen, dubbelzinnige gezegden, stoeien etc.
Tot eindelijk het moment gekomen is... enfin, men begrijpt.
De scène eindigt met deze alineas:
‘Toen was er geen wereld meer, en er bestonden geen andere
menschen. De conventie had afgedaan, de angst en elke weerbarstige
overlegging.
Hij lachte zooals hij nooit gelachen had.
En hij hakkelde als een dronken mensch: ‘Diet, wat ben je goed - wat
goed - Diet - vrouw van me - m'n vrouw’.
‘Het brak op ongeweten vervoeringen’ (498).
Nu voelt men, dat er voor de schrijfster geen enkele dwingende reden was, om
hier, op dit hoogtepunt, met een dergelijke aanduidende omschrijving te volstaan,
waar zij op de vorige bladzijden zoo uitvoerig-detailleerend beschreef en ‘'t kindje
al aan alle kanten bij den naam genoemd had’. Er was geen enkele reden om juist
hier de streep te zetten; ze had die òf lager kùnnen, of hooger mòeten aanbrengen.
Het is, of zij opeens gevoelde: ‘ik moet niet alles zeggen, ik moet synthetisch
schrijven’. Maar ze bedacht dit te laat. En ze deed het zonder aandacht, op een
goedkoope manier (die ‘ongeweten vervoeringen’ zijn gemakkelijke mooischrijverij).
Gelukkig geeft Alie Smeding op diezelfde blz. 498 een staaltje van wat werkelijk
synthetisch schrijven zijn moet. Toos komt thuis met een flacon haarkrulwater
en iets ‘voor roos’. Ze toont deze inkoopen aan Hartsen, die afgetrokken knikt, omdat
hij telkens denken moet: ‘àls ze wist - àls ze eens wist!’
Dan lezen we:
‘'t Moet reusachtig geven’, zei Toos wat onzekerder (ze heeft eerst vol
verrukking haar man de flacon laten zien). ‘Je vind 't toch wel goed?’
Waarom zijn nu in 't bizonder die paar gespatieerde woorden zoo goed?
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Omdat de lezer er in voelt, zonder dat het met zoovele woorden gezegd wordt,
dat Hartsen's afgetrokkenheid (die Toos voor een symptoom van zijn gewone
onverschilligheid jegens haar houdt) haar hindert.
Deze wijze van schrijven nu, brengt de auteur veel te weinig in practijk. Er zijn
gedeelten in haar boek, welke in dit opzicht voortreffelijk mogen heeten. Het milieu
van Dirks ouders, de eenvoudige boerenmenschen; de dood van Dirks moeder; de
epizode met het schoolmeisje Hilletje. In dergelijke passages is, om zoo te zeggen,
geen woord te veel of te weinig; deze bladzijden kunnen gelegd worden naast de
beste van ‘Achter het Anker’. In de teekening van het simpele boerevrouwtje is een
plastiek, die zich in uw geest vastzet als een teekening van Vincent van Gogh. De
passage Hilletje is wel uitvoerig, maar hier kon die uitvoerigheid niet gemist, omdat
hier iedere zin, ieder schijnbaar onbeduidend dialoogje het proces van toenadering
tusschen die beiden: het schichtige, hartstochtelijke kind en den begeerenden toch
met zijn verstand en moreel gevoel te rade gaanden man, doet voortschrijden.
Hoe grof en overbodig steekt daar tegen af de slemppartij van Hartsen en de
meid. Dit werd een onsmakelijke reeks van details (hetgeen iets anders is dan een
reeks van onsmakelijke details), dáárom onsmakelijk, omdat het een
naast-elkaar-zetten bleef zonder climax. Er was geen enkele reden voor de schrijfster
om zoo niet nog een tijdje voort te gaan.
Voortreffelijk daarentegen weer: de miskraam vlak na die débauche. Zoo drijft
het leven de wanstaltigheden tegen elkaar op, als een hoon voor wie het misbruiken!
* * *
Wij besluiten met eenige opmerkingen van minder belang. Over 't algemeen zijn de
figuren van Dirk en Toos kloek geteekend en goed volgehouden. Psychologisch
schijnt het mij alleen eenigszins vreemd, dat het schuchtere, gevoelige
onderwijzeresje, die uit liefde zich al vrouw liet maken vóór haar huwelijk; die een
paar maal in het boek met een zekere teerheid aan de mogelijkheid van kinderen
dacht, veranderen kon in de hartelooze en hooghartige, temperamentlooze vrouw,
die wij in haar huwelijk leerden kennen. Deze overgang schijnt mij niet volkomen
aannemelijk gemaakt.
Wonderlijk vind ik, dat een leeraar M.O. Nederlandsch, ook al is hij een
boerenzoon, nog altijd blijft spreken van: ‘we ben’, ‘van haar eigen’ (‘van zich zelf’),
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

134
‘hullie’ etc. Zoo iemand maakt zeker nooit deel uit van de ‘élite’ van een
leerarencorps.
Voorts betwijfel ik, of Dirk ‘een ariaatje uit Die schöne, blaue Donau’ zal gefloten
hebben (512) en of een grammofoon ooit ‘een speeldoos’ wordt genoemd (532).
Vraagteekens zette ik bij woorden als: ‘baloord’ (voor baloorig); ‘plurende’ oogen;
op de duur (dat zegt geen mensch); bij zijn lijf ‘beneer’ (613); met een gebaar of
ze ‘stool’ (73); ‘uitgefigeleerde’ jongens (voor uitgeslapen jongens; denkelijk af te
leiden van vigilare = waken; maar dan spelt de schrijfster het verkeerd).
* * *
Als slotsom dit: De Zondaar is m.i. een serieus werk, dat ondanks vele storende
tekortkomingen de aandacht verdient van ernstige en in 't leven gerijpte lezers. Doch
dat uit de handen moet blijven van allen die (nog) geen onderscheidingsvermogen
bezitten. Dus van de jeugd en van die lieden, die altijd dadelijk met een oordeel
‘klaar staan’.
GERARD VAN ECKEREN
Duitsche letteren
Tien jaren Malik-Verlag
TOEN in den zomer van 1916 Wieland Herzfelde naar Berlijn gekomen was
- plotseling - met het fanatieke idee voortaan niet alleen verzen te schrijven, maar
ook een uitgeverij te stichten die een der meest belangrijke van geheel Duitschland
worden moest, ontmoette hij - hoe kon het ook anders - in het Rumänisches Café
Franz Jung, die toen natuurlijk nog niet naar Rusland getrokken was en dus
ook nog geen schip had ‘gedwongen’ hem naar Leningrad te brengen.
Hij zette Franz Jung zijn plannen uiteen met een tijdschrift te beginnen, en deze
bouwde de volgende theorie op: Man teile den Herstellungspreis der Bücher durch
fünf und dies ergibt den Ladenpreis. Dann gibt man das Blatt gratis an Stilke 1) ,
was einen vollkommenen Verkauf der Auflage garantiert. Der Ueberschuss wird
versoffen.
Inderdaad is de Malik-Verlag met een tijdschrift, dat zeer onregelmatig verscheen,
begonnen en heeft Herzfelde eerst veel later geleerd, dat er zooiets als boekhouding
bestond. Hij noemde zijn uitgeverij ‘Malik-Verlag’, omdat ze - toevallig - den roman
‘Der Malik’ van Else Lasker Schüler (‘dem blauen Reiter Franz Marc gewidmet’) in
afleveringen publiceerde en een neutralen naam noodig had om aan de opmerkzame
blikken van de censuur, die in dien tijd zeer streng was, te ontkomen. Gelukt is dit
echter niet, want reeds in October 1917 werd het blad door generaal von Kessel,
die er lucht van had gekregen, dat het blad méér was dan enkel een literair
maandblad en dat zich hier een sterke groep revolutionaire jonge kunstenaars had
vereenigd, die een vernietigende kritiek op den bestaanden politieken toestand
uitoefenden, verboden. Men moest dus een ander middel vinden om de ideeën der
groep te verbreiden. George Grosz, Franz Jung, John Heartfield, Mynona, Theodor
Däubler, Hülsenbeck, Hausmann en enkele anderen gaven dus thans een prospectus
voor een Groszmap uit, dat in werkelijkheid eigenlijk een voortzetting van het
verboden tijdschrift was. Wieland Herzfelde - die van het begin af de leider was -
was ondertusschen op verzoek van den censor naar het front gezonden, doch bleef
in leven en wist spoedig een soort ‘zakenverlof’ te krijgen.
1) Een Berlijnsch uitgever, die de kiosken en stationsboekhandels in handen heeft.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

WIELAND HERZFELDE
Ondanks al deze moeilijkheden groeide de Malik-Verlag. Oorspronkelijk huisde hij
in Südende in het atelier van Herzfelde, later op een vijfde verdieping aan den
Kurfürstendamm - geheel aan het eind. Wanneer men deze uitgeverij bezocht, de
beide leiders Herzfelde en zijn broer John Heartfield in hun Schillerhemden aan het
werk zag, voelde men dat ditandere uitgevers waren dan men meestal ontmoette -
dat deze menschen andere boeken zouden brengen. Er was iets van het nieuwe
Rusland in hen en van het Amerika van Jack London tevens. Geld - kapitaal - was
er in deze jaren bijna niet. Hoe vaak moesten ze niet naar de drukkerij loopen, daar
het geld voor de electrische of een autobus ontbrak. Een afgeschut deel van een
atelier - waar ook George Grosz werkte en sliep - was oorspronkelijk de ruimte,
waarover men beschikte. Daar - in deze kleine omgeving is de Malik-Verlag
begonnen. Hoe geestig herdacht Wieland Herzfelde onlangs in een rede dezen tijd
- wijdde hij eenige woorden van dank aan de vrouwelijke postbeambte te Halensee,
die den uitgever crediet gaf, wanneer hij niet het noodige geld had om zijn brieven
te frankeeren - en een juffrouw uit een bakkerij, die hem maandelijks brood gaf
tegen goede beloften.
Herzfelde weet ook thans nog niet hoe ten slotte de werken, die men wilde
uitgeven, tóch verschenen, hoewel men geen kapitaal bezat. Ze verschenen echter
en vestigden de aandacht op zich. Ook de teekeningen van George Grosz, die de
Malik-Verlag in mappen uitgaf, deden van zich spreken. Het zal steeds de historische
verdienste van deze uitgeverij blijven, de aandacht op Grosz te hebben gevestigd.
Ondertusschen hadden ook te Berlijn enkele vooruitstrevende kunstenaars het
Dadaisme gebracht. Men mag het Duitsche dadaisme, Grosz en ook Hülsenbeck
hebben er onlangs nog op gewezen, vooral niet verwarren met het dadaisme, dat
in Zürich (Ball, Arp) en in Parijs (Picabia) hoogtij vierde. ‘Diese deutsche
Dada-Bewegung’, schreef George Grosz, ‘hatte ihre Wurzeln in der Erkenntnis, die
manchen Kameraden und auch mir gleichzeitig kam, dass es vollendeter Unsinn
war, zu glauben, der Geist oder irgendwelche Geistige regierten die Welt.
Goethe im Trommelfeuer, Nietzsche im Tornister, Jesus im Schützengraben - da
gab es immer noch Leute, die Geist und Kunst für eine selbständige Macht hielten’.
Hoe was het steeds het streven der Duitsche dadaïsten alle -ismen te vernietigen.
‘Was taten die Dadaïsten? Sie sagten es, es ist egal, ob man irgend ein Gepuste
von sich gibt oder ein Sonnet von Petrarca, Shakespeare oder Rilke, ob man
Stiefelabsätze vergoldet oder Madonnen schnitzt: geschossen wird doch, gewuchert
wird doch, gehungert wird doch, gelogen wird doch; wozu die ganze
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

135
Kunst’ (Grosz). Herinnert men zich uit 1918 deze affiches te Berlijn: ‘Athlet gesucht
zur Bewachung einer Kunstausstellung’ - affiches door Herzfelde verspreid? Natuurlijk
was Malik dadaistisch. Het organiseerde de eerste groote dadaïstische tentoonstelling
te Berlijn. Hier verveelde het publiek zich niet - behoefde het geen geveinsde
belangstelling te toonen - het tierde - vloekte - raasde. In dezen tijd ook verschenen
nieuwe tijdschriften, die dan even spoedig weer verdwenen: ‘Die Pleite’, ‘Der Gegner’,
‘Ecce Homo’ en vooral ‘Jedermann sein eigener Fussball’.
Ik herinner me een reclameoptocht, waarin op een wagen het een of andere
gehuurde orkest van een kegelvereeniging meereed, dat allerlei vaderlandsche
liederen speelde - de meest nationale wijzen die men zich denken kan. De dekken
van de paarden der verschillende reclamewagens, die hierop volgden, droegen in
groote letters de namen der verkrijgbare dadaïstische brochures. Het orkest speelde
meestal: ‘Ich bin ein Preusse, kennt ihr meine Farben’, terwijl direct achter deze
wagens de meest revolutionaire jonge kunstenaars van Berlijn liepen: Hülsenbeck,
Heartfield, Grosz, Walter Mehring, Franz Jung e.a., die den voorbijgangers de
brochures te koop aanboden.
Bij de Alexanderplatz werd de optocht door bereden politie tot omkeeren
gedwongen - bij de Potsdamer Platz waren alle meegebrachte brochures en
tijdschriften verkocht, doch de uitgever Herzfelde door de soldaten van Noske - het
was in 1918 - gevangen genomen. Vier weken gevangenisstraf en een verbod voor
het verder laten verschijnen van ‘Die Pleite’ en ‘Der Gegner’ waren het gevolg. Men
leze in zijn brochure ‘Schutzhaft’ na, hoe gaarne deze Noske-officieren ook Herzfelde
hadden gefusilleerd of ‘auf der Flucht erschossen’ - als Karl Liebknecht, Rosa
Luxemburg, Landauer en zoovele anderen. Hij bracht er echter het leven af, doch
werd, na zijn vier weken gevangenisstraf te hebben uitgezeten, wederom naar het
front gezonden. De bekende politicus en literator Graaf Harry Kessler wist echter
na eenige maanden gedaan te krijgen, dat hij weer naar Berlijn kon terugkeeren.
Nadat het Duitsche dadaïsme zijn doel - zichzelf te vernietigen - bereikt had,
begonnen Herzfelde en Heartfield ernstige werken uit te geven, waardoor ze spoedig
een grooten invloed uitoefenden.
De eerste mappen van George Grosz verschenen, de romans van Upton Sinclair,
John dos Passos, Franz Jung en Leonhard Frank - publicistische werken van Leo
Lania en werken van Gumbel over de Duitsche justitie. Plotseling bleek Herzfelde
een goed zakenman. Hij haalde Julian Gumpertz als compagnon in de zaak, die -
vooral in inflatietijd - het kapitaal der firma aanmerkelijk wist te vergrooten. Tot in
1924 - na de inflatie - Gumpertz hem als compagnon verliet en wederom een crisis
dreigde. Reeds deed het gerucht de ronde, dat ook het Malik-Verlag failliet was.
Wederom moest Herzfelde er aan denken, wat hij eerst moest doen; eten of
postzegels koopen om zijn correspondentie aan den gang te houden. Hij hield echter
stand en langzaam geraakte het Malik-Verlag opnieuw tot bloei. Men slaagde er in
Gorki over te halen zijn geheele oeuvre uitsluitend bij het Malik-Verlag te laten
verschijnen - verwierf tallooze jonge Russen: Babel (met zijn ‘Geschichten aus
Odessa’ en Budjonny's Reiterarmee), Fedin, Ehrenburg, terwijl ook de beste
vrouwelijke Russische auteurs hun werken hier lieten verschijnen: Alexandra
Kollantai, Lydia Seiffulina, Mariette Schaginian; ook Wera
Figner's memoires (die hier besproken werden) verschenen er.
Het is steeds, in al de tien jaren van hun bestaan, hun voornaamste verdienste
geweest, boeken uit te geven, waarvoor in Duitschland moeilijk een andere uitgever
te vinden zou zijn geweest. Ze zijn in deze tien jaren een naamlooze vennootschap
en ernstige zakenmenschen geworden, doch behooren tevens nog altijd - en hier
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

schuilt zeker niet hun geringste verdienste - tot de moedigste en meest avontuurlijke
der uitgevers.
Glück auf - Herzfelde Wieland!
NICO ROST
Necrologie
Georges Eekhoud †
EEN der allerbelangrijkste figuren der Belgische letterkunde is met Eekhoud
heengegaan. Hij was een Vlaming in hart en nieren, geboren in 1854 te Antwerpen.
Zijn gróótste boek is ‘La Nouvelle Carthage’. Voor ons blijft zijn naam verbonden
aan dien van
GEORGES EEKHOUD
onzen onvergetelijken dichter Jacob Israël de Haan, die aan ‘Een Nieuw Carthago’,
‘Antwerpsche Libertijnen’ en ‘Escal Vigor’ (drie hoofdwerken van Eekhoud) uitvoerige
paraphraseerende gedichten wijdde.
* * *
Melati van Java †
Te Noordwijk is op 74-jarigen leeftijd overleden mej. Marie Sloot, beter bekend onder
haar schuilnamen Melati van Java en Mathilde. Meisjesboeken, Indische en
historische romans vormden haar oeuvre, dat in zijn tijd een groot, geestdriftig
publiek gevonden heeft.
* * *
Marc Lafargue †
Vijftig jaar oud overleed te Toulouse Marc Lafargue, bibliothecaris van de
gemeentelijke boekerij aldaar. Hij was een te veel verborgen, levendig en helder
dichter, een sierlijk elegisch talent; dat men leert kennen uit zijn bundel: ‘l'Age d'Or’
(uitgegeven bij de Mercure de France). Lafargue, die schatrijk was en
grootgrondbezitter, was intiem bevriend met den beeldhouwer Aristide Maillol, den
musicus Déodat de Sévérac en den, eveneens te vroeg
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

136
gestorven en te weinig gekenden, dichter Emmanuel Delbousquet.
Hierbij een gedicht uit zijn bundeltje ‘La Belle Journée’, gepubliceerd in 1922,
gedichten uit 1908 bevattende:
* * *
Pourquoi trouver à la vie
L'âpre goût qu'elle n'a pas?
Je me sens tout plein d'harmonie
Il n'est pour nous de trépas.
Toute chose a sa cadence
Et je ne vois rien d'obscur.
Le monde est comme la danse
Des nymphes soeurs sous l'azur.
Sur les monts près de la neige
Qui fond sous le jeune ciel
Elles marchent en cortège.
Cueillant des fleurs au soleil.
Jamais printemps plus superbe
Ne revint, o mon amour.
Chaque fleur, chaque brin d'herbe
Embellit ce clair séjour.
Jerome K. Jerome †
Jerome K. Jerome, de bekende schrijver van Three Men in a Boat, en andere
verhalen, is in een ziekenhuis in Northhampshire overleden aan de gevolgen van
de beroerte, die hem onlangs getroffen had.
* * *
In de N.R.C. lezen wij van blijkbaar deskundige zijde de volgende korte karakteristiek
van dezen populairen schrijver:
Jerome K. Jerome werd geboren in 1860 en had een moeilijke jeugd. Hij is jaren
lang, totdat zijn boeken en tooneelstukken hem een ruim inkomen brachten, klerk
geweest en heeft veel armoede geleden. In zijn vrije avonduren schreef hij novellen,
opstellen en satiren, die evenwel nooit door tijdschriftredacteuren werden
aangenomen. Een versregel uit Longfellow bracht hem op de gedachte, zijn
ervaringen als tooneelspeler in een verhaal te verwerken, en zoo kwam hij er toe,
zijn eerste boek te schrijven. De welbekende Idle Thoughts of an idle
Fellow volgden en werden goed verkocht, ofschoon de critici ze vulgair noemden.
Voor een theater-blad schreef hij vervolgens Stageland, door Bernard Partridge,
den knappen teekenaar uit Punch, geïllustreerd. Een wereldnaam verwierf Jerome
zich eerst door zijn Three Men in a Boat. Met den schrijver vormden Harris
(Carl Hentschel), die de fotogravure in Engeland invoerde, en George (Wingrave),
nu bank-directeur, het driemanschap, dat wel herhaaldelijk op de Theems ging
roeien, maar nooit de avonturen beleefde, welke Jerome zoo geniaal grappig
beschrijft. Eenige ervan werden in een spoorwegcoupé verteld door drie heeren,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

die van een vacantie op de rivier terugkeerden; en de jonge schrijver besloot, nadat
hij het gesprek had moeten aanhooren, een nieuw boek te maken. Het zal voor
velen een teleurstelling zijn te hooren, dat Montmorency, de snoode foxterrier, met
zijn hemelsche onschuld-oogen, nooit heeft bestaan. De weerbarstige tent, welke
het leven van de kampeerders tot een marteling maakte; de man, die bij ongeluk in
het water gleed en toen voorwendde, dat hij bedoelde te gaan zwemmen; de kleeren,
die na het wasschen door krimpen onbruikbaar waren; de kwelling van de
vruchtenblikken, die niemand kon openen; de hond, die ruzie kreeg met een kater
en met een theeketel - dit alles heeft Jerome aan het toevallig gehoorde gesprek
ontleend. Three Men was dadelijk een ontzaggelijk succes, en het zou den
schrijver onder de nieuwe wetsbepalingen miljoenair gemaakt hebben. Hij heeft
later getracht meer boeken van dezelfde soort te schrijven, maar The Diary of
a Pilgrimage, dat een reis naar de passiespelen te Oberammergau beschrijft,
en Three Men on the Bummel, het verhaal van een fietstocht door het
Zwarte Woud, missen den uitbundigen natuurlijken humor en de droge geestigheid,
waarin men ten onrechte cynisme heeft gezien. Jerome heeft een roman gemaakt,
Paul Kelver, en een aantal tooneelspelen, waarvan The passing of the
third floor back wel het beste is. Doch het publiek zag den schrijver nu eenmaal
als een grappenmaker en het ging hem als Penley, den acteur, die zich bitter
beklaagde, dat iedereen al brulde van het lachen, als hij aan tafel maar om den
mosterd vroeg.
Met Jerome is een der kostelijkste humoristen van de vorige generatie
heengegaan. Zijn werk was weinig literair en aanvankelijk zelfs tamelijk onbeschaafd,
maar diep menschelijk en toch ook specifiek Engelsch. Hij dreef op een huiselijke
manier den spot met onze kleine onvolmaaktheden, zijn eigene incluis, met onze
valsche schaamte, naïeve aanstellerij, kinderachtige leugens, malle aanwensels en
stokpaardjes. Hij kon de meest alledaagsche gebeurtenissen, de allergewoonste
voorwerpen op absurde wijze beschrijven, die iedereen aan het lachen maakte. In
zijn handen werd een komische anecdote een kunstwerkje. Hij was geen schepper
in het groteske, maar werkte met een vrij eenvoudig procédé en het nederigste
materiaal - hetgeen hem, ondanks tallooze navolgingen, niemand met succes heeft
nagedaan. Onbegrensde overdrijving bij het vertellen van feiten en karakter-typeering
door ironie waren zijn geliefde kunstgrepen. In zijn jeugd had hij een stijl, hortend,
sloom-komisch, gemeenzaam, maar doeltreffend en geheel persoonlijk. Er was veel
practisch levensinzicht in zijn humor verwerkt en een inslag van ietwat sentimenteelen
weemoed is in al zijn vroeger werk te zien. Hij heeft duizenden met zijn onschuldige
scherts gelukkige uren gegeven en de halve wereld gedenkt hem in vriendschap
en dankbaarheid.
Léon Daudet
DE groote prozaïst Daudet, die door de partijdige Fransche justitie, om zijn politieke
geloofsovertuiging, op de schandelijkste wijze achtervolgd wordt, vindt steun en
hulp bij de beste schrijvers van zijn land, ook van hen die zijn meeningen niet
deelen. De belangstelling van de geheele letterkundige wereld in Frankrijk is thans
op deze gebeurtenissen geconcentreerd.
De Figaro bevat een protest tegen de opsluiting van Léon Daudet, onderteekend
door de bekendste letterkundigen: gravin de Noailles; dan vier leden van de Fransche
Academie: Paul Bourget, Robert de Flers, Henri Robert, Paul Valéry; voorts André
Antoine en Henry Bernstein. Deze letterkundigen zeggen het volgende:
Frankrijks luisterrijk letterkundig leven is een van zijn aanspraken op de
bewondering der wereld. Zou men die niet schaden door een groot schrijver, Léon
Daudet, in de gevangenis op te sluiten, wiens misdaad het is geweest tot wanhoop
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

te zijn gebracht door den wreeden dood van een kind, maar wiens naam in dubbelen
zin deel uitmaakt van het nationale erfdeel? Dit veroorloven zich de
ondergeteekenden buiten elke politieke overweging om eerbiedig aan de regeering
te vragen.
Rosny ainé, de voorzitter van de Académie Goncourt, schrijft aan Daudet: Ik
weiger te gelooven, dat men tot
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

137
aan het eind toe zal gaan; dat is volkomen in strijd met het Fransche karakter. Zoo
de bedreiging ernstig was, zou er een door (naar ik hoop) het meerendeel der
letterkundigen onderteekend protest, buiten alle politiek om, moeten worden geplaatst
in de bladen: het is ònmogelijk, dat men een vader in de gevangenis werpt, omdat
hij de nagedachtenis van zijn zoon heeft verdedigd.
Daudet denkt er inlusschen niet aan zijn gevangenisstraf te gaan uitzitten. In een
artikel in zijn Action Française, waarin hij zijn dank uitspreekt voor alle betuigingen
van sympathie, die hij heeft ontvangen, herinnert hij eraan, dat hij een klacht wegens
het afleggen van valsch getuigenis heeft ingediend tegen Flaoutter, Vidal, Henri
Faure en het echtpaar Provis, en tot den minister van justitie het verzoek heeft
gericht een onderzoek in te stellen naar de uitlatingen van den substituut Silvestre.
Daudet bedoelt hiermede te zeggen, dat de zaak (hij spreekt reeds van Affaire met
een hoofdletter) haar loop volgt en dat hij verwacht ten slotte, ondanks alle
belemmering, recht te zullen verkrijgen.
Daudet kondigde aan, dat hij geen gehoor zal geven ‘aan de oproeping ad
carcerem van den haatdragenden procureur Scherdlin, die mij het ernstige ongelijk,
dat hij tegenover mij heeft, niet vergeeft’. Daudet kondigt aan dat hij evenmin den
trein naar Brussel zal nemen.
* * *
11 Juni was toch de termijn binnen welken Daudet zich gevangen moest geven.
Deze aankondiging beantwoordde hij onmiddellijk met de mededeeling, dit niet te
zullen doen. Met het oog op alle gebeurlijkheden verplaatste hij zijn domicilie naar
het redactiebureau van de Action Française. De dagbladen van dien datum
vermeldden mede: ‘In het fort wil hij zich met de pen blijven verdedigen. Naar men
zegt deelt hij zijn vrijwillige opsluiting met 400 aanhangers. Dit zijn voornamelijk
Camelots du Roi, die zich met alle kracht tegen elke poging om hun leider te
arresteeren zullen verzetten.
De overheid zal het vermoedelijk niet zoo ver laten komen. Het gerecht verwacht
een beslissing van Barthou, den minister van justitie. Deze moet met den algemeenen
politieken toestand rekening houden. Zijn bijgedachte was, aldus tegen de beklaagde
communisten de handen vrijer te hebben. Intusschen groeit in intellectueele kringen
het verzet tegen een mogelijke arrestatie van Daudet. Men weet, dat hij tot vijf
maanden gevangenisstraf is veroordeeld wegens smaad van Bajot, in wiens taxi
Philippe Daudet zieltogende werd gevonden. Dit is dus een punt van het gemeene
recht, terwijl de bedoelde communisten wegens een politiek misdrijf worden vervolgd.
Intusschen heeft Daudet zich in het gebouw van de Action Française vrij behagelijk
ingericht. Bezoekers staat hij bedaard te woord, en voor het gebouw betrekt een
zwerm Camelots du Roi de wacht. Dit trekt op dit bijzonder drukke punt veel bekijks,
wat het verkeer belemmert. Af en toe barsten er woordenwisselingen met politieke
tegestanders los’.
* * *
Enkele dagen later werd Daudet, tot groote verontwaardiging van alle
intellectueelen, zonder onderscheid van politieke overtuiging, gearresteerd op de
Action Française, nadat hij zijn volgelingen bevel had gegeven heen te gaan, om
bloedvergieten te voorkomen.
Daudet heeft in de Santé het politiek regieme verkregen. Hij werkt aan een nieuwen
roman.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Een onuitgegeven gedicht van Victor Van Vriesland
(Zie blz. 123 van dit nr.)
Répliques
Pourquoi ces yeux
si pâles sous les fiers sourcils?
- Les revenants d'hier dans leur exil
les rendent creux.
De quel élan,
quel feu secret brûle ta bouche?
- D'aucun: l'amant avec lequel je couche
c'est le néant.
Par quelle ardeur
s'exaspèrent tes mouvements?
- Inapaisable en la fuite du temps
je sens mon coeur.
Te souviendra
-t il de mon nom, de ma tendresse?
- Le vent qui bat ma fenêtre sans cesse
l'effacera.
Maandkroniek
Prof. Dr. Jan te Winkel
Prof. te Winkel, wiens ‘Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde’ een
meesterwerk is en wiens oordeel over de Beweging van Tachtig af, thans beschouwd,
in verschillende opzichten de beteekenis van een profetie krijgt, is 79 jaar oud te
Amsterdam overleden.
De bekende oud-hoogleeraar werd geboren op 16 November 1847 in het
Noord-Hollandsche dorp Winkel, waar zijn vader predikant was. Hij kreeg
voorbereidend onderwijs te Bennebroek, daarna te Rotterdam, waar hij het
Erasmiaansche gymnasium bezocht. In 1866 werd hij theol. en litt. hum. student te
Leiden en in 1872 litt. hum. student te Groningen. Hier promoveerde hij op 27 Maart
1877 tot doctor in de klassieke letteren op een proefschrift ‘Maerlant's werken
beschouwd als spiegel van de dertiende eeuw’ (tweede omgewerkte druk 1882).
Daarna werd hij benoemd tot praeceptor aan het gymnasium te Groningen, een
betrekking welke hij ruim twaalf jaren heeft vervuld. Van 1878 af is hij redacteur
geweest van de Bibliotheek der Middelnederlandsche Taal- en Letterkunde. In 1887
werd hij buitenlandsch eerelid van de Kon. Vlaamsche Academie te Gent.
Op 6 Januari 1892 werd Dr. Te Winkel benoemd tot hoogleeraar in de
Nederlandsche en Germaansche talen te Amsterdam en op 31 Maart aanvaardde
hij dit ambt met een rede over ‘De beoefening der Germanistiek’. Daarmede begon
hij zijn colleges in de vele vakken die hij tegelijkertijd op zich nam: geschiedenis
van de Nederlandsche letterkunde, en idem in Nederlandsche taal,
Middelnederlandsch, Gothisch en Angelsaksisch. Deze beide laatste vakken althans
tot 1897.
Professor Te Winkel is menigmaal bestuurslid geweest van de congressen voor
Nederlandsche taal- en letterkunde, voor welker verbreiding in België, in Zuid-Afrika
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

en elders hij zich veel moeite gaf. Daarbij is hij langen tijd een der leidende
persoonlijkheden geweest. In verband en in aansluiting hiermede stond zijn ijverig
streven als medebestuurder en voorganger in het Algemeen Nederlandsch Verbond.
In tal van tijdschriften heeft hij artikelen geschreven in verband met den taalstrijd,
de daaruit voortvloeiende politiek in de stamverwante landstreken.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

138
Zoowel bij zijn taalonderwijs als bij zijn wetenschappelijken arbeid heeft Te Winkel
den historischen ontwikkelingsgang van onze letteren op den voorgrond gesteld
tegenover de vroegere aesthetisch-critische beschouwingen, zonder daarbij echter
de eischen van het tegenwoordige taalgebruik buiten beschouwing te laten.
De lijst van Te Winkel's geschriften is zeer lang en getuigt van zijn ontzagwekkende
werkzaamheid op het uitgestrekte gebied, dat hij geheel beheerschte. Tot de grootste
werken behooren de ‘Bladzijden uit de geschiedenis der Nederlandsche letterkunde’.
Daarop volgden o.a. studiën over Vondel als treurspeldichter, over Brederode,
Bilderdijk en Multatuli. Tallooze tekstuitgaven van Middelnederlandsche en 17de
eeuwsche geschriften; ‘de Noord-Nederlandsche tongvallen’, atlas met taalkaart en
tekst; in het Hoogduitsch een geschiedenis der Nederlandsche taal. De eenige maal
dat Te Winkel zich ook in politieke richting heeft begeven was met een sterk liberaal
getint vlugschrift dat in 1917 is verschenen onder den titel ‘De verhouding van
Wetenschap en Religie’; het was bestemd voor een verzamelwerk over dit onderwerp,
uitgegeven door de Vereeniging ‘De Middaghoogte’. Als bibliothecaris van de
Vereeniging ‘Het Spinozahuis’ heeft hij ook de verzameling te Rijnsburg bijgewerkt
en gecatalogiseerd en daarmede den grondslag gelegd voor een blijvende hulde
aan den wijsgeer.
Het standaardwerk van dezen altijd werkzamen taalgeleerde, en waaraan hij een
groot deel van zijn leven heeft gearbeid, is het omvangrijke boek ‘De
ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde’. Na zijn aftreden heeft hij de vier
kloeke deelen van dit werk aan een grondige omwerking en herziening onderworpen,
waarna deze tweede druk in het begin van 1924 is gereed gekomen. Zijn opvolger
prof. Prinsen heeft een waardeerende beoordeeling besloten met de overtuiging
uit te spreken, dat men trotsch mag zijn op zulk een voortreffelijk werk over onze
literatuur; en dat ieder, in welke richting ook, voor de feiten welke hij noodig heeft,
altijd weer het best en meest betrouwbaar bij Te Winkel zal terecht kunnen.
Op 30 Maart 1917 heeft Prof. Te Winkel zijn 25-jarig hoogleeraarsambt mogen
herdenken. Daarbij is Prof. Dr. A. Kluyver opgetreden als voorzitter en woordvoerder
eener groote feestcommissie. Op 16 Nov. van dat jaar, bij het bereiken van
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

139
zijn 70en verjaardag, toen de wet hem tot aftreden noodzaakte, heeft de
Amsterdamsche studentenafdeeling van het Algemeen Nederlandsch Verbond het
‘Te Winkel-Boekenfonds’ gesticht als een blijvende hulde aan den scheidenden
hoogleeraar, eere-voorzitter van de afdeeling. De strekking was deze, dat boekerijen
in Nederland en in de stamverwante gewesten zullen worden aangevuld met de
werken van Prof. Te Winkel. De heer D. Fuldauer had een biografie van den
hoogleeraar vereenigd met een volledige opgaaf van die werken. Ook op zijn
afscheidscolleges, 11 Juni 1918, hebben de studenten hun dankbaarheid betoond
met de erkenning dat zij hem ten zeerste verplicht waren voor hun wetenschappelijke
vorming, en daarbij werd getuigd van de groote vriendelijkheid en de gemoedelijkheid
waarmede hij steeds allen behulpzaam was geweest.
Na zijn aftreden is Prof. Te Winkel steeds aan den arbeid gebleven. Daarvan
getuigt ook het straks vermelde standaardwerk in den nieuwen druk.
Enkele weken geleden mocht de krasse grijsaard, onder groote belangstelling,
nog het halve-eeuwfeest vieren van zijn doctoraat.
G.G. van As †
Een van de sympathiekste figuren uit onze protestantsche letterkundige kringen is
met den heer G.G. van As heengegaan.
Na opleiding voor onderwijzer is de heer van As jong in de journalistiek gegaan,
en vele jaren is hij in dezen werkkring gebleven, het laatst als redacteur van De
Nederlander; van 1908 tot 1 Januari 1921 is hij lid van de hoofdredactie geweest.
De Nederlandsche Journalistenkring bleef hem erkentelijk voor wat hij voor deze
organisatie heeft verricht; van 1915 tot 1919 was hij bestuurslid, waarvan drie jaren
1ste secretaris en eenigen tijd redacteur van het orgaan.
In het streven naar een specifiek Christelijke Nederlandsche literatuur is hij een
der belangrijkste figuren geweest, door zijn steun aan de beweging en bovenal door
eigen verdiensten als auteur onder den schuilnaam G. Schrijver. Hij was nog
geen twintig jaar, toen hij Stormgetij, een historisch verhaal voor jongens,
publiceerde, dat later is gevolgd door De jongens van de club en Toen
Moeder weg was. Zijn eerste roman heette Het eenzame pad, doch
grooter waarde uit zuiver literair oogpunt had De lichte last, een christelijke
roman onder invloed der literaire beweging van 1880. Het vorig jaar, toen hij vijftig
geworden was, verscheen Jobje's avontuurlijke jeugd, auto-biografische
jeugdherinneringen in den vorm van een verhaal. Voor Opwaartsche Wegen
heeft hij vele schetsen geschreven, waarvan een aantal onder den titel
Hoogtijden zijn gebundeld.
Kritischen arbeid, kalm, met inzicht beschouwend, waarbij in zijn kring de ruime
blik trof en misschien niet algemeen verheugde, heeft hij geleverd in Ons
Tijdschrift en in De Nederlander. In vele christelijke gezinnen beschouwde
men zijn kronieken over literatuur en tooneel als de wegwijzers, als den toets hoever
men in waardeering mocht gaan.
Met ingang van 1 Januari 1921 werd de heer Van As benoemd tot inspecteur bij
het Lager Onderwijs in de inspectie Gouda, welke standplaats hij later voor die te
Delft verwisselde.
Eenige jaren is hij lid van den gemeenteraad van 's-Gravenhage geweest.
Op Oud Eik en Duinen te 's Gravenhage is het stoffelijk overschot van den heer
G.G. van As ter aarde besteld. Aan de groeve, waar rondom zich vele bekende
Nederlanders vereenigd hadden, heeft Dr. de Visser o.m. als volgt gesproken:
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Soberheid van woorden past tegenover den dood en tegenover de majesteit van
God, die het leven geeft en die het leven neemt. Dan kan de mensch niet beter doen
dan te zwijgen. Soberheid past vooral tegenover nabestaanden, die een verlies
lijden als hier is geleden. Toch zou er - aldus spr. - groote onvoldaanheid zijn bij u
allen, wanneer ik niet enkele woorden wijdde aan de nagedachtenis van onzen
vriend van As. Rijk begaafd door God, is het zijn verdienste geweest, dat de heer
van As zijn talenten in dienst gesteld heeft van de ontleding van de menschelijke
ziel. De zegen, dien hij in zijn geschriften heeft gepredikt voor anderen, is hem op
zijn ziekbed ten deel gevallen. Spr. richtte vervolgens woorden van troost tot de
nabestaanden en eindigde met de voorlezing van een gedeelte uit Openbaring 22.
De schoonzoon van den ontslapene dankte oud-minister de Visser voor zijn
woorden en overigens allen voor de betoonde belangstelling.
Herman de Man bekroond
Aan de leden werd op de jaarvergadering te Leiden bekend gemaakt, dat het bestuur
van de Maatschappij der Nederl. Letterkunde, voor het vereenigingsjaar 1926-1927,
op advies van de Commissie voor Schoone Letteren, den roman Het wassende
water van Herman de Man heeft bekroond met den jaarlijks uitgeloofden prijs van
aanmoediging van f 1000. In haar advies zegt de commissie, dat zij ditmaal geen
gemakkelijke taak heeft gehad.
‘De commissie toch moet zich in hare keuze beperken tot letterkundige werken,
in de laatste twee jaar verschenen, terwijl de commissie zelve heeft bepaald, dat
zij hare aandacht voornamelijk schenken zou aan schrijvers die nog niet voldoende
tot het publiek zijn doorgedrongen en bijzondere aanmoediging verdienen.
Daarenboven was de commissie van oordeel, dat ditmaal bij voorkeur een roman
in aanmerking behoorde te komen.
Binnen deze grenzen nu vond zij geen werk, zoodanig uitstekend boven alle
andere, dat het onmiddellijk en ontwijfelbaar voor toekenning van den prijs was
aangewezen. Verschillende werken, elk voor zich in bepaalde opzichten lofwaardig,
dongen om den voorrang. Ten slotte vereenigde de keuze van de meerderheid der
commissie zich op den roman Het wassende water van Herman de Man,
omdat zij van oordeel was, hierdoor den prijs toe te kennen aan het werk, dat zich
boven de andere in aanmerking komende onderscheidde door volledigheid en
gaafheid, en zoowel in den bouw van het verhaal als in de typeering der verschillende
gestalten en het weergeven der omgeving, waarin de handeling zich afspeelt, van
opmerkelijke begaafdheid bij den schrijver blijk geeft. Het verheugt de commissie
daarenboven, hierdoor de aandacht te kunnen vestigen op een verhaal uit het
hedendaagsche Nederlandsche boerenleven, dat in de moderne letteren wat
stiefmoederlijk bedeeld bleef’.
Nederlandsche Tooneelkunst te Parijs
Toen Johan de Meester Jr. in zijn Vlaamsche Volkstooneel hier ‘Lucifer’ opvoerde
moest hij gehoond worden door tooneellichten als Borel, Lapidoth e.a., die met hun
geëxposeerde machtsposities de gezonde ontwikkeling van ons tooneelleven in
den weg staan. Deze heeren vergapen zich liever aan alles wat van verre komt.
In Parijs, waar men ook wel eenigszins weet, wat tooneelkunst is, werd dezelfde
‘Lucifer’-vertooning anders ontvangen:
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Als gevolg van een uitbundig succes, dat het ‘Vlaamsche Volkstooneel’ met de
vertooning van Lucifer in de stampvolle Comédie des Champs Elysées te Parijs
heeft behaald, heeft Firmin Gémier, leider van de Société Universelle de Théâtre,
het ‘Vlaamsche Volkstooneel’ uitgenoodigd om ten spoedigste, namelijk nog in den
loop dezer
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

140
maand, een tweede vertooning van Lucifer te Parijs te geven en tevens nog twee
andere Vlaamsche stukken te spelen, in het programma van het internationaal
tooneel festival. Er werd op aangedrongen, om naast Lucifer een type van een
populair Vlaamsch stuk te vertoonen en een type van een modern Vlaamsch werk.
De data, waarop de ‘Comédie des Champs Elysées’ beschikbaar wordt gesteld,
zijn: 21, 22 en 23 dezer. Het ‘Vlaamsche Volkstooneel’ zou dus vertoonen: Lucifer
(Vondel), En waar de ster bleef stille staan... (Felix Timmermans en
Eduard Veterman) en Tijl (Anton van de Velde).
Zooals men weet, neemt het ‘Vlaamsche Volkstooneel’ ook deel aan de
internationale tooneel-tentoonstelling, die te Parijs is geopend.
Het Huis der Schartens
Volgens een bericht in de dagbladen heeft zich een commissie gevormd, bestaande
uit de heeren Prof. R. Casimir, Mr. P.J. van Wijngaarden en L. Simons en onder
eerevoorzitterschap van Minister Waszink en Markies Molinari de Mettone, den
Italiaanschen gezant, om bovengenoemde auteurs, die 21 Mei hun zilveren
huwelijksfeest hebben gevierd, te huldigen. ‘Het in heel de wereldliteratuur en in de
onze in het bijzonder wel heel zeldzame feit, dat twee letterkundigen een huwelijk
aangaan en dat als gevolg van dit huwelijk zij gemeenschappelijk een aantal
letterkundige werken van bijzondere beteekenis voortbrengen, doet zich, gelijk
bekend, voor in het geval van bovengenoemde auteurs. Waar nu hun huwelijk voor
onze literatuur deze beteekenis gekregen heeft, is de viering van hun zilveren bruiloft
naar het oordeel van deze commissie een gereede aanleiding om beiden juist bij
die gelegenheid een bewijs van dankbare hulde te brengen voor hetgeen zij in die
25 jaren, zoowel afzonderlijk als gemeenschappelijk, aan onze letterkunde
geschonken hebben. Bij de uitvoering van deze gedachte is het oude droombeeld
van het echtpaar Scharten in herinnering gekomen: in, of bij, Florence een middelpunt
te stichten, waar de Nederlandsche cultuur in nauwe aanraking zou kunnen gebracht
worden met de Italiaansche en de Italianen.
De bedoeling van den heer en mevrouw Scharten zou dan zijn, dat hun huis reeds
nu een gezellig milieu zou kunnen worden, waar Nederlandsche en Italiaansche
kunstenaars, intellectueelen, studeerenden elkaar nu en dan zouden kunnen
ontmoeten; waar, als de gelegenheid zich voordeed, lezingen, muziekavonden,
kleine tentoonstellingen de Italianen met de Nederlandsche kunst in aanraking
zouden brengen; waar een Nederlandsche bibliotheek den Italianen een blik zou
gunnen in onze nieuwe architectuur, binnenhuiskunst, oude en nieuwe schilderkunst,
enz. Zij zouden dan het eigendom, met bibliotheek, enz., na hun overlijden
overdragen aan den Staat der Nederlanden, om als een Accademia d'Olanda een
blijvend centrum te vormen, waar ons Hollandsche intellectueele leven en onze
kunst aan de Italianen geopenbaard zouden worden.
Voor de verwezenlijking van dit denkbeeld, waarvan de commissie verwacht, dat
het in vele kringen ruime sympathie zal wegdragen, is uiteraard een tamelijk
belangrijk bedrag noodig, maar ze vertrouwen, dat voor velen, aan wie de boeken
der Schartens zooveel genot, en dikwijls nog meer dan genot alleen, hebben
verschaft, het een prettige gedachte zal zijn naar de mate hunner krachten bij te
dragen tot de illusie der schrijvers: een huis hunner verkiezing, waar zij de tweede
helft van hun levenswerk kunnen voltooien’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Carel Scharten over een nieuw boek van C. en M.
In de zaal van den Rotterdamschen Kunstkring, waar de schilderijen van Kees van
Dongen nog hangen, hield Carel Scharten voor een talrijk gehoor een lezing over
zijn nieuwe boek. Tegen een achtergrond van palmsjaals, aldus de N.R.C., kwam
de fijngebootste kop van den populairen schrijver, met den hoogwelvenden schedel,
waarop het haar naar achteren is geborsteld, met het puntbaardje en de korte snor,
met de rustige oogen, glinsterend achter de brilleglazen - beschenen van onderop
door de leeslamp, met groote levendigheid uit.
Hij begon met zijn dankbaarheid uit te spreken over de ontvangst van Francesco
Campana, een ontvangst, die wel verre van de schrijvers hoogmoedig te maken,
hun de verantwoordelijkheid voor het werk levendig had doen beseffen.
Het echtpaar Scharten zelf had bij het scheppen geheel met de lotgevallen van
hun held medegeleefd, en toen zijn dood onvermijdelijk bleek, hadden zij weken
van zeer werkelijke smart gekend. Spreker verweerde zich vervolgens tegen de
bezwaren, die critici tegen de figuur van Francesco hadden aangevoerd. Dat het
kind een beschaving aan den dag legt, welke men van een boerezoon niet kan
verwachten, is een beschuldiging, welke vervalt wanneer men de cultuur van de
Italiaansche landsbevolking kent. Het kind is een uitzonderingsnatuur, een
zoekersnatuur. Zijn credo en zijn dagboek zijn geheel in den toon gehouden, die bij
zijn mentaliteit past. De bespiegelingen van dezen zestienjarige hadden zijn schepper
reeds op veel jeugdiger leeftijd bezig gehouden. De schrijvers hebben na het
verschijnen van dit verhaal een groot aantal brieven ontvangen. Een bekend
predikant schreef hun: ‘Wat de oorsprong van het kwaad is in deze wereld weet ik
niet, maar wel, dat Genade noodig was, om ons ervan te verlossen’. Zoo gemakkelijk
heeft Francesco zich niet van het vraagstuk afgemaakt. Hij rustte niet, voor hij de
waarheid gevonden had, welke hem bevredigde. De schrijvers hebben getracht zijn
overwegingen zoo essentieel te houden, dat zij voor iedereen bevattelijk zijn. De
jongen is niet naar de natuur geteekend, evenmin als ‘Sprotje’, of de overige
personen van het boek.
Het nieuwe verhaal is de geschiedenis van een ouden man, een geniaal schilder,
wiens talent jaren lang miskend is geworden. Hij is ook een origineel, een onbewuste
wijze en mysticus, een mensch, die zich al heel weinig om de wereld om zich heen
bekreunt. De schrijvers hadden de figuur in hoofdzaak reeds in 1912 geconcipieerd,
maar eerst op de eere-tentoonstelling van een beroemd Italiaansch schilder, waar
zij kennis maakten met de grootsche natuurtafereelen van de Maremmen, vonden
zij het milieu, waarin zij hun held konden plaatsen. Het leven van den artiest dezer
monumentale landschappen en de geschiedenis der stichting van een kleine kolonie
van Christelijke communisten in 1870, waren elementen, die eveneens in den ‘Nar
der Maremmen’ zijn verwerkt. De spreker vertelde vervolgens van twee tochten
naar deze romantische landstreek van oerwouden, waar slingerplanten en
doornstruiken moesten gekapt worden, voor het reisgezelschap kon voorttrekken;
waar kasteelen als roofburchten zich op de rotsen verheffen, waar kudden wilde
paarden over de vlakten zwerven, waar witte ossen onder grijze olijfboschjes rusten
en waar de fel roode klaprozen contrasteerden met de staalblauwe zee.
In het najaar ondernam het echtpaar Scharten een tweede reis, ditmaal als gasten
van den landheer, graaf Corsini, naar dit land van herders te paard, kolenbranders
en daglooners. Een schat van bijzonderheden over dit fantastisch milieu en het
leven der bewoners werd verzameld. Het nieuwe boek zal bestaan uit twee deelen,
waarvan het eerste in een klein en afgelegen dorp speelt; het tweede voornamelijk
te Florence. Daar het communisme van 1920, dat Italië meer geteisterd heeft dan
het overige Europa weet, een rol speelt in het verhaal, moesten de gegevens omtrent
dezen Rooden Terreur worden verza-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

141
meld. Nu bleek hoe uiterst moeilijk het is, om betrouwbare geschiedkundige gegevens
te verzamelen, zelfs over gebeurtenissen nog geen vijf jaar oud. Graaf Corsini, aan
wien het boek is opgedragen, komt er niet in voor.
Na de pauze las de heer Scharten het eerste hoofdstuk van ‘De Nar’ voor. Wij maken
daarin kennis met de hoofdpersoon, Renato Focardi, die teruggetrokken in zijn
atelier werkt, eenzaam in zijn ouderdom en ongeroerd door zijn laat gekomen
beroemdheid. Hij heeft groote armoede gekend en is tweemaal getrouwd geweest.
Zijn eerste huwelijk met een fijnzinnige, ietwat ziekelijke vrouw was zeer gelukkig.
Twee jongens werden hun geboren, die na hun moeders dood buitenshuis werden
opgevoed. De eenzame man hertrouwde met een lieve, eenvoudige vrouw. Zij was
een marktkraamster, en de voorkinderen schaamden zich over hun stiefmoeder en
bleven zeven jaar onder allerlei voorwendsels weg van hun vaderlijk huis. Het verhaal
opent met de beschrijving van hun eerste bezoek na zoo lang afzijn, nu de tweede
moeder is gestorven. Wij leeren hen reeds nader kennen. De oudste, Ottavio, heeft
een kunsthandel in Florence, de jongste is kunstfotograaf. Zij probeeren den ouden
vader over te halen om een groote tentoonstelling van zijn werken te houden en
zich in de stad te komen vestigen, waar hij met critici en kunstkenners in aanraking
zal komen en school kan maken. Een roerende episode over de portretten van zijn
eerste en tweede vrouw besluit het eerste hoofdstuk, waarvan de lezing met warm
applaus werd besloten.
De Zilveren Bruiloft der Schartens
In een breeden kring van letterkundigen en van andere vertegenwoordigers der
kunstwereld is het zilveren echtpaar C. en M. Scharten-Antink bij ‘Kleykamp’ in den
Haag gehuldigd. Temidden van palmengroen en van bloemen hadden de beide
literatoren met hun dochter plaats genomen. Tegenover hen, terzijde, zaten de
oud-minister dr. J.Th. de Visser, prof. R. Casimir, voorzitter van het huldigingscomité,
notaris Van Wijngaarden, die het initiatief tot de huldiging had genomen, en de heer
L. Simons, leider van de Wereldbibliotheek en secretaris van het comité. Aanwezig
waren voorts de dames Top van Rhijn-Naeff, Ina Boudier-Bakker, Annie van
Wageningen-Salomons, Josine Simons-Mees, van Deventer-Maas, van
Hille-Gaerthé, Marie Verhoeven-Schmitz, Jeane Reyneke van Stuwe, mej. Kuyper
en de heeren Herman Robbers, Just Havelaar, jhr. Nico van Suchtelen, Maurits
Wagenvoort, J.B. Ubink, Romano Guarnieri, Frans Deprez, Emmanuel de Bom
(namens de Vlaamsche letterkundigen), dr. Beversen, Roeland van Ruyven, de
kunstschilders Cossaar, Van Bloem en Chris de Moor, de heeren Dijkhoffz en Petri,
resp. voorzitter en secretaris van den Ned. Boekverkoopersbond, mr. J.J. van
Bolhuis, voorzitter van de Haagsche Journalistenver-eeniging, en vele anderen.
Prof. Casimir, het zilveren echtpaar toesprekend, zeide dat er weinig namen - in
onze letterkunde wellicht geen - zóó innig met elkaar verbonden zullen zijn als die
van Scharten-Antink. Gij zijt, aldus spr., een levende illustratie van het woord, dat
man en vrouw één zijn; gij zijt één in uw gedachten, in uw werken, in uw ziel.
Spr. bracht een telegrafischen gelukwensch van minister Waszink, tot het echtpaar
gericht, ter kennis, en dankte in 't bijzonder dr. De Visser voor diens
tegenwoordigheid. De heer en mevr. Scharten-Antink verder geluk wenschend met
den thans bereikten mijlpaal in hun huwelijksvereeniging, constateerde prof. Casimir,
dat hun geloof in het Ideaal het geluk heeft doen glanzen. Gij hebt in uw vele werken
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

steeds tot het Hollandsche hart gesproken en ge zijt een bezit geworden van ons
volk, al woont ge, om gezondheidsredenen van een uwer, in Florence, in Italië Nog
schetste spr. in breede trekken de beteekenis van hun werken, om zijn toespraak
te eindigen met de mededeeling, dat het comité den finantieelen grondslag van een
Hollandsch huis, een letterkundig centrum te Florence, had bijeengebracht, hetgeen
bij dezen werd aangeboden. De heer L. Simons offreerde daarna een door Georg
Rueter ontworpen en door mej. Rueter, diens dochter, gebonden album, vermeldende
o.m. de bijdragen van de Koningin-Moeder en van Prinses Juliana. Namens de
Wereld-Bibliotheek bood spr. het zilveren echtpaar een complete collectie in gouden
prachtband van de werken van den heer en mevr. Scharten-Antink aan, zich
verheugend, dat van hun werken de Wereld-bibliotheek het overgroote deel, tot een
totaal van 175.000 exemplaren, heeft mogen verspreiden. Een doos of kastje was
er - zei spr. - nog niet bij, omdat, naar gehoopt wordt, nog diverse werken door hen
zullen worden voortgebracht.
De heer Ubink huldigde het echtpaar ten slotte namens den Haagschen Kunstkring.
In een hartelijke rede dankte de heer Scharten mede namens vrouw en dochter.
Het deed hem genoegen, dat minister Waszink evenals diens voorganger dr. de
Visser het princiep dat Kunst geen regeeringszaak is, had overwonnen. Verder
bracht spr. lof aan Holland en aan Italië, zijn tweede vaderland, waar, naar hij
verklaarde, arbeid, plicht, tucht en eenheid tezamen worden gediend.
Hierna werden ververschingen aangeboden.
Ter eere van den heer en mevrouw Scharten-Antink is toen des avonds een
maaltijd gegeven, waaraan mede aanzaten de Italiaansche gezant, prof. Casimir,
prof. Prinsen, Romano Guarnieri, P.J. de Kanter, namens het Alg. Nederl. Verbond,
L. Simons, Nico van Suchtelen, E. de Bom, namens de Vlaamsche letterkundigen,
mej. Fenna de Meyier, namens den Letterkundigen Kring, en verschillende andere
vertegenwoordigers uit de literaire wereld.
De Italiaansche gezant, de heer De Barbaro, schetste in een in de Fransche taal
gehouden toespraak de aangename relaties tusschen Nederland en Italië en
gewaagde van de literaire beteekenis van het echtpaar Scharten-Antink, dat Italië
als tweede vaderland heeft gekozen.
Ook Guarnieri sprak in een tafelrede van de banden die Italië en Nederland
verbinden.
Voorts sprak o.a. nog de heer De Kanter, die het in het echtpaar Scharten-Antink
bijzonder waardeert, dat dit den naam van ons land in het buitenland hoog houdt.
Verscheidene telegrafische gelukwenschen waren ingekomen, zoo van dr.
Royaards, Cath. van Rennes en dr. Berlage.
Minister Waszink en burgemeester Patijn hadden bericht van verhindering
gezonden, maar schriftelijk van hun sympathie doen blijken.
Handschriften: III. J.H. Speenhoff
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Boekenschouw
Oorspronkelijke werken
Rein van Zanten. De liefde van Eugenius Berg. (168 blz.) - P.N. van
Kampen en Zoon, Amsterdam. f 2.90; geb. f 3.50
Dit is een zg. litteraire roman. Eugenius Berg geeft in brieven aan de vrouw die hij
liefheeft (dit is natuurlijk niet zijn eigen vrouw) uiting aan deze liefde en schenkt
Hilde, zijn geliefde, meteen een ziels-belijdenis. Alles is geschreven in dien
opgeschroefden, gestyleerden toon, die voor dit soort van ziele-openbaringen noodig
schijnt te zijn. De bloedelooze superioriteit van ‘Eugenius’ maakt ons kriebelig, en
het lijkt ons geen wonder, dat het huwelijks-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

142
leven van hem en zijn vrouw Clairette een mislukking wordt. Van dit huwelijksleven
vertelt de schrijver in zijn brieven aan de andere. Ziehier hoe Eugenius zijn samenzijn
met Clairette beschrijft.
‘Schipbreukelingen noch gelukskinderen, leefden wij tweeën maar bedaardelijk
alle dagen verder, gekomen door wij wisten zelf meer nauwelijks welke drijfveeren
tot elkaar, volhardend uit gewoonte, sleur of traagheid’. En wanneer er een vreemde,
gespannen verhouding tusschen de beide echtelieden ontstaat, voeren zij het
volgende gesprek: ‘Zie je dan niet, riep ik uit, dat naarmate wij een zedelijk beginsel
buiten ons, kenmerken ons opgelegd van boven-af, met grooter stelligheid verwerpen,
wij dwingender genoodzaakt zullen zijn een zedelijke betrekking te erkennen
tusschen ons en anderen, onze naasten, verwanten, medemenschen, de
gezamenlijkheid der menschen zoo je wilt’. Als met een wapen trof zij mij met haar
scherp verweer. - ‘Zulk een gezamenlijkheid bestaat niet’. - Indien zij niet bestaat,
en mogelijk heb je gelijk, dan moeten wij haar maken! - Beginnend bij ons zelf? -
Waar anders? - Haar blijkelijken toeleg mij te krenken schoof ik terzijde. Zoo gaat
het immer, de ongelijke zijden onzer wezens keeren zich gewapend naar elkander.
Aldus gaat het bladzijden door, interessante philosophie, bespiegeling en berusting,
gemaniereerd en opgeschroefd neergeschreven, onecht, zonder éen moment te
ontroeren of te treffen.
Jeanne Reyneke van Stuwe. Pandora's doos. Roman van Vrouwenleven.
Twee deelen. 184 blz. (deel I) en 187 blz. (deel II). - L.J. Veen, Amsterdam.
In dezen bijzonder lijvigen roman vertelt mevrouw Reyneke van Stuwe ons in de
eerste plaats van het huwelijksleven van Olga van Valckenhove met Max Renselaer.
Olga, knap, pikant, grillig, wispelturig, harteloos, enz. enz. heeft Max eigenlijk alleen
genomen omdat ze wist, dat haar stille, ernstige zuster Christiane (natuurlijk in alles
haar contrast) innig van hem houdt. Al héél gauw blijkt het huwelijk een totale
mislukking, werkelijk verrassend gauw, nl. in de auto waarin ze na hun trouwdiner
op de huwelijksreis gaan. En hun ruzie ontstaat door 't medelijden dat Max heeft
met Christiane (die hij eigenlijk óók ‘bemint’). Wel verzoenen ze zich weer, maar ‘je
ware’ is het toch niet. En wanneer Max dan nog naderhand tuberculeus blijkt te zijn,
is de aardigheid er bij Olga heelemaal af. Zij krijgt opeens een bevlieging voor het
tooneel; natuurlijk weet zij door haar bijzondere charme iedereen te betooveren, ze
brengt den directeur van het tooneelgezelschap het hoofd op hol en maakt zijn
vrouw zoo dol jaloersch, dat ze hem verlaat en met haar kinderen weggaat. Natuurlijk
wil Olga nu ook niets meer van hem weten. 't Was maar een spelletje, en na haar
eerste optreden is ook haar tooneelcaprice ten einde. Ze zal weer bij Max
terugkeeren, die natuurlijk wel héél blij zal zijn... Helaas barst deze bom verkeerd.
Max heeft genoeg van zijn hartelooze vrouw en stelt haar een scheiding voor, omdat
hij houdt van Christiane. Tevergeefs vertelt Olga hem dat ze nu alleen van hèm
houdt - hij is standvastig. En dan komt de ontknooping: de doodzwakke Max kan al
de opwinding niet verdragen. Nòg tracht Olga Max voor zich te winnen, hem te
verleiden met haar liefkoozingen: ‘Je hebt mij gekozen - 't kan niet anders - 't kan
niet anders Max...’ Haar liefkoozende stem, haar warme omarming bedwelmde hem.
Een brandende pijn in zijn borst benauwde hem, deed hem snakken naar adem. -
‘Neen - steunde hij - neen... Christiane’ - wilde hij roepen. Christiane. Doch geen
geluid kwam hem over de lippen. Een krampende, scheurende hoest schoot uit zijn
borst omhoog... Een gil van ontzetting kreet Olga uit de keel. Zij zag bloed, veel
bloed, rood schuimend bloed... En aan het eind van den roman verlaten wij Olga,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

zittend bij haar gestorven man, gekweld door hevige wroeging: ‘verdervend, als een
demonische macht was zij door het leven gegaan’. - Roekeloos heeft ze met
menschenlevens gespeeld, nú komt de vergelding: ‘Hier zat zij... bij de ruïne van
haar leven ... en niemand hoorde haar... een namelooze leegte was om haar heen...
zij was alleen... in de oneindige verlatenheid der schuldigen... der nooit-vergevenen...
Alleen... voor altijd... alleen...’ - En hiermee is deze lijvige roman ten einde. Nog
altijd verstaat Mevrouw Reyneke van Stuwe de kunst om met groote habiliteit twee
dikke deelen niet niets vol te schrijven.
Carry van Bruggen. De klas van twaalf. Met illustraties van Henri Pieck.
- Baarn Hollandia-Drukkkerij. (283 blz.) Prijs f 2.90; f 3.75
Tusschen de vele onbeduidende en onbenullige meisjesboeken is deze
bakvisschenroman een heerlijke opfrissching. Alleraardigt zijn de twaalf verschillende
karakters van de ‘kweekjes’ weergegeven, en telkens komt ons ‘Het Huisje aan de
Sloot’ in de herinnering bij het lezen. Een eigenlijk ‘verhaal’ geeft het boek niet, wij
leven de vier jaren op de kweekschool met de meisjes mee, we leeren ze kennen
door en door in al haar kleine eigenaardigheden. En het verhaal is zoo ‘gezellig’
geschreven, dat we het aan één stuk uitlezen. Alleraardigst is het afscheid van de
kweekschool, als de meisjes vragen of ze alles wat ze in die vier jaar hebben
gezongen, voor 't laatst nog eens mogen zingen: Als je iets zingt dan is het net of
alles weer terugkomt, of je alles weer beleeft van toen, zei Nel. - Ze zongen het lied
dat Door aan die heerlijke groentensoep had doen denken... en toen het uit was
leek een scherm gedaald, een gordijn gesloten over dat voorbije. Maar Lien dacht
ineens: ‘Dat zal ik nu altijd, altijd kunnen doen! En al word ik vijftig, al word ik zestig,
zoo vaak ik dit alles terug wil hebben, sluit ik mij in een kamertje op en dan zing ik
van: “Zeg, ik hoor U altijd droomen” - en dan ben ik weer veertien en het is zomer,
en blauw liggen de slooten onder den blauwen hemel. Alles kan ik nu voor altijd
houden, niets hoef ik ooit kwijt’... En zoo brengt ieder liedje bij de meisjes wat anders
in de gedachte. ‘Maar terwijl ze het lachend en opgewekt zongen, zag Nel ineens
een pagina voor zich van “Waarheid en Droomen” en deze regels: “Wie Vader en
Moeder liefheeft boven Mij is Mijns niet waardig...” en schemeringen van sneeuw
dien dag gevallen. Toen had ze voor het eerst gevoeld het onderscheid tusschen
verzet om een overtuiging en verzet uit baldadigheid... O wonderlijk, wonderlijk dat
terugkomen der dingen, verbonden aan klank en zang...’
Een beetje onwaarschijnlijk is wel, dat bijna alle meisjes van de klas van twaalf
aan 't slot al aan 't vrijen zijn. 't Lijkt wel wat erg vroeg! Maar waarschijnlijk zal dat
voor de lezeressen een attractie te meer zijn.
Felix Timmermans. Schoon Lier. - P.N. van Kampen & Zoon, Amsterdam.
(132 blz.) ing. f 2.50: f 3.25.
Een stadsbeschrijving op zijn ‘Timmermans’. Weet niet iedereen daarmee hoe dit
boekje is? Vol sappige Pallieterij, vol grapjes en kwinkslagen en quasi naïveteiten.
De plaatjes die de schrijver er bij teekende zijn alleraardigst, en het boekje laat zich
zeer vlot lezen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

C.M. van Hille-Gaerthé. Levensdagen. Nijgh en van Ditmar's Uitgevers
Maatschappij, 1927 Rotterdam (155 blz.) Prijs f 2.50; f 3.25
Een bundel vertellingen van Mevrouw van Hille Gaerthé
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

143
is altijd aangename lectuur. Zonder dat ze ‘litteratuur’ geeft - schrijft zij zoo innig,
menschelijk en zoo gevoelig, toch zonder sentimentaliteit, dat haar schetsen altijd
weer sterk bekoren. Deze bundel bevat een vijftal schetsen (waarom ontbreekt de
inhoud?) die ieder een klein brokje leven geven, uit verschillende levensphazen.
Duidelijk komt hier uit, welk genre Mevrouw van Hille het best ‘ligt’, en dat is de
karakteriseering van het jonge meisje. Hoe bijzonder fijn en goed geobserveerd is
het figuurtje van Juud, de zestienjarige. Ik geloof dat weinig schrijfsters zich zóó
kunnen verplaatsen in het gedachtenleven van de ‘bakvisch’. Hoe innig zijn alle
nuancen weergegeven, hoe weet de schrijfster in een schets van enkele bladzijden
Juud voor ons te doen leven. Wanneer men dit schetsje leest komt onwillekeurig
het verlangen in ons op: ‘Schreef mevrouw van Hille nog eens een meisjesboek,
daar hebben we wat aan!’
Lees b.v. Juuds overpeinzing aan de ontbijttafel, wanneer ze naar de ontluikende
goudenregenboom kijkt: ‘... een knop... een bloem... peinsde ze - een wonder was
dat. - Nog later hingen de groene peultjes aan den boom; dan was alle fluweelen
zachtheid van de blaadjes verdwenen en ieder jaar vond je tusschen de takken vol
rijpende vruchtjes nog één achtergebleven bloeiend trosje. Een goudenregenboom...
droomde Juud... nu was je zoo blij dat je hem had in den tuin. De heele Meimaand
maakte hij je gelukkig, later, in Juni en Juli, als er niets van kleur en zachtheid en
zilverglans gebleven was - niets dan het eene zielige eenzame trosje, waarnaar je
toch altijd weer zocht - gaf hij je een verdrietig gevoel, en nog later in het jaar vergat
je hem... vreemd was dat... onbegrijpelijk...’ En hoe echt is Juud in haar verlangen
om met nat haar de vreemde oom en tante en de twee onbekende neven te gaan
bezoeken..., alleen omdat ze dan een aanleiding tot een gesprek zal hebben, ‘een
prettig geanimeerd gesprek met John en Henri, met oom Bart, over duiken en
springen over zand en plankenbodems - zwemmen in zee, in een rivier - over
Kampioenschappen. Waarover moest je anders praten met vreemde neven?... En
als moeder straks terug zou komen op de kinderachtigheid van haar driftig protest,
zou ze toch niet kunnen uitleggen dat ze niet om 't zwemmen zoo was opgestoven,
maar om... om een gesprek? zocht Juud... en waarom bedacht ze dat gesprek van
te voren?’
Ook de eerste schets is allerliefst, en in ‘Reculons’ worden ons de gevoelens van
een paar ouders beschreven, die hun kinderen plotseling zoo heel zelfstandig en
groot zien optreden. Beiden voelen ze zich oud, wanneer de voorstelling waar de
kinderen zoo groot en volwassen optraden voorbij is. En wanneer de moeder dit
bekent, vraagt de vader - ‘jij ook?... Door de kinderen? Omdat je ze minder begrijpt
dan toen ze... kinderen waren?
... Minder... of meer? - ik weet het niet; ik heb vandaag meer begrepen uit wat ze
verzwegen dan uit wat ze uitten...’
De laatste schets, van de twee oude menschen, broer en zuster, met hun zelfde
verdriet - waarin ze elkaar toch niet durven troosten - is dunkt mij het zwakste. Doch
in het algemeen bijzonder prettige lectuur.
Vertaalde werken
Luciano Zuccoli. Manoela. Naar het Italiaansch door Ellen Forest. - P.N.
van Kampen en Zoon, Amsterdam. (226 blz.) f 2.25; geb. f 2.90
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Deze roman beschrijft de zeer zinnelijke liefde van Daniele di Bagnasco en Manoela
Roderighi. Manoela is nog bijna een kind, maar van haar vijftiende jaar af heeft ze
reeds minnaars gehad. Dani wordt door haar opvallende schoonheid bekoord; ook
hij is geen heilige en hij meent dat de hartstocht voor ‘het goddelijke kind’ als zijn
veel vorige amourettes zal voorbijgaan. Manoela weet hem evenwel een diep gevoel
van liefde te inspireeren en hij gaat haar beminnen met al het vuur van zijn zuidelijk
temperament. En met de liefde komt het ondragelijk lijden: Manoela is een lichtzinnig
kind, Dani voelt dat ze hem aan alle kanten bedriegt, niettegenstaande haar innige
overgave. Ja, zij maakt zelfs afspraken in een ‘publiek huis’, ze is voor iedereen te
koop. Bijzonder goed geschreven zijn Dani's pogingen om zich van haar los te
maken, hij weet hoe ze is, en toch kan hij haar niet missen. Zelfs tracht hij haar te
vergiftigen, maar stoot haar op 't laatste oogenblik den doodelijken drank uit de
hand. Om te trachten haar voor zichzelf te houden gaan Dani en Manoela op reis.
Dani weet dat zijn liefde voor het lichtzinnige trouwelooze kind hem ten gronde richt,
maar hij kan er zich niet van losmaken. ‘Wat is de liefde toch vreemd!’ zei hij
langzaam, ‘verbonden aan een klein meisje van achttien jaar, en zoo sterk
verbonden, dat, als je weg zou gaan, ik er met lichaam en ziel onder lijden zou alsof
ik op den brandstapel lag. Vind je dit nu niet vreemd? Want jouw leven slurpt dagelijks
het mijne op, en soms is het me of in mijn aderen jouw bloed stroomt’ - Er is nog
een man die Manoela hartstochtelijk begeert: een neef van Dani, Don Michele Barra.
Vroeger was Manoela zijn maitresse, nog doet hij al het mogelijke om haar weer te
winnen. Dani weet er alles van, hij haalt Manoela over om Don Michele zóódanig
het hoofd op hol te brengen dat hij zich van kant zal maken. Maar Manoela, wie de
ontrouw in het bloed zit, bezwijkt voor Michele Barra's liefde en bedriegt Dani.
Natuurlijk komt het uit, en Manoela is doodsbenauwd voor Dani's wraak. ‘Ze was
ijskoud van angst. Neen, ze wilde niet sterven. In haar zong de vreugde om haar
achttien jaar, niettegenstaande alles. Als een lied van vreugde en leven. Haar
schoonheid... Ze bleef voor een blinkend etalagevenster staan om zichzelf te
bekijken. Haar schoonheid beloofde haar nog te veel overwinningen; de wereld was
groot, ze had er nog niets van gezien, en dan zou ze al moeten sterven?’ Maar de
beleediging Dani aangedaan, was doodelijk. Niet alleen had Manoela de beloofde
wraak niet voltrokken, maar ze had zich gegeven aan den man die Dani
verafschuwde... Toch neen, ze wilde niet sterven! De wereld en het leven zijn te
mooi. Ver van Rome... ver van Rome? Vluchten? Heel alleen vluchten en elk spoor
bijster maken, vrede en liefde ergensanders zoeken? - In 't nauw gedreven door
haar bedrog en de angst voor ontdekking, gaat ze stil weg. Niemand weet waar ze
is, in folterenden angst trachten Dani zoowel als Michele, verbonden door hetzelfde
verdriet, haar te vinden. Tevergeefsch.
Dani eindigt in een zenuwlijders-sanatorium, en Manoela wordt in Londen de
geliefde van een Lord Vamoord. De laatste hoofdstukken van het boek zijn zooveel
matter, dat we ze liever hadden willen missen. Manoela's lichtzinnige natuur, vol
onoprechtheid, vol bedrog en toch zoo onuitsprekelijk lief en verleidelijk, is bijzonder
goed geteekend, evenals de figuur van Dani en zijn hartstocht voor haar, die hem
bijna meer kwelling dan geluk geeft.
Hugh Walpole. Drie oude vrouwen. Vertaling van Carry van Bruggen. -
Hollandia-Drukkerij Baarn, 1926. (240 blz). f 2.90; geb. f 3.75.
Een boek, waarin eigenlijk niets ‘gebeurt’ en dat ons toch van het begin tot het einde
weet te boeien; door zijn knappe milieuschildering, zijn fijne karakterteekening en
zijn echte menschelijkheid. Het verhaal vertelt ons een korte episode uit het leven
van drie oude vrouwen, die samen hetzelfde sombere huis bewonen. Geen van
drieën hebben ze het erg breed en alle drie zijn ze eenzaam,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

144
ieder op haar manier. Het zijn drie zeer uiteenloopende typen, deze drie oude dames.
Het vertrouwdste is ons mevrouwtje Amorest, een en zeventig jaar, innig-goed, altijd
zichzelf wegcijferend en vol lieve, vriendelijke gedachten. ‘Ofschoon ze de heele
wereld “best” vond en bijna iedereen voor “rechtschapen” hield, was ze toch lang
geen malloot. Ze zag in de menschen hun gebreken wel, maar ze lette liever op
hun deugden. Daarbij beschouwde ze zichzelf als een alledaagsche, onbelangrijke,
niet bijster amusante oude vrouw, en waardeerde dus in anderen elk blijk van
belangstelling. Ze was te trotsch om haar armoede te toonen en noodigde dus
niemand bij zich op haar kamer, terwijl ze ook liever geen gastvrijheid aannam die
niet wederkeerig kon zijn’.
En dan is er nog juffrouw Beringer, een stakker, een zielige, eenzame oude vrijster,
die heel alleen op de wereld is en bijna niets bezit om van te leven; zij is wel de
meest tragische figuur uit den roman. De schrijver heeft haar meesterlijk geteekend,
in haar deerniswekkende eenzaamheid, haar stumperigheid, haar verborgen
armoede, en met haar armzalige liefde voor haar hond Pip. Haar aanwezigheid in
het huis wordt aanleiding tot dat kleine drama, aangrijpend in zijn onbelangrijkheid,
dat de eigenlijke kern van het verhaal is. May Beringer bezit namelijk iets dat de
felle begeerte opwekt van de derde bewoonster, mevrouw Payne. Zoo echt gewoon
menschelijk als de twee andere oude vrouwen zijn zoo griezelig vreemd is mevrouw
Payne. Zóó ziet ze er uit: ‘mevrouw Payne was een groote, zware vrouw, bijna
vormloos van plompheid, met hoogroode wangen, ravenzwart haar en mooie donkere
oogen. Ze leek een oude zigeunerin en had misschien ook wel zigeunersbloed in
zich, uitheemsch bloed in elk geval. In haar gevlekte sjaal, met haar sjofele roode
schoenen aan, zat ze in haar schommelstoel achterover te schommelen... Ze was
zeker, in lang voorbije jaren, heel mooi geweest, een echte knappe brutale meid!
nú lag ze daar als een plompe vormlooze massa log en lui in haar stoel, de dikke
armen bloot onder de roode sjaal en ze geeuwde en geeuwde nog eens, tastte dan
weer in de vuile papieren zak die open op tafel lag, haar loome vingers verkruimelden
het brok noga en brachten een stukje naar haar mond’. Mevrouw Payne heeft twee
hartstochten, snoepen en felle kleuren. En die hartstocht voor mooie, schitterende
dingen is de aanleiding tot juffrouw Beringers dood. Mevrouw Payne wordt n.l.
bezeten door het verlangen naar een prachtig stuk barnsteen, dat May Beringer
eens cadeau kreeg. Het stelt een draak voor op een blok hout, en vertoont heerlijke
kleuren als of er een vuur in brandt. ‘Voor May Beringer was dit bezit de kern, het
middelpunt van haar leven. Al het geluk van haar weinige gelukkige dagen droeg
het als in een schrijn besloten’. En juist hierop heeft mevrouw Payne het voorzien.
En ze maakt de oude ziel bang door 's nachts tegen haar muur te kloppen en haar
te voorspellen dat ze gauw zal dood gaan. In haar doodsangst besluit May Beringer
met haar barnsteen te vluchten. Werkelijk aangrijpend wordt het vreemde oude
menschje op haar vergeefsche reis. Ze mist den trein en moet weer, in folterenden
angst, terug naar 't oude huis. En wanneer ze ziek van angst in bed ligt, komt de
vreemde, half gekke mevrouw Payne, om haar 't barnsteen te ontfutselen. ‘Niets
anders vermocht May nu nog dan maar te staren, staren, haar kwelgeest aanstaren;
haar adem hijgde, van tijd tot tijd schokte haar lichaam als zocht het zich van een
gruwelijken angst te bevrijden’. En aldoor zit mevrouw Payne bij haar bed, beveelt
haar om 't stuk barnsteen te geven en zegt dat ze wel wachten kan. En dan ‘Geef
op!’ Schokken doorhuiverden May's lichaam. Twee tranen welden in haar oogen
en liepen langzaam over haar wangen neer. ‘Geef op!’ Ze schudde haar zacht bij
den schouder heen en weer. Maar plotseling laaide een wreede hartstocht in haar
op. Als een furie hing ze over het bed, haar sjaal los, de haren wild om haar hoofd.
En in de worsteling om het begeerde ding blijft May dood. Uit de doode hand neemt
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Agatha Payne het blok barnsteen. ‘Langzaam gleed het lichaam onder de dekens
weg, maar het hoofd met de starende oogen bleef op het kussen liggen’. Uitstekend
is de atmosfeer van de volgende hoofdstukken, de griezelige en beklemmende
atmosfeer, die zelfs Mevrouwtje Amorest, zoo flink, zoo verstandig, aangrijpt en
bijna van zinnen brengt. Een verademing is het, wanneer haar zoon plotseling
opdaagt, na jarenlange afwezigheid, en mevrouw Amorest veilig meeneemt.
Niettegenstaande de geringe handeling is het een opmerkelijk boek door zijn fijne
ontleding van die drie oude vrouwen.
Wilhelm Schäfer. De levensdag van een menschenvriend. Vertaling van
J. Bruinwold Riedel. - Serie nieuwe romans. Maatschij. voor Goede en
Goedk. lectuur, Amsterdam. (396 blz.) f 3.50 geb.
Een bijzonder interessant boek dat ons op onderhoudende wijze het leven van
Heinrich Pestalozzi vertelt. Een levensbeschrijving van een bijzonder goed mensch,
die zich als een roman laat lezen en een goeden blik geeft op den grooten opvoeder.
Cherry Kearton. Mijn vriend Toto. De lotgevallen van een Chimpansee
en het verhaal van zijn reis van de Kongo naar Londen. Vertaling van
Tony de Ridder. - Hollandia-Drukkerij, Baarn. (131 blz.) ing. f 2-.; geb. f
2.75
Zelden lazen wij zoo'n alleraardigst boek over een aap. Toto is een Chimpansee
die met meer dan gewoon apenverstand is behebd en de beschrijving van zijn
ontwikkeling en van zijn leergierigheid is bijzonder aardig. Toto gedraagt zich
werkelijk bijna als een mensch en zijn aanhankelijke liefde voor zijn baas is
aandoenlijk. Lees b.v. het weerzien van Toto en den schrijver. Toto is twee maanden
in den dierentuin te Marseille geweest terwijl zijn baas een reis maakte. Als
afscheidscadeau kreeg hij ‘dien zwart fluweelen zak, waarin ik altijd mijn hoofd en
mijn schouders en handen stak als ik buiten platen moest ontwikkelen’. Dan komt
Kearton terug en komt in den dierentuin. Van verre merkt Toto al dat zijn baas
aankomt, en wanneer Kearton de kooi binnengaat, is hij niet meer te houden. ‘Met
een sprong was hij op de trapèze, die hij gevaarlijk aan 't zwaaien bracht, een
volgende bracht hem op den grond vlak bij mijn voeten, en toen was hij in mijn
armen, mij omhelzend uit alle macht. Het was misschien een van de gelukkigste
oogenblikken mijns levens, en ik denk zeker het gelukkigste van zijn leven. Een
lange arm gleed om mijn hals en ik schaam me niet als ik zeg dat ik hem kuste - op
zijn grappig, propperig plat neusje. Plotseling rukte hij zich los, sprong naar zijn
nest, haalde er de aan flarden gescheurde overblijfselen van mijn ontwikkelingszak
uit, legde die aan mijn voeten en klauterde toen opnieuw in mijn armen. Ik voelde
mij als den verloren zoon, nu hij mij bracht het liefste wat hij had’. Het doet ons
werkelijk verdriet als Kearton ons vertelt dat de arme Toto aan longontsteking is
gestorven, toen hij in de Londensche ‘Zoo’ was ondergebracht tijdens een reis van
zijn meester.
Het verhaal is zoo eenvoudig en onopgesmukt geschreven dat het ook voor
kinderen heerlijke lectuur is. De kiekjes van Toto zijn aller-leukst.
N.v.K.-B.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Mr. Frans Erens zeventig jaar
23 Juli 1857-1927
145
MEN klaagt er wel eens over, en spot er terecht vaak mee, dat in de laatste jaren
de jubilea niet van de lucht en uit de kranten zijn; en een geestig man stelde mij
onlangs voor, een ‘Vaderlandsche Jubileumcentrale’ op te richten, waarbij men zich
tegen een hoogere of lagere premie verzekeren kon voor een behoorlijke
feestelijkheid op zijn 50 ste , 60 ste , 70 ste , of 80 ste jaar, met diners, toosten, recepties,
krantartikelen en wat dies meer zij, naar verhouding van de gestorte premie met
fraaie, fraaiere of allerfraaiste loftuitingen voorzien!
Een geestigheid zonder kern van waarheid is geen geestigheid. En ongetwijfeld:
het kan te gek worden, vooral wanneer men achter de schermen den jubilaris zelven
als regisseur der ijdelheids-apotheose heeft zien bewegen. Er zijn echter ook figuren
- zij behoeven niet groot of overweldigend te zijn - wier teruggetrokken leven en
bescheidenheid hen zeker niet zelf tot een dergelijke regie zou drijven. Maar al blijft
hun werk na hen voortbestaan, misschien voor de groote massa onzichtbaar, toch
kan de waardeering en bewondering, die vaak tot vriendschap heeft geleid, op een
belangrijken datum van hun leven deze hunne vrienden samenbrengen, om in
rustige woorden, zonder toosterigen feestroes, uiting te geven aan hun gevoelens
en om den arbeid van vele jaren te overzien.
Nu Frans Erens den 23 sten dezer maand zeventig jaar wordt, is er geen sprake
van een luidruchtig jubileum; het zou hem zekerlijk allesbehalve welkom zijn. Maar
ik hoop dat hij de huldebetuiging van een kleinen kring, die zijn persoonlijkheid en
zijn werk - ook bij hem een sterke éénheid - op waarde weet te schatten, zal willen
aanvaarden als iets van hechter standvastigheid dan dat, in vluchtige en modieuze
belangstelling, tienduizenden zijn boeken zouden verslinden.
Zijn werk en zijn persoonlijkheid een volkomen éénheid! Dit weten zij die hem
hoorden causeeren; want een voortreffelijk en boeiend causeur is hij. Meermalen
heeft hij gewezen op het blijvend belangrijke van brieven, dagboeken of
gedenkschriften, door eminente schrijvers nagelaten, en die schrifturen wel geprezen
boven de eigenlijke kunstwerken. En het is waar: wij hooren in de eerste vaak
klaarder en zuiverder de levende stem dan in de laatste; en het komt toch maar op
de levende persoonlijkheid aan. In de geschriften van Erens hooren wij zijn eigene
stem voortdurend. Talrijk zijn de binnenen buitenlandsche mannen en vrouwen die
hij ontmoet heeft en over wie hij karakteristieke bijzonderheden weet mede te deelen;
omvangrijk ook de litteratuur die hij grondig kent. En zoowel over de personen als
over de boeken is zijn gesprek, 's winters bij een zeer warm haardvuur, 's zomers
aan een niet te koelen boschrand, leerzaam en onderhoudend. Wanneer men dan
later zijne essays over dezelfde personen of boeken leest, dan hoort men hem weer,
herkent uitdrukkingen en geheele zinsneden; ja, men voelt dat hij schrijft zooals hij
spreekt en spreekt zooals hij schrijft.
Ik herinner mij dit in 't bijzonder naar aanleiding van een viertal bladzijden, dat hij
in ‘De Gids’ van Juli 1915 (later herdrukt in ‘Vertelling en Mijmering’) wijdde aan een
bezoek van jaren geleden bij Victor Hugo. Hij had het zitten vertellen, op een
winteravond onder de hooge schouw op het Oude Slot te Heemstede, in den warmen
huiselijken kring bij zijn broeder Emile. Wij drongen er op aan, dat hij deze herinnering
op zou schrijven. En haar een half jaar later lezend, hoorden wij opnieuw den
bedachtzamen gang der volzinnen, zooals zij met geringe verheffingen der stem
en kleine pauzen, begeleid door kalme handbewegingen, door een fijnen glimlach
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

achter de grijze snorrebaard en een schittering van de half-toegeknepen oogen, op
dien avond tot ons kwamen.
Maar als een waarlijk goed causeur kan hij ook luisteren met diezelfde ruime
belangstelling, die blijkt uit de onderwerpen zijner studies, in den loop der jaren tot
verschillende bundels verzameld. En naar aanleiding van het gesprokene heeft hij
dan altijd zijn wederwoord, een verhelderende opmerking of een geestige anekdote.
Die gave van fijn verteller, luisteraar en opmerker heeft menigeen al doen verlangen,
dat Frans Erens nog eens zelf zou doen wat hij van anderen zoo dankbaar
aanvaardde: gedenkschriften te boek stellen, zijne herinneringen aan zijn jeugd in
het toen nog onbedorven Limburg; aan zijn studietijd te Amsterdam en in Duitschland;
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

146
aan zijn verblijf te Parijs van 1881-1883; aan de oprichting van ‘De Nieuwe Gids’
en wat daaraan voorafging; aan zijn wonen in Zeeuwsch-Vlaanderen; aan zijn latere
veelvuldige zwerftochten.
Fragmentarisch gaf hij reeds in den Nieuwen Gids, sinds het begin van den grooten
oorlog, bladzijden
De Heer en Mevr. Frans Erens bij de brug van het oude slot te Heemstede.
‘Uit het Dagboek van een grensbewoner’, begonnen te Aken, later te Zandvoort
vervolgd. En eigenlijk zijn ook de vele beschrijvingen van steden en landen niets
anders dan dergelijke dagboekbladen. Men vindt ze verspreid in zijne bundels. Het
begon reeds in ‘Dansen en Rhytmen’, waar boven de ironische notities over Keulen
van omstreeks 1885 en de daarop volgende vizionaire beschrijving van den Dom
als titel staat ‘Uit mijn Dagboek’, precies als later, in ‘Gangen en Wegen’, boven de
aandoenlijke bladzijden waar in uiterste soberheid de dood van een geliefden
papegaai verhaald wordt. En zoo ook die stukken lyrisch proza - die impressies van
het oude Amsterdam; die diepe prozagedichten als ‘Nacht in de Middeleeuwen’;
die ‘Literaire Fantasie’ over Stendhal, Hugo, Musset, Mérimée, Balzac, Zola, Flaubert,
de Goncourt, - het zijn eigenlijk dagboekbladen van de voortreffelijkste soort. Spanje,
Duitschland, Frankrijk, Zeeuwsch-Vlaanderen en zuidelijk Limburg zijn de landen
en streken die telkens weerkeeren in zijn beschouwingen. Het lijkt zoo eenvoudig
als Erens over de ‘Stille Steden’ S. Anna ter Muiden, Damme en Sluis schrijft; maar
in zoo weinige woorden en in zulke doodgewoon geconstrueerde korte zinnen die
volkomen stemming van het landschap, tegelijk met alle typeerende bijzonderheden
te geven, - dat is alleen mogelijk voor den zuiver-waarnemenden en zijn materiaal
beheerschenden kunstenaar.
Zelfs als kritikus doet Erens denken aan iemand die in en voor zich-zelven zit te
mijmeren en niet schrijft om aan het lezend publiek een gemakkelijk na te praten
opinie op te dringen. Ook die beschouwingen liggen in verschillende bundels
verspreid: ‘Litteraire Wandelingen’, ‘Gangen en Wegen’, ‘Toppen en Hoogten’ (waar
de Aanteekeningen over Litteratuur geheel het karakter van dagboeknotities hebben,
maar dan notities van een denker en kenner); en ten slotte in ‘Litteraire
Overwegingen’, beginnend met die fijne opmerkingen over ‘De Rhythmus en het
Klanklooze’, en verder bevattend de overpeinzingen van een man die veel heeft
nagedacht, veel gezien en beleefd, en veel heeft gelezen, en nu, na jaren, oudere
en nieuwere werken der letterkunde weegt op de schaal zijner ervaring en kennis,
en zoo, voor zichzelven (en misschien ook voor anderen), tot een definitieve
waardebepaling tracht te komen.
Dit eigenaardige van het fragmentarische, van scherp opteekenen van 't
onmiddellijk geobserveerde in de buitenwereld en in 't eigen innerlijk, is waarschijnlijk
mede oorzaak van het feit dat Erens geen epische werken van langeren adem heeft
geschreven. Zijn verschijning als litteraire figuur dunkt mij er volstrekt niet minder
om. Het hangt toch meer af van de kwaliteit van het voortgebrachte dan van den
omvang, of men een echt kunstenaar is ja dan neen. In ‘Gangen en Wegen’ en in
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

‘Vertelling en Mijmering’ staan de twee hoofdstukken van een niet verder geschreven
roman uit den Napoleontischen tijd; en in beide fragmenten komt de lezer in die
Limburgsche sfeer, welke den wandelaar omgeeft op de hoogvlakte van
zacht-golvende heiden en bosschen ten oosten van het tegenwoordige
steenkoolgebied, waar de groote route langs Schaesberg en Nieuwenhagen naar
't noordoosten Duitschland in gaat. Het gezicht was daar, voordat de
mijnwerkerswoningen der laatste jaren alle uitzicht gingen belemmeren, wijd naar
de vier windstreken. En die groote ruimte, waarover de wolken komen aandrijven
met den wind die de boomtoppen in de dalen doorruischt, voelt men in de oudste
proza-impressies van ‘Dansen en Rhytmen’ en ook weer in deze roman-fragmenten.
Aan die chaussée staat het geboortehuis van den schrijver, ‘Het Kamp’, een
statige oud-Limburgsche woning, met de groote groene staldeuren onder den
rondboog, en zware boomen er voor. Er zijn laaggezolderde kamers, breede gangen;
bloemtuinen, boomgaarden en weiden rondom. In een achtervleugel, op de eerste
verdieping, was de werkkamer van Frans Erens, uitziende in den vredigen tuin. Kort
na den oorlog, na zijn verblijf te Zandvoort, bewoonde hij dicht bij zijn geboorteplaats
een gedeelte van een familiegoed, ‘De Heihof’, waar hij zijn eenzame zwerftochten
kon uitstrekken tot den
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Fragment uit ‘Oorlog’ (niet gepubliceerd).
147
Heksenberg, waarop een laan het uitzicht gaf, en door de bosschen naar heuvels
en bronnen die herinneringen bewaarden aan de Romeinsch-Christelijke vestiging
van vóór de volksverhuizing.
Erens zelf moge, blijkens zijn studie over ‘Maeterlinck als dramaturg’ (Gangen en
Wegen, blz. 109) de methode van Sainte Beuve ietwat verouderd vinden, toch schijnt
het mij toe dat ontwijfelbaar zijn geboorte en jeugd in die streek, zijn afstamming
van een oud Limburgsch geslacht, met de ondefinieerbare gesteldheid van eigen
dieper wezen, de sfeer en den toon van zijn werk hebben bepaald. Daar, tusschen
de Germaansche en de Romaansche landen, ver van de Kalvinistische gewesten
benoorden de rivieren, kon die eigenaardige ontvankelijkheid ontstaan voor het
wezen en de kultuur van beide volkengroepen. In de nieuwe litteraire beweging van
'80 werd hij aldus een afzonderlijke verschijning, niet zoo indrukwekkend of invloedrijk
als Kloos of Van Deyssel, maar veelzijdiger, ruimer. Hij was ook de eenige die,
buiten litteraire mode om, zich in de mystieke letterkunde kon verdiepen. De
aandacht, hiertoe noodig, lag reeds in zijn wezen; en zijn Katholieke afkomst en
opvoeding werkten er aan mede. Zoo is hij van Augustinus' Belijdenissen, van de
Navolging Christi, van Ruusbroec, de gewenschte vertaler geworden, die, den geest
dier werken begrijpend en er in levend, tegelijk de kunst van het woord en haar
rythme zóó machtig was, dat hij in eigen taal die hooge gedachten en gevoelens
kon weergeven.
P.H. VAN MOERKERKEN
Juli 1927.
Bibliografie der werken van Mr. Frans Erens
1893,
1903,
Dansen en Rhytmen.W.Versluys,
Amsterdam.
2e dr. 1925, met ‘De Conferentie’, doch
zonder ‘Berbke’, dat in 1923 afzonderlijk
verschenen was (zie beneden).
Aurelius Augustinus'
Belijdenissen. Vertaling. S.L. van
Looy, Amsterdam.
2e dr. 1916, 3e dr. 1918, 4e dr. 1924.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

1906,
1906,
1907,
1909,
1910,
1912,
1917,
1923,
Litteraire Wandelingen.S.L.van
Looy, Amsterdam.
Silvio Pellico, Mijne
Gevangenissen. Vertaling. S.L. van
Looy, Amsterdam.
Th. à Kempis, De Navolging
Christi. Vertaling. S.L. van Looy,
Amsterdam.
2e dr. 1917.
Het Roomsch-Katholicisme.
Hollandia-Drukkerij, Baarn.
De Heiligenvereering.
Hollandia-Drukkerij, Baarn.
Gangen en Wegen. Paul Brand,
Bussum.
Johannes Ruusbroec, Het
Sieraad der Geestelijke
Bruiloft. Vertaling. Maatschappij voor
Goede en Goedkoope Lectuur,
Amsterdam.
Toppen en Hoogten. J.J. Romen
en Zonen, Roermond.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

1923,
1923,
1924,
Open brief aan A. Defresne
Amantissime!
148
Vertelling en Mijmering. J.J.
Romen en Zonen, Roermond.
Berbke. Uitg. Palladium, Arnhem.
Litteraire Overwegingen.
Boosten en Stols, Maastricht.
(Nr. 7 van ‘De Schatkamer’, onder leiding
van J. Greshoff).
Nog niet gebundeld werden:
Over Goethe's Werther.
Over Goethe's Faust.
Over Senancour's
‘Obermann’, Bourget's ‘Le
Disciple’, Maeterlinck's ‘La
vie des Termites’, drie artikelen
over Van Deyssel, en eenige andere
stukken.
NU je in een blad, dat ons beiden niet onverschillig is 1) , naar aanleiding van den
jongsten Erts-almanak met het ei en koffiedik bent gaan werken, zul je mij wel
vergunnen, dat ik noodgedwongen je voetsporen in het waarzeggersvak volg, al
hecht ik meer aan het trillen der ingewanden en de vlucht der vogels. Mocht daarbij
ook jou het Romeinsche gezegde in gedachten komen, dat twee auguren elkaar
niet dan glimlachende voorbij kunnen gaan, laat het dan, vraag ik je, tusschen ons
de glimlach zijn van een ondanks verschil van overtuiging ongestoorde
kameraadschap.
Indien ik ironie en ernst uit je recensie goed weet te scheiden, komen je
voorspellingen hierop neer, dat aan een aantal ‘wonderkinderen der hedendaagsche
letterkunde’ in plaats van het ‘machtige begin eener nieuwe periode’, waar zij meenen
deel aan te hebben, wel eens die rust beschoren zou kunnen zijn, welke aan een
‘kinderkerkhof’ denken doet. ‘Met een uitgewerkt gemoed en met een in
beteekenisloozen waan verstrikte rede’ worden zij dan, via ‘mogelijk op erotisch
gebied ingeleide verwordingsverschijnselen’, wanneer zij op jouw leeftijd komen,
‘zwetsende oude mannen’. En met een bijna plechtige verontrusting, die deze
profetie vereischt, noem je daarom den stand van zaken ‘in alle opzichten
beangstigend’.
Welnu, niet als nauw-betrokkene bij de samenstelling van den Erts-almanak, -
die voor jou blijkbaar maar een aanleiding was tot je betoog - maar als een der
geteekenden die evenzeer het wonderkind als het kinderkerkhof vreest, voel ik mij
1) De Groene Amsterdammer, 9. VII. 1927, pag. 11.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

verplicht om je ernstig op een en ander te antwoorden. En dan moet het mij van het
hart, dat ik jouw bespreking op mijn beurt in alle opzichten beangstigend vind, en
wel in de eerste plaats uit een oogpunt van litteraire critiek. Had je ronduit gezegd,
dat je den Erts-almanak in litterair, of meer in het bizonder in renoveerend-litterair
opzicht beroerd vond, dan had ik - wij kunnen hier immers open kaart spelen en
zullen de paar menschen die luisteren maar als ‘ingewijden’ beschouwen - je
critischen kijk oprecht bewonderd. Ook thans waardeer ik nog ten zeerste de
consciëntie, waarmee jij voort gaat om je een jou vreemd bedrijf eigen te maken,
en je hebt dit vóór op den oppervlakkigen beoordeelaar, dat je onmiddellijk op den
psychischen inhoud, het complex achter de verschijnselen, afstevent. Ik waardeer
ook den ijver en de handigheid, waarmee je dit chirurgisch werk verricht, al is soms
de patient reeds lang en buiten je toedoen onder je handen gestorven, omdat zulk
een operatief ingrijpen aan hem niet besteed was. Maar je vergeet, dat de letterkunde
niet is een opeenhooping van min of meer pathologisch-interessante individuen,
doch een losstandig product, dat die individuen met behulp van psychische
transformatoren in hun afzonderlijke werkplaatsen konden opleveren. Jij plaatst
mijnschachten onder de persoonlijkheid en hebt op deze wijze geen oog voor het
bovengrondsche, de totaliteit: het werk en het vers. Zoo leg je wel eens op kunstige
wijze de juiste motieven bloot, maar even vaak zul je tot het inzicht moeten komen,
dat je er falikant naast geboord hebt en dan niet meer terug of terzijde kunt.
Overeenkomstig de wijze waarop jij, met je volmaakt a-lyrische mentaliteit, de
jongste litteratuur beschouwt als een aantal individuen in een dramatisch-psychische
functie, voorzie jij met de noodige bezorgdheid tegen het einde van de eerste acte
een soort catastrophe. Maar om in jouw lijn te blijven redeneeren: in zóóverre is het
drama dat wij opvoeren origineel, - het was misschien zijn eenige originaliteit tot
nog toe -, dat wij na korten aanloop dadelijk met die catastrophe begonnen zijn. Als
je de gelegenheid genomen had om je voor je nieuwe belangstelling op de hoogte
te stellen van de critische litteratuur der laatste jaren, dan zou je zelf gezien hebben,
dat je voorspellingen reeds lang zijn uitgekomen .... maar dan ook schier even lang
weer overwonnen zijn. Je trekt een psychologische lijn: hoogmoed en
zelfverzekerdheid - gemis aan tegenstand - rust - inzinking - onmacht. Daarin heb
je gelijk, omdat je een knap psycholoog bent. Maar je bent de waarheid ten achter,
en daarom wordt je diagnose van het oogenblik foutief.
Je verwijt ons een soort geestesgesteldheid, die ik met een groot woord - waaraan
wij toch geen van beiden een broertje dood hebben - een litteraire dementia precox
zou willen noemen. Dat was zoo toen wij begonnen, maar wij waren daarvoor niet
aansprakelijk.
Een tijd die zich uitputte in krampachtige experimenten om aan de oude orde en
de traditioneele
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

149
waarheden te ontkomen, heeft onze bewustwording verhaast. Elk leven begint als
Adam en doorleeft dan, in een onnoemelijk versneld tempo aaneengeschakeld, het
geheele wereldgebeuren nog eens. Is het onze schuld dat mensch en wereld in
dezen tijd hun tempo orgiastisch versneld hebben, zoodat de laatste fasen in den
roes van een finale voorbij schoten en wij naar mijn overtuiging aan een
(relatief)-absoluut einde geraakt zijn? Op het punt, waar individu en wereld gelijk
aankomen, bevonden wij een oude wereld leeg. De versleten idealen van een oude
wereldorde liggen achter ons en wij kunnen ze nog slechts in zacht op de oude
instrumenten nagespeelde elegieën bezingen; maar nut heeft dat niet. De
vervoeringen van een komende orde zijn ons vreemd. De zakelijkheid vóór ons is
duister en vreugdeloos, maar nood-zaak. En veroorloof mij hier om op mijn beurt
de versregels uit ‘Erts’ te citeeren, maar dan zonder jouw commentaar:
De tijden zijn zwart.
Wij zijn eeuwen en eeuwen te laat geboren.
Jij voorspelt ons verwording, décadence, innerlijke leegheid; je haalt nuttelooze
beelden uit de finale op. Toen onze eerste overmoed - de hoogmoed Tachtigers te
zijn - verliep, omdat wij door een gemis aan een afzetplank den sprong zagen
mislukken, zijn de meesten en misschien juist de besten onder ons inderdaad
afgedwaald, deels in een maskerade van kunstmatige verfijningen, deels in een
geforceerd reageeren op hen, aan wie wij ons door het ontbreken van tegenstellingen
maar al te noodlottig verwant wisten.
Wat stak hierin anders dan een jesuïtisch doorleven van wat buiten ons de
letterkunde met een meer organische décadence en een onbewuster finalerhytme
had voorgedaan? Waar begonnen wij? Wij hebben in een mislukten staatsgreep
onze onmacht, die jij ons pas voor de volgende jaren voorspelt, doorleefd. Wij zijn
litterair bijeengekropen, toen de eerste maanwoorden om vér uiteen te gaan al
ruchtbaar werden en, deliberante senatu, is op een ondefinieerbaar oogenblik de
Untergang des Abendlandes voor ons werkelijkheid geworden. De een na den ander
heeft zich stilzwijgend, maar met de tanden op elkaar, als een eenzame en een
bekeerling, in de vesting van zijn persoonlijkheid gered en de bruggen achter zich
opgetrokken. Dat was het einde van het eerste bedrijf. Je lijn was goed, mijn waarde
drama-schrijver, maar wij zijn er al uitgeloopen! Als je onze profeet wilt zijn, herzie
dan in deze entr'acte je door de jongste ‘historie’ reeds achterhaalde voorspellingen,
al zal het wel beter zijn, je bij het gespeelde dan bij het onzekere en minder
einheitliche vervolg te bepalen.
Wanneer ik je intusschen, om niet uitsluitend negatief te antwoorden, ook daarover
een paar dingen wil zeggen, weet dan dat ik meer kans heb om door een der spelers
dan door jou, belangstellend toeschouwer, aan mijn jasje getrokken te worden. Jij
leeft nog steeds in de veronderstelling, dat het jongste geslacht een zekere eenheid
in richting vertegenwoordigt. Dat was misschien waar, wij hebben het althans ook
een tijd lang zoo aangenomen. Maar was er al eenige eenheid van beweging, hier
en in het buitenland, onder de jongeren, zij bestond dan uitsluitend... in reactie.
Créatief bestond zij niet, en haar bestaan zou ook geen zin hebben. En wat die
reactie betreft, hebben wij een nederlaag geleden en zijn uiteengeslagen, hier en
overal. Een avantgarde is een fictie en een paradox. Zij kan slechts dienst doen als
waakzame, maar onbeteekenende achterhoede om den terugtocht te dekken van
die enkelen van wie de wereld in dit stadium iets te verwachten heeft. En die enkelen
zullen wel stuk voor stuk uiteengaan als een soort woudloopers, voor wie het leven
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

geen koninklijke overwinning, maar opnieuw een zware en nederige strijd om het
bestaan - een nieuw bestaan - geworden is.
Er is niets bereikt wanneer men voor een z.g. ‘nieuw evenwicht’ enkel wil volstaan
met een accentverlegging in litteraire compositie, of de cerebraal opgestelde en
eenzijdig-dictatoriaal opgelegde tendenz van het ‘koel, snel, weerbaar en lenig’ vers
tegenover den elegischen, althans bezonnen toon van de laatste grooten vóór ons.
Ten allen tijde zullen er verzen zoowel uit een actieve als uit een meditatieve attitude
geschreven worden. Het komt er niet op aan wat voor waarde het vers heeft dat wij
thans schrijven. Ja, er kan, en er moet misschien, in dezen tijd meer dan vroeger
een tegenstelling liggen tusschen de drijfveeren van den dichter en het resultaat in
zijn werk: onvolkomen, moeilijk en steeds ten achter gekomen. Het komt er ook niet
op aan, wie daarbij op zijpaden raakt of voorgoed zwijgt, - wat jij en ik van de
zwakkere broeders even wenschelijk vinden - het komt er alleen op aan, dat wij
verder gaan, omdat wij verder moeten, quand-même!
Het ware te wenschen, dat wij overvloedig schreven, slordig, chaotisch, slecht,
maar levend. In plaats daarvan schrijven wij weinig en, naar je zelf zegt, goed. Men
heeft onzen angst voor overvloedige productie wel eens geweten aan den
hyper-ideëelen angst om niet uitsluitend ‘meesterwerken’ te schrijven. Dat is niet
geheel onwaar. Niets is makkelijker dan in dezen tijd dat te schrijven, wat de kleine
wereld, die in ons belangstelt, een goed vers of een goed stuk proza noemt. Wij
hebben dat meegekregen als een soort atavisme; juist daarom vervloeken wij het.
Want het verhindert ons om het vers te schrijven, dat niet-aesthetisch, niet goed,
maar ruw, groot en voortvarend van nieuw leven zou zijn.
Wat jij daarom als onze hoogmoed veronderstelt:
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

150
het goede, vroegrijpe en zelfverzekerde schrijven, is integendeel onze zwakte. Jij
meent dat wij een generatie zijn, die ‘thans hun hoogste mogelijkheid beleven’ en
dat wij op den duur omlaag zullen vallen, omdat er ‘geen groote conflicten zijn, geen
vraagstukken, geen oplossingen; omdat er geen ontwikkelingsmogelijkheid meer
is’. Mijn waarde vriend, van dit alles is juist het tegendeel waar. Over het doode punt
zijn wij al lang heen, en èrgens is weer een paradijs in 't zicht, al zullen wij dat niet
meer bereiken. Het geloof daaraan is het eenige, dat onzen aftocht dekt. Maar dat
geloof ontneemt ons dan ook in den grond alle sporen van den hoogmoed, die jij
aanwezig denkt.
Ik voor mij geloof niet, dat er in dezen tijd in onze litteratuur een werkelijk groot
aangelegde natuur schuilt, maar wèl geloof ik, dat ook indien er zoo iemand onder
ons was, hij in dezen tijd niet als een Caesar, maar als een arbeider, een ernstige
onder de ernstigen, zijn plicht zou vervullen. Qui n'a pas l'esprit de son âge, de son
âge a tout le malheur. Dat geldt hier sterker dan ooit, en dat maakt het wel
onmogelijk, dat iemand onder ons ooit nog een kruistocht zal prediken, die anderen
meesleepen zou. Wat geeft het dan of wij elk voor ons zouden weten, dat wij
meegingen, dadelijk, als hij gepredikt werd? ‘Vondel en Shakespeare’ hebben wij
op ons veertigste jaar al evenmin te vreezen als het ‘uitgewerkt gemoed’ en den
‘beteekenisloozen waan’. Er blijft ons niet anders dan de drang om verzen te schrijven
opdat zij overtroffen zullen worden en opdat er op onze schouders eens weer
een geslacht zal komen te staan, dat wel de hubris, den heiligen overmoed en
daarmee de zege kent.
Het is geen meening van vandaag, die ik hiermee formuleer. Hoewel het destijds,
twee jaar geleden, korter en kernachtiger is gezegd, heb ik op het oogenblik slechts
de woorden bij de hand, die ik toen zelf schreef aan het slot van een paar
beschouwingen: ‘Er is altijd een geslacht tusschendoor, dat verliest. Een roemloos
geslacht van wegbereiders heeft men ons jongeren reeds genoemd. Maar zoo geen
roem en - erger - geen eigen vrede, dan blijft ons toch altijd nog de Romeinsche
moed tot den “sprong in het duister”. En pioniers te zijn voor een latere grootheid,
waarvan “ons ras de legende zal zijn” - wel, het is bitter, maar het is ook goed’.
Eén opmerking mag ik hier misschien tenslotte nog aan toevoegen. Juist deze stand
van zaken in de jongste litteratuur eischt iets, wat ik maar al te veel in je critieken
mis: een werkelijke genegenheid, die eo ipso een zekere vers gevoeligheid
veronderstelt. Ik bedoel hiermee geen pleidooi voor een mildere critiek, integendeel.
Onze beste critici zijn zij, die baldadig, scherp en meedoogenloos op hun doel af
gaan. Maar juist omdat zij gedreven worden door een eenvoudig,
onverwoestbaar en bijna katholiek geloof in de doeleinden van hun eigen kunst.
Het verzen schrijven is nu meer dan ooit een heilig en een nederig ambt. Wat ons
daarom ook wacht, een kinderkerkhof van hoogmoedigen, zooals jij het voorspelt,
zeker niet. Misschien, als je het woord wilt behouden omdat onze jeugd voor jou
blijkbaar nog iets opvallends heeft, noem het dan maar - ‘ernstig op weg naar het
heilige land’ en vèr van Bethlehem! - een kinderkruistocht. Het zou een eerenaam
kunnen zijn.
Geloof me, intusschen,
t.à.t.
HENRIK SCHOLTE
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Al pratende met... A.A.M.
Stols
WE kennen elkaar al jaren. Twee verstokte bibliophielen: hij practicus tevens, ik
alleen liefhebber.
Nadat Stols zijn eerste boeken uitgegeven had kwam hij eens bij me, toen ik over
een zijner uitgaven had geschreven. Hij lichtte me in over zijn verdere plannen. Van
lieverlee leerden we elkander beter kennen, en toen hij in April 1924 zijn serie To
the happy few begon met De Lokstem en andere gedichten van Jan van Nijlen
- men kent deze boekjes, die Stols voor zijn vrienden drukt in een beperkte oplage
- zond hij met dat bundeltje verzen toe met een fraaie opdracht.
Ik voelde me aan Stols verwant, en menigmaal hebben we op elkanders kamers
tot laat in den avond zitten praten over wat ons beiden lief was: het boek om den
inhoud en het uiterlijk.
Na het schuchtere begin zijn er voor Stols roemrijke dagen aangebroken. Zijn
Hollandsche en Fransche uitgaven, fijn van uitvoering, hadden zóóveel succes, dat
hij op de Internationale tentoonstelling van Kunstnijverheid te Parijs bekroond werd
met den Grand Prix. Van een onbekend Hollander is hij een uitgever geworden
wiens naam in het buitenland bekend is bij alle bibliophielen.
Onze wegen waren uit elkaar geloopen. In den laatsten tijd hoorden we weinig
meer van elkander,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

151
maar het leek me nu den tijd om eens de meening van Stols te hooren over allerlei
onderwerpen, die ons beiden interesseeren en waarover we vroeger zoo dikwijls
samen hadden gepraat.
En dus vroeg ik of Stols me ontvangen kon voor een interview.
Het is natuurlijk altijd zeer eigenaardig om tegenover iemand, dien men goed
kent, te gaan zitten met een reportersboekje en een potlood gewapend. En toen
Stols me dan ook in Bussum van den trein haalde en we samen naar zijn keurig
modern huisje in de Heerenstraat liepen, had ik heelemaal niet het gevoel, dat ik
zoo dikwijls heb als ik iemand kom interviewen: nu ga ik weer onbescheiden vragen
doen.
Hij deed het tuinhek open, dan de voordeur en bracht me eerst naar zijn kantoor
en vandaar naar de groote zijkamer met de rustige, antieke meubelen, groote
boekenkasten, breed bureau en schilderijen en prenten aan den muur. Ik liep er
rond zonder het gevoel te krijgen onbescheiden te zijn. Ik neusde in de muurkasten,
waarin ook boeken stonden, allerlei merkwaardige uitgaven, oude en nieuwe, die
ik kende van vroeger, en nieuwe acquisities, die ik niet kende; ik keek op zijn
lessenaar, waar ik juridische werken vond en vroeg hem toen:
‘Wat ben je eigenlijk: student in de rechten of uitgever?’
‘Op het oogenblik student in de rechten’.
‘Je woont hier allemachtig aardig’.
‘Een leuk huisje, vind-je niet? Boven is mijn slaapkamer en bergruimte voor mijn
uitgaven. Meer kamers zijn er niet, maar het is ruim genoeg voor mij alleen’.
‘Kerel, ik wou dat ik er woonde. Ik vind het een allerleukst huisje’.
Toen dreigde weer het gevaar, dat altijd dreigt als men met iemand, dien men
goed kent, zakelijk moet praten: afdwalen en oude herinneringen ophalen. Ik maakte
er resoluut een einde aan door mijn notitieboekje voor den dag te halen en Stols
de vraag te stellen:
‘Wat denk je van bibliophiele uitgaven in ons land?’ Stols stak een pijp op, en zei:
‘Jij rookt niet meer, hè?’ Hij blies een rookwolk uit, dacht even na, en antwoordde
verder: ‘Er kan toekomst zitten in bibliophiele uitgaven, mits ze, evenals in het
buitenland, den steun krijgen van den boekhandel. Die ontbreekt nu te eenenmale.
Tachtig procent van de boekhandelaren zijn niet voor hun taak berekend; ze weten
niet wat ze verkoopen kunnen. Met evenveel of meer succes kunnen ze glazen
knikkers of suikerballetjes verkoopen. Ze weten niet hoe een boek gemaakt wordt,
en hebben veelal geen begrip welke eigenschappen boekverkoopers moeten hebben
om boeken te verkoopen.
Het aantal boekhandelaren, dat bibliophiele boeken kan verkoopen, komt op een
15-tal neer, maar is zeker tot 50 op te voeren, als hun aan het verstand gebracht
kon worden, wat ze moesten doen. In de eerste plaats moeten ze boekenkoopers
kweeken, en om dat te bereiken is een eerste vereischte zelf liefhebberij voor en
verstand van boeken te bezitten. Dat moet dus op een of andere manier worden
aangekweekt.
De boekhandelaren werpen zich alleen op romans met reuzenoplagen,
best-sellers, en schoolboeken. De heele litteratuur kan hun geen steek schelen.
Het feit, dat die menschen, als je een bundel verzen van f 3.90 aanbiedt, vragen,
waarom dat boekje zoo duur moet zijn, bewijst, dat ze geen kijk hebben op de
factoren, die meewerken op het ontstaan van een dergelijk werkje.
Daar is niemand, die me wijs kan maken, dat er in ons land geen menschen zijn
te vinden bij wie belangstelling voor het schoone boek gekweekt zou kunnen worden.
Ik weet zeker, dat ze bestaan, veel ook. Maar de boekhandel schijnt met die
menschen geen contact te hebben, want ik krijg dikwijls genoeg brieven van
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

liefhebbers, die vragen of ik ze op de hoogte wil houden, omdat de boekhandel ze
onwetend laat.
Het feit is er, dat, als een boekhandelaar een boek koopt bij een uitgever, vooral
een van de goedverzorgde boeken, hij voor dat boek zeker een kooper zal vinden.
Dan is hij er bij betrokken en doet er moeite voor het te plaatsen, eerder dan wanneer
het in commissie gegeven is. Het leeuwendeel van de winst komt in de zakken van
den boekhandelaar terecht. Een boekhandelaar verdient al vóór de uitgever aan
winst kan denken. De boekhandelaar is te veel bourgeois satisfait om zich met
goede dingen bezig te houden. Ik sta dikwijls verbaasd over de geringe kennis, die
die menschen er op na houden.
Een goede vakschool voor een boekhandelaar is een eerste vereischte voor een
land, waar zooveel boekhandelaren zijn. Ik heb er dikwijls met allerhande
boekhandelaren over gesproken en ze gaven je schoon gelijk, maar op een paar
na dommelen ze weer in en doen niets voor het goede boek’.
‘Maar er zijn toch wel boekhandelaren, die wèl verstand van hun vak hebben?’
‘Het is moeilijk namen te noemen. Ik heb er onvolprezen en zeer deskundige
vrienden onder. Ja zeker, in Amsterdam, den Haag, Rotterdam, Utrecht, Arnhem
en Groningen ken ik er. Maar toch... Dagelijks krijg ik menschen op bezoek, die
geregeld bij groote boekhandelaren koopen, zich voor mooie uitgaven interesseeren,
maar niet weten, dat ze bestaan!
‘Onze aanbiedingscirculaires worden voor 75 pCt. genegeerd. Toch is er
vooruitgang te constateeren, in den verkoop. Dat ligt niet aan de boekhandelaren
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

152
maar aan de uitgevers, die de menschen naar den boekhandel toejagen. Ik stuur
boekenkoopers naar de boekhandelaren toe, omdat ze de boeken niet van den
uitgever, maar van de boekhandelaren moeten krijgen, waar ze in de winkels honderd
andere dingen zien, die hun interesseeren.
A.A.M. STOLS
Wanneer nu zoo'n kooper stuit op onwilligheid en onwetendheid van een
boekhandelaar, dan blijft hij er vanzelf weg en komt hij bij een van de goede
boekhandelaren terecht. Een beetje concentratie in den Nederlandschen boekhandel
zou zoo gek niet zijn, want boekhandels verrijzen uit den grond als paddestoelen.
De boekhandel in het buitenland en de toestand in Fransch sprekend België,
Frankrijk en Duitschland is veel en veel beter. Het is wel typisch, dat juist in dezen
malaisetijd - er is sprake van groote malaise in Frankrijk - de bibliophiele edities het
beste verkocht worden; dit bewijst, dat het publiek in laatste instantie toch de goede
boeken koopt. Goede boeken zijn een degelijke geldbelegging.
De weinige uitgevers, die zich hier in het land met het zelf-vervaardigen of laten
vervaardigen van mooie boeken bezig houden hebben in korten tijd ons land den
roem weten te hergeven, die het vóór de Fransche revolutie in het buitenland genoot.
Frankrijk en Duitschland, ook België, Spanje en Zwitserland en, wat heel typisch is,
zelfs Argentinië en Egypte interesseeren zich voor wat er hier in ons land aan
schoone boeken geproduceerd wordt. Hiertoe werkt natuurlijk niet weinig mee het
feit, dat door Mr. J.F. van Royen, de heer Chr. Nypels en mij texten van
buitenlandsche schrijvers worden uitgegeven. En de boeken, die door den heer Van
Krimpen voor buitenlandsche uitgevers verzorgd worden hebben nog eens speciaal
de aandacht gevestigd op den rijken schat van bruikbaar materiaal, afkomstig van
oude lettersnijders, die in de typografische collectie der firma Joh. Enschedé &
Zonen aanwezig is.
De voortreffelijke letters van Van Krimpen en De Roos, gebruikt op de papieren
van Van Gelder en Pannekoek, hebben nog eens duidelijk laten zien, dat ons land
voor iedereen materiaal bereikbaar stelt dat de productie in het buitenland ver
overtreft en Engeland evenaart.
‘Vertel eens iets over je eigen uitgaven?’
‘De reeks Trajectum breidt zich steeds uit, dat weet je. Verder geef ik
buitenlandsche boeken uit, en nu heb ik de Halcyonpress opgericht’.
‘Wat geef je het liefste uit?’
‘Hier in Nederland heb ik een bijzondere voorkeur voor het werk van Boutens en
onze jongere dichters. Er zijn altijd nog veel goede dingen, die geen uitgever kunnen
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

vinden. Ik geef die boeken dan toch uit als het den schrijvers niet lukt ze in een
gewone editie in den handel te brengen, en probeer er een plaatsje voor te vinden
in de serie To the happy few, wat niet wil zeggen, dat die serie alleen dingen bevat,
die ik niet in den handel heb kunnen brengen, integendeel. To the happy
few bevat ook verschillende texten van zeer bijzondere waarde, welke de auteurs
niet in een editie wilden hebben, die voor iedereen verkrijgbaar zou zijn, en ik hoop,
dat ik mijn vrienden en enkele waren boekenliefhebbers, die ik persoonlijk niet ken,
een prettige verrassing er mee bereid heb. (Ik knikte toestemmend en Stols ging
door:) Zoo heb ik het genoegen gehad om aan dien kleinen kring te kunnen geven
een eersten druk van De Lokstem van Jan van Nijlen, twee texten van Valéry, een
bundeltje van Jo Landheer, een van Larbaud en de inleiding tot de trilogie van Karel
van de Woestijne, waarvan bij mij juist de prachtige bundel God aan Zee is
uitgekomen en voordien De modderen man.
Verder heb ik op die manier aan mijn vrienden kunnen aanbieden de
‘Oud-Perzische kwatrijnen’ van Boutens en den eersten druk van ‘Narcisse’ van
Paul Valéry.
Ik heb je al gezegd, dat ik me hier in het land bijzonder aangetrokken voel tot
onze jonge dichters. Werken van jonge prozaschrijvers zijn hier nog niet voldoende
op den voorgrond getreden, maar ik hoop, dat van Deyssel zijn gelijkwaardigen
portuur in deze generatie terugvindt.
In voorbereiding heb ik een bundel van Henrik
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

153
Scholte, een van Theun de Vries, een bundeltje van een jong Katholiek
dichter-debutant A. van Moorsel, waarvoor Toorop portret, boekversiering en band
zal teekenen, en een bundel van A. van Duinkerken. Verder doe ik nog altijd pogingen
om onze klassieke litteratuur in goede en niet dure uitgaven te brengen. Ik probeer
het nu nog met de Gijsbreght van Vondel. Als dat niet lukt kunnen we er veilig mee
uitscheiden. (En in heilige verontwaardiging voegde hij er bij:) Als dit niet gaat, gooi
dan de heele Nederlandsche uitgeverij naar de maan! Gelukkig heeft een bekende
Amsterdamsche boekhandel, die flink met mijn uitgaven werkt, mij moreelen steun
toegezegd!
Binnenkort zal er ook iets komen van de uitgave van de vertaling van de Basia
van Johannes Secundus, die ik in den Latijnschen text en met de vertaling van Van
Hout en van der Does laat verschijnen.
Wat de buitenlandsche uitgaven betreft: In Frankrijk gaat mijn bijzondere voorkeur
naar Valéry. Ik heb hem leeren kennen te Brussel op een lezing, die hij hield over
zijn litteraire herinneringen en enkele Fransche schilders, die hij gekend had. Ik
werd aan hem voorgesteld door mijn vriend dr. Ludo van Bogaert, een intiem vriend
van Valéry, en al gauw ontstond uit deze eerste samenkomst onze vriendschap en
het plan tot de uitgave van Valéry's Analecta, waarvan den vorigen zomer het eerste
deel verschenen is.
Mijn eerste bekendheid heb ik in Frankrijk gekregen door de uitgave van La
Deffence et illustration de la langue francoyse van Du Bellay. Te voren heb ik me
reeds enkele getrouwe vrienden weten te verwerven door de uitgave van de Sonnets
van Louïze Labé’.
‘Hoe heb je zoo die andere letterkundigen leeren kennen in Frankrijk?’
‘Ik interesseerde me bijzonder voor het driemaandelijksch tijdschrift Commerce,
waarvan de Princes de Bassiano de ziel is. Op een van de bijeenkomsten in haar
mooie villa Romaine te Versailles heb ik kennis gemaakt met Valery Larbaud, St.
John Perse, Jean Paulhan en vele buitenlandsche schrijvers Ook ben ik daarna in
correspondentie gekomen met Rainer Maria Rilke en André Gide, dien ik ook
persoonlijk ken.
De heer Frédéric Lefèvre, die hier je eigen jachtterrein onveilig heeft gemaakt,
interesseert zich zeer voor mijn uitgaven. Ik heb hem laatst in Arnhem leeren kennen,
waar hij me de kunst heeft willen afvragen.
Maar om weer op mijn uitgaven terug te komen: Op het oogenblik heb ik in
voorbereiding een bundeltje gedichten en proza van een jong talentvol diplomaat,
Henri Hoppenot, een Franschman, vriend van Larbaud en St. John Perse. Het
bundeltje heet Continent perdu.
Ook ga ik door met de uitgave van Fransche klassieken. Met medewerking van
Larbaud ga ik een groote reeks meer en minder bekende klassieken laten
verschijnen, in de eerste plaats een reeks Lyonneesche dichters uit de 16e eeuw,
waarin eerst zal verschijnen Microcosome van Maurice Scève. Daarna komt het
volledige werk van Louise Labé, en vervolgens de “Rymes” van Pernette du Guillet.
Ik heb al van Herriot een blijk van belangstelling voor deze serie ontvangen. Herriot
is tevens burgemeester van Lyon, moet je weten!’
Stols liet me een en ander zien en vertelde dan verder:
‘Sommige dezer schrijvers zijn door Larbaud herontdekt en hij schrijft ook een
voorrede bij de eerste uitgave. Ze worden met de Garamond-letter gedrukt’.
‘Waarom is de moderne spelling gekozen?’
‘Ze komen niet allemaal in de moderne spelling. Ik heb hierover een uitvoerige
briefwisseling gevoerd met Larbaud. De resultaten van deze correspondentie zullen
door hem geplaatst worden in een artikel getiteld: L'ortographe, in het tijdschrift
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Commerce. Het oordeel van Paul Valéry hierover is, dat boeken die je drukt om
gezien te worden in de oude en die je drukt om gelezen te worden in de nieuwe
spelling verschijnen moeten, iets waar ik het niet heelemaal mee eens ben.
Larbaud en ik zijn van meening, dat een klassiek auteur, die modern genoeg is
om door ons gelezen te worden, best in de moderne spelling kan gedrukt worden.
Zijn oud habijt moet niet den schijn wekken dat hij te ouderwetsch zou zijn om een
tijdje met ons in onze bibliotheek te praten.
Verder heb ik buiten de Lyonneesche reeks in voorbereiding de volledige gedichten
van Racan, een leerling van Malherbe, en van Malherbe zelf.
Van de 19e eeuwsche Franschen gaf ik uit Stendhal, dat je kent, en zoo pas is
verschenen P.L. Courier, Conversation chez la comtesse d'Albany, à Naples, le 2
mars 1812. Verder is al verschenen een serie ‘Les livrets du bibliophile’.
Dit bibliotheekje van 10 boeken ziet er alleraardigst uit. Voorop een houtsnede
van Jan Franken van een gebrilden bibliophiel met een boek in zijn hand. De boekjes
zijn in zwart en rood gedrukt in 350 exemplaren. De reeks is opgedragen aan de
nagedachtenis van Charles Nodier, littérateur et bibliophile (1780-1844) en wordt
dan ook met een boekje van hem geopend: Le bibliomane. Daarop volgen werkjes
van Paul Claudel: La philosophie du livre; Anatole France: Le livre du bibliophile;
Claude Aveline: ‘Les désirs’ ou le livre égaré; Stéphane Mallarmé: Quant au livre;
Paul Valéry: Notes sur le livre et les manuscrits; Gustave Flaubert: Bibliomanie;
Valery Larbaud: Ce vice impuni la lecture ...; Charles Asselineau: L'enfer du
bibliophile, en George Duhamel: Lettre sur les bibliophiles.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

154
Deze interessante serie zullen de bibliophielen zeker graag willen bezitten, want de
texten zijn zeer belangwekkend.
Terwijl ik deze boekjes had zitten bekijken had Stols in zijn papieren gesnuffeld
en haalde er een prospectus van de Halcyon Press uit te voorschijn, waarover we
nog praten moesten.
‘Vertel eens hoe je er toe gekomen bent om deze nieuwe onderneming te
beginnen?’
‘Deze Press is eigenlijk ontstaan uit het verlangen om heel bijzondere dingen te
geven in een gewaad waarin op niets bezuinigd behoeft te worden, waarvan de prijs
bijzaak wordt. Het eerste deel, Les roses van Rilke, heb je gekocht’.
Met eenigen schrik dacht ik terug aan mijn euvelen moed om een boek te koopen,
waarvan de prijs bijzaak was! Maar ik had den moed nu eenmaal gehad en was
thans dan ook in het bezit van een bijzonder mooie uitgave van Rilke. Op het
geel-getinte papier met de kloeke letter van Fleischman is aan de verzorging werkelijk
zóóveel aandacht besteed, als een dichter van Rilke's grootheid toekomt. Het genot
van het lezen wordt door zoo'n uitgave zeer verhoogd.
‘Wat komt er nu?’ vroeg ik.
‘Het tweede deel worden de Odes van Keats. Dat wordt iets grooter van formaat.
De titel en initialen worden door Van Krimpen geteekend en het wordt ook gezet uit
de Lutetia-letter van Van Krimpen. Op den geheel pergamenten band komt het merk
van de Halcyon Press in goud. Dit tweede boek heb ik zelf gedrukt, Rilke werd
gedrukt bij Enschedé. Daarna verschijnt Le voyage d'Urien van André Gide, dat ik
ook zelf druk.
Telkens kies ik een ander formaat, zoek de letter uit, die er het best bij komt en
ik ben ook van plan boeken met houtsneden te laten versieren.
Dit is het voorloopige programma. Keats verschijnt al gauw, en over Duitsche en
Italiaansche texten ben ik aan het correspondeeren met Mr. P.N. van Eyck en
anderen’.
Omstreeks zes uur waren we in een restaurant aan het dineeren; rustig konden
we verder praten over allerlei, dat ons interesseerde, en haast zou ik soms vergeten,
dat ik over gekomen was om te interviewen. Dus haalde ik mijn notitieboekje weer
voor den dag en vroeg Stols naar zijn eigen werk.
‘Ik ben van oordeel, dat hier in ons land het bibliographisch materiaal over moderne
litteratuur zeer onvoldoende is en ik hoop tijd te kunnen vinden om door te gaan
met bibliografeeren van moderne litteratuur. De bibliographie van Boutens is
verschenen en andere zijn in bewerking. Verder ben ik ook met Fransche
bibliographieën bezig. Ik heb een volledige aanvulling klaar op de bibliographie van
Paul Valéry, voornamelijk van de vertalingen van zijn werk. Deze bibliographie zal
waarschijnlijk verschijnen in een door mij geredigeerde Hommage des Ecrivains
étrangers à Paul Valéry. Dat boek zal ik ook uitgeven’.
Stols toonde mij de lijst van medewerkers en ik noteerde er de volgende namen
uit: Rilke, Curtius, Eliot, Sturge Moore, Paul Zifferer, Franz Hellens, Juan Ramiro
Jimenez, Antonio Marichalar, Giacomo Prampolini, Boutens, prof. P. Valkhoff, Victor
van Vriesland, graaf de Reynold, dr. Max Rychner en dr. Otto Forst de Battaglia.
Het boek is versierd met onuitgegeven portretten van Valéry en teekeningen van
Jan Franken en den Italiaanschen beeldhouwer Adolfo Wildt. Deze bundel wordt
aan Valéry aangeboden ter gelegenheid van zijn entree in de Académie Française.
De texten zijn in de oorspronkelijke taal en Fransch.
‘Verder’, aldus vervolgde Stols, ‘meen ik Valéry te kunnen propageeren door zijn
uiterst moeilijk proza te vertalen. Zijn Retour de Hollande is eerst in het Hollandsch
verschenen voordat het in het Fransch gedrukt werd. Zijn hoofdwerk La soirée avec
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

monsieur Teste heb ik ook vertaald. Deze vertaling verschijnt in De Gids. De Gids
neemt anders nooit vertalingen op! Daarna verschijnt deze vertaling ook in boekvorm.
‘Verder werk ik al geruimen tijd aan een in het Fransch geschreven zeer
uitgebreide bio-bibliographie van Larbaud, waarvoor ik buitengewoon interessant
materiaal ter beschikking heb. De gekste verhalen bestaan er over Larbaud.
En dan is me gevraagd mijn herinneringen over Rilke, waarvan ik laatst een deel
in de Telegraaf heb gepubliceerd, in boekvorm in de Fransche en Duitsche taal uit
te geven’.
‘Wordt het een groot boek?’
‘Neen, dat niet. Wel zal ik er alle ongepubliceerde brieven van Rilke, die ik bezit,
in openbaar maken. Je weet zeker, dat ik een eigen kantoor te Parijs heb, wat me
van veel nut is voor mijn Fransche uitgaven. Het ligt in een typisch hoekje, dat alleen
oude Parijzenaars kennen: de Cour de Rohan, vlak bij de boulevard St. Germain.
Die plek heeft in de Fransche revolutie een groote rol gespeeld’.
‘En je Rijmprenten?’
‘De eerste is al uit: De Vaders van Greshoff met een uit de hand gekleurde
houtsnede van Jan Franken. Dan komt De Stad I van Albert Besnard, ook met een
houtsnee van Franken, en daarna De tuinman en de dood van Van Eyck,
Soldaten-Kerstmis van Nijhoff, Bloed en Zand van Den Doolaard en een gedicht
van Campert, en Van een kindje van A. Roland Holst, met een houtsnede van B.
Essers. Verschillende hiervan worden ongeïllustreerde planodrukken.
Dan geef ik nog een serie uit: Het Nederlandsche ex-libris, waarvan het eerste
deel verschenen is. Het zijn de reproducties naar dertig ex-libris teeke-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

155
ningen van mej. R.M. Wichers Wierdsma met een voorrede van Johan Schwencke.
Ook geef ik een kostbare map uit met de etsen van Rik Wouters’.
‘Knap je hier in Bussum alles alleen op?’
‘Neen, ik heb hier werkelijk “excellente” hulp in vele beteekenissen’.
‘Werk je samen met je broer Fons?’
‘Ja, in Maastricht. Hij is nu afgestudeerd, is electrotechnisch ingenieur. Zijn hart
trekt nog altijd naar de drukkerij. Hij is nu bezig aan de initialen voor Hoppenot,
Vondel en Gide. Veel heb ik aan zijn hulp te danken.
En ik mag Van Krimpen niet vergeten, met wien ik al jaren hartelijk samenwerk.
Je weet zelf, hoe veel ik aan hem te danken heb’.
We spraken nog over duizend andere dingen, zoodat ik mijn tijd verpraatte. Ik
had beloofd na het eten in Laren te zijn. De tram kon ik niet meer halen, de bus was
weg. Dies charterde Stols in de buurt een oude auto, die hij met veel kennis van
zaken na tallooze pogingen eindelijk aan het loopen kreeg.
Met duizelingwekkende vaart reden we over den berg naar Laren, waar het hem
gelukte het vehikel te stoppen. Blij dat ik er het leven had afgebracht, nam ik op den
Brink afscheid van Stols, die zich daarna weer in een wolk van stof en benzinedamp
hulde, en verdween. Naderhand vernam ik dat ook hij veilig teruggekeerd was.
G.H. PANNEKOEK Jr.
Het Nederlandsche ex-libris
VI Boekkunst
ONZE menschelijkheid is voortdurend onderhevig aan het fijne spel van innerlijke
vernieuwing. Wij worden onophoudelijk op wonderlijke en elegante wijze uit onszelf
wedergeboren; een gestadige stuwing verbreekt heimelijk de spanning ter baring
van nieuwe krachten. Het eene proces gaat in het andere over en de donkere
voorbereiding tot deze eindelooze beweging herhaalt zich in het klein en in het groot,
in den microcosmos en den macrocosmos, dag in dag uit, van jaar op jaar, van
geslacht op geslacht. Het is een door de natuur geschapen noodzaak. Want in die
wisselingen voltrekt zich tevens onze zin voor het leven, de zin voor ons leven,
welks magnetisme ons behoedt voor wankeling en onze aandacht spant tot een
vitale liefde voor zijn vormen, zijn gestalten. Het één is niet zonder het ander.
Hierin trilt de cadans, welke wij op onze beurt aan de stof mededeelen. En zoo
zij het ons verklaarbaar, dat wij in de dingen, door de loomheid hunner substantie
niet voetstoots voor gedaantewijziging vatbaar, na verloop van tijd een nieuwen
vorm wenschen terug te vinden. Het zijn de scheppende kunstenaars, die aan deze
neiging uitdrukking geven, het zijn de anderen, die met heimwee uitzien naar een
omgeving, waarin hun wezen weerspiegelt, een heimwee, dat zich veelal ook
zijdelings doet gelden in onverschilligheid voor den ouderen staat, waarvan de stem
op den duur moest verklinken, de kleur in den bleekenden tijd moest vergaan.
Deze perioden zijn momenten in het aldoor wisselend getij der eeuwen, waarin
stilstand schijn is en in den grond een teeken van beweging. In het dagelijksch leven
is die ononderbroken deining in soms geforceerd tempo merkbaar op het gebied
der kleedij, waar het woord mode voor ieder duidelijke taal spreekt, zij het dan dat
hier nog andere factoren werkzaam zijn. Maar ook zichtbaar is zulk een nieuw getij
in de beeldende kunst, te beluisteren valt het in de muziek, te aanschouwen in de
plastische danskunst.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Het is velen eerst na diepere overdenking duidelijk, dat ook het boek aan deze
vernieuwing behoort deel te nemen. Dat men dit bij alle beschaafde volken zoo
geliefde stuk toch leere zien als een getuigenis van stijl en smaak, een voorwerp,
waarin een aanbiddelijk samenspel van vormen en opvattingen den indruk bepaalt,
dien het als zinnelijke verschijning maakt. Bijkans onbeperkt is het aantal
mogelijkheden, om uit de welluidende ineenvloeiïng der gezaghebbende en
secundaire motieven een gehéél van schoonheid te scheppen, en juist die
verrassende schakeeringen bieden een vermeiing van hooge orde. Het voortbrengen
van een boek is in zuiversten aanleg een componeeren, en de uitkomst klinkt u in
het visueele toe als een brok muziek.
De verandering van vorm wordt, om een voornaam punt te noemen, beheerscht
door het lettertype; hier brengt de tijd af en toe de behoefte aan nieuw materiaal.
Het zoeken van eenheid in de velerlei deelen als illustraties, papiersoort, formaat,
marge en dies meer, is een edel spel van verdeeling en verhouding. Terecht spreekt
men de laatste jaren weer van boekkunst, en het bleef niet bij woorden. Ons land
zag een eerbiedwekkende reeks daden van ware bibliophilen, van kunstzinnige
drukkers en ondernemende, schoonheidminnende uitgevers, die hun vak weder tot
een hoog peil wisten op te voeren. Boekkunst, dit wil toch zeggen, dat het boek een
produkt is van kunst, een schepping uit stof, door geest gevormd en dien geest
ademend. Niet minder alzoo dan een ander kunstvoorwerp: een, dat door zijn
schoonheid ontroert, een, dat men met een lichtelijk extatisch gebaar liefderijk in
de handen neemt.
Baron Westreenen van Tiellandt, stichter van het museum
Meermanno-Westreenianum in de hofstad, was zelfs een dermate verstokt
boekenliefhebber, dat hij zijn verzameling voor ieder verborgen hield: een uiterste
daad van liefkoozing. Juist deze houding prikkelde de nieuwsgierigheid van enkele
vrienden, die er op bleven aandringen de collectie te mogen bezichtigen. Eindelijk
zwichtte hij; doch op een zonderlinge voorwaarde zouden ze tot zijn heiligdom
worden toegelaten. Zij dienden een nieuwe jas en nieuwe schoenen te dragen ten
einde te voorkomen, dat zijn eigendommen werden bezoedeld door iets, dat uit de
buitenwereld afkomstig was. Vóór het binnentreden moesten ze deze stukken
aantrekken. Edoch, zelfs een bruidegom krijgt wel eens spijt van eenmaal gedane
beloften, waarom dan niet een bibliomaan? De baron zocht uitvlucht op uitvlucht
en was ten slotte hardnekkiger dan de vrienden, die het opgaven en nimmer de
boekerij bezichtigden.
Het is gemakkelijker om een dergelijke daad met hilariteit te bejegenen dan den
diepen zin er van te peilen. Eén schrede terug van dit labiele gebied en we zien
dezen koesteraar van zijn dierbaarheden in geheel ander licht. De nog te weinig
vertoonde passie voor het schoone boek brengt eenerzijds schamelheid en
onverschilligheid, anderzijds leidt zij, als een macabere reactie, in enkele geesten
tot een zinnelooze liefde, welke wordt aangezien
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

156
voor een afwijking, doch in waarheid voortkomt uit kiemen van het tegendeel.
En trilt die liefde niet evenzeer in het juichende ‘Je l'ai’ op het ex-libris, door
Bracquemond geteekend voor Poulet-Malassis! ‘Mijn boek!’ roept H.C.A. van Kampen
in het eigendomsmerk, dat hij voor zijn bibliotheek ontwierp, en hij illustreert zijn
gehechtheid aan het bezit door een bok in aanvalshouding op de achterste pooten
daarbij weer te geven.
Boekkunst! Daartoe behoort ook het ex-libris, het zoo mooi bij het boek
aansluitende stukje prentkunst, dat daarvan een onmisbaar deel moet gaan uitmaken.
Ieder, die een boek waardeert, behoort prat te gaan op het bezit en dit te merken
met een persoonlijk teeken, dat tevens een versiering is. Eerst dan is het ten volle
ons eigendom, eerst nu vertoont het iets van ons wezen, ons karakter, onze
voorliefde, onze individueele menschelijkheid. Zoo fijne taal kan het spreken, van
zulk een intieme fluistering zijn, dat ieder de treffende bekoring, het verrassende
cachet er van niet zal kunnen ontkennen.
De gedachten, welke hiervoren zijn ontwikkeld, werden ons ingegeven door het
op bijzondere wijze gearticuleerde werk van den fijnen, nog jeugdigen kunstenaar
W.J. Rozendaal. Zij behelzen dan ook een vorm van waardeering, welke straks in
meer omlijnde teekenen van lof langs deze regels zal verluiden.
De algemeene indruk van het geheel is die van iets bijster degelijks, van werk,
waarmede men spoedig vertrouwd is. Dit laatste duidt echter geenszins op een
factor van te algewone populariteit, welke in dit werk zoude aanwezig zijn; daarvoor
is het te voornaam. Maar het heeft een stem met een moedig timbre. Het is niet
vreemd om te spreken van den klank eener schilderij, van de kleur van muziek of
de muziek van een gebouw. En zoo is er grafisch werk, dat u toeklinkt als de
zangstem van een sopraan of een bas. Dan is Rozendaal de grafische tenor met
het diep uit een andere wereld komende menschelijk geluid. Vergeten we daarbij
niet, dat het ex-libris nog maar een beperkt deel vertoont van des kunstenaars
kundigheden.
Ten aanzien van de houtsneden bevinden we ons ongetwijfeld voor stukken van
zeer bijzondere kwaliteiten. Wanneer we zien, hoe aandoenlijk-reëel het
salamandertje in het donker-glanzende water hangt, hoe levendig zijn figuren zijn,
maar bovenal, hoe het gelaat van den mensch vol van geest is alsof het de glanzen
eener hoogere wereld draagt, dan valt terstond te erkennen, dat hij prachtig
decoratieve sierstukken schiep. En dan schijnt het ons toe, dat deze kunstenaar
véél voor de verfraaiïng van het boek, voor de verhooging van deszelfs peil als
kunstvoortbrengsel, zou vermogen te doen.
Het wezenlijke, het echte, het hooger-doorleefde treft bij beschouwing telkens
weer. Hij werkt zich diep in de idee der opgaaf in, reproduceert en verleent daarbij
door zijn persoonlijke gemarkeerdheid de sfeer, waarin de voorstelling thuisbehoort.
Er is niet alleen de uit lijnen gevormde figuur, er zweeft nog omheen het niet in
woorden te grijpen gevoel, waaruit voor een deel de schepping ontstond. Dit is het
ware van zijn kunst en het ware is altijd het tragische en het gespannen-tragische
is altoos het mooie, het soms ondanks alle stilte en alle uiterlijke roerloosheid
aangrijpend-beminnelijke. Wie kan, o smartelijk wonder, vertolken, waaròm het
leven ons soms zóó terneerslaat, waaròm het ons bijwijlen met juichingen opstoot?
De houtsneden maken den indruk van sterk beeldend te zijn, maar tasten toch
het karakter der techniek niet aan. Zij behouden geheel een geädeld-antieke
gesteldheid - want bleef in wezen de houtsnede niet door de eeuwen aan zichzelve
gelijk? - en zouden zoozeer op haar plaats zijn in een werk, dat met een sierlijke
boekletter is gedrukt, een letter als de onvolprezen Lutetia van Van Krimpen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Rozendaal bezit dan ook de kwaliteiten, om het portret in hout te snijden, zooals
ook J. Franken Pzn. zoo vaak reeds voor boek-illustratie deed.
Het is merkwaardig, dat het werk van sommige kunstenaars zoo suggestief het
vraagpunt naar voren dringt, hoe het begrip kunst zoo zuiver mogelijk ware te
definiëeren. Op tallooze manieren is het omschreven, maar welke was volstrekt
bevredigend? Men heeft gesproken van gesublimeerde werkelijkheid, van
gevoels-uitbeelding, van kunst als zijnde een andere aggregatie-toestand dan die
van de werkelijkheid. Het is evenwel niets dan een benaderen, een aanvoelen van
een onbevattelijke heerlijkheid. Kunst voert naar een ander levensplan. Dit is de
ondervinding, welke wij opdoen tegenover het werk van W.J. Rozendaal, al moge
zij, evenals de andere thesen, in een zekere vaagheid dwalen.
Nog een element komt bij hem sterk tot uiting. Gelijk dit ook in de bellettrie het
geval is, is niet het onderwerp van primair belang, doch de wijze van behandeling.
De waarheid van deze stelling treedt vooral in het licht, wanneer op de simpelheid
van het onderwerp wordt gewezen. De artistieke uitvoering van het plan ontlokt dan
de verbazing over het kunnen, de kunst.
Nu is in het algemeen de idee der voorstelling van een ex-libris voor ons niet
belangrijk genoeg, om deze te ontleden. De beteekenis van deze sierkunst ligt
geenszins, gelijk ten onrechte nog zoo vaak wordt gemeend, in het spitsvondige of
het van het normale afwijkende der voorstelling, in bizarre of groteske beelden. Wij
achten ook hier het hoogst de artistieke uitvoering, welke de meest eenvoudige
voorstelling verheft, daarbij erkennende, dat de aard van deze kunst vaak zeer
geestige toespelingen op den naam en nog tal van andere dikwerf vermakelijke
onderwerpen toelaat.
Afbeelding no. 1
In dit geval stellen wij dan ook prijs op het napluizen van de bedoeling van den
kunstenaar of van hem, die het ex-libris voert. Vroeger deden we dit niet bij elk
boekmerk en ook in de toekomst zullen we ons een dergelijke analytische
beschouwing niet tot stelsel maken.
Het mooie moderne boek gaat weer schoonheden vertoonen, welke de oude
boeken kenmerkten. Onder de houtsneden van Rozendaal, alle in kopspalmhout,
zijn er, welke ons eveneens terugvoeren naar de dagen, waarin deze kunst het
zuivere kleed droeg der natuurlijkheid.
Het boekmerk voor Mr. E. Meindersma geleidt ons onweerstaanbaar naar die
tijden heen (afb. 1). De voorstelling is eenvoudig; een schip in de wolken. In het
woord vervoering ligt de idee, welke dit ex-libris deed ontstaan.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

157
Het is een schoone verbeelding van den invloed van het bock; dit brengt ons boven
de dagelijksche beslommeringen, in een sfeer, waar men ruimer ademt en van een
schooner uitzicht kan genieten. De kop der figuur is hier meesterlijk weergegeven
als die van een in zuiveren staat verkeerend mensch.
Het ex-libris, dat de heer Rozendaal voor eigen gebruik
Afbeelding no. 2
sneed, is van een individueele idee, een zelfbelijdenis (afb. 2). Het verbeeldt het
conflict tusschen geest en stof. Bij de uitvoering van deze gedachte streefde hij naar
een versterking van de tegenstelling tusschen de begrippen stof en geest tot in het
groteske, door een tijgerkop, als symbool van vijandelijkheid bij uitnemendheid,
tegenover den kop van het meer geestelijke gedeelte te plaatsen.
Afbeelding no. 3
Het ex-libris voor M.M.S. (M.M. Sybenga) verkondigt niet minder dan de beide
vorige den lof der houtsnede (afb. 3). Zie het droomerig-zware, het zwoel onbekende
van het glanzende water, waarin het salamandertje hangt, even met den neus
tippend aan het lichtere element. In dit laatste schuilt een stukje symboliek. Het
leven van salamanders doet denken aan berustend stilzijn, afgebroken door hevige
pogingen om uit de waterige omgeving weg te komen. Een wezen, dat langdurig
zoo heel stil kan zijn, is voor ons vol geheim en daardoor nimmer ten volle te
begrijpen. Het streven, om het hoogere licht te bereiken, dat weergegeven is door
een wit vak, waarin de initialen zijn geplaatst, bevat weder een mooi zinnebeeld ten
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

aanzien van het boek. Want door het boek willen we toch ook vaak het hoogere,
het betere bereiken.
Afbeelding no. 4
Het ex-libris met de initialen V.G.R. ontwierp de kunstenaar voor zijn dochtertje
Vera Gebina, in 1926, het jaar harer geboorte (afb. 4). De beteekenis is duidelijk.
Het monster heft waarschuwend den vinger op, wijzende naar den naam van de
jeugdige eigenares. De voorstelling geeft dus min of meer een bedreiging van den
duivel tegenover een kwaadwillige, die aanstalten maakt om het boek, waarin het
ex-libris is gehecht, te stelen. Het kan ook als een vorm van adoratie worden gezien.
Het zal niet licht voorkomen, dat voor een kind van zoo jeugdigen leeftijd reeds
een boekmerk is bestemd.
Deze daad vloeide voort uit een idealistische gedachte en verdient waardeering.
Dat de verwachtingen van den voortvarenden vader mogen worden verwezenlijkt
en in de nog zeer jeugdige Vera Gebina met de jaren de liefde voor het boek moge
ontbloeien en rijpen.
Door den aard der voorstelling nadert dit oorspronkelijke ex-libris de boekvloeken,
al is eenige bedreiging hier niet in welomschreven termen daarop tot uiting gebracht.
Zij ligt ongetwijfeld vlak achter de gezonde tanden van het onvriendelijke monstertje.
Bij de beoordeeling van de houtsneden dient een belangrijke factor in het oog te
worden gehouden, en deze geldt het papier, waarop zij worden afgedrukt. Dit doet
hier namelijk niet, gelijk bij tekst vaak het geval is, uitsluitend dienst als overbrenger
van gedachten, doch het werkt in niet onbelangrijke mate mede aan het aesthetisch
effekt. Bij de keuze van de papiersoort moet er dus naar worden gestreefd, om het
karakteristieke van het kunstwerk zoo zuiver mogelijk, als het ware in den
oorspronkelijken scheppingsstaat, weer te geven.
Dit laatste wordt aan de hand van de praktijk treffend bewezen: de houtsneden
van Rozendaal, op Japansch papier gedrukt, doen de bewondering stijgen.
Als specimen van deze sierlijke houtsnijkunst wijzen we ten slotte op de afbeelding
van den Pegasus (afb. 5). Dit is niet ontworpen met de bedoeling, om het als ex-libris
te gebruiken, hoewel het als zoodanig toch wel dienst zou kunnen doen, al ontbreekt
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

de naam op het stuk. Het zou ook zeer goed kunnen dienen als embleem van een
drukker of uitgever. Maar niet ieder is op den
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

158
Pegasus zadelvast. Door het bijvoegen van een naam of spreuk zou het nog zeer
goed tot ex-libris kunnen worden verheven. Het is een sierlijk gestyleerd stuk, dat
het in een boek buitengewoon goed zou doen.
Afbeelding no. 5
Voorstellingen als centaur, faun, pegasus, minotaurus blijven altoos voldoende
belangwekkend, om daarop weer moderne gedachten te enten.
Deze houtsneden, alle dateerend van 1926 en 1927, getuigen van een
buitengewone liefde en een straffe aandacht voor de techniek, een zelfbeheersching,
die, soms, voor den kunstenaar pijnlijk moet zijn geweest, maar eene, welke hij zich
blijkbaar toch weet op te leggen.
Het laatste ex-libris, dat we hier bespreken, voert ons
Afbeelding no. 6
terug naar het verleden (afb. 6). Hetgeen we aanvankelijk in het algemeen opmerkten
als teekenend voor deze kunst, kan aan dit boekmerk op aantrekkelijke wijze worden
getoetst. De voorstelling is een illustratie naar een moment uit het middeleeuwsche
treurspel ‘Lanseloet ende Sanderijn’, een zoogenaamd abel spel van Lanseloet van
Denemarken, door welk stuk het wereldlijk drama uit die dagen is vertegenwoordigd
(± 1375-1400). Het ietwat statig-naïeve, het onbevangen-hoopvolle, het
onverdekt-reëele trilt hier in vertrouwde akkoorden over het fijn-aandoenlijke prentje
heen. Het is geïnspireerd op den zin uit het spel: ‘sprect hoveschelike ende mint
met trouwen’; in de oorspronkelijke exlibris-afdrukken zijn deze woorden in rood
gesteld.
Het geheel herinnert aan dien ons zoo wonderlijk-weemoedig aansprekenden tijd
van ‘Willam die Madocke makede’.
Het is onze innige hoop, dat den kunstenaar W.J. Rozendaal de waardeering
moge ten deel vallen, waarop hij krachtens zijn kunstscheppingen aanspraak heeft,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

en dat zijn grafische kunst in het bijzonder moge bijdragen tot zuivering van begrippen
op het gebied der boekkunst en tot verhooging van haar peil.
De huidige welstand van zijn werk doet voor de toekomst veel van hem
verwachten.
Biografische mededeelingen: Willem Jacob Rozendaal werd geboren te
Scherpenzeel op 14 December 1899, bleef daar drie weken en verwisselde eenige
malen van woonplaats. Moest op zijn zestiende jaar voor zichzelf gaan zorgen en
was toen reeds overdag verbonden aan een atelier voor gebrand glas, als
glasschilder. Kreeg 's avonds de eerste lessen in teekenen op de Haagsche
academie en later op een particulieren cursus, om met de eerste technische
beginselen als perspectief, meetkunde, enz. bekend te geraken. Het werk, dat toen
dagelijks op glasateliers werd gemaakt, was veelal ‘stijlwerk’, zoodat hij, met
financiëele baten, meteen een min of meer klassieke school voor vormenkennis
medemaakte. Hoewel hij ernstig trachtte in teekeningen voor glas zijn opvattingen
te uiten, kwamen deze projecten nooit tot uitvoering; hij kreeg voor glasschilderen
in den goeden zin weinig gelegenheid: dit bleef beperkt tot ramen voor bioscoop,
winkel, café en dergelijke in den daaraan inhaerenten stijl. Woonde in Amsterdam,
Utrecht, Haarlem, Den Haag, Rotterdam, Utrecht, Dordrecht, Arnhem. Is thans reeds
drie jaren ontwerper aan een aardewerkfabriek in Maastricht. Zou gaarne het ideale
combineeren met dagelijksch werk.
Teekende portretten, kinderportretten en schilderde. Sneed weliswaar reeds
vroeger, in 1921, in hout, doch de groote voorliefde daarvoor dateert van 1926. Hij
meent, dat zij blijvende is. Zou het liefst den ganschen dag in hout snijden en dit
dan toepassen als boekverluchting. Wisselt soms het houtsnijden af met portretteeren
en tracht het portret met houtsnede te combineeren. Teekende een portret van
Ronsard voor ‘Elégie à Janet’ en maakte een houtsnede naar een portret van Du
Bellay voor ‘La vieille courtisane’, beide uitgegeven bij C. Nypels te Maastricht. Heeft
een voorliefde voor Dürer, Cranach, Mantegna, voor de vroege Italianen, voor
Perzische miniaturen, voor de goede illustraties van Gustave Doré (Contes
Drôlatiques-Don Quichote), in het algemeen voor werk, waarin de vormen uit de
ontroering ontstonden.
JOHAN SCHWENCKE.
N.B. 1.
2.
De belangstelling voor het verzamelen
blijft groeien. Voor plaatsing op de lijst
van hen, die gaarne ex-libris willen ruilen,
gaven zich nog op: A.G. de Bruyn, arts,
Oldenzaal.
Mej. M.E. Koker, Jac.-Obrechtstraat 23b,
A'dam. W.H. Koppenol Czn.,
Zuid-West-Buitensingel 110-111, Den
Haag.
Mij bereikten klachten aangaande het
ruilverkeer. Daarom zij genoteerd, dat de
verzamelaars(ters), die hebben gevraagd
om hun naam en adres in dit tijdschrift te
publiceeren, daarmede tevens de
verplichting op zich hebben genomen,
om voor toegezonden ex-libris ten
spoedigste andere en zooveel mogelijk
gelijkwaardige, in ruil terug te zenden,
dan wel het ontvangene per omgaande
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

te retourneeren. Een en ander kan
desgewenscht als drukwerk geschieden.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

159
Aanteekeningen over geestelijke lectuur
a. Uit Dostojevsky 1)
MEN heeft wel eens beweerd, dat het bewonderen van Dostojevsky in West-Europa
een mode-gril geworden is; dat het ziekelijke en perverse in zijn romanfiguren een
onweerstaanbare aantrekkingskracht bezit voor onevenwichtige naturen.
Inderdaad is er de laatste jaren, vooral in Duitschland, een omvangrijke
Dostojevsky-literatuur verschenen; ook is het niet te ontkennen, dat velen zich uit
louter nieuwsgierigheid geworpen hebben op die boeken, waar Dostojevsky de
duistere driften in den mensch aan de kaak stelt. Dit alles doet echter niet in het
minste afbreuk aan de ontzaggelijke beteekenis van dezen grooten denker voor de
geheele wereld; een befeekenis, welke zal groeien, naarmate West-Europa zal
hebben geleerd, dieper in de raadselachtige Russische gedachtenwereld door te
dringen. Een wereld, waarin de allerhoogste gevoelens leven tegelijk met de
allerlaagste.
De Heer Nieboer heeft een goed werk verricht met voor de Vereeniging ‘Betere
godsdienstige lectuur’ deze bloemlezing samen te stellen. Het helaas veel drukfouten
bevattende boekje getuigt van een groote liefde voor en bovenal van een groot
begrijpen van den grooten Rus. Zooals de samensteller terecht opmerkt, schreef
D. werk van zeer verschillende waarde; vele zijner boeken zijn bovendien zoo
uitvoerig, dat menigeen er tegen opziet, aan de lezing te beginnen. Juist daarom
komt deze bloemlezing ons zoo te pas; de Dostojevskyfiguur wordt hier in al haar
grootschheid, ten voeten uit geteekend als een door het lijden gelouterde,
diep-religieuse persoonlijkheid. Het lijden heeft een grootsche taak op aarde te
vervullen: de menschen te leeren inzien, dat al het geschapene slechts vergankelijke
waarde bezit en dat de eeuwige goederen van de geestelijke wereld onaantastbaar
zijn voor die krachten, welker doel schijnt te zijn, te vernietigen wat mensch en
natuur eens hebben opgebouwd. Hoe heeft deze man moeten lijden en welk een
geestkracht toonde hij; zijn geheele leven toont, dat er binnen in ons een mystiek,
ondoofbaar vuur brandt.
Welk een levensliefde spreekt er uit zijn woorden! Wij moeten weer leeren het
leven lief te hebben, méér nog dan de ontdekking van zijn verborgen zin. Dat is
onze dwaling; dat wij meenen het geluk en het eeuwige leven te moeten zoeken
buiten dit leven, in het kennen van ons leven, in plaats van in het leven zelf. Dit is
de kwaal van den modernen mensch: men lijdt aan de ziekte, alles met zijn verstand
zwaarwichtig te willen ontleden en doorgronden.
Dostojevsky was een groot psycholoog, een kenner van de verborgenste roerselen
der menschelijke ziel, zooals er weinigen vóór hem leefden. Welk een levenswijsheid
spreekt er uit de woorden, dat de mensch zijn zielerust hooger stelt dan het recht
zelf te beslissen tusschen wat goed en kwaad is en in smartelijke twijfelingen alléén
te blijven staan als zijn eigen scheidsrechter. Hij zegt ons, dat de moderne
maatschappij, al dit ‘practische’, in den mensch het ideëele doodt. Juist het gemis
aan één groot, onstoffelijk ideaal, waarnaar allen kunnen opzien, is het, dat de
menschheid steeds sneller doet afzinken in de poel van gruwelen en ontaarding
dezer laatste tijden. Hoe meer het verstand toeneemt, hoemeer het gevoel van
onbevredigdheid groeit; de wetenschap heeft ons niet den stillen innerlijken vrede
doen ontdekken.
1) Groote gedachten van Dostojevsky. Bijeengebracht en bewerkt door Attie Nieboer. - Uitgeverij
‘Logon’, Amersfoort. z.j.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Scherp hekelt hij de hebzucht der Europeanen die in Azië slechts naar goud en
zilvermijnen zochten; de Russen zullen eens volgens hem in dat land der heilige
wonderen andere mijnen weten te vinden, die voor de menschheid van oneindig
veel grooter waarde zijn.
Zooals bekend, heeft D. langen tijd in Siberië als gevangene moeten doorbrengen.
De ontberingen van den geest waren voor hem nog moeilijker te verdragen dan alle
lichamelijke kwellingen. Het gevangenisstelsel is verkeerd, doordat het de menschen
verbittert en ruïneert, inplaats van te verbeteren en op te heffen. Op een treffende
wijze schildert hij het leven in de Russische gevangenissen.
Voor Dostojevsky, den mysticus, was de wereld des te schooner, omdat ze een
mysterie is. Leven en dood waren hem even lief; hij besefte in zijn binnenste het
lichtende bewustzijn te dragen van zijn verband met het hemelleven. De dood had
geen verschrikking voor hem volgens wien het allergrootste mysterie ligt in dat, wat
de ziel van den mensch in het hiernamaals wacht. Toen zijn leven ten einde spoedde,
schreide zijn hart van vreugde en verhief zijn ziel zich in geestvervoering bij de
gedachte aan het Nieuwe Leven, dat hem wachtte, dat oneindig is. In zijn aardsche
leven reeds kende hij momenten, dat de tijd stilstond en eeuwig werd. Het zijn die
momenten, waarin Tijd en Ruimte voor ons wegvallen, dat ook voor ons het oogenblik
aanbreekt, ‘dat er geen tijd meer zal zijn’.
b. Maeterlinck als philosoof 1)
Maeterlinck heeft enkele jaren geleden een zeer belangwekkend boek over het
occultisme geschreven, indien men tenminste de groote problemen, welke het
menschenhart in alle tijden in beroering hebben gebracht, met den naam van ‘occult’
wil aanduiden. Hij bespreekt achtereenvolgens Indië, Egypte, Perzië, Chaldea, het
voor-Socratische Griekenland, de Gnostieken en neo-Platonici, de Kabbala, de
Hermetisten, om dan eenige beschouwingen te wijden aan het moderne occultisme
en de metaphysici. Voor diegenen, welke zich gaarne in abstracte onderwerpen
verdiepen, een boek om intens van te genieten. Maeterlinck had zich reeds vroeger
doen kennen als een bewonderaar der oud-Indische wijsbegeerte, en toont in ‘Le
Grand Secret’, dat zijn belangstelling voor de hooge wijsheid van Indië en Egypte
eer toe - dan afgenomen is. Uit den aard der zaak kan men zich niet in alle opzichten
met zijn beschouwingen vereenigen; over het algemeen toont hij zich echter een
deskundige gids door dezen doolhof van theorieën en hypothesen, welke de
menschheid in den loop van tallooze eeuwen met meer of minder geluk heeft
opgeworpen, om te trachten een tipje van den sluier, welke het groote geheim der
schepping bedekt, op te lichten. Vooral de bladzijden, aan Indië en Egypte gewijd,
oefenen op den aandachtigen lezer een groote bekoring uit en zijn a.h.w. gedrenkt
in eeuwigheidsbesef, zoodat men zich telkenmale van de beperkingen aan dit ons
armzalige bestaan voelt ontstijgen. De zuivere Geest herneemt hier zijn rechten,
en als glimlachend neerziend op den in stof en tijd gevangen mensch, leert hij hem
inzien, dat alle wijsgeerige en godsdienstige stelsels bij het zoeken naar het
ondoorgrondelijke ijdel bleken te zijn; dat de werkelijkheid in het onzichtbare zetelt
en voor aardsche oogen onkenbaar is. De religie beantwoordt aan de behoeften
van het hart, vandaar haar eeuwige, betooverende macht; de wijsbegeerte voldoet
aan de behoeften van het verstand, vandaar haar onoverwinnelijke kracht. De ziel
is de eenige, goddelijke werkelijkheid, de sleutel van het Heelal, zij is de afgezant
van de hoogere wereld des Lichts, waar wij allen eens uit voortkwamen en welker
verblindende heer-
1) Maurice Maeterlinck: Het Groote Geheim. Vertaling van G. de Ridder. - Zutphen, W.J Thieme
& Co. z.j.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

160
lijkheid in de peillooze diepte van het Onbewuste met onverzwakten glans blijft
stralen. Het hoogere onstoffelijke leven blijft met een ondoofbaren gloed in ons
branden, het zal zich ontdoen van zijn onvolmaaktheden en eens tot het Hart des
Heelals wederkeeren.
In dit boek vertoeven wij a.h.w. voortdurend op de grenzen van twee werelden;
het onzichtbare blijkt de essentie van het zichtbare te vormen.
Hoe hebben zich de inzichten omtrent den ouderdom der menschelijke beschaving
in de laatste eeuw gewijzigd! Sinds de ontdekking der heilige boeken van Indië,
terecht de belangrijkste gebeurtenis op geestelijk gebied sedert de stichting van het
Christendom genoemd, zien wij in, dat sedert onheugelijke tijden een hooge
beschaving in het Oosten bloeide, dat in het oude Indië zich ‘de bronnen bevinden
van den mysterieuzen stroom, die zich van het begin af heeft voortbewogen onder
de verschillende godsdienstige stelsels’. Toen men er in de 19e eeuw in slaagde,
het Egyptische hieroglyphenschrift te ontcijferen, werd ons o.a. in het Boek der
Dooden een wijsheid geopenbaard van zulk een verheven karakter, dat de
Westersche menschheid besefte, hoe er in het oude Egypte een levens- en
wereldbeschouwing gehuldigd werden, welke in grootschheid van conceptie tot de
meest verheven uitingen der menschelijke ziel gerekend dienen te worden. De
ontwikkelingsgang der menschheid vertoont allesbehalve een geleidelijke stijging.
In zijn Inleiding zegt Maeterlinck, geen ingewijde te zijn en ook geen meester, die
slechts kort en geheimzinnig verschijnt op de grenzen van twee werelden om
waarheden te onthullen, en dan te verbieden, de Waarheid te verspreiden: dit is
ongetwijfeld een spotten met het geheimzinnige gegoochel der theosofen met hun
‘Meesters’. Zelf heeft hij blijkbaar kennis genomen van een groot gedeelte der
ontzaggelijke literatuur, welke over deze onderwerpen bestaat, en als vrucht van
veel studie en diep nadenken verscheen toen ‘Le Grand Secret’. Over het algemeen
kan ik mij met zijn opvattingen vereenigen, ook al ben ik in enkele opzichten een
andere meening toegedaan. Zijn meening omtrent het Atlantis-probleem kan ik niet
in allen deele onderschrijven: de recente opgravingen in Centraal- en Zuid-Amerika
hebben ons verder in aanraking gebracht met de overblijfselen van een zeer
merkwaardige beschaving, zoodat verschillende Atlantistheorieën langzamerhand
uit de sfeer der hypothesen in die der wetenschappelijke zekerheid worden geheven.
Toen mij ter oore kwam, dat er een Nederlandsche vertaling van dit uitermate
belangwekkende boek zou verschijnen, verheugde ik mij erin, dat een grooter aantal
lezers thans kennis zou kunnen nemen van den inhoud van ‘Le Grand Secret’. Hoe
bitter was de ontgoocheling toen mij bleek, dat de vertaling niet aan redelijke eischen
voldoet en dat de heer De Ridder òf niet de minste ware belangstelling heeft voor
de gedachtenwereld der Ouden òf zich aan de vertaling van een buitengewoon
moeilijk werk heeft gezet met het voornemen, zich er spoedig af te maken. Vooral
het eerste en moeilijkste gedeelte, waar Maeterlinck de gedachtenwereld van Indië
en Egypte behandelt, staat zoo vol met storende onjuistheden, dat de vertaling als
een absolute mislukking beschouwd moet worden, die alle waarde aan Maeterlink's
werk ontneemt. Om slechts enkele voorbeelden te noemen: waar gedoeld wordt op
de nomenclatuur van de emanaties van het Onkenbare, schrijft de heer de Ridder:
nomenclatuur van het Onkenbare. Hij spreekt van natuurkrachten overmeesteren
(in plaats van beheerschen), dan van: is beslist hypothese, in plaats van: is
noodzakelijkerwijs hypothese; van vragen ontleend aan den voorhistorischen tijd.
Op blz. 14 leest men van de algemeene Veda-gedachte, inplaats van de
oorspronkelijke ontwikkeling der Vedagedachte, op blz. 16 staat oostersche
godsdienst in plaats westersche, zoodat de bedoeling van den schrijver geheel
verdraaid wordt. Dan lezen wij over de uitersten van een leer, inplaats van de
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

hoogtepunten van een leer. Stelt u voor, dat er te lezen staat: ‘hare godheden
vertegenwoordigen louter overdreven natuurkrachten’, waar M. bedoelt het
symboliseeren van belichaamde natuurkrachten. Dan kunnen wij er van kennis
nemen, dat de Sama-Veda het Onkenbare ‘verklaart’, waar M. er overal den nadruk
op legt, hoe juist het oude Indië de leer van het nietweten, van het grenzelooze
agnosticisme huldigt. Bedoeld wordt: buigt zich voor het onkenbare. Het komt mij
verder voor, dat men beter van een pantheïstische religie, dan van een
pantheïstischen godsdienst kan spreken.
Op blz. 18 leest men van berekeningen, gemaakt op den tijd van opkomst der
sterren, terwijl Maeterlinck doelt op calculaties, waarbij men gebruik maakte van
den tijd van doorgang door den mediaan van een ster, welke meening ook door
Abbé Moreux, den geleerden schrijver van ‘De Geheimzinnige Wetenschap der
Pharao's’ verkondigd wordt. De Egyptische priesters beschikten over een
ontzaggelijke wetenschappelijke ontwikkeling.
Wij lezen van sterrekundige beschouwingen inplaats van waarnemingen, van een
legendarische beschaving, inplaats van wijsheid. Op blz. 20 leest men verder: die
de oudste volken, waarschijnlijk wel de Atlanten, ons nalieten. Maeterlinck spreekt
van ‘oudere volken, bovenal de legendarische Atlanten’.
Op blz. 20 wordt niet vermeld hoe het Champollion mogelijk was, de hieroglyphen
te ontcijferen, nl. door den drievoudigen tekst. Wij lezen van een ‘navolger’ van
Champollion. De heer De Ridder heeft het over ‘een hypothese waartoe door den
golvenden woordenvloed’: terwijl Maeterlinck wil zeggen, dat vele Egyptische
uitdrukkingen voor meer dan één uitlegging vatbaar zijn.
Van de verheven wijsheid, in het Boek der Dooden vervat, wordt ons door deze
vertaling slechts een zwak en misteekend beeld gevormd. Waarom niet gesproken
van Eén, die niet geschapen is, inplaats van een niet-gemaakten God? Hij was
gisteren, is heden en zal altijd zijn. Waarom schrijft de vertaler niet: Het Gisteren,
het Heden en Komende ben Ik.
Dan volgt: Hij is God, zich makend God, bestaande uit zich zelf, het dubbele
wezen, zich zelf voortbrengend, schepper en schepsel vanaf het begin. De
Egyptenaren doelden op een God, welke een tweevoudig wezen was, hetwelk zich
zelf schept en sedert alle eeuwigheid als schepper bestaat.
Dezelfde verheven opvatting van den immanenten God vinden wij in het oude
Indië, waar in de Bhagavad-Gita gezegd wordt: ‘Het begin, midden en einde van
alles ben Ik. Ik ben de ziel van al wat leeft’.
Men zal het mij wel niet euvel duiden indien ik eerlijk beken, na deze ervaringen
het boek niet verder in het Nederlandsch gelezen te hebben. Wil men nog een
staaltje, zoo midden uit het werk genomen?
Op blz. 103 wordt gesproken van een dramatische voorstelling van het Vedische
Nirwana; Maeterlinck doelt op een gedramatiseerde weergave. En nu volgt: doch
de authentieke teksten zijn daar en wel op populaire wijze, terwijl er moet staan: en
zelfs als men zich op populair standpunt stelt, is het niet mogelijk, er een andere
beteekenis aan te geven.
Op blz. 105 lezen wij van een reddeloos dubbel, (waar bedoeld wordt de
ontlichaamde dubbelganger), hetwelk over de zichtbare en onzichtbare wereld doolt,
inplaats van dolen tusschen beide werelden. Iets verder leest men van de
gedesincarneerden onzer spiritisten, terwijl het beter ware te duiden op de
gedesincarneerden onder onze geesten.
Op blz. 180 lezen wij van de bekoorlijkheden eener leer, inplaats van de
aantrekkingskracht. Iets verder van
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

161
de kolommen (inplaats van: zuilen) van Hercules. Op blz. 209 wordt gesproken van
een religieuse inrichting, van aan den tijd en ruimte ontleende cliché's.
Op blz. 237 leest men van een ongeleerde dienstmeid.
Op blz. 241 lezen wij: hij is onze toekomst, dat hij ontdekt, dat hij openbaart.
Dan wordt gesproken van een onbekenden reusachtigen gast; ware het niet beter
te spreken van een machtigen gast? In degelijkheid toenemen diende vervangen
te worden door in omvang toenemen. Op blz. 242, waar een rij van vreemde woorden
als luciditeit, bilocatie, (helderziendheid, dubbelganger) voorkomt, wordt ook nog
gesproken over de overlevering eener persoonlijkheid.
Op blz. 260 wordt wederom een geheel verkeerde indruk van de bedoeling des
schrijvers gegeven:
Zie daar het punt van uitgang van de groote primitieve onderrichters,
zuiver verstandsmenschen en onverbiddelijke redeneerders, zooals,
wanneer men de occulte overleveringen moet gelooven, de mysterieuze
Atlanten waren.
terwijl Maeterlinck bedoelt:
Zie daar het punt van uitgang van de groote primitieve leeraren, indien
men de occulte overleveringen, de mysterieuze Atlanten mag gelooven.
Uit den aard der zaak zijn vele gedeelten ook goed vertaald, doch hij, die zich zet
aan de vertaling van een moeilijk werk als ‘Le Grand Secret’, dient in de
gedachtenwereld der Ouden wel zeer goed thuis te zijn. Anders gaat er van de
oorspronkelijke waarde te veel verloren!
c. De Bijbel als Boek van Schoonheid 1)
Over den Bijbel, het boek der boeken, bestaat een zeer uitgebreide literatuur. Doch
een werk, waarin de schoonheid der bijbelsche taal op zulk een overtuigende wijze
belicht wordt, mag tot de zeldzaamheden gerekend worden. Dr. Wielenga toont zich
een uitnemend bijbelkenner en beschikt over een rijkdom van taal, een magistralen
stijl, een gloed van overtuiging, een zeldzame bezieling, welke de lezing van zijn
boek tot een waar genot maken. Niet, dat ik het in allen deele eens ben met de
geloofsovertuiging van den schrijver. Integendeel, de personificatie van het
Eeuwig-Onkenbare doet voor mijn gevoel afbreuk aan de majesteit der scheppende
Macht, ook al moge deze anthropomorphe gods-voorstelling geheel in den geest
van den Bijbel passen. Op een andere plaats doet dr. Wielenga echter blijken, dat
hij de natuur, de wereld van zintuigelijk-waarneembare dingen, beschouwt als het
transparante kleed, waarin de Opperste Wijsheid zich hult; dat alle geschapen
dingen slechts de afschaduwing zijn der Ongeschapen Werkelijkheid.
De geleerde en belezen schrijver is er van overtuigd, dat zijn godsdienst de
eenig-waarachtige en eenig-universeele is. Ik waag het, hier de vraag te stellen, of
dr. Wielenga niet op de hoogte is van de andere groote godsdiensten, welke sinds
ontelbare eeuwen voor den historischen tijd op deze aarde tallooze aanhangers
geteld hebben?
Wij lezen, dat het Boeddhisme ‘levenskrank’ is en geen afschuw koestert tegen
den dood. Het is dezelfde verkeerde opvatting, welke Eduard Schuré zoo dikwijls
1) De Bijbel als Boek van Schoonheid, door dr. B. Wielenga. (Kampen, J.H. Kok.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

heeft bestreden; de Westersche wereld lijdt somtijds aan een superioriteitswaan,
ontstaan door een vooropgestelden afkeer van de wijsheid, opgetast in de alleroudste
boeken der menschheid.
Zoo zoude er meer op te noemen zijn, waarmede ik mij niet kan vereenigen. Over
het geheel echter heeft dr. Wielenga onze literatuur verrijkt met een werk, welks
schoonheid zijn eigen uitspraak! ‘dat het verschijnsel der schoonheid in
ondoorgrondelijke diepten blijkt te wortelen’ tot een levende waarheid doet worden.
Want de lezing en de herlezing van dit boek zal velen in innige aanraking brengen
met het mysterie der taal-schoonheid, welks mystieke gloed de ziel van denkende
menschen aller richtingen verwarmt.
d. Dr. Annie Besant 1)
.
Annie Besant heeft buitengewoon veel geschreven op theosofisch gebied; uit den
aard der zaak bevindt zich onder haar oeuvre werk van blijvende waarde en ook
wat minder gelukt is. Deze bundel is te beschouwen als een soort bloemlezing uit
een aantal harer werken, die in een tijdperk van vijfentwintig jaren werden uitgegeven;
het doel der samenstelster is geweest, om in compacten vorm Dr. Besant's
voorstelling van het Groote Levensplan en de wijze van evolutie bekend te maken.
Ik kan de keuze niet in alle opzichten gelukkig achten; er bevinden zich in dezen
(uitstekend vertaalden) bundel verschillende opstellen welke veel te lang zijn en
waar de schrijfster telkens in herhalingen vervalt. Vooral de eerste hoofdstukken
tellen verschillende bladzijden welke minder belangwekkend zijn. Over het algemeen
staan er echter in dit boek zeer vele mooie, diepe gedachten, geschikt om ons
innerlijk leven te verrijken.
Annie Besant heeft een bijzondere gave, om de eeuwige levens-waarheden op
een treffende wijze te vertolken. Zij doet ons telkenmale inzien dat het Licht, hetwelk
in de wereld om ons heen aanwezig is, ook leeft in onze eigen harten, ja er bestaat
zelfs niet het geringste stofdeeltje, dat niet doordrongen is van dat ééne goddelijke
Licht. Het leven van God daalde neer òpdat de wereld door dat leven zou worden
opgeheven; de Geest daalt neer in de stof, opdat hij de materie zou overwinnen.
Dit zijn waarheden, welke wij alle gaarne aanvaarden: zij doen ons de eeuwige,
onvergankelijke waarde van het mysterieuse Leven beseffen.
Als goed theosoof verkondigt zij ons echter ook in dit boek wederom die bekende
theosofische ‘dogma's’, welke dit geloofs-stelsel hebben doen veranderen in een
geloof-op-gezag. Ook al erkent men gaarne dat de theosofie veler geestesoog heeft
geopend voor de grootschheid en majesteit der onzienlijke wereld en de
anthropomorphistische godsvoorstellingen heeft doen plaats maken voor een
Godsbegrip, dat ook door den wetenschappelijken zoeker van deze onrustige tijden
door zijn grootschheid van conceptie kan worden aanvaard, zoo worden ons toch
als vaststaande feiten dingen verteld (omtrent de Meesters bijv.) welke niet meer
waarde bezitten dan met meer of minder geluk opgeworpen hypothesen. Men moet
alles gelooven zonder onderzoek; de niet te verifieeren stellige uitspraken hangen
a.h.w. in de lucht.
Dit alles neemt niet weg, dat haar werk ons doet inzien hoe deze zichtbare wereld
door een onzichtbare wereld wordt gedragen en omvat, welke de eenige
Werkelijkheid vormt, de substantie, die aan de veranderende werelden ten grondslag
ligt. Het heelal is de openbaring van de goddelijke gedachte, de gedachte van God,
welke zich belichaamt in de gedachtevormen, die wij werelden noemen. Herhaaldelijk
wijst zij er ons op hoe het Eene Eeuwige Licht zich bij ons allen gelijkelijk bevindt:
1) Dr. Annie Besant: Evolutie en 's Menschen Bestemming, vertaling Jhr. M. Mazel. Theosofische
Vereenigings Uitgevers Mij. Amsterdam.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

een vonk van ondoofbaar vuur, welke vóór onze geboorte in den Tijd bestond en
ook door onzen lichamelijken dood niet vernietigd wordt.
Een boek, dat ondanks de onbewijsbare ‘dogma's’, lezing en overdenking verdient.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

162
e. Het onverklaarbare in het leven en na den dood 1)
.
Dr. Muller heeft een nuttigen arbeid verricht door een werk samen te stellen waarin
een overzicht wordt geboden van de literatuur op occult gebied. Wie de aan het
einde van dit boek opgesomde lijst van geraadpleegde werken inziet, is er wel van
overtuigd, dat de wereld-literatuur betreffende de onverklaarde en onverklaarbare
dingen in het leven op een respectabelen omvang kan bogen. Wat echter in onze
taal ontbrak, was een kort overzicht, waar het groote aantal belangstellenden (wien
het aan tijd en lust ontbreekt om de uitgebreide wetenschappelijke werken te lezen)
een indruk kunnen verkrijgen van het occultisme in den loop der tijden.
Het van groote belezenheid getuigende geschrift is boeiend en vlot geschreven;
het eerste gedeelte behandelt de geschiedenis van het Spiritisme en Occultisme,
terwijl in het tweede deel een overzicht wordt gegeven van het Spiritisme en
Occultisme in hun verschillende uitingen. Deze tweede afdeeling is het belangrijkste
gedeelte van het oeuvre; hier vindt men een relaas van de onderzoekingen onzer
19e en 20e eeuwsche geleerden welke aan de voorbarige conclusies der
Haeckel-aanbidders indertijd den genadeslag toebrachten. In latere jaren zijn deze
onderzoekingen van den ‘onbekenden gast’ in ons, met ijver voortgezet, als resultaat
waarvan in de eerste plaats genoemd mag worden, dat de hypothese der occulte
intelligenties voor het grootste gedeelte der z.g. occulte verschijnselen heeft
afgedaan. De onbekende krachten en uitingen van onze onderbewuste
persoonlijkheid zijn verantwoordelijk voor veel raadselachtigs, wat men voorheen
aan de tusschenkomst van gedesincarneerde persoonlijkheden toeschreef. Aan de
andere zijde heeft dit wetenschappelijk onderzoek ons echter de bevestiging gebracht
van datgene, wat de menschheid in alle eeuwen intuïtief heeft geweten: dat nóch
de geboorte het begin, nòch de dood het einde van ons Bestaan beteekent.
Als zoodanig zijn boeken als deze, in een tijd waarin nog te veel waarde wordt
gehecht aan de oppervlakte-verschijnselen van het leven, gevolg van de
materialistischpositivistische wereldbeschouwing, en waarin de onzienlijke wereld
te weinig binnen den kring van belangstelling van het overgroote deel dezer
cultuur-menschheid treedt, van groot en bezwaarlijk te overschatten belang.
De conclusies van den schrijver kan een ieder aanvaarden of wijzigen: daar waar
de wetenschap zich tegenover een onoverkomelijken slagboom bevindt, kunnen
Geloof en Intuïtie ons verder brengen.
F S. BOSMAN
Brief uit Italië Het Moderne Tooneel
Algemeene toestand
De stichting van het Staatstooneel, die, zooals men uit de dagbladen zal hebben
gelezen, dezer dagen heeft plaats gehad, heeft het Italiaansche tooneel opnieuw
in het middelpunt der publieke belangstelling geplaatst. -
Elders heb ik geschreven over de tooneel technische vraagstukken die aan deze
onderneming verbonden zijn, thans wil ik het een oogenblik hebben over de stukken
die de laatste jaren in Italië gegeven zijn. - Na de poëzie, die in Italië vrijwel dood
schijnt te zijn zonder dat er voorshands eenige hoop op herleving schijnt te bestaan,
is de roman gaandeweg gaan vervallen; er komen zoo nu en dan wel enkele goede
1) Het Onverklaarbare in het leven en na den dood, door dr. Henri C.A. Muller. (Amsterdam,
J.M. Meulenhoff).
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

omans uit, maar hun getal wordt steeds geringer, terwijl de belangstelling daarvoor
al heel klein is; de schrijvers beloven thans heel veel, zóóveel dat men geneigd zou
zijn van herleving te spreken zoo er maar iets gerealiseerd werd; maar voorloopig
blijft alles slechts belofte. -
Er blijft dus slechts het tooneel over, maar het tooneel mag zich dan ook in de
groote belangstelling verheugen, zoo niet van het publiek dan toch van de auteurs
en van de critici, die voortdurend de couranten vol schrijven met lange artikelen
over de tooneelcrisis. -
Er is in Italië een groot aantal tooneelschrijvers die voortgaan op geregelde tijden
een nieuwe comedie te leveren zonder ooit bij machte te zijn om een stuk te schrijven
dat de moeite van het zien of het lezen waard is. - Men verwondert zich voortdurend
over de oppervlakkigheid en de onbelangrijkheid der producten die op de
tooneelmarkt verschijnen; uitgezonderd de enkelen die Italië's naam hooghouden
is er den laatsten tijd derhalve weinig nieuws te bespeuren. - Als tegenwicht zou
men kunnen opmerken dat de enkele goede schrijvers die Italië heeft in een zeer
gelukkige periode schijnen te zijn. -
Luigi Pirandello
Zoo heeft Luigi Pirandello, van wien gedurende een paar jaren geen nieuw stuk
vertoond was, ‘Diana en la Tuda’ gegeven; hij heeft hierin het contrast willen
geven tusschen het leven dat beweging en voortdurende verandering is en den
vorm die dat leven zou willen vastleggen en het juist door het vast te leggen de
beweging ontneemt en derhalve doodt. - Het zou te ver voeren om hier uitvoerig
den inhoud van het stuk weer te geven; zelden heeft Pirandello echter zoo'n stuk
dramatisch gegeven behandeld, en naar het algemeen oordeel kan ‘Diana en la
Tuda’, waarvan het succes overweldigend groot is geweest, tot zijn beste stukken
worden gerekend. - Hij heeft het echter niet hierbij gelaten en in een interview
verklaarde hij nog vier andere stukken te hebben geschreven waarvan twee
‘Lazzaro’ en ‘La Nuova Colonia’ gereed zijn om te worden opgevoerd. -
Naar Pirandello's eigen meening zal ‘La Nuova Colonia’ een van zijn
belangrijkste stukken moeten zijn; hij heeft getracht hierin het ontstaan van een
mythe vast te leggen en hij heeft dat gedaan in een stuk dat, naar hij zelf verklaart,
grootsch is in zijn opzet. - Hij heeft de handeling geplaatst op een vulcanisch eilandje
in de Middellandsche Zee dat slechts door tuchthuisboeven bewoond is; zij zijn daar
achtergebleven om vrij te zijn wanneer alle anderen gevlucht zijn, een aardbeving
vreezend. - Bij hen is maar één vrouw, die aan de sterkste zal toebehooren; wanneer
zij door hem moeder wordt gemaakt wordt zij als een heilige vereerd, maar dan
vlucht zij met haar man en haar kind naar het vaste land. - Het leven is echter hard
voor haar, en na eenigen tijd wordt zij met een groot aantal prostituees op het eiland
teruggebracht. - Thans is zij niet meer de eenige, zij is niet meer de heilige, zij is
een van de vele prooien van de mannelijke begeerte; maar zij vlucht met haar kind
op den hoogsten top van het eiland en bidt God om verlossing, en God verhoort
haar door het eiland door een aardbeving te verwoesten en alleen haar te redden.
- Zoo is haar legende ontstaan. -
‘Lazzaro’ is geen historische tragedie; het is een modern drama waarin
Pirandello den twijfel en het geloof in de godheid in of buiten ons als onderwerp
gedramatiseerd heeft; het gegeven lijkt mij zeer moeilijk op de planken te brengen,
wij zullen afwachten wat Pirandello er van gemaakt heeft. Zijn laatste stuk ‘L'Amica
delle Mogli’ is voor alles een sterk speelstuk; het is het drama van een meisje
dat de mannen beminnen maar niet ten huwelijk durven vragen omdat zij zoo'n
sterke persoonlijkheid heeft, die zij allen vreezen. - Deze comedie
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

163
is een der grootste successen van Pirandello geweest. Rosso di San Secondo is
na een tijdperk van inzinking met twee stukken ‘Febbre’ en ‘Tra ve stiti che
ballano’ voor den dag gekomen, die met zijn eerste drama ‘Mario nette che
passione’ zijn beste werken zijn. - In ‘Febbre’ behandelt hij met een ander
gegeven het grondidee van zijn allereerste stuk weer: de tragedie van den hartstocht
waarvan wij ons vergeefs trachten te bevrijden en die van ons marionetten maakt;
terwijl de moederliefde het thema vormt van zijn laatste werk. - Hij heeft zijn ideeën
weten te incarneeren in een sterk dramatisch gegeven en heeft daardoor zoo'n groot
succes gehad als met geen van zijn vorige tooneelwerken. -
Lodovici
Groote bekendheid verwierf den laatsten tijd Cesare Lodovici, een jonge schrijver
die in de kringen der letterkundigen zeer hoog werd geschat. - Hij behoort tot een
geheel andere richting als de overige moderne italianen; zijn kunst staat dichter tot
die van een Denys Amiel, J.J. Bernard of Vildrac; in zijn beste werk ‘La Donna
di Nessuno’ wil hij de tragedie geven van een moderne vrouw die vrij wil zijn en
toch in den man den sterkere zoekt, maar zich door uiterlijk dingen laat verblinden
en de ware kracht van den man die haar kan begrijpen en haar daarom haar fouten
vergeeft voor zwakte aanziet en daardoor haar leven verknoeit. - In zijn zeldzame
soberheid en zijn weinig uiterlijk gebeuren is dit drama zeer treffend omdat het zoo
innig menschelijk is en zoo vrij van alles wat tooneeleffect is of litteratuur. - In
‘L'ldiota’ heeft hij zich door Dostojewski laten inspireeren en een man ten tooneele
gebracht die tegenover de ontrouw en het berekenend egoïsme der anderen slechts
liefde en oprechtheid zet en daardoor tenslotte de sterkere blijkt te zijn. -
Van dezen jongere, die voor alles een kunstenaar blijkt te zijn die geen concessies
doet aan het publiek en geen oogenblik bezorgd is over zijn succes zal men in de
toekomst veel kunnen verwachten. Ultramodern zijn Vergani en Solari. - De eerste
behoort tot de pirandellianen, de tweede gaat nog veel verder in de vivisectie van
den mensch. - Zij staan beiden pas aan het begin van hun loopbaan, maar het
succes van Vergani's ‘Il Cammi no sulle Acque’ heeft wel bewezen dat zij
tot iets goeds in staat zijn.
Bontempelli en De Stefani hebben na ‘Nostra Dea’ en ‘Il Calzolaio di
Messina’, die beiden ook in het buitenland gespeeld den schrijver beroemd
maakten, niets meer gegeven. -
Zoo is men thans in afwachting van hetgeen de toekomst brengen zal en men
polemiseert misschien wel te veel over de crisis van het tooneel, crisis die overal
bestaat wanneer er geen goede stukken, geen goede acteurs en geen goede
regisseurs zijn, in één woord, wanneer de kunstenaars ontbreken, de zooveel
gesmade kunstenaars zonder wie de bourgeois het toch maar niet kan doen.
GIACOMINO ANTONINI
Fransche letteren
A. Brou - Le Dix-Huitième Siècle littéraire. (2 deelen) Paris, Téqui, 1925.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

DIT is een geschiedenis van de achttiende eeuwsche letterkunde, die wat er op dit
gebied bestaat, aanvult op een zóó gelukkige wijze en die zóó weinig bekend is,
dat ik er hier de aandacht eens op vestigen wil. De achttiende eeuw is voor de
litteratuur-beschrijving een ondankbare stof, omdat de vier of vijf groote namen,
Voltaire, Rousseau, Montesquieu, Diderot, een omvangrijk werk hebben nagelaten,
dat soms, als in het geval van Montesquieu, verouderd is, of, zooals in het geval
van Diderot, uit een constanten maar verborgen invloed op allerlei gebeurtenissen
bestaat, plus enkele coups de génie, als de Neveu de Rameau; om voor de rest te
ontaarden in veelschrijverij, die haar waarde voor een groot deel verloren heeft;
terwijl de overige schrijvers tweederangs grootheden zijn, die eerst belangwekkend
worden als men er in slaagt aan hun figuur en aan hun werk een achtergrond te
geven.
De studies van een Faguet over dien tijd bepalen zich tot het resumeeren en
bespreken van algemeene geestelijke stroomingen; hij toetst zijn onderwerpen
zonder veel variatie aan een vrij eentonige bon sens, en geeft alleen van bekende
dingen een overzicht.
Een Brunetière heeft er groote gedeelten van behandeld op verschillende wijzen.
In zijn handboek stapelt hij, onder aan de bladzijden, alle feiten en gegevens op
elkaar en resumeert ze aan de bovenzijde. In zijn uitvoeriger studies geeft hij
uitweidingen over wat niet ter zake doet, haalt zijn stokpaardjes van stal, in een taal
die de pretentie heeft te wedijveren met die van klassieke modellen.
Voortreffelijke monografieën daarentegen zijn er genoeg. Maar een werk, dat het
geheel, ook de secondaire schrijvers, eens levendig behandelt en aan het woord
laat, en dat de werken ons toont in de volgorde van hun ontstaan, jaar voor jaar als
het ware en in verband met de heerschende tendenzen der eeuw, was er voor de
literatuur niet.
A. Brou is een priester, wat hier niet veel beteekenis heeft, mits hij geen kerkelijke
normen gebruikt bij het beoordeelen van wereldsche zaken, als de letteren zijn. Een
zekere strafheid tegen een tijd, waarin zooveel futiliteiten ernstig werden genomen
en zooveel extravaganties opgang maakten, is zeker wel veroorloofd en zelfs
vereischt, mits dit niet geschiede ten koste van de levendigheid.
De menschen zijn dikwijls interessanter dan hun werken, bizonder in een tijd als
de achttiende eeuw, van welker leven de letteren zeker niet alleen het beste deel
weerspiegelen.
De manier waarop hij het behandeld heeft, is een beschrijvende, die ons
onmiddellijk midden in de zaken voert.
De achttiende eeuw is een tijdperk, waarvan de letteren voor een groot deel
bestaan uit controversen en memoiren; en voor een deel samenvallen met het
ontstaan van alles in het leven vernieuwen willende philosophische en
wetenschappelijke theorieën. De letteren van zulk een tijd bespreken willen op een
levendige wijze, dat wordt bijna geschiedenis schrijven. Als men de personen er
niet bij haalt, is er weinig belangwekkends aan.
Om een voorbeeld te nemen, is het misschien het beste het ontstaan van de
Encyclopedie eens na te gaan, die tenslotte het kernpunt van de geestelijke
geschiedenis der eeuw geweest is, de bezegeling van de overwinning der
vernieuwers. Zooals zij hier in een zevental niet te lange hoofdstukken beschreven
wordt, met de meesten van de bewerkers, met een resumé van de goede en slechte
stukken van haar inhoud, met de agitatie, die het verschijnen der verschillende
deelen veroorzaakte, kan men zich een stuk cultuurgeschiedenis van groot belang
eigen maken, op een gemakkelijker manier dan tot nu toe mogelijk was. De
menschen zijn nu eenmaal interessanter dan theorieën en zeker die der achttiende
eeuw. Het is bijna komiek te zien, hoe snel, met hoeveel enthusiasme en tevens
lichtvaardigheid, het geweldige werk ondernomen werd onder leiding van den ergsten
beeldenstormer, van Diderot, met een staf van medewerkers,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

164
waarvan de mathematicus d'Alembert de eigenlijke leider was.
Een zestigtal redacteurs waren er, van zeer ongelijke bekwaamheid. Montesquieu,
Duclos en Buffon deden er niet aan mee. Voltaire gaf een paar bladzijden litteraire
kritiek. Rousseau kreeg de muziek. Daubenton en Lamarck de natuurkunde. Von
Holbach de scheikunde. Quesnay en Turgot de Economie. Terwijl o.a. de heterodoxe
abbé De Prades door Diderot met de theologie werd belast.
Het was een geniale bevlieging, waarbij alle ideeën, die in de lucht hingen,
samengevat werden door de meest op den voorgrond staande personages.
Over de tegenwerking, die de publicatie ondervond, is het interessant de volgende
bijzonderheden te kennen. Eerst ging alles goed en de eerste deelen der
Encyclopedie verschenen zonder hindernissen.
Maar eenigen tijd te voren had de jonge abbé De Prades een thesis verdedigd
voor de Sorbonne, die ten deele door Diderot geinspireerd was en waarin ketterijen
stonden van de ergste soort. Eerst had het ding weinig opzien verwekt, omdat de
censoren het vermoedelijk zelf niet gelezen hadden. Men zegt, dat het te slecht of
te klein gedrukt was. Maar er waren nog herders, die niet sliepen. En zoo ontstond
er een geweldige verontwaardiging over den brutalen abbé, die de verdichtingen
van Satan in de Sorbonne had probeeren te brengen.
In de thesis van den Abbé des Prades stond te lezen: dat de ziel een vurige
substantie is; dat de menschelijke samenleving zijn oorsprong heeft in de
noodzakelijkheid voor het individu om zijn voordeel te zoeken; dat de politische en
burgerlijke wetten er alleen toe dienden om dezen strijd van allen tegen allen wat
te reglementeeren, en een willekeurig samenstel zijn, dat een barbaarsche
ongelijkheid veroorzaakt. Uit deze willekeurige reglementaties zijn de noties van
recht en onrecht voortgekomen; het natuurrecht heeft denzelfden oorsprong; en de
geopenbaarde godsdienst geen anderen. Dat alle godsdiensten hun profeten,
martelaars en mirakelen hebben; en dat de mirakelen van Christus niet zonder
analogie met die van Esculapius zijn.
De bisschoppen, het Parlement en Rome veroordeelden dit eenstemmig. En daar
men vermoedde, dat Diderot de hand in dit spel had gehad, ging men sommige
stukken van de Encyclopedie nog eens wat nader onderzoeken. Waarna de blaam
op het geheel viel en de publicatie gedurende eenige jaren de moeilijkheden
ondervond, die men kent.
Ook het internationale leven en de over heel Europa verspreide Fransche cultuur
komen goed tot hun recht in dit boek.
De vele buitenlanders, die in het Fransch schreven, Grimm, Von Holbach, tenslotte
ook Frederik II, wiens verzamelde werken in de uitgave van de Berlijnsche Academie
dertig deelen beslaan, politieke en sociale verhandelingen, memoires, krijgskundige
verhandelingen, verzen en tragediën, zelfs literatuurcritiek. Parijs was genaamd ‘het
Café van Europa’: alles kwam er samen wat een naam had in de letteren of in de
politiek, en bleef, door correspondenties, met elkaar in verbinding. Buckingham,
Addison, Horace Walpole, Chesterfield, Bolingbroke, Gibbon, Russen, Oostenrijkers,
Napolitanen, Piemonteezen. Buitenlandsche vorsten stonden in voortdurende relatie
met Parijzenaars van naam, en wilden van al wat er voorviel op de hoogte gehouden
worden.
Melchior Grimm zond alle veertien dagen zijn bekende epistels de wereld in (in
zestien exemplaren). Ze gingen naar Catharina van Rusland, naar Stanislas van
Polen, naar het Zweedsche hof, naar den Markgraaf van Hessen. Ook Goethe in
Weimar kreeg ze nog onder de oogen. De Russische Zarewitch Paul had Laharpe
als correspondent. En Paus Benedictus XIV kreeg ieder jaar een almanak met
interessante bijzonderheden van Madame de Tencin. Frederik II bevolkte zijn
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Berlijnsche Academie met Franschen. Men weet, dat hij eenige jaren lang Voltaire
herbergde en dat dit bezoek de oorzaak was van een menigte onaangename dingen
voor beiden. Hij had ook den mathematicus Maupertuis diens leven lang. Hij
pensioneerde Lamettrie, schrijver van L'Homme Machine, hij had den bijgeloovigen
markies d'Argens. En ook kwam de abbé De Prades tenslotte in Berlijn terecht. Hij
schreef er een Histoire Ecclésiastique, waarvoor Frederik II in persoon het voorwoord
schreef. En men weet hoeveel Watteau's, Lancret's, Pater's enz. Frederik II het
geluk had bij zijn leven te koopen, welke nog de glorie zijn der Berlijnsche galerijen.
De salon van den Beierschen baron Von Holbach was een der brandpunten van
het internationale leven; de voornaamste philosofen van den tijd kwamen er bijeen,
en alleen Rousseau kon het er niet uithouden. Behalve door Franschen werd zij
bezocht door een Hume, een Beccaria, een Franklin, Garrick, Sterne. Bovendien
was het een soort atelier, waar onder het oog van den baron jonge atheisten, Naigeon
bv., genaamd de ‘sansonnets philosophiques’, hun opleiding kregen. Men vertaalde
en schreef er boeken, welker titels genoeg zeggen; ‘La contagion sacreé’, ou ‘Histoire
naturelle de la Superstition’; ‘la Cruauté réligieuse’; ‘l'Imposture sacerdotale’, enz.
Ze werden allen in Holland gedrukt; maar Holbach wist beter nog: hij schoof zijn
boeken op naam van den in 1749 overleden Nicolas Fréret. In diens nalatenschap
waren zij gevonden. Op Frérets naam gaf Holbach uit: ‘Lettres de Trasybule à
Leucippe’; ‘Examen critique des apologistes’. En zijn bekendste werk, ‘Système de
la nature’, staat op den naam van J.B. Mirabaud.
Men moet niet gelooven, dat ze zichzelf zoo geheel ernstig namen. Holbach was
b.v. in zijn omgeving bijgenaamd ‘Le premier maître d' hotel de la philosophie’. Het
was maar om drukte maken te doen. D'Alembert b.v. moest van deze opgewonden
clique van Holbach niets hebben; hij hield niet van de uitersten; en zij die maar éen
bezigheid hadden: den godsdienst aan te vallen te pas en te onpas,
compromitteerden hem.
Wat verwondering wekt, in dit boek, waarin zooveel schrijvers van den tweeden
rang naar voren worden gehaald en op zooveel moeilijk te bereiken feiten licht wordt
geworpen, is, dat er aan Rousseau niet een aantal hoofdstukken zijn gewijd. Wel
wordt overal waar het te pas komt zijn werk besproken, en de invloed ervan
nagegaan, maar een samenvatting van het geheel, zooals Voltaire of Diderot er
hier een hebben in vele hoofdstukken, ontbreekt voor Rousseau.
Ik begrijp niet waarom. Het boek raakt er als literatuurgeschiedenis door uit zijn
evenwicht, en de belofte, door den titel gegeven, wordt niet gehouden. Was de
schrijver bang in herhalingen te vervallen? Meende hij, dat zijn dikke boek te dik
zou worden, als er nog vijftig bladzijden over Rousseau bij moesten? Of vond hij,
dat, waar er over den enkelen Roussau wellicht meer en beter geschreven is dan
over alle achttiende-ceuwers tezamen, hij dit er wel uit kon laten: uit een boek,
waarin zooveel moeilijk bereikbaars wordt voor den dag gehaald en zooveel
verstrooide dingen worden samengevat? Het lijkt mij een absurde lacune, maar het
is het eenige bezwaar, dat ik tegen het werk maken kan.
L. VAN LANGE
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Engelsche letteren
165
Het Dichtwerk van Middleton Murry.
JOHN MIDDLETON MURRY moet in Holland als criticus goed bekend zijn, dank
zij zijn medewerking aan het Handelsblad. Hij is waarschijnlijk de beste, in ieder
geval de fijngevoeligste beoordeelaar van literatuur, die Engeland op het oogenblik
bezit. Zijn critieken, verzameld in Countries of the Mind, Aspects of Literature, enz.
zijn geschreven met die nieuwheid en zelfstandigheid tegen oude onderwerpen, die
dichters en scheppende kunstenaars dikwijls bezitten en waarmee zij de
verantwoordelijkheid op zich durven nemen voor vernieuwingen in de appreciatie
van vroegere werken. Zij staan minder vreemd tegen de inspiratie, zij weten, dat
het toeval zijn deel heeft, zelfs aan de werken der dichters van faam; dat veel erin
anders had kunnen zijn. Zij weten de kern erin te vinden en de weinige plaatsen,
waaruit die spreekt, in den regel naar voren te halen. Zoo is zijn beoordeeling van
Keats voorbeeldig geweest. Hij heeft niet gerust voor hij de plaatsen in Keats'
correspondentie gevonden had, waar deze zich uitspreekt over zijn eigen werk, en
zich voorneemt zijn manier van dichten, die geheel of zooveel mogelijk gegoten
was op klassieke voorbeelden, Milton vooral, en aangestoken door de manier en
onderwerpen van zijn tijdgenooten, om te smeden tot iets directs en eigens, dat wel
eens heel anders uitgevallen had kunnen zijn, dan de gedichten, die hij in zijn korte
leven gemaakt heeft, konden doen voorzien. En dit is iets wat zeer weinig critici
aandurven: een dichter met een reputatie als die van Keats, dien ze trouwens zelf
bewonderen, tot in zijn inspiratie en manier en mogelijkheden van dichten te durven
herzien; en van de disproportie te durven spreken, die bestaat tusschen wat had
kunnen zijn en wat, met veel meer woorden, bereikt geworden is. Het zou niet goed
doenlijk geweest zijn en althans nog moeilijker worden aanvaard, indien hij hierbij
niet op eigen uitspraken van Keats had kunnen steunen.
Zijn eigen gedichten zijn twee dunne bundels Poems 1916-1920, en een kleine
plaquette, getiteld The Critic in Judgment, or Belshassar of Barenscourt. Dit laatste
is het vroegste en wellicht het eigenaardigste van de drie.
Zijn gedichten zijn niet precies modern, hoogstens modern in hun gevoel, indien
men deze term gebruiken wil en gelooft, dat de dichters van vroegere tijdperken
niet fijngevoelig waren.
Aan welke richting ze zich aansluiten? Aan die van Meredith en de jeugdgedichten
van Oscar Wilde, als men het mij vraagt, te rekenen naar het stem-timbre, de
zuiverheid van gevoel, de levensbeschouwing en de luministische droomerij die
door het geheel speelt.
Het eigenaardige is, dat Middleton Murry zelf zooveel geschreven heeft over
Thomas Hardy en juist over diens poëzie; dat hij zich zoozeer tot diens verdediger
en ontginner heeft gemaakt; en bovendien van Meredith enkele onaangenaamheden
heeft gezegd, hem althans bij Hardy ten achter stelt, dat het verleidelijk zou zijn
hem Hardy als een soort geestelijken voorganger en zijn liefste voorbeeld te geven.
Want de droom van den eenen dichter steekt dien van den anderen aan. Toch is
hij zeer weinig door Hardy beïnvloed, als men het mij vraagt; en hij zou zich geweld
aandoen voor niets, als hij erop wilde lijken. Hardy lijkt mij toe een der grootste
romanciers te zijn, die de wereld gekend heeft. Dieper dan hij heeft niemand de
menschelijke tragedies gepeild, noch met meer zelfverloochening de menschelijke
beproevingen neergeschreven. Wanneer men Hardy vergelijkt met den anderen
schepper van een groot werk met een oneindig aantal personages en met
samenhang tusschen de deelen, met Honoré de Balzac, dan is de schepper der
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Wessex Novels in onverbiddelijke eerlijkheid van beschrijvingen en onverschilligheid
voor de gevolgen van al wat hij doet, nog niet de mindere van dien van de Comédie
Humaine; wat niet weinig zeggen wil. Er is geen zuiverder schrijver dan Hardy. En
ook Hardy's gedichten zijn op dezelfde manier als zijn romans gemaakt: geheel en
al voor zichzelf en zelfs niet naar een effect van schoonheid strevend, alleen treffend
door de oneindige diepte, waarin zijn gevoel als het ware is stukgewerkt.
Middleton Murry is geheel anders. Voor hem tellen effecten van schoonheid, in
keus van woorden en sfeer van droomerij, mits zuiver verkregen, wel degelijk en in
de eerste plaats, evengoed als ze voor den dichter van Modern Love en voor de
tijdgenooten van Shakespeare telden. Hij kan niet zonder hen. Middleton Murry
heeft bij mijn weten nooit met bewondering over Meredith geschreven, en toch is
er in hun dichtwerk een eendere lyriek; en evenmin over de jeugdgedichten van
Wilde, die, met zijn critieken, tot het beste deel van zijn werk behooren, en veel
zuiverder en echter zijn dan zijn meer bekende romans, verhaaltjes en tragedies.
Ook Wilde had het vermogen om in een sonnet of kort gedicht een betoovering te
leggen, althans in zijn jeugd, in den tijd dat zijn smaak en zijn scheppend gevoel
niet door zijn manier van leven bedorven waren. En in zijn beoordeelingen van het
werk van anderen behield hij zijn leven lang een kracht en eenvoud van smaak en
karakter, die hem geheel buiten alle verdenking van decadentie stellen.
Ik noem deze dichters van beteekenis, omdat M. Murry geheel op hun plan staat
en niet op dat van moderne proefnemers met gevoelens en dichtvormen. Het is het
beste wat er in de literatuur is, in de zuiverste geest opgenomen, en met de bloesems
en grilligheden van een zelfstandigen wil teruggegeven.
The Critic in Judgment 1) begint op geestige wijze met een charge van een criticus
aan het werk, die alras afdrijft op de vleugels der droomerij:
... And, finally,
We would express our sense of obligation
To Mr. Higginbothem, for his book
In stile is perfect and in point of matter
He has enriched our English literature
With a sincerely felt and detailed study ... etc.
En in bewondering voor Mr. Higginbothem's pen gaat hij voort:
pen of pens
A pen for writing that mysterious script
Which upset old Belshassar on the wal ...
En zoo raken wij, met Belsazar, in den droom verstrikt en gaat de geest van den
criticus aan zijn tafel aan het bloeien als de planten in Mei. Als een soort tentatie
komen ze geleidelijk over zijn geest, de dingen die hem lief zijn, de stemmen der
Sirenen, Helena, Ulixes, dien de verten trekken naar steeds verder wijkende
ondernemingen, en die dronken is van het zout der zee:
Beyond the clashing rocks and moaning seas
There lies a land all golden; quiet winds
Tremble to fairy music in the treəs
No winter prisons fast nor spring unbinds.
Dit is uit den zang der Sirenen. En de opkomst van de schim van Ulixes:
I am Ulysses', Gainst that voice did I
Let bind my arms
And I have sought the shrill Symplegades
Furrowed the endless dark Cyanean sea
1) Hogarth Press, Richmond.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Untill mine oars were raggy with the weed
Untill my cordage rotted on the deck
Untill mine eyes were filmy with the brine
Mine ears were deafened with the still suspense
To catch the song once more, The mocking seas
Made answer with their wavy barnacles
And strange bright sea-blooms ...
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

166
Ook Helena verschijnt in haar duizend vormen:
I was the Ethiop
Apparent out of Saba whom to win
Sang Salomon the wise. Aspasia I
Held converse high with Pericles the great
In sea-girt Athens, once imperial,
Only with me. I, Cleopatra Queen
Of Nile benignant, whom infatuate
Caesar disdained, to seek his Senators
More kindly; me disdaining he disdained
Empire though finite yet surpassing all
Empires of men from pearly Taprobane
To furthest Britain; and not vainly sought
The comfort of the nltimate caress
Of loving Brutus in the Capitol.
Als men de rijke verzen van deze periode, waaraan het zelfs geen voelbare schade
doet, dat de historie erin verwrongen wordt (Caesar versmaadde Cleopatra zeker
niet!) met iets vergelijken wil, dan moet men dicht bij Shakespeare's Antonius en
Cleopatra terechtkomen. Zeker is een kort gedicht nog iets anders dan een drama
vol variatie, dat ook zelf weer de verblindendste top is van een oeuvre, waarin de
geheele menschelijke natuur gepeild en in al zijn nuances bekleed wordt met een
rijkdom van beelden, die niets kan nabijkomen; maar de tegelijk sobere en weelderige
fantasie, de gemakkelijkheid en de kracht, waarmee hier de epitheten geplaatst
worden en als ze gangbaar zijn door ze eenvoudig weer te gebruiken vernieuwd
worden; ook die als het ware geografische verbeelding, die met steden en zeeën
en hun legenden te spelen weet en binnen de grenzen van het bekende blijvend
aan alles een nieuwen klank weet mee te deelen, hebben alleen die dichters, die
naar grootheid stevenen.
Te memoreeren uit deze Helena-periode is nog de volgende schoone strophe:
Not in the hot blood-union of Desire
A Danaid-cup that never may be filled
Where clings some element of grosser mire
Clodging the flame that never may be killed.
De derde verschijning is Plato, en ook zijn poging om door kennis den mensch met
zijn lot te verzoenen blijkt schipbreuk te lijden en moet als zelfoverschatting worden
beschouwd.
Yet thou hast left the deepest barb of all
More inly searching and with venom tipped
Not lightly to be sucked, but with my own
Essential blood made potent over me
Do I not seek and seeking stand confessed
Innately convert to philosophy?
And yet not truth 1 seek ....
Hij kan niet anders zoeken dan er is. En het eind van alles is een droom:
A noble dream
But never craddled by philosophy
Which cannot dream nor sleep. Hath Reason seen
The Vision? Rather doth the soul of man,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

The reason ordered by the straining step
Of lifelong marching, at the last proclaim
The pattern of his late-won harmony.
O Plato! Poet Plato!
Men heeft den rijkdom, de durf en bij alle verscheidenheid het preciese van zijn
woordenrijkdom en zijn woordenkeus gezien; het herinnert, behalve aan
Shakespeare, aan Keats, maar het verliest zich minder in de ijlte, het wordt meer
bestuurd, het ligt minder op het plan der enkelverbeelding dan bij Keats;
... No pan-pipes wheeze
Their antic consolations, nor a drum
Beats out the dance upon the gloomy stage
Ik moet hier opmerken, dat de Critic in Judgment, zijn eerste gedicht, wellicht mooier
is dan de latere, kleinere gedichten 1) , waarin hij eigen stemmingen en gevoelens
beschrijft. Eigen gevoelens schijnen neer te drukken, beperken uitingsmogelijkheden.
Dat ze daardoor soms meer direct treffen is een feit, maar het onderscheid is in dit
geval te eigenaardig om het niet op te merken: in het grootere gedicht, waarin hij
zijn persoonlijke gevoelens belichaamd heeft in algemeene figuren, die ruimte en
mogelijkheden van fantasie aan zich hebben, heeft hij, drijvend op zijn groote
voorbeeld Shakespeare, een bloeienden rijkdom aan woorden en uitdrukkingen
gevonden, die alleen in het Engelsch mogelijk schijnt te zijn en die ook daar sedert
Shakespeare wellicht nimmer vereenigd met een zoo scherp
onderscheidingsvermogen gevonden is. Hij heeft dit zelf dan ook in zijn kleinere
gedichten maar opgegeven,
Dit is geen poezie, die erbij wint als men gaat trachten haar te verduidelijken door
haar inhoud uiteen te zetten; en het is ook geen poezie, die in een geestelijke
strooming van den tijd past, waarvan het van belang is, de richting te kennen. Zij is
geschreven in een Engelsch van moeilijke constructie en met een uiterst persoonlijke,
op het muzikale gerichte woordkeus; maar alles is bestuurd door een zoo vasten
wil, dat men al haar geheime intenties terugvinden kan en dit zonder moeite en
zonder veel onzekerheid. Zijn gedachtengang is meester van zichzelf.
Zeer schoon zijn de sonnetten. Het sonnet is tenslotte de aangenaamste van alle
dichtvormen; het wordt, sedert Petrarca en Ronsard, altijd weer verrijkt door
meditaties van hetzelfde karakter en van hetzelfde timbre. Wanneer een mensch
niet weet, wat hij met zijn melancholie doen moet, dan make hij sonnetten, mits niet
te veel. Die van M. Murry zijn zoo goed als die in de beste scheppende perioden
der Engelsche litteratuur gemaakt werden, in den tijd van Shakespeare, en zoo
goed als die van Rossetti, van Meredith, van Rupert Brooke. Als voorbeeld het
volgende, Surmise:
Whether this pained longing that is mine
Is incident or true humanity
Whose slumbering soul has slowly woke in me
And stretched his quivering arms to some divine
Immutable perfection that doth shine
Most certain and most manifest in thee
Most potent with a strange serenety
Which serves a final harmony for sign. -
God knows; or that remote unsleeping eye
Which smiles upon the pattern which our joys
Weave on the warp of pain, and patiently
Mirrors their unknown beauty in the poise
Of sad-sweet contemplation, whereof I
1) Poems 1917-18, Poems 1916-20, London, Cobden Sanderson.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Through love of thee make surmise, and rejoice.
En dan zijn nog de volgende, onmiddellijk inslaande strophen te citeeren, die weer
aan Keats herinneren en aan diens Ode to a Grecian Urn. Ze zijn geschreven bij
een portret van Tolstoy, waarvan Gorki zeide: ‘he is like a god, not a Sabaoth or an
Olympian, but the kind of Russian god, who sits on a maple throne, under a golden
limetree’.
What secret knowledge, old and cunning God,
Purses your eyes in their unhuman leer?
What grim disdain lurks in your hatefull nod,
What arrogance and what more awfull fear
Of Things we cannot see,
Strong spirit of the tree,
Who knows wherein the roots are set of all mortality?
Whence camnest thou, a mortal man in seeming,
Speaking our tongue, supreme in all our skill,
To spurn them both aside for thy dread dreaming
Of the ungouvernable mighty will
That sent thee to deride
The triumphs of our pride
And pierce our hearts with terror of thine own eyes terrified?
Verder is Middleton Murry de schrijver van een tooneelspel in verzen Cinnamon
and Angelica; maar ik heb niet de gelegenheid dit alles hier te behandelen. Ook
schreef hij een tweetal romans, die, als een vluchtige lectuur mij niet bedriegt, niet
op de hoogte staan van zijn gedichten en zijn critisch werk. Het is voldoende dat
men ook hem
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

167
rekene tot de beste hedendaagsche schrijvers, tot hen die langen tijd door de
rumoermakers overschreeuwd en overschaduwd worden, maar op het eind ongeveer
alleen overblijven en die vooral in de jongere generaties van het hedendaagsche
Engeland een zeldzaamheid zijn.
L. VAN LANGE
Boekenschouw
Oorspronkelijke werken
Jeanne Kloos-Reyneke van Stuwe. Gevoelsbeschaving. Handboek voor
huis en gezelschapsleven. - Rotterdam, Nijgh en van Ditmar's
Uitgeversmaatschappij, 1927. (168 blz.). f 2.50; geb. f 3.50
Wie mocht meenen dat voor deze soort van etiquette-boeken geen publiek meer
is, schijnt zich te vergissen. Waarom anders zou mevrouw Kloos zoo in alle finesses
alle bij mogelijkheid voorkomende gevallen, waar ‘gevoelsbeschaving’ bij te pas
komt, hebben beschreven op de haar eigen smakelijke manier. Laat ik de definitie
van de schrijfster overnemen om u te leeren wat ‘gevoelsbeschaving’ eigenlijk is.
‘Ik bedoel hiermee de innerlijke beschaving die elk mensch van fijn gevoel eigen
is uit welken stand hij ook zij, en die de onderlinge samenleving tot iets werkelijk
aangenaams maakt’.
En wat verder lezen wij: ‘gevoelsbeschaving kan natuurlijk niet geheel worden
aangeleerd, maar wel ontwikkeld en tot grootere uitbreiding gebracht, en daarvoor
bestaan de gezelschapsvormen, de conventies die geenszins verdienen bespottelijk
gemaakt te worden’. En dan volgt er in een aanzienlijk aantal hoofdstukken, ieder
met uitgebreiden inhoud, een leiddraad voor den niet-zoo-erggevoels-beschaafden
om gevoelsbeschaafder te worden. Er staan hier en daar wel aardige stukjes in het
boekje, maar 't meeste lijkt mij voor het soort van lezers voor wie het bestemd is
tamelijk overbodig. De inhoud voert ons van de geboorte, over aanneming, verloving,
huwelijk, diner, naar onze begrafenis, om ons dan weer te doen herleven in sport
en spel, ons op reis te voeren en weer thuis te brengen. U ziet: er is niets vergeten,
en als belooning voor 't ijverig bestudeeren wordt gevoelsbeschaving ons deel!
Mary de Witt. Eereprijs en witte heide. Amsterdam, L.J. Veen. (192 blz.)
f 2.90; geb. f 3.90
Een eersteling blijkbaar, deze roman. Het is een onwaarschijnlijk verhaal van een
ontmoeting van een jong meisje met een veel ouderen man op een fietstocht door
de Veluwe. Er ontstaat een soort liefdesverhouding - maar in alle eer en deugd,
hoewel het meisje niet afkeerig zou zijn van wat minder deugd. Na niettemin zeer
aangename dagen scheiden de gelieven, beide natuurlijk een onuitwischbaren
indruk van elkaar meedragend. Voor het meisje is een boeiende bijzonderheid dat
‘hij zich met een zekere geheimzinnigheid omgeeft’. Aan het eind van het boek
vinden we opeens de zeer smakelooze opwekking om toch lid van den A.N.W.B.
te worden. U ziet wat een gezellige avonturen je al fietsende hebben kunt, en de
A.N.W.B. is voor alle fietsers onontbeerlijk. Een weinig belovend debuut.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Vertaalde werken
K. Michaelis. De zeven zusters. Vertaling van A.J. Vorstman-ten Have.
- Leiden, A.W. Sijthoff's Uitgeversmaatschappij. Prijs f 2.40; geb. f 3.25
In den haar eigen vlotten schrijftrant en op een onderhoudende manier vertelt Karin
Michaëlis hier van het liefde-leven van zeven zusters. Alle zeer uiteenloopend van
karakter en temperament. Er zijn alleraardigste gegevens in dit brieven-verhaal, die
op zichzelf al weer voldoende zouden zijn voor zeven afzonderlijke romans. Heel
wat goede raad en aardige, rake opmerkingen worden er door de verschillende
zusters aan elkander uitgedeeld over het huwelijk en den man. Een ‘gewoon’
huwelijksleven, gebaseerd op liefde, kameraadschap en waardeering, is voor de
schrijfster naar het schijnt iets bijna onbestaanbaars. In dit boek is alleen zuster
Gitte, een origineel persoontje, vroedvrouw van beroep, gelukkig in haar huwelijk
met een zeer veel minder ontwikkeld man. Zij richt een tehuis op voor gevallen
meisjes. Zóó schrijft ze, bijzonder verstandig en resoluut, aan haar zuster Ragnhild,
die het al bijzonder slecht treft met de mannen en van de eene scheiding in de
andere valt, en onderwijl een ongelukkige liefde voor een zwager van haar koestert:
‘Kijk eens Ragnhild, ik vind dat het tegenwoordig huwelijk in zijn tegenwoordigen
vorm iets onuitstaanbaars is, en als je eerlijk bent vindt je dit ook. Ik moet er daarom
niets van hebben, omdat ik een koel hoofd en een logischen zin bezit. Jullie gedraagt
je allemaal als kinderen die niet van de poes af kunnen blijven, hoewel ze heel goed
weten dat die toch eindelijk haar klauwen uitslaat ... Als ik Onze lieve Heer was of
minister van Justitie dan zou ik een strenge strafwet invoeren tegen ongelukkige
huwelijken. Niet zooiets met gevangenisstraf, want zooveel gevangenissen zou het
heele land niet kunnen herbergen; maar er zijn nog wel andere straffen’.
Dan pleit deze zuster voor een proefhuwelijk van een paar weken, om te zien of
de temperamenten bij elkaar passen ... En verder zegt ze: ‘Twee dingen moesten
als onverbiddelijke grond voor echtscheiding dienen: als een van de twee voor het
eerst zegt “ik verveel me” en als de eerste kibbelpartij uitbreekt’.
In dit genre van oppervlakkige maar wel amusante en vaak pittige debatten is dit
boek geschreven. Sommige van de zusters, zooals de eigenaardige Alvilda, zijn
bijzonder goed geteekend, en het geheel toont wel den scherpen kijk dien de
schrijfster op haar sexegenooten heeft.
Ethel M. Dell. Het kasteel van Graniet. - Bewerkt door Jh. R.H.G. Nahuys.
Utrecht, A.W. Bruna's Uitgevers-Mij. (307 blz.) f 1.75; geb. f 2.50
Zooals alle romans van Dell is de intrigue van het verhaal bijzonder spannend en
ook wel aardig gevonden. Jammer dat de uitwerking altijd zoo conventioneel is,
zonder eenig echt gevoel. De handige schrijfster weet een boeiend romannetje te
fabriceeren, doch iedere schijn van waarachtige menschelijkheid is haar helden en
heldinnen vreemd. In dit verhaal gaat een jong meisje naar Afrika om daar haar
verloofde te ontmoeten en vervolgens met hem te trouwen. Wanneer ze aankomt
wordt ze door een neef van Guy, haar verloofde, afgehaald, die gelukkig zóo op
hem lijkt, dat Sylvia het in 't eerst niet merkt. Naderhand vertelt neef natuurlijk ‘dat
hij 't niet is’, maar dat Guy totaal aan lager wal is en op 't oogenblik een aanval van
delirium heeft. De roman verhaalt dan verder hoe Guy en Sylvia het samen uitvechten
en hoe de neef eindelijk de gelukkige minnaar van Sylvia wordt. Natuurlijk komen
er nog allerlei spannende avonturen in voor, die op bevredigende wijze eindigen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

E. Temple Thurston. Misdaad uit hartstocht. Vertaling van W.J.A.
Roldanus Jr. - Utrecht, A.W. Bruna's Uitgevers-Mij. (296 blz.) gec. f 1.25
Een eigenaardig verhaal van een liefde in Schotland, waarbij allerlei bovennatuurlijke
gebeurtenissen en de verschijning van ‘elfen’ en ‘bogies’ een groote plaats innemen.
Door het verhaal te laten vertellen door iemand anders, die de drijfveeren van deze
vreemde misdaad (de moord door een dichter bedreven, op de vrouw die hij
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

168
liefhad) wil ontrafelen is er een afwezigheid van directe handeling bereikt die een
typische bekoring aan het boekje geeft.
Ernest Pérochon. De krotten. Vertaald door Ellen Forest - Utrecht, A.W.
Bruna's Uitgevers Mij. (257 blz.) f 3.75; geb. f 4.50
In de voorrede schrijft Ellen Forest over dit werk van Pérochon:
‘Dit boek is de tragiek van het knechtenleven op het platteland, de grijze groezelige
droefenis van den eenen horizon naar den anderen, maar een tragiek met innige
fijne ondertonen van bizondere menschelijkheid’.
Een aangrijpend boek is De Krotten ongetwijfeld. Het gegeven is zoo heel
eenvoudig, het leven van Sévérin Palureau, een armen boeren-daglooner, die trouwt
met Delphine, de dochter van een molenaar, die zijn geld verloren heeft. Heel dat
leven van zwoegen en sloven om het dagelijksch brood te verdienen, om de kinderen
te voeden, vertelt Pérochon ons heel simpel, heel eenvoudig, maar diep-ontroerend.
Niettegenstaande hun ijver, hun bovenmenschelijk werken komen de Palureau's er
hoe langer hoe meer onder, en wanneer het eens zoo flinke vrouwtje, Delphine,
haar vijfde kind verwacht zijn ze wanhopig. ‘Wat moeten we doen, waar moeten we
tot Allerheiligen het geld vandaan halen? We zijn twintig francs huur ten achter, we
hebben al een heelen vaam hout opgebrand die nog niet betaald is, de bakker wil
geen crediet meer geven: het hout, dan het brood... en dan de vroedvrouw’. Ze
aarzelt om haar volgende gedachten uit te zeggen, dan wordt haar stem zachter
en komt het toch. ‘Dan moet Louise de bedelzak maar opnemen; als het dan toch
zoover moet komen, doet het er niet toe of het een beetje eerder of later gebeurt.
... Mijn kinderen uit bedelen... uit bedelen!... Ze laat het hoofd op de borst vallen en
stikt in haar tranen’. En wanneer de arme Delphine in het kraambed sterft begint de
ellende pas goed. De kinderen moeten gaan bedelen; hoe hard Sévérin ook werkt
hij kán niet genoeg verdienen om het groote gezin te onderhouden. Langzamerhand
wordt alles hem onverschillig: hij komt zelf tot diefstal; zijn oudste dochtertje, het
kind dat hem het liefste is, is hard ziek: ze heeft tuberculose en is stervende. Ze wil
zoo graag een kippensoepje hebben, en aandoenlijk is de scène waarin Pérochon
beschrijft hoe Sévérin, na vergeefs geprobeerd te hebben een kip te koopen bij een
der boeren, er een op den weg vindt en - deze stilletjes meepakt. Vol
verontwaardiging is zijn schoonmoeder wanneer ze merkt dat de kip gestolen is.
‘Dus toch, jij hebt gestolen, stumper’. Nu is het de beurt aan Sévérin om achteruit
te gaan; een vreemde kou doet het bloed in zijn aderen stollen; hij kan den blik van
deze eerlijke oogen, die hem veroordeelen, niet verdragen. En Sévérin, beschaamd,
brengt het gestolen beest terug, en zwijgend keert hij huiswaarts. Zijn dochtertje,
voor wie het alles gebeurde, trekt hem naar zich toe: ‘Vader, als ik alles begrepen
had zou ik om geen kippesoep gevraagd hebben. Maar luister u eens: ik ben u zoo
dankbaar. Je houdt zooveel van mij, vader’. En dan voelt plotseling Sévérin hoe
ongelukkig hij is, en hij huilt. ‘Diep uit zijn borst stegen snikken op als groote bollen
en barsten. En hij huilde zooals hij nog nooit in zijn leven gehuild had; heel dien
nacht huilde hij om de zijnen, om hen die dood waren, om haar die ging sterven en
om zijn eerlijkheid die ook dood was, en om zijn trots die gefnuikt was door de
ellende, en om zijn heele arme verloren leven’.
Een aandoenlijk verhaal, goed geschreven en goed vertaald.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Anthony Wynne. Het booze oog. Vertaling van Willem van Duynen. -
Baarn, Hollandia-Drukkerij. (258 blz.). f 2.25; geb. f 2.75
Eduard Veterman. De wrekende God. Een spannend verhaal. - Baarn,
Hollandia-Drukkerij. (104 blz.), f 0.90
Herman Landon. De kamer onder de trap. Vertaling van H. Deemster. -
Rotterdam, Nijgh en van Ditmar's Uitgeversmaatschappij, 1927. (283
blz.).
Een drietal detectiveromans. ‘De kamer onder de trap’ is het best geschreven. De
situaties zijn niet al te onwaarschijnlijk en de sfeer van een beetje geheimzinnigheid
is er goed in getroffen. Een jonge man, die om verschillende redenen een anderen
dan zijn eigen naam draagt, leest plotseling in de krant dat een oude heer op zijn
sterfbed bekend heeft hem vermoord te hebben (tenminste iemand die juist zoo
heet als hij) en dat het lijk daar en daar verborgen is, in de kamer onder de trap.
Hoe dit alles in elkaar zit, welke snoode misdaden er nog verder aan 't licht komen
wanneer er eenmaal in de zaak geroerd wordt, vertelt deze spannende geschiedenis.
‘Het booze oog’ is ook spannend genoeg. Een geheimzinnige moord, een nog
geheimzinniger teeken er boven, en een plotseling verbroken verloving. Een ten
onrechte verdachte loopt nog juist op 't laatste nippertje vrij, en de ontknooping is
bijzonder onverwacht, wat toch altijd de bedoeling is.
Voor deze twee Engelsche producten behoeft Eduard Veterman niet onder te
doen met zijn ‘Wrekende God’. Hier vallen direct eenige slachtoffers door een
onbekende hand, doch de moordenaar blijft niet ongestraft en is iemand op wien
we nu héélemaal geen verdenking hadden. Waarom eigenlijk het verhaaltje den
indruk tracht te maken of het uit het Engelsch is vertaald, is een raadsel dat er niet
in wordt opgelost.
Camille Lemonnier. Het slapende huis. Vertaald door Titia Gorter. Met
4 houtsneden van Joris Minne. - Uitgeversmaatsch. Prometheus,
Amsterdam. (137 blz.).
Een heel eenvoudig geschreven verhaaltje, maar waarin de sfeer van de welgedane
bekrompen echtelieden, die het ‘slapende huis’ bewonen, meesterlijk is weergegeven.
Het overheerlijke eten en drinken, de mollige rust, het zalige luieren van Jasper
Joost en Josina, zijn welgedane wederhelft, beschrijft Lemonnier ons in de kleinste
en geringste bijzonderheden.
‘O, wat 'n zalige uren hadden ze daar doorgebracht voor dat vreemde gebeuren.
In den zomer werd de deur open gezet, die uitkwam op een glazen miniatuurhuisje:
de serre.... Een mengsel van geuren, de vervluchtigde adem van rozen, anjelieren,
reseda, heliotroop zweefde naar binnen, een echt ruikertje van bloemenzieltjes in
een blonde warmte, een vlucht van lieve kleine vlindertjes, zoo mooi als schitterende
scherfjes van jaspis. Nooit hadden ze er genoeg van hun koffie te slurpen, de
boterhammen met muisjes te bestrooien, van de drie soorten kaas te proeven, te
genieten van de gerookte vleeschsoorten en van de ansjovis uit het vaatje’.
Het ‘vreemde’ dat verandering brengt in dit dommelige leven is het medelijden
dat meneer Jasper plotseling met de arme bootwerkers en sjouwers krijgt, waardoor
hij zich gedwongen voelt iederen morgen naar de haven te gaan om zich daar met
de werkers en de werkeloozen te ‘encanailleeren’ en ze te trakteeren op rum. In
een opstootje van stakers wordt hij door een verdwaalden steen gedood. En mevrouw
Josina Joost, die bijna niets meer doet dan eten en drinken, wordt gewaar ‘dat alle
geluk niet met hem heengegaan was, met dien goeden sukkel van een man, omdat
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

het haar immers gegeven was nog de zoetheid te genieten van de dingen dezer
wereld’.
N.v.K.-B.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

De zon van Mistral
169
NU men in Frankrijk reeds aanstalten maakt, door nieuwe uitgaven en dergelijke,
om het eeuwfeest van Frédéric Mistral, dat in 1930 valt, waardig te herdenken, is
het wellicht de moeite waard, ook in het Hollandsch eens wat te schrijven over een
dichter, wiens magistrale werk nog te weinig op het juiste plan gewaardeerd wordt;
van wien te weinig bekend is, dat hij de laatste dichter in grooten stijl is geweest,
dien de wereldliteratuur heeft gekend.
Maar eerst de volgende kwestie, die beantwoord moet worden, om velen over
hun bedremmeldheid, hoe recht te doen aan dit werk, heen te helpen: is het noodig
Provençaalsch te kennen om Mistral te lezen?
Ik ken er geen woord van. Ik begrijp er alleen wat van, omdat het tusschen Fransch
en Italiaansch inzweeft. Maar Meredith kende ook geen Provençaalsch en toch
vertaalde hij het magnifieke fragment van de paarden van Camargue in het Engelsch.
En Lamartine, die hem met een artikel, onmiddellijk na het verschijnen van Mireille,
zijn faam bezorgde, kende ook geen goed Provençaalsch: ‘mon habitude des patois
latins parlés uniquement par moi dans les montagnes de mon pays me rendait ce
bel idiome intelligible’, zegt hij in zijn studie.
Men weet, dat alle Provençaalsche werken van Mistral begeleid zijn door een
vertaling in het Fransch van de hand van den dichter; en daarmee hebben allen het
moeten doen, die niet òf geboren Provençalen zijn òf van de Romaansche talen
hun bijzondere studie hebben gemaakt.
Dat was de vreeselijke risico voor een der grootste dichters der vorige eeuw: niet
gelezen te worden, omdat zijn gedichten niet direct toegankelijk waren. Zoo ging
het den eersten tijd in Frankrijk ook. Alphonse Daudet, die een der eersten was om
de gedichten van zijn landsman te verdedigen, moest het overal hooren: ‘Mais
pourquoi écrit-il en patois?’ zeiden Flaubert, Hugo, de Goncourts. Ze hadden er
geen van allen tijd voor.
Zoo heeft zich langen tijd de legende gevormd van een soort dichtenden
heereboer, die in zijn landstaal dichtte omdat hij die alleen goed kende.
Ondertusschen, hij was een der beste kenners van oud en nieuw Provençaalsch
en van de Romaansche talen in het algemeen. Zijn Trésor du Félibrige, een
Provençaalsch-Fransche dictionnaire, is een Thesaurus op de wijze van die der
oude humanisten, waarin hij de ervaring van heel zijn leven bijeengedragen heeft.
Alphonse Daudet, die eveneens, als hij wilde, twee talen schreef, bladerde zijn leven
lang in dit boek, als hij niets beters te doen had en de wortels van de taal in zich
wilde verifieeren. Gaston Paris, in gezelschap van den dichter langs de kusten der
Middellandsche zee varend, was verrukt over wat hij uit Mistrals ervaring te hooren
kreeg.
Hij hield van de taal van Provence; hij hield ook van de gewoonten van Provence.
De 100.000 francs van zijn Nobel-prijs gebruikte hij voor de stichting van een museum
in Arles, waar alles wat karakteristiek was voor den landaard in leven werd gehouden.
Zijn dichtkunst was een verdediging van een verleden, dat schoon was geweest.
Waren de troubadours en de cours d'amour, die hij zoo graag en zoo vaak herdacht,
niet de eersten geweest, die sedert de oudheid een luit hadden laten klinken?
La mère Provence, qui a battu l'aubade,
La mère Provence, qui tient le drapeau.
Frédéric Mistral werd in 1830 geboren in Maillane, als zoon van een rijken boer, die
op zijn groote ‘mas’ leefde met zijn herders en zijn landvolk als de patriarchen van
het Oude Testament. Hij kreeg een goede opvoeding en moest in de rechten
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

studeeren, waarin hij niet veel zin had. Hij hield het maar korten tijd vol en bracht
het tot candidaat. De letteren voor zijn plezier beoefenen trok hem meer aan. Zijn
leven lang bracht hij in Maillane door, de streek en het heele land bestudeerend en
kennend als geen ander.
Men kan zijn jeugd lezen in zijn mémoires 1) . ‘Hoever ik ook in mijn herinnering
terugga, ik zie voor mijn oogen, daarginds, in het Zuiden, een keten van bergen,
waarvan de glooiïngen, de hellingen, de steilten en de dalen gehuld waren in een
blauwig waas, van den morgen tot den avond, soms donker en soms helder, als
hooge golven.
1) Frédéric Mistral, Mes Origines, récits et mémoires. (Plon).
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

170
Het is de keten der Alpilles beceintureerd door olijven, als een massief van Grieksche
rotsen, een waar panorama van glorie en legenden’.
Hij kende ze allen, die legenden; het verleden herleefde onder zijn oogen. Hij wist
waar in de Alpilles Marius zijn stellingen gekozen had tegen de Teutonen. Hij stootte
op zijn tochten tegen de overblijfsels van het Romeinsche aquaduct, dat het water
van Vaucluse naar Arles bracht. Hij wist, hoe de Saraceenen in Provence kwamen.
Hij kende de heuvels, waar de prinsen van Baux hun kasteelen hadden, beroemd
om hun cours d'amour. Hij kende de pracht van het Pauselijke hof van Avignon,
waar de Renaissance werd voorbereid. Vaucluse en Petrarca waren ook niet ver.
Hij wist, hoeveel schoonheid er in dit land verloren was gegaan omdat ze vergeten
was.
Van dit verleden zweemt onophoudelijk iets door het werk, als een roode gloed
aan een avondhemel. Intusschen, zijn heele werk draagt een Christelijk stempel;
het zijn altijd de zeden van dit eenvoudige, harde, wijze landvolk, die hij beschrijft,
trotsch op zijn gewoonten en met een ervaring der elementaire dingen. Zij leven
met den regen en het mooie weer, met den oogst en de ploeg, met de liefde als een
schoonen droom voor heel hun leven. Het zijn eenvoudige sterke karakters, en het
is niet zeker, dat al zijn helden lezen en schrijven kunnen; maar hun tragedies zijn
op leven en dood.
Mistral arbeidde zijn geheele leven, als Goethe, ‘wie das Gestirn, ohne Hast’. Als
werken van grooten omvang liet hij na: vier epische gedichten, Mireille, Calendal,
Nerte, en Le Poême du Rhône. Twee bundels lyriek, les Iles d'Or en les Olivades;
en verder de groote Dictionnaire, zijn memoiren, een begin van een bijbelvertaling
in het Provençaalsch enz. Hoe hij met dichten begon? Een zekere Adolphe Dumas,
uit Parijs, die opdracht had van het Ministerie van Instructie om Provençaalsche
verzen te verzamelen, bezocht hem in Maillane. Mistral toonde hem o.a. zijn eigen
poëzie. Hij las hem de serenade van Magali voor en daarna heele boeken uit Mireille.
Dumas was verrukt over zijn ontdekking. Mistral, die toen zeven-en-twintig jaar was,
kon zijn epos onmiddellijk in Avignon laten drukken. Dumas nam den dichter mee
naar Parijs, waar hij hem aan Lamartine voorstelde, die aan den jongen dichter met
een artikel zijn voorloopigen roem en een plaats van aanzien in de letteren van den
tijd bezorgd heeft, zoodra Mireille verschenen was.
Mireille is inderdaad het wonder. Het is een vernieuwing van allerlei krachten, die
in de Westersche dichtkunst ingesluimerd waren. Het beheerscht de dichtvormen
met het uiterste gemak en het blijft natuurlijk.
- Toi, Seigneur de ma patrie, - qui naquis parmi les patres, - enflamme mes paroles et
donne moi du souffle! - Tu le sais: parmi la verdure, - au soleil et aux rosées, - quand
les figues mûrissent, - vient l'homme avide comme un loup, depouiller entièrement
l'arbre de ces fruits.
Mais sur l'arbre dont il brise les rameaux, - toi, toujours tu élèves quelque branche -
ou l'homme insatiable ne puisse porter la main, - belle pousse hative, - et odorante et
virginale, - beau fruit mur à la Magdeleine, - où vient l'oiseau de l'air apaiser sa faim.
Moi, je vois la branchette, - et sa fraicheur provoque mes desirs! - Je vois, au souffle
des brises, s'agiter dans le ciel le feuillage et ses fruits immortels ... - Dieu beau, Dieu
ami, sur les ailles - de notre langue provençale - fais que je puisse aveindre la branche
des oiseaux!
Dit is de beroemde evocatie van het begin, die het onmiddellijk op de hoogte brengt
der groote poëzie; want mooier is er nooit geschreven. Om vluchtig nog eenige
schoone plaatsen na te gaan, er is de wonderlijke aanhef van den tweeden zang,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

het gezang der meisjes in den boomgaard, een koor van heldere stemmen tusschen
de zon en het groen:
Chantez, chantes, magnarelles
Car la cueillette aime les chants.
Er is, in het vierde boek, de scène der paarden van Camargue, die meer dan eenige
andere den indruk van grootheid achterlaat:
Honte à toi, race humaine!
Les cavales de Camargue,
Au poignant épéron qui leur déchire le flanc
Comme à la main qui les caresse
Jamais on ne les vit soumises
Enchevêtrées par trahison
J'en ai vu exiler loin des prairies salines,
Et un jour d'un bond revèche et prompt
Jeter bas quiconque les monte
D'un galop devorer vingt lieux de marécages
Flairant le vent! Et revenus
Au Vacarès où elles naquirent
Après dix ans d'esclavage
Respirer l'émanation libre et salée de la mer.
Car à cette race sauvage
Son élément c'est la mer
Du char de Neptune échappée sans doute
Elle est encore teinte d'écume;
Et quand la mer souffle et s'assombrit
Quand les vaisseaux rompent les cables
Les étalons de Camargue hennissent de bonheur;
Et font claquer comme la ficelle d'un fouet
Leur longue queu trainante
Et grattent le sol et sentent dans leur chair
Entrer le trident du dieu terrible
Qui dans un horrible pêle-mêle
Meut la tempête et le déluge
Et bouleverse de fond en comble les abimes de la mer.
Een prachtig fragment is de beschrijving van de Vallon des Fées, in het zesde boek,
waar de gewonde Vincent heengedragen is, om door tooverkunsten weer tot het
leven te worden teruggebracht. Het is een beschrijving van die populaire magie, die
met spookachtige plaatsen verbonden schijnt te zijn. Het schoonst echter is het slot,
waar, in de
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

171
kerk der Saintes-Maries, alles uitsterft in een kristallijnen vrede van den dood. Om
deze kerk, die in werkelijkheid bestaat, is de legende van Mireille levend gebleven;
en men bezoekt haar bijna als een pelgrimsoord.
Lamartine heeft zich alleen aan Mireille de onsterfelijkheid verdiend. Zoodra het
verschenen was, schreef hij het artikel, dat thans voorin de uitgaven is afgedrukt
en dat aan Mistral de reputatie gaf, die hij verdiende. Hij herdacht er zijn eerste
ontmoeting met Mistral, ‘op zijn gemak in zijn talent als in zijn kleeren. Niets geneerde
hem, omdat hij zich niet trachtte op te blazen, noch zich hooger dan hij was te
verheffen. Hij had in zich de gepastheid der waarheid’.
Lamartine plaatste het gedicht onmiddellijk op de hoogte waarop het stond, die
der groote poëzie, en hij schakelde het vast aan die der Homeriden. ‘Oui, ton poème
épique est un chef d'oeuvre; je dirai plus: il n'est pas de l'Occident, il est de l'Orient:
on dirait que, pendant la nuit, une île de l'archipel, une flottante Délos, s'est détachée
de son groupe d'îles ioniennes, et qu'elle est venu s'annexer au continent de la
Provence embaumée’. Tusschen Lamartine en Mistral bleef, hun leven lang, een
warme vriendschap bestaan.
Van Calendal, het tweede groote werk, zal ik den fameusen aanhef citeeren:
...... Ame de mon pays.
Toi qui rayonnes manifeste
Dans son histoire et dans sa langue;
Par la grandeur des souvenirs
Toi qui nous sauves l'espérance
Toi qui dans la jeunesse et plus chaud et plus beau
Malgré la mort et le fossoyeur
Fais reverdir le sang de nos pères ...
Car les houles des siècles
En leurs tempêtes et leurs horreurs
En vain mêlant les peuples effacent les frontières
La terre maternelle, la Nature
Nourrit toujours ses fils
Du même lait; sa dure mamelle
Toujours à l'olivier donnera l'huile fine ...
Ame éternellement renaissante,
Ame joyeuse et fière et vive,
Qui hennis dans le bruit du Rhône et dans son vent.
Ame des bois, plein d'harmonie
Et des calanques pleines de soleil
De la patrie âme pieuse,
Je t'appelle, incarne toi dans mes vers Provençaux.
Het derde groote werk is Nerte, waarin in zeven zangen een legende uit den tijd der
pausen van Avignon wordt verhaald. Het vierde, het meesterwerk van zijn grijsheid,
volgens zijn kenners het schoonste wat hij schreef, is het Poème du Rhône. Men
heeft ervan gezegd, dat het een goede reisgids langs deze rivier is. Alle steden,
ruines, monumenten en hun legenden, worden erin herdacht. Tien jaar werkte hij
eraan.
De kleinere gedichten zijn verzameld in twee bundels, Les Iles d'Or en les
Olivades. Er zijn stukken in, licht als veerende voeten over het nachtelijke gras,
zooals de aubade van Magali, die ik hier eerst in het Provençaalsch overschrijf,
omdat de vertaling het lichte en zangerige rythme van het origineel verloren heeft:
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

O, Magali, ma tant amado,
Mete la teste au fenestroun!
Escouto un pau aquesto aubado
De tanbourin et de viouloun.
Es plen d'estello aparamount!
L'auro es toumbado,
Mai lis estello paliran,
Quand te veiran!
O, Magali, ma tant aimée, à la fenêtre mets ta tête! - écoute un peu ma sérénade - de
tambourin et de violon. Là-haut le ciel est plein d'étoiles - dans l'air nul souffle - mais
les étoiles paliront - en te voyant.
Maar het allerschoonste is het laatste, de tweede bundel der kleinere gedichten, de
in 1912 verzamelde Olivades, met het begin als een eerbiedige huivering voor het
naderende einde:
Le temps qui devient froid et la mer qui déferle,
Tout me dit que I'hiver est arrivé pour moi;
Et qu'il faut, sans retard, amassant mes olives
En offrir l'huile vierge à l'autel du bon Dieu.
Er is verder l'Archétype, waaruit ik niet citeeren kan, omdat men het in zijn geheel
zou moeten citeeren, de top van heel het oeuvre, waarin de zangerige illusie is
samengevat, die hem heel zijn leven begeleid heeft en die hem met heel het bestaan
heeft verzoend.
Er is la Hantise, waarin de vluchtende gewaarwording der onbereikbare
schoonheid, die een heimwee sterk als een honger nalaat, wordt aangeroerd:
L'apparition falote
qui nous hèle parfois
lorsque rodent nos pas
parmi les champs incultes ...,
‘Je suis l'Ombre, dit-elle
des choses moribondes
et des splendeurs anciennes
dont on ne parle plus ....
et sur les tombes vaines
quand l'herbe étend sa housse
j'y brode, moi, des fleurs
de toutes les couleurs ....
Uit dezen bundel citeeren zou een vreugde zonder gelijke zijn. Maar ik schrijf er hier
nog slechts één over, Mon Tombeau:
Sous mes yeux je vois l'enclos - et la coupole blanche - où, comme les colimaçons -
je me tapirai à l'ombrette. (à l'oumbrinello, staat er in het Provençaalsch).
En het nageslacht zal verklaren wiens graf dat is:
‘Poète qui fit des chansons pour une belle Provençale -
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

172
qu'on appelait Mireille: elles sont - comme en Camargue les moustiques.
‘Eparpillées un peu partout ... Mais lui demeurait à Maillane - et les anciens du terroir
l'ont vu fréquenter nos sentiers.
Enfin, à bout d'explications - on dira: C'est le tombeau d'un mage, - car d'une étoile a
sept rayons - le monument porte l'image.
Men weet, dat, vooral dank zij Mistral, de taal van Provence een renaissance heeft
beleefd, bekend onder den naam van Félibrige. Deze beweging heeft, behalve een
menigte locale poëzie zonder groote waarde, naast Mistral eenige lyrische dichters
voortgebracht van blijvende beteekenis. Hier moet men noemen d'Aubanel en zijn
bundel La Grenade entr'ouverte, waarin passages als:
Puis n'ai plus vu que le soleil
Et son treillis sur l'onde amère.
en Paul Arène, vooral prozaschrijver en bekend door zijn Jean des Figues, die meer
in het Fransch geschreven heeft, gedichten en proza, maar wiens werk den aard
dezer Provençaalsche poëzie goed weergeeft.
Doch er is een werk van een ander Provençaal, die ook in het Fransch schreef,
maar in zijn geheele manier van voelen Provençaal bleef, dat men onmiddellijk
naast Mistral moet noemen, omdat er dezelfde hartstocht in is, veel heftiger
geconcentreerd: dat is l'Arlésienne van Alphonse Daudet. Deze kleine tragedie, de
hartstochtelijkste en muzikaalste wellicht der geheele Fransche literatuur en het
meesterwerk van den schrijver, lijkt om het groote werk van Mistral heen te cirkelen
als de maan om de zon. Het is of het erbij hoort; het is het schoonste, het meest
dramatische wat Daudet gemaakt heeft, al is het een betrekkelijk jeugdwerk. Daudet
was even in de dertig toen hij het schreef; zijn zoon Léon heeft verteld hoe het
ontstond: zijn vader dwaalde, met den vallenden avond, langs de landen van
Provence, toen plotseling de kreet weerklonk van een vrouwestem, uit een boerderij,
die driemaal den naam van haar zoontje riep. De angstige nostalgie van dezen kreet
langs de donkere landen heeft dit kleine pastorale meesterwerk doen ontstaan. Het
zijn dezelfde figuren als bij Mistral. Alleen zijn zij heftiger. Zij leven en sterven om
een kleinigheid. Er zit in deze korte tragedie een koorts, een woede om het afwezige,
die Mistral over een heel leven te verspreiden weet. Het is er des te poignanter om.
Het is, in het Fransch, de duidelijkste spiegel van die literatuur van zonlicht en
hartstocht, die met deze Provençaalsche dichters ontstaan is.
Het beste werk over Mistral is dat van Pierre Lasserre 1) . Het is een bespreking
van al het dichtwerk met zijn tendenzen; als poging om het eigen zelfstandig leven
in de verschillende deelen van Frankrijk in stand te houden; als een onderdeel van
de herleving van het nationaliteitsgevoel in het Europa der vorige eeuw; waarin het,
in vergelijking met de Duitsche en Italiaansche, zeker de vreedzaamste van allen
is geweest. En verder als poging om een nog slechts gesproken dialect, waarin de
scherpe onderscheidingen voor geestelijke dingen waren verloren gegaan, weer te
maken tot een litteraire taal, door er groote kunstwerken in te scheppen, hetzelfde
wat Dante voor het Toscaansch deed.
Een goede verzameling studies over de kleinere Provençaalsche dichters vindt
men in Charles Maurras, l'Etang de Berre.
Verder is er een zeer uitvoerige studie, vol persoonlijke herinneringen aan Mistral,
in Léon Daudet, les Oeuvres dans les Hommes.
1) P. Lasserre, Frédéric Mistral. - Paris, Payot.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Dit is voldoende om den zonder tegenspraak grootsten dichter van het eind der
vorige eeuw ook voor Hollanders toegankelijk te maken. De dichter van vier epen,
de eenige die na vier en twintig eeuwen de traditie der Homeriden weer heeft
aangeknoopt en het eenvoudige leven van allen dag heeft weten te baden in het
licht der ideale illusie, heeft zijn reputatie verdiend in alle landen.
L. VAN LANGE
Den 14 den juli bij d'Annunzio
ALS in een handomdraaien verdwijnen bij een bocht van den weg de cypressen en
de wijngaarden. Het doorschijnende, verlaten watervlak van het Garda Meer strekt
zich vóór ons uit. Er is geen enkele windzucht, geen rimpel op het water. Toch hangt
ter linkerzijde een dreigend wolkengevaarte boven de bergen en maskeert de diepe
insnijding, waar het water uit de Lombardijsche vlakte tot Trentino en den bovenloop
der Adige doordringt.
V., een Duitsch dichter, op weg naar Venetië, heeft mij hierheen gebracht in zijn
auto, die gelijk een raspaard aan zijn wil gehoorzaamt. Geluidloos werken de remmen
bij het dalen van den weg, terwijl in het voorbijrijden tusschen het groen de roode
daken der villa's en de tuinen vol rozen en taxisboomen telkens even zichtbaar zijn.
Nog twee K.M. Eindelijk zijn we te Gardone.
‘Halt! U moogt hier niet door! Dat is verboden! Of hebt u eene vergunning van
den commandant?’ Bij het begin van den weg, die naar d'Annunzio's woning voert,
verspert een vijandige troep grondwerkers, met houweelen gewapend, ons den
toegang. Met luider stem geven zij ons te kennen, dat het streng verboden is verder
te gaan en wij dadelijk
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

173
rechtsomkeert moeten maken. Maar een schildwacht komt aangeloopen in het
bekende uniform der Italiaansche Alpenjagers met het zwarte hemd, de grijsgroene
jas en het hoedje met de arendsveer. De soldaat vraagt ‘of wij de heeren zijn, die
de commandant verwacht’ en, als wij bevestigend antwoorden, wijst hij met een
breed handgebaar, dat wij verder kunnen gaan, tot verbazing van de grondwerkers.
Langzaam rijden wij door een met olijven omgeven triomfboog.
In het ‘Vittoriale’
Trillende houdt de auto stil in een ruimen binnenhof, omringd door zuilen. In het
midden een met antieke figuren versierde waterbak. Ik heb geen tijd om het opschrift
in den muur te ontcijferen, want reeds wordt de deur geopend en Gabriellino
d'Annunzio, de zoon van den dichter, komt ons tegemoet. - Wij treden het ‘Vittoriale’
binnen. Donna Maria begroet ons boven aan de trap met de haar eigen vriendelijke
zachtheid, die bij haar behoort evenals de zoete geur bij een verbena. Ze vraagt,
of wij eene goede reis hebben gehad en brengt ons naar een langwerpig vertrek,
gevuld met oude en moderne boeken, bronzen, gipsafgietsels, schilderijen en
medailles. Vóór het open venster neemt een aardbol van geweldige afmeting een
groot deel van den salon in beslag. Buiten sjirpen de krekels en kraken de
laurierboomen in de brandende zon.
We spreken over Parijs en over gemeenschappelijke vrienden, die wij er hebben...
Maar daar is de commandant. Hij draagt een grijs pak en heeft het insigne van zijn
luchteskader in het knoopsgat. Zijn uiterlijk maakt een verrassend jeugdigen indruk.
Hij komt naar ons toe, geeft V., dien hij al lang kent, een hand, en weldra zijn we in
druk gesprek; waarover zou ik niet meer kunnen zeggen, want mijne aandacht wordt
getrokken door het merkwaardige gelaat van den schrijver. Hij gelijkt sprekend op
sommige beelden uit Ephese of Alexandrië. Onbeweeglijk zit hij naast den aardbol
met den rug naar het licht, zoodat zijn hoofd zich tegen Afrika en den Indischen
Oceaan afteekent. Als hij den blik afwendt herinnert een lichte paarlemoerglans mij
eraan, dat hij door een granaatscherf het rechter oog heeft verloren. Het andere
heeft echter een opvallende scherpte behouden. - ‘Wat mij verbaast’, zegt hij na
korten tijd tot mij, ‘is de armoede van taal bij de jongere Fransche schrijvers. Het is
of ze den zin voor beeldspraak hebben verloren. Hoe komt dat? Al heb ik ook lang
gezocht, toch is Montherlant de eenige, die mij den indruk geeft een geboren dichter
te zijn’... ‘Misschien’, antwoord ik, ‘is het voor een Franschman wel verstandig zich
tegenwoordig aan een zekere soberheid te gewennen’.
‘Helaas! dat arme Frankrijk!’ herneemt de schrijver van ‘Il Fuoco’: ‘nadat het zijn
geld en zijn genie met alle volkeren der wereld heeft gedeeld, wordt het beschimpt,
vernederd en tot slavernij gebracht. Maar vertel mij eens, waarom heeft Frankrijk
voortdurend zijne overwinning verloochend?’ Op deze al te rechtstreeksche vraag
wil ik liever niet antwoorden. Wij zouden het eerst over de beteekenis van sommige
woorden eens moeten worden.
‘Ik heb cijfers gezien’, zeg ik als afleiding, ‘waarbij in dollars en in ponden de
waarde van elken gesneuvelden soldaat werd berekend. Het was afschuwelijk.
Natuurlijk was de hoogste prijs die van den Amerikaanschen soldaat, daarna die
van den Engelschen. Tenslotte kwamen, maar veel lager geprijsd, slechts ter waarde
van enkele centimes, de Fransche, Italiaansche en Duitsche soldaten’.
‘Dat verwondert mij niet’, valt de commandant mij in de rede, ‘als de Franschen
mijn boek “Het Italië der Italianen” lazen, waarover ze mij vele verwijten hebben
gedaan, omdat er eenige bittere waarheden over hun land in voorkomen, die een
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

vriend als ik toch wel het recht had te zeggen, dan zouden ze weten, dat er aan de
Piave precies één Amerikaan gedood en twee gewond zijn. Wanneer men nu de
millioenen in aanmerking neemt, die Amerika alleen al in Italië gedurende den oorlog
heeft besteed, volgt daaruit, dat het lijk van dien éénen soldaat een verbazend
groote waarde krijgt. Wat ons betreft, wij hebben onmetelijk veel bloed vergoten,
zonder te bedenken, dat het daardoor minder kostbaar werd ...’
De Schatten en Reliquieën
V. en Donna Maria zien elkander stilzwijgend aan. Men hoort geen ander geluid
dan het gesjirp van de krekels en het gekabbel van het water. ‘Gaat u mee’, zegt
de commandant opeens met veranderde stem, ‘dan zal ik u naar de kamer brengen,
waar ik mijne schatten bewaar’.
Ik volg hem door een doolhof van gangen. Overal zie ik kunstvoorwerpen:
Boeddha's, Madonna's, Leda's, vergulde fazanten; ze staan er in ontzaglijke
hoeveelheden, tot aan de zoldering opgestapeld. Eindelijk staat d'Annunzio stil,
slaat langzaam een gordijn open, en ik treed een duister vertrek binnen, dat aan
een rouwkapel doet denken. In één der hoeken flikkert een olielampje;
langzamerhand begin ik vreemde voorwerpen te onderscheiden. - ‘Dit is de schroef
van Pinedo's vliegtuig. Bij zijn terugkeer gaf hij het mij om bij de roemrijke
overblijfselen van ons vliegeskader te bewaren. En dit is één van de bommen, die
op Venetië werden geworpen.
Dit zijn herinneringen aan mijne gevallen kameraden. Ik bewaar ze als heilige
reliquieën. In dezen hostiebeker ligt een met bloed bevlekte zakdoek, die aan
Chiaroviso, den bestuurder van mijn vliegtuig, heeft
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

174
toebehoord. Ziehier de granaatscherf, die Robert Prenas in stukken scheurde. En
dit is het onderscheidingsteeken van Luigi Bresciani. U ziet, dat er van allen iets bij
is; een wonderbaarlijke oogst ...’
‘In welk gedeelte van Europa men tegenwoordig ook komt’, zeg ik, ‘altijd vindt
men herinneringen aan de gesneuvelden. Overal gevoelt men hunne stilzwijgende
tegenwoordigheid. Hier zoowel als te Donaumont, aan de Oostzee of aan den Rijn,
doen ze mij denken aan het stuifmeel, dat de bijen verzamelen, opdat de korf tegen
het voorjaar tot nieuw leven zal worden gewekt. Maar niemand schijnt er meer iets
van te begrijpen, als men daarover spreekt ...’
‘Toch zal de herleving door hun toedoen tot stand komen, dat voel ik’, zegt
d'Annunzio, terwijl hij mij met zijn ééne oog doordringend aanziet. ‘Maar wie schat
tegenwoordig hunne opoffering nog op de juiste waarde?’
De Loopgraaf met de Zijderupsen
‘Ziet u dat strengetje zijde in die glazen urn? Op zekeren dag was ik aan het front
in een loopgraaf, die onze troepen juist hadden veroverd. Vlak bij ons ontploften
telkens granaten uit het Oostenrijksche zwaar geschut. ledereen verveelde zich
doodelijk. Ik had de hertogin van Aosta eene zekere hoeveelheid zijde beloofd voor
hare ziekenhuizen. Opeens krijg ik een inval. Ik roep mijne manschappen. “Makkers”,
zeg ik tegen hen, “ik heb aan de hertogin van Aosta zijde beloofd. Laten wij ons met
hart en ziel op het kweeken van zijderupsen toeleggen”. Weldra was onze loopgraaf
in een kweekplaats van zijderupsen veranderd. U hadt moeten zien hoe voorzichtig
die ruwe boeren uit de Abruzzen de nijvere rupsen beetpakten. De mannen dachten
niet meer aan hunne ellende: de verveling was voorbij. Op zekeren dag vielen de
bommen op onze loopgraven, die geheel werden vernietigd. Wij moesten in haastig
gegraven gangen kruipen, terwijl rondom een helsch vuur woedde. Niemand waagde
zich naar buiten. Opeens zie ik op eenige meters afstand, daar, waar de bommen
het dichtst neervielen, één der weinige overgebleven zijderupsen. Ik vertrek geen
spier. Maar een soldaat naast mij zag waar ik naar keek. Zonder aarzelen kruipt hij
over het door den vijand beschoten terrein en brengt met levensgevaar de zijderups
ongedeerd mee terug. Met deze ééne begonnen wij opnieuw de aankweeking. Toen
wij de cocons aan de hertogin van Aosta overhandigden, verzocht ik haar er mij
een strengetje van te willen geven. Is het niet billijk, dat ik het met lauweren heb
getooid? Zij, die deze cocons afwonden, zijn tot stof vergaan; wellicht spinnen zij
nu den mythischen draad der Schikgodinnen ...’ d'Annunzio zwijgt, zichtbaar ontroerd.
In het halfdonker verspreidt het olielampje een fantastisch schijnsel. ‘Laten we
naar buiten gaan’, zegt de schrijver na een oogenblik stilte, ‘ik heb er behoefte aan
het zonlicht weer te zien’.
De Doodenwacht
V. heeft zich weer bij ons gevoegd. We wandelen langzaam temidden van dichte
groepen magnolia's. ‘Hier heb ik ééns in de maand een samenkomst met mijne
kameraden’, zegt de commandant, terwijl hij op eenige in een halven cirkel geplaatste
Romeinsche marmeren banken wijst, ‘om in een plechtige doodenwaak onze gevallen
makkers te gedenken. Onder deze zelfde laurierboomen heb ik een heelen nacht
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

muziek laten maken om de nagedachtenis van Anatole France te eeren en hem
schadeloos te stellen voor de officieele begrafenis, die men hem tegen zijn wensch
had gegeven. Wij speelden het strijkquartet van Debussy. De vogels gingen boven
in de laurierboomen zitten en zongen er zachtjes eene soort begeleiding bij, welke
ons diep ontroerde’. Wij loopen steeds verder; een schuimende waterval bespat
ons in het voorbijgaan. Eensklaps doet de commandant een schel keelgeluid hooren.
Een stem, die uit den top van een cypres schijnt te komen, antwoordt hem.
d'Annunzio herhaalt denzelfden kreet. Ten tweeden male klinkt de geheimzinnige
stem temidden van het gebladerte en doet mij denken aan den bewaker uit de
‘Agamemnon’ van Aeschylos, die de sterren beschouwde ‘op zijne ellebogen
steunende als een hond’. Nu zie ik opeens tusschen het struikgewas en de olijven
den grijzen romp van een Italiaanschen torpedojager uitsteken. Gelijk een loerend
roofdier staat het ijzeren gevaarte verscholen in het groen. Wij treden het ruim van
het schip binnen en komen langs een smalle ladder op het dek. Een matroos in
zomertenue, met een wit vest en witte broek, slaat aan. Zijn gezicht is verbrand door
de zon. Hij lacht als de commandant hem eenige vragen stelt, die ik niet versta.
Weer beklimmen wij een ijzeren ladder en bevinden ons op de brug. Het is nog
steeds volkomen windstil en toch verbeeld ik mij den zilten zeewind over mij heen
te voelen strijken. Het Garda Meer strekt zijne onafzienbare watervlakte onbewogen
en helder vóór ons uit.
Drie Kanonschoten
De commandant denkt even na. Ik merk, dat hij aan den matroos vraagt, of alles in
gereedheid is. Dan wendt hij zich langzaam om met het gelaat naar den voorsteven
van het schip.
‘Aan Europa, opdat het eindelijk van zijne bloedende wonden moge herstellen,
aan Europa, onzen Geboortegrond, en aan ons aller moeder, het Verstand. Vuur!’
- Het schot wordt teruggekaatst door de bergketen, die zich rondom verheft. ‘Is
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

175
het niet alsof alles hier op heroïsche wijze weerklinkt?’ zegt d'Annunzio op
veelzeggenden toon. ‘Dit vaartuig is een symbool van ons aller ongeduld, zelf over
ons lot te willen beschikken! Plus ultra, steeds hooger; het zou ten hemel willen
stijgen! Maar toch verlangt het steeds terug naar het water, waarvoor het gemaakt
werd, en het is alsof het langzamerhand in steen verandert door zijne pogingen om
het weer te bereiken!’ - Nu wendt de commandant zich tot V.
‘Aan het nieuwe Duitschland, aan het machtige geboorteland van denkers en
dichters, aan het Duitschland, dat wij noodig hebben om een nieuw Europa te helpen
vormen, aan het Duitschland van Beethoven en van de 10de Symphonie. Vuur!’
Ten tweeden male dreunt de smalle vaargeul, die tot in Trentino doordringt, van
het kanongebulder. Het schip trilt tot in zijne grondvesten. In de bergen weerklinkt
de echo van den éénen meeroever tot den anderen.
Eindelijk wendt d'Annunzio zich tot mij en zegt, terwijl hij mijne hand grijpt: ‘Het
is vandaag den 14 den Juli; onze derde en laatste wensch zal Frankrijk gelden...
Breng mijne boodschap daarheen over, als gij weer in uw land zijt teruggekeerd’.
Na een oogenblik van stilte, zegt hij met luider stem: ‘Aan het beminnelijke en
heldhaftige Frankrijk, zonder hetwelk alle andere volken op zichzelf zouden staan,
aan het zwaar beproefde Frankrijk, maar ook aan de bazuin van Roeland, die steeds
nieuwe overwinningen zal aankondigen. Vuur!’
Toen steeg uit den vuurmond een cirkelvormige rookwolk ten hemel. Helder,
doorzichtig, luchtig, steeg ze op in de avondlucht als een geheimzinnig voorteeken:
gelijk een martelaarskroon. Op de brug van het slagschip vergaten een Italiaan,
een Duitscher en een Franschman hunne lands- en rasverschillen. Het was alsof
Frankrijk's martelaarskroon de bovenaardsche kracht had om hen onder hetzelfde
teeken te vereenigen. Wij hielden den adem in. De cirkelvormige rookwolk steeg
steeds hooger. Plotseling scheen het zonlicht er doorheen. Eerst werd ze gloeiend
als vuur, toen zachtgeel, toen purperrood. Langzaam zagen wij den rookkrans
verdwijnen; slechts een reusachtig aureool bleef als een schijnsel aan den hemel
...
J. BENOIST-MECHIN
Snipper
Eén bepaalde vurige wensch bevat meer godsdienst dan millioenen negatieve
plichten.
EDW. E. PURINGTON
‘De Triomf van de Daad’.
Al pratende met...
Alie Smeding
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

HOEWEL ik reeds lang plan had om met Alie Smeding te gaan praten ben ik er niet
toe gekomen, maar toen, vóór ik het boek gelezen had, de critieken over De Zondaar
verschenen - en in het bijzonder heb ik hier het oog op de bespreking van Henri
Borel in Het Vaderland - stond mijn plan vast: ik zou haar interviewen. En dat plan
was ontstaan nièt, omdat de inhoud van het boek, blijkbaar met smaak genoten -
hoe kort na de verschijning verschenen niet de critieken, terwijl anders boeken
maanden lang op een bespreking wachten! - zoo pikant was, maar omdat de vrouw,
die het geschreven had, was aangevallen en beleedigd als vrouw. Omdat men over
het hoofd had gezien, dat het er niet toe doet wie een boek geschreven heeft, maar
de criticus er alleen mee te maken heeft hoe een werk geschreven is, hoe de
karakters geteekend zijn.
En hierin voelde ik een onrecht, Alie Smeding aangedaan. Nu ben ik niet zoo
pedant noch zoo naief om te denken, dat ik de aangewezen persoon ben om haar
te verdedigen, maar ik wilde haar althans in de gelegenheid stellen om te spreken,
omdat het nu eenmaal nutteloos, zoo niet onmogelijk is voor een schrijver, te
antwoorden op critieken. Hoeveel moeilijker is dit, waar de critieken een persoonlijk
karakter dragen en sterk den indruk maken van een aanval.
Toen ik dus Alie Smedings laatste boek De Zondaar gelezen had schreef ik haar
een briefje, waarin ik om een onderhoud vroeg. Het duurde vrij lang vóór ik iets van
haar hoorde, zoodat ik reeds vreesde dat zij op reis zou zijn. Maar op een laten
middag werd ik opgebeld en vroeg ze of ik 's avonds bij haar komen wilde.
‘Gaarne, maar waar moet ik komen?’
‘Ik ben bij vrienden in den Haag. Komt U vanavond om 8 uur op den
Loosduinschen weg’.
Een vuile gracht vol kroos en groentenafval. Het getjingel van de Westlandsche
stoomtram, die telkens langs reed, deed denken aan het drenzend zaniken van een
kind, dat zijn zin wil hebben. Boven op een zolderkamertje zat Alie Smeding,
eenvoudig gekleed in een blauwe japon met hoogen kraag. Wat roode biesjes
fleurden de jurk op. Haar krullend donker haar droeg ze kort geknipt.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

176
‘Ik vind het erg prettig, dat U me wilt ontvangen’, zei ik.
‘Het heeft me verwonderd, dat u niet eerder bij me gekomen is. U heeft wel
onbelangrijker personen geinterviewd’.
Die oprechtheid, die geen zweem van pedanterie had, deed me prettig aan. En
in het verdere gesprek, dat met een eerlijkheid en onbevangenheid gevoerd werd
zóó groot, dat ze me ontroerde, ben ik nog meer eerbied gaan krijgen voor deze
vrouw,
ALIE SMEDING
(Cliché in bruikleen afgestaan door Morks Magazijn)
die reeds getoond heeft door het schrijven van De Zondaar niet voor de waarheid
uit den weg te willen gaan.
Maar zwaar heeft ze voor haar waarheidsliefde moeten boeten! Met laster en
hoon is ze overladen. ‘Wat beteekent hoon? Wat de menschen van iemand zeggen,
verandert hem niet. Hij blijft wat hij is. De openbare meening is van niet de minste
waarde’, aldus schrijft Wilde in zijn Soul of Man under Socialism. (vertaald door Dr.
P.C. Boutens onder den titel van: Individualisme en Socialisme). Dit zou Alie Smeding
als een trotsch devies moeten voeren, en het zou haar wellicht helpen over de
spelonken van zich alleen voelen. Eenzaam zijn maakt iemand sterk - vereenzaamd
zijn drukt hem neer. En nu weet ik wel, dat Alie Smeding haar kunst heeft om zich
te uiten en op te heffen, maar ieder mensch heeft ook behoefte aan meegevoel.
Waarom wees Alie Smeding mij op een Bijbeltekst tegen den muur, waarop te lezen
stond: ‘Vertrouw op den Heer met uw gansche hart, en steun op uw verstand niet’?
Toen ze me een kopje thee geschonken had en voor het raam zat, zei ze:
‘Het is moeilijk om in Holland een eerlijk boek te schrijven. Dat heb ik gevoeld
aan de wijze, waarop Henri Borel me behandeld heeft. Ik vind hem een schoft; een
man van eer doet zoo iets niet.
Iedereen heeft zich tegen me gekeerd, maar ik heb deze menschen, waar ik nu
logeer, nog over. Bij elk boek, dat ik geschreven heb, heb ik kennissen verloren: na
Het Wazige Land, na Achter het Anker. Daarom waardeer ik, dat U bij me is durven
komen, vooral nu, na De Zondaar. Daar behoort moed toe. Ook Annie van Ees heeft
moed getoond door me te durven schrijven, dat ze De Zondaar mooi vindt. Overigens
zijn dames aanstelsters en ik heb ook nooit een vriendin kunnen hebben.
Door het schrijven van De Zondaar, dat ik schrijven mòest, heb ik alles verloren
en is de naam Alie Smeding erger geworden dan een gemeen woord. Als ik van
plan was te trouwen had ik het boek niet geschreven, en als ik getrouwd was ook
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

niet. Ik sta los van het leven en daarom kon ik het doen. Ik heb wel geweten, dat ik
een zwaren tijd zou tegemoet gaan, maar ik wist niet, dat het zóó ellendig zou zijn’.
‘Hebt U van den laster gehoord, dien men over U vertelt?’
‘Ik heb naamlooze brieven ontvangen en de uitgever ook’.
Ik dacht aan de woorden van Lodewijk van Deyssel, die over ‘een klein achterlijk
landje, Nederland b.v.’ schreef. En dat landje was zoo achterlijk gebleven, dat er
menschen leefden die anonieme brieven schreven?
‘Mijn boek is niet begrepen door velen’, ging Alie Smeding voort. Ritter begrijpt
het boek inderdaad. En toen heeft men dadelijk geïnsinueerd, dat er wel iets tusschen
mij en Ritter zou bestaan, zooals men gevraagd heeft hoeveel de uitgever aan Borel
betaald heeft voor zijn recensie! Want dat was immers een mooie reclame, zei men.
Weet u wat Ritter, dien ik niet ken, o.a. schreef?
‘Mogen wij zoo de geheimste wonden bloot leggen van het geslachtsleven, mogen
wij de armelijke plekken van een huwelijk zóó belichten? Kon niet
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

177
op kiescher wijze hetzelfde zijn aangeduid? Mogen wij de wulpschheid zóó ontleden,
dat wij er ons van af gaan wenden, zoo dierlijk als de min wordt, wanneer die van
God is verlaten? En maakt een boek als dit, niet in de aandacht van zijn lezer tot
een probleem datgene wat zuiver is in den mensch, wanneer het niet als een
probleem wordt beseft? - Wie, als de schrijfster van dit boek, in het volle besef van
wat hij doet, den wellust tot in zijn leege wezen openspalkt, - hij heeft meer
aandoenlijkheid noodig, dan hij, die doordringt in de duistere ziel van den
moordenaar. Het is wreeder, de menschelijke ziel te dooden, dan het menschelijk
lichaam. Het is huiveringwekkender het geloof in het leven te verliezen, dan de
verbijsteringen te ondervinden van wie het leven ging haten, omdat hij het zoo had
lief gehad. Wellust zonder liefde is de eeuwige foltering. Het is de schrijnendste
hellepijn. Hard en wreed staren de oogen van deze operateur over de sectie tot op
het gebeente, die zij verricht. En het is schier ongelooflijk, dat eene vrouw dit boek
zou hebben geschreven. - De hand, die dit boek schreef is zeker, de oogen die
toekijken zijn zeker, het pincet waarmee gearbeid wordt, is vlijmscherp. - Maar tòch
... het hart snikt. Er is een herinnering aan teerheid, aan kinderlijkheid, achter in het
gemoed. Er zijn in dit afgrijselijke werk natuurbeschrijvingen die zouden passen in
een sprookje. Er leeft de transparante helderheid in, die glanst in een stillen vriesdag.
Maar ook het blinkende licht dat zich spiegelt in een scheermes. En het ontzettende
is, dat het ons vaak wil voorkomen dat het hetzelfde licht is. Dat de wanhoop en de
kleine, tintelende teerheid afkomstig schijnen uit dezelfde bron.
.... ‘De schrijfster zegt: ja, ik mag dat allemaal doen, - ik mag de sluiers verscheuren,
tot de allerlaatste toe, omdat mijn boek, in al zijn ruigheid en liederlijkheid, een
protest is. - Dit boek van mij, zoo wil zij ons beduiden, is een schreeuw van smart,
een kreet van ontzetting over de schijnheiligheid, de gemeene sexueele brutaliteit,
den moord op het leven en de liefde, die onze Nieuw-Malthusianistische maatschappij
in haar goddeloosheid bedrijft. Mijn boek is een sirocco van ergernis, een heete
hijging van zedelijke verontwaardiging, onder wier adem alle brochures van alle
zedelijkheidsvereenigingen verwaaien als kaf. Ik gooi dit liederlijke boek in de wereld,
omdat gij allen zoo liederlijk zijt. Indien uwe dochters nog rein zijn, sluit het weg in
uw brandkast, waar ge uw andere pornografische literatuur besmuikt bewaart, -
maar het zou mogelijk kunnen wezen, dat er onder haar zijn, die zich er niet eens
meer voor interesseeren! Dat schijnt de auteur uit te roepen en wij antwoorden: Dit
boek is onfatsoenlijk, - wij roepen de censuur te hulp, dat het niet kome onder oogen,
die den hemel nog kunnen zien. Maar het motief is niet onzedelijk, de geest die het
schreef heeft de bedoeling gehad: verworden wereld, herken uw aangezicht!
Dit boek van bloed en tranen, pervers somwijlen in zijn sensueele momenten, heeft,
vooral in het eerste deel, letterkundige schoonheid, subtiliteit van
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

ALIE SMEDING als kind, met een oudere zuster
levens-sfeer en levensbegrip, die ons te dieper de tragiek doen beseffen van de
schrijfster die zich, ook literair, in het tweede deel van haren geestesaanleg
vervreemdde. Wij kunnen het, als fatsoenlijke courant, niet aanbevelen. - Maar wij,
die het trachten te lezen met een objectieve gezindheid, met een geest die de tragiek
wist te onderkennen in de brutaalste momenten, - wij zijn onder die tragiek
verpletterd. En wij hebben ons vol schaamte afgevraagd: wanneer niet een ploert,
maar een schrijfster met edelen aanleg en begaafdheid, geen ander middel meer
kent om ons de zonde van onzen tijd te openbaren: is het dan niet ver gekomen
met ons?’
‘En dan moet U lezen wat A.M. de Jong in Het Volk over dit boek zegt:
Ik ben geen l'art pour l'art-man. Ik vind Alie Smeding's roman “De Zondaar” vooral
belangrijk om zijn tendenz. Belangrijker dan om zijn kunst-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

178
waarde, hoewel ik ook die hoog aansla. Ik vind de beschrijvingen, de minutieuze
beschrijvingen der sexuele uitspattingen van de trieste held uit dit boek niet
onzedelik, maar op vele plaatsen onsmakelik, grof, ruw en nodeloos. Ik vind ze
overbodig en daarom verkeerd, artistiek niet verantwoord, onnodig afstotend. De
tragiese spanning in de ziel van de hoofdpersoon wordt er door ontleed, maar
niet gebeeld. Dat had met andere, waardiger, middelen veel sterker en
ontroerender, spannender en aangrijpender gekund. Maar er is tenslotte niets
onwaars of onwaarachtigs in, en als Alie Smeding het nodig gevonden heeft, het
zó in haar werk te brengen, aanvaard ik dat om de belangrijkheid van al het andere,
om haar levensbeeld, om de tragedie van deze kapot gaande levens in huweliken
zonder bevrediging, die de smerigste prostitutie-huweliken zijn, ondanks de nette
schijn. Om de woede, de haat, de verachting, waarmee Alie Smeding deze
knoeiende, kledderende, vieze damesvrouwen tentoonstelt, die geen kinderen willen
hebben, maar wel mooie meubeltjes, mooie kleren, deftigheid en standshoogmoed,
en daarbij de overtuiging, dat ze achtenswaardig zijn, fatsoenlik, onkreukbaar,
vlekkeloos eerbaar. Deze zwaar-gehonoreerde huweliks-hoeren, die zeker zo diep
ontsteld zijn om 's levens zedeloosheid als Frits Hopman en met groteske minachting
neerzien op ongehuwde snollen, en op de mannen, die zijzelf tot razernij voeren
van onbevredigd verlangen, van verknoeide geslachtsdrift. Prachtig heeft de
schrijfster deze geachte dames haar smeerlapperig gedoe verweten, haar de spiegel
voorgehouden, haar laten zien, wat ze eigenlik voor gore individuen zijn, hóe intens
verachtelik, klein, mieserig en vies. Hoe misdadig ook van dor egoïsme. Misdadig
tegenover de man, tegenover het leven.
Tegenover het leven. Want de diepste grond van dit boek is tòch de liefde voor
het volle en volledige leven, dat in onze verscheurde en verminkte wereld zo deerlik
in de knoei geraakt is. En wie het beschouwen wil uit zedelikheidsoogpunt zal goed
doen zich niet blind te staren op de onhandigheid der al te openhartige beschrijving
van sexuele spelletjes, maar zich te doordringen van de diepe, verachtelike
onzedelikheid, die onder de schijn van keurig fatsoen overal woekert rondom ons
en die in dit doordringend geschreven boek op prachtige wijze aan de kaak gesteld
is ...’
‘Weet U wat me geërgerd heeft? Dat Johan de Meester, die mijn tooneelstuk Het
Prinsesje van het groene eiland zoo misselijk heeft afgesnauwd, aan den uitgever
een brief heeft geschreven, waarin o.a. voorkomt: “Het schrijven van De Zondaar
is een kloeke daad. Ik verzoek de schrijfster mijn eerbiedige sympathie te betuigen
en als uitgever den dank te aanvaarden van iemand, die onze letteren heeft gepoogd
te dienen met eerlijkheid, evenals de auteur van De Zondaar”. Plaats daar eens
tegenover: Frits Hopman die in de Nieuwe Rotterd. Crt. openlijk zijn waardeering
over De Zondaar uitsprak. En daarmee de eerste was, die dit in Nederland durfde
doen.
Al ben ik nu uitgejouwd, zooals in “Caland” te Rotterdam is gebeurd, ik troost me
er mee, dat een volgende generatie me beter begrijpen zal dan nu. Het werk houdt
me overeind. Wat zou het leven voor me zijn zonder dat? Niets!’
Alie Smeding staarde het raam uit over de groene gracht, en ik voelde, dat ik nu
positiever vragen stellen kon.
‘Welke reden hebt U gehad om dit boek te schrijven?’
‘Uit Enkhuizen kwam ik in Amsterdam en Rotterdam. Ik ben uit een Christelijk
gezin en wist niets van het mondaine leven. Ik heb toen pas iets gehoord over de
moderne verhouding van man en vrouw door de biechten van vrouwen. Voor mij
was trouwen en kinderen krijgen het mooiste wat er was Maar nu hoorde ik andere
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

dingen. Ik was verbaasd, dat er vrouwen waren, die geen kind wilden hebben, omdat
ze dat lastig vonden en bang waren voor hun figuur.
Ik maakte kennis met menschen, die ik dacht, dat gelukkig getrouwd waren. Maar
dat was niet zoo. Op een avond is de man bij mij gekomen en heeft al zijn ellende
uitgesnikt. “Jij hebt de macht om dat te beschrijven. Doe jij het. Jij hebt niets te
verspelen”. Dat zei hij, en het was zoo, ik had niet veel te verliezen. Ik was zóó
aangegrepen door de ellende van dien man, dat ik hem beloofde het te schrijven.
Ik ben er aan begonnen, maar toen had de zondaar spijt van zijn biecht en vroeg
om het niet voort te zetten, na twee jaar werken. Maar ik kon er niet van af en moest
het schrijven. Toen heeft zijn vrouw het gehoord en ze heeft alle pogingen gedaan
om het te verhinderen, zelfs door een recherchebureau in den arm te nemen. Ik
werd overal door zoo'n man achtervolgd, omdat ze hoopte me op iets verkeerds te
betrappen. Kennissen werden opgebeld om ze te vragen of ze wel wisten wie Alie
Smeding was. Je merkt dan hoeveel menschen een hazenhart hebben!
Dat zijn eenige ervaringen, die ik opgedaan heb met het schrijven van De Zondaar.
Toen ik Het wazige land had geschreven over Jud Eerden, zei men, dat ik in
Amsterdam een kind had’.
‘Men heeft U verweten, dat U dat alles geschreven hebt als ongetrouwde vrouw?’.
‘Wie zou dat beter kunnen dan ik? Ik sta alleen in het leven. Ik heb mijn heele
jeugd door geleden in Enkhuizen. Moeder woont daar nog en kan er niet anders
over denken dan afkeurend. Een meisje als Jud Eerden, die zoo'n avontuur met
een
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

179
jong mensch heeft gehad is in de oogen van menschen als moeder slecht. En Jud
Eerden, die in Enkhuizen woont en altijd antipathiek tegen mijn
Fragment uit den roman ‘De Zondaar’.
boeken heeft gestaan, heeft me willen bedanken, maar ze dorst niet. Ik herinner
me nog den eersten tocht van Jud Eerden met haar kind. Het kind was al groot, kon
al loopen. Opeens viel het. Maar niemand liep toe om te helpen; toen heeft Alie
Smeding het opgeholpen, terwijl de omstanders jouwden. De Christelijke menschen
zijn zoover van Chris-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

180
tus afgedwaald. Ze hebben zooveel haat. Ik kan niet haten. Ik heb deernis, en uit
dat gevoel schrijf ik. Ik heb deernis met Kee Willemsen, uit Menschen uit 'n stil
Stadje. Kee was hopeloos verliefd op een man en hij zag haar niet. Als één ze
begrijpen kan, kan ik ze begrijpen. Ik ben één van hen. In Sterke Webben gaat
Mientje Holmers hopeloos naar omlaag. Duivelsnaaigaren vond ik mijn fijnste boek,
maar de menschen hebben het niet mooi gevonden.
‘Het radelooze schippertje uit Achter het Anker heb ik ook gekend. Hij kwam bij
ons thuis, want wij hadden een zaak in scheepsbehoeften. Ik ben bij hem aan boord
geweest: hij zat te breien en ik at een boterham, en zoo al pratende zei hij: Jij begrijpt
me. Ik begrijp alle menschen, die veel leed hebben gehad, gelukkige menschen
niet. Ik ben toen met hen gaan varen. Den storm en mist op zee heb ik allemaal
meegemaakt. Als we voor den wal lagen - zijn moeder was ook aan boord - vertelde
hij van zijn leven en zijn eerste vrouw. Toen ik hem 6 maanden later terug zag, zei
hij me: ‘Ik vond 't toch zoo mooi als je naar me zat te luisteren, toen voelde ik, dat
ik niet zoo slecht was’.
‘Is U gauw gaan schrijven?’
‘Ik ben altijd aan het schrijven geweest. Op school was ik een heel dom kind,
maar opstellen maken kon ik! “De Courant” heeft mijn eerste stukjes opgenomen.
Toen had “De Spiegel” een wedstrijd uitgeschreven en daar kreeg ik een 2en prijs,
de 1e werd niet toegekend. Het was een Christelijk blad en zoo verscheen mijn
Christelijk boek Tusschen de Golven. Maar er werd in geschrapt, omdat er dingen
in stonden, die niet opbouwend waren voor Christelijke jongelingen. Die zijn zoo
naief, dat ze zulke dingen niet weten, als b.v. van een vrouw, die naar een man
verlangt. Ik schreef meer in dat Christelijk tijdschrift, maar de uitgever schreef me,
dat hij mijn werk respecteerde, maar dat het niet christelijk genoeg was. Toen nam
ik als pseudoniem aan Martha van Zeewijk - zoo noemde ik Enkhuizen in mijn
boeken - maar ze hadden gauw in de gaten wie dat was. De uitgever kreeg briefjes,
dat als ik niet eindigde ze voor hun abonnement zouden bedanken. En toen bedankte
ik.
De Enkhuizer Courant vroeg me toen een feuilleton. Dat vond ik prettig, en zoo
schreef ik Menschen uit 'n stil Stadje. De Redacteur gaf het hier en daar te lezen
en er werden dadelijk menschen herkend, zoodat hij het niet plaatsen wilde. Ik had
het toch niet met haat, maar met liefde geschreven. Het is geen roman, maar het
zijn buurtjesmenschen uit Enkhuizen. Daarmee ben ik dus begonnen. Toen volgde
Sterke Webben, en de rest heb ik U al genoemd. Nu komt bij Nijgh en van Ditmar
uit: Als een Bes in een Hofje. Het nauwste wat aan mezelf verwant is heb ik
uitgeschreven in Duivelsnaaigaren. Dat is de vrouw, die ongenood aan den kant
van den weg blijft staan met een gezond lijf, verlangend om een man gelukkig te
maken, maar ze blijft staan. Over meisjes, die niets beleven, wordt zoo weinig
geschreven’.
‘Heeft u invloeden ondergaan?’
‘Ik moet me dwingen om een boek te lezen. Zoo vond ik Solaes van Jan de Boer
een heel mooi boek met fijne gedachten, maar niet aan mij verwant. Voor mij heeft
een boek waarde als de menschen in het boek leven. De personen van Van Vriesland
doen me niet aan als levende menschen in zijn roman. Een van de mooie boeken
van deze dagen vind ik Het Wassende Water van de Man, en ook Merijntje van de
Jong. Dat heeft hij meegemaakt. Misschien zit er een stuk van hemzelf in.
Iets verschrikkelijks vind ik in de litteratuur als er een tijd komt, dat de auteurs
niet meer schrijven kunnen en toch doorgaan. Dat is zoo akelig. Daar hebt u b.v.
Armoede van Ina Boudier-Bakker. Dat is mooi, maar wat ze nu schrijft is dat niet
meer. Ook bij Robbers is dat het geval. Op Hooge Golven leeft niet meer.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

De menschen, die niet meer schrijven kunnen of het nooit gekund hebben of zijn
blijven staan, zijn de venijnige critici, en ze vallen op alles aan en scheuren het uit
elkaar. Ik heb me doodelijk geergerd aan het artikel van Nijhoff in de Gids over Jo
van Ammers-Küller en Top Naeff. Nijhoff heeft een aardig bundeltje gedichten
gemaakt en vermeet zich nu deze schrijfsters aan te vallen. Zoo zegt hij, dat de
eerste 50 bladzijden van Het Huis der Vreugden wel goed zijn en van Top Naeff
alleen de novelle Een Vriendin. En kranten nemen die nonsens met welgevallen
over! Ik heb reuzeveel respect voor vrouwen als Top Naeff en Jo van Ammers-Küller.
Dat zijn tenminste auteurs die werken.
Dat vind ik zoo ellendig in de jongste letterkundigen. Ze weten precies hoe het
zijn moet!! En wat maken ze zelf? Er wordt niet meer gewerkt onder de jongere
letterkundigen: er wordt gezwamd. Als ze iets uitgeven lijkt het inderhaast
geschreven. Proza schrijven ze heel weinig. Een paar schrijven heel goede
gedichten. De meeste jongeren staan in Erts, maar deze almanak is een karikatuur.
Het is een verzameling van menschen van het schoone gebaar, dat niets inhoudt.
Op enkele uitzonderingen na. Maar de meesten van hen beschouwen kunst als een
liefhebberij. Je doet niet aan kunst, zooals je aan sport en dansen doet! De litteratuur
van onzen tijd is dood; er wordt gekakeld, en de menschen, die in het zweet des
aanschijns werken om leven te geven aan hetgeen ze in zich hebben, die zijn er
niet meer, tenminste
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

181
niet onder de jongeren. Maar al die jongeren van nu, die probeeren iets te maken
en daarin niet slagen, dat zijn binnen tien jaar de meest-felle critici.
Ik vind toch de critiek zoo'n ellendig ding. De critici hebben dikwijls zoo'n onwil
om je werk te begrijpen. Het Prinsesje móest leelijk zijn, omdat ... het een
Hollandsch stuk was. En toch is het een succes voor me geworden. Dat Cor van
der Lugt Melsert mijn stuk heeft aangenomen, was niet een stap vooruit, maar een
sprong. Dit stuk in zijn kleurige omgeving, in zijn Eilandsche taal, in de titelrol
gespeeld door Annie van Ees, heeft de aandacht getrokken, ook in kringen waar ik
niet bekend was, en bevorderde zoo den verkoop van mijn boeken.
Sommige “critici” konden het “Prinsesje” niet begrijpen!! Ze vonden het iets
onmogelijks, dat een Markervrouw een gramophoon zou hebben, Engelsch sprak
en zich poederde. En ze hadden - al bevitten ze het ook met bespottelijke stelligheid
- er geen notie van dat deze vrouw op het Eiland woont! Natuurlijk
waren ze nooit of voor een uurtje op Marken geweest, en toch - het spreekt van
zelf! - wisten ze er veel meer van dan ik, die Marken op mijn duimpje ken.
Maar het Publiek heeft het stuk uitmuntend begrepen: het probleem hoe een
Eilandsche vrouw door het vreemdelingen-bezoek uit haar evenwicht wordt
geslingerd.
Marken is toch zoo interessant: naast ouë vrouwen, die nooit een keer van het
Eiland afgingen, de meest moderne “jonge dochters”.
Deze tegenstellingen zijn ontstaan de laatste 25 jaar. Ik ben erg op “Het Prinsesje”
gesteld. Er kwamen veel vragen, waarom het niet gedrukt werd. En aan die
verzoeken wordt nu voldaan. “Het Prinsesje van het groene Eiland”, zal in druk
verschijnen. In Den Haag ging “Het Prinsesje” prachtig. De zaal was stampvol. Het
was de mooiste avond in mijn leven, toen ik op het tooneel werd geroepen, en de
Prins aan Alie Smeding Zijn waardeering betuigde’.
‘U hecht dus niet veel waarde aan critiek?’
‘Neen, over het algemeen niet; weinigen komen rond voor hun meening uit en
bijna alle recensies hebben een wrangen smaak. Eerlijke critici zijn met een lantaarn
te zoeken.’
En weer kwam Alie Smeding over De Zondaar te spreken, voortdurend gingen
haar gedachten daarheen, omdat ze zooveel ellende heeft geleden door dat boek.
Ze sprak over de critisch-waardeerende recensie van Gerard van Eckeren.
‘Ik had’, zei Alie Smeding, ‘Hartsen nog dieper kunnen laten afdalen, maar dat
heb ik niet willen doen.
Over het algemeen bedenk ik nooit iets. Ik moet eerst personen zien, die ik
beschrijf, anders kan een boek nooit goed worden.
Na Het Wazige Land werd het me te zwaar in Enkhuizen. Toen Sterke Webben
verscheen kreeg ik naamlooze brieven. De “Enkhuizer Boekhandel” kreeg een
dreigbrief: als zij het boek niet voor de ramen weghaalde stond de schrijfster niet
voor de gevolgen in. Dat schreef een dame! De menschen haten zoo. Ik heb bijna
niets dan haat gezien in dat kleine Enkhuizen. De Calvinisten zeggen, dat ze Christus
navolgen, en ze zijn zoo hard als een kei. Toen Achter het Anker verschenen was
maakte ik een wandeling over het “Zuud”. Er stonden eenige mannen te praten,
maar ze wilden me niet doorlaten. Toen ik langs een huis in aanbouw liep viel er
“toevallig” een steen langs me. Ik kon daar niet langer blijven. Toen ben ik naar
Rotterdam gegaan.
Maar alleen blijf ik overal, waar ik ook ben. Ik voel, dat het zoo blijven zal. Van
het leven verwacht ik niets, wèl van mijn werk, veel zelfs. Zoo is ook het boek
waaraan ik begonnen ben een christelijke roman. Ik heb mijn gedachten over
hartstocht en het verkeerde van het leven - het leven tegen den draad in -
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

uitgeschreven. Gezond leven doen de menschen niet meer. Iemand die drie kinderen
heeft wordt stilletjes uitgelachen in beschaafde kringen!
In mijn eenzaamheid heb ik gevoeld, dat ik in God geloof. En ik heb begrepen,
dat ik een christelijk boek kon en zou schrijven. Dat boek gaat over eenvoudige
visschersmenschen en de hoofdfiguur is een visschersmeisje’.
‘Is U er al aan begonnen?’
‘Een paar maanden al. 't Is een meisje, dat verschrikkelijke harde dingen beleeft
in haar leven en zich toch weer naar God toewendt als een bloem naar de zon.
Ik heb dat meisje ontmoet, dat heel weinig weet en toch zulke ontroerende dingen
zei. Het is een mooie ziel, een sterke natuur met niets abnormaals’. Weer kwam
Alie Smeding terug op al den smaad, dien ze ondervonden had na het verschijnen
van De Zondaar.
‘U heeft toch gehoord van den uitgever W. Nijhoff? Die heeft hier en daar een
bladzij gelezen en dadelijk een fel artikel geschreven in het Nieuwsblad van den
Boekhandel. Laat men toch begrijpen dat ik dit boek niet geschreven heb voor de
erotischzwakken, maar als een waarschuwing voor gezonde menschen’.
Opeens, na een stilte:
‘Ik ben geen verbitterde oude vrijster geworden. Dat kan ik niet, ik ben niet
verbitterd, al zoudt U dit misschien denken’.
‘Ik denk het heelemaal niet, juffrouw Smeding’.
We bleven nog wat napraten, en in den laten avond
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

182
ben ik naar huis gegaan vol gedachten over dit vrouweleven.
G.H. PANNEKOEK Jr.
DEN HAAG, 29 Juli 1927
Opvoering van het Amsterdamsch Lustrumspel De Zeven-mijls
Laarzen *)
(teekeningen voor D.G.W. van Wybo Meyer)
DE in spanning verbeide opvoering van het Lustrumspel der Amsterdamsche studiosi
had op 28 Juni in den Stadsschouwburg plaats. Of zij een volkomen succes was?
Neen. Of zij een volkomen mislukking was? Neen, dát zeker niet. Nu en dan klonk
in de zaal een applaus - dat stellig méér waarde had dan dat van alleen te zijn een
gebaar van in gunstigen zin ‘bevooroordeelde’ vriendjes.
In een geval als hier, waar geen ‘beroepsmenschen’ samenwerkten, althans niet
samen speelden, zij de criticus vóór alles in zijn oordeel mild - ook al is zijn indruk
absoluut ongunstig. In dit verband moet mij een woord van sterke afkeuring van het
hart over de beoordeeling welke van deze opvoering in een onzer weekbladen
verscheen. Een beoordeeling, zóó venijnig en vernietigend, dat zij voor ingewijden
zéér doorzichtig werd gedreven door reeds vóór deze opvoering bestaande
onvriendschappelijke gevoelens van den criticus jegens den regisseur, Herman
Kloppers. Zonder te willen ontkennen, dat zijn critiek hier en daar juist is, ben
ik tóch van meening, dat hij zich niet in zulke termen had mogen uiten. Om redenen
van meer intiemen aard had hij allereerst zich er van moeten onthouden een zoo
uitgesproken vijandigen toon aan te slaan.
* * *
Maar het is niet mogelijk, een critiek te geven van dit spel als één geheel,
daarvoor was het in de tafereelen te verschillend van karakter. Daarom zal de
*) Zie D.G.W. Juni 1927.
De Zevenmijlslaarzen, Amsterdamsch Lustrumspel door J.A. Bletz - Bussum. A.A.M. Stols
1927.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

herinnering er aan zich ook bepalen tot die aan momenten, aan tafereelen en aan
enkele der meest markante medewerkers.
Van deze laatsten dan eerst de hoofdpersoon: Somaer. In het 1e bedrijf was hij
wellicht iets te week, te theatraal zou ik bijna willen zeggen, vooral in zijn gesprek
met den schoenpoetser-toovenaar, Gogheloth, al markeerde hij anderzijds hierdoor
wel goed zijn besluiteloosheid, of hij de Zevenmijls-laarzen van Gogheloth al dan
niet zou aannemen.
Beter en veel sterker werd hij in 't 2e bedrijf, het gesprek met Companco; zijn
beste oogenblikken van den avond had Somaer hier.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

183
Goed waren naast hem vooral ook de beide schoenpoetsers, de wijsgeerige
aartsvaderlijke oud-zeeman, vol levenservaring, en Monnie, de louter op materieel
voordeel uitzijnde nuchterling. Ieder in zijn soort gaf zijn type uitnemend weer. De
warenhuis-directeur Companco was, evenals
Somaer, in het 2e bedrijf 't best op dreef, hij gaf goed den geaffaireerden, geheel
in zijn zaken opgaanden bedrijfsleider. Mede behoorend tot de besten waren de
beide museumsuppoosten, Diclac en Dunlac, met name in hun hooghartig, afgemeten
optreden tegen Monnie, nu gepromoveerd tot factotum van Somaer. Noem ik dan
verder den vader van Klein-Duimpje, een goed uitgedrukt type van den nerveusen,
druk-beweeglijken en onder zijn krantenhandeltje door toch gedurig over zijn groot
gezin piekerenden straatventer.
Uit de scène van Penelope met haar stoet van slavinnen dient bij uitstek Eurycleia
gememoreerd te worden om haar voortreffelijk Amsterdamsch accent. Zij was als
type van een kijverige werkvrouw ‘af’ en had het verdiende succes.
Scherp kwam in deze beide scènes de zin voor ironie van den schrijver naar
voren; nu en dan was hij hierin bijna ‘on-Hollandsch’, eerder Engelsch, zoo b.v.
waar de krantenventer onbewust zijn eigen verzuchtingen onmiddellijk beantwoordt
met een courantenbericht: (1e bedrijf)
‘'k Heb zeven jongens thuis! dat is te veel!’
‘Amerika zal hulp verleenen!’
‘Leest de verbeterde toestand onzer financiën!’
Als kijk-tafereel waren zeker het toeristen-ballet, èn de mode-show bij Companco
het meest geslaagde. Vooral het ballet sloeg in; hier gaf de schrijver een wezenlijk
voortreffelijke parodie op de sight-seeing-Amerikanen. Hoe raak gezien de satire
was, kan men in dezen vacantie-tijd dagelijks in Amsterdam waarnemen. Het
gezelschap stond onder leiding van een eveneens voortreffelijken gids, een
Hollandsch en Engelsch dooréén koeterwalend heerschap, met een loudspeaker,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

wiens grootste verdienste als auteur wel deze was, dat hij den ‘voorgeschreven’
tekst op geestige wijze naar zijn eigen fantasie wist aan te vullen.
De mode-show verrukte het oog door de prachtige kleur-combinaties, en door de
origineele, lang niet van smaak verstoken, hyper-moderne toiletjes.
* * *
Het 3e bedrijf benaderde helaas de mislukking. De ‘chaos’, die geen chaos was,
het falen van de beweging der schimmen, dit alles was wel het zwakke punt in de
opvoering.
Maar niemand weet dit beter dan de regisseur Kloppers zèlf, en niemand betreurde
het meer dan hij. Daarom was de hierboven reeds gehekelde aanval op hem zoo
misplaatst. Maar afgezien hiervan was er overigens genoeg gelegenheid om te
constateeren wat Kloppers ‘met de middelen die het tooneel biedt’ weet te bereiken.
De met uiterst sobere middelen uitgevoerde décors waren buitengewoon smaakvol,
en toont zich niet ‘der Meister in der Beschränkung’?
Resumeerend kan men ten aanzien van deze opvoering slechts komen tot deze
conclusie van Oscar Wilde:
Diversity of opinion about a work of art proves ‘that the work is new and vital’.
WYBO MEYER
Twee kostelijke boeken
HET eene verschenen; het andere ter perse! De heer J. Tersteeg, die in het
letterkundig bijblad van de N.R.C. een stukje over ‘Het Schoone Boek’ schreef,
waarin begrip en wanbegrip op wonderlijke wijze dooreen gemengeld waren, - de
heer J. Tersteeg kan gerust zijn: van beide texten bestaan goede, goedkoope edities;
en een ieder kan dus de schoonheid ervan genieten voor enkele dubbeltjes. Maar
er zijn menschen die de weinige boeken, welke hun in het bijzonder héél na aan
het hart liggen, graag willen bezitten in een fraaie en duurzame technische uitvoering.
Dat zijn naar onze meening de eenige echte bibliofielen. Al die speculanten in eerste
drukken, al die rariteitenaanbidders, al die prentjesverzamelaars blijven per slot
verre van de ware liefde voor het schoone boek, die niet anders is dan de natuurlijke
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

consequentie van de liefde voor den schoonen text. De uitgave van ‘Les Contrerimes’
door P.J. Toulet, een van de teederste en geestigste verzamelingen poëzie, in de
moderne Fransche letterkunde, is een monument. De typografische uitvoering is
van de firma Johs. Enschedé te Haarlem. Het is duidelijk dat Van Krimpen, wiens
‘Lutetia’
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

184
toegepast werd, er zijn kennersblik over heeft laten gaan. Een portret, hierbij verkleind
gereproduceerd, en eenige vlugge vignetten zijn van niemand minder dan Carlègle,
en de uitgave werd ondernomen door
P.J. TOULET
(Naar een houtsnede van Carlègle)
de ‘Editions Un Coup de Dés’ (Castermans en Vriamont) te Brussel. In zulk een
editie, welke aan al die drukdoende overladen Fransche uitgaven naar de laatste
mode ten voorbeeld kan worden gesteld, is, in allen eenvoud, het volmaakte zeer
nabijgestreefd. J.F. van Royen, meester in de rechten en in de drukkunst, kondigt
een uitgave van ‘Maneschijn’ van Arthur van Schendel aan. (Kunerapers). Gelukkig
blijkt dus, dat de Posterijen de werkkracht van dezen voorganger en leider der
Nederlandsche boekkunst niet gehéel en al, zij het dan ook te veel, in beslag nemen.
Wij citeeren het prospectus:
‘Maneschijn’, een der kleinere onder Van Schendel's verhalen, de vertelling, die
een verouderd man doet aan zijn broeder en diens vriend; in een toon, als die van
den verteller zelf wordt beschreven: zacht en vervloeiend, zoodat de liefderijkheid
van het hart hoorbaar is in den klank, en de blanke avond zoeter wordt van rustigheid.
Is dit alles, dat wenschen deed, dit eene verhaal te zien, alleen en op zich zelf,
als een enkele teederwitte roos, uit den veelkleurigen en dichten ruiker genomen?
Er wordt in gesproken van witte violieren en van een zilveren wilgeboom, te
aanschouwen als een stille fontein in de teederheid van het maanlicht; het is onder
het vertellen, of er onzichtbare wezens in de geuren en schaduwen rondwaren, en
de vraag verheft zich: wie heeft oogen, die alles zien?
Het is een verrukkelijk zweven tusschen droom en werkelijkheid, rijzend en dalend
met de bewegingen van het verhaal, - en ook dit is het niet.
Het zou een spel kunnen zijn, maar het is anders; het is er niet om zich zelf, omdat
het is de weerschijn, de bekorende en zachtkleurige weerschijn van de al aanwezige,
maar met geen woord genoemde verborgenheid: de droom is het wezen, de
werkelijkheid een droom.
Deze doorschouwing van het leven, die den daarmee niet bekende eeuwig arm
laat, wie haar kent eeuwig rijk doet zijn in alle armoe aan aardsch geluk of goed, -
deze ondergrond der vertelling, die dááruit opbloeit, lenig en onzwaar als een
bloemtwijg zelf in de maanbeschenen gaarde, maakt haar waard en edel boven
allen.
De drukker heeft met sobere middelen getracht, alleen door zuiverheid en echtheid,
den kostbaren inhoud haar uiterlijken vorm te geven, wetende, dat deze weinige
bladen een eeuwige waarheid verbergend, nochtans schroomvol vermijden moesten
eenigerwijze het uitzicht op het eeuwige te belemmeren.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Mr. J.F. VAN ROYEN
Oprichter en leider van de Kunera-pers (Naar een geëtste caricatuur door Ton van Tast)
De oplage, op Japansch papier enkel in zwart gedrukt, bedraagt één honderd in de
pers genummerde exemplaren, van welke vijftig voor de leden van de Vereeniging
der Vijftig zijn bestemd.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

De Madonna der slaapwagens
185
BOVENSTAANDE roman van Maurice Dekobra werd vertaald door Andries de Rosa
en uitgegeven door de Venn. Zuid-Holland te 's Gravenhage.
Maurice Dekobra wordt genoemd als één van de meest gelezen buitenlandsche
auteurs. Alleen in het Fransch werden van ‘La Madone des Sleepings’ 500.000
exemplaren verspreid.
Dekobra verdient als romanschrijver minstens zooveel als d'Annunzio, Pirandello,
Daudet, Shaw en andere groote schrijvers.
(Photo MEURISSE)
MAURICE DEKOBRA en de foto's zijner lezeressen
Deze weldoener der letterkundigen heeft onlangs een fonds gesticht waaruit ieder
jaar aan den auteur van den besten avonturen-roman een bedrag van 3000 francs
zal moeten worden uitgekeerd. Eenige jaren geleden nog gewoon journalist en
correspondent van een Fransch dagblad is zijn literaire schrijflust in hevigheid
toegenomen en tot de fabricatie van romans overgegaan. En alsof de vertaler
bevreesd is, dat zijn geest met dien van Maurice vereenzelvigd zal worden, stelt hij
er prijs op, te verklaren, dat de in dit boek gegeven karakteristiek van zekere
personen en toestanden der Sovjet-republiek geenszins beschouwd moge worden
als overeenstemmend met de meeningen van den vertaler. Heel belangwekkend
is die verklaring niet. En men vraagt zich af of de heer Andries de Rosa aan den
eenen kant niet vijandig tegenover het communisme staat en aan de andere zijde
een roman bewerkt waarin een mannelijke sovjet-gedelegeerde als een krankzinnige
sadist en een vrouwelijke sovjetafgevaardigde als een monster van wreedheid wordt
voorgesteld.
Dit boek is een afzichtelijk product van een door-en-door intellectueel-ziek
overgangstijdperk. Brutaal, pervers, mondain, ‘cosmopolitisch’, - dat woord trekt! -
sensationeel, knap, vaardig en vlot, werd dit werk een mengsel van
onwaarachtigheid, reclamezucht en geestverblinding. Dekobra is een vermetel
scribent, die naar den zinnenprikkelenden geest van dezen tijd: Sensatie en
Perversiteit, listig en lustig schrijft. Er huist een duivelgeest in dezen man. Telkens
lonkt een ontaarde sensualiteit om den hoek van dit boek. Dekobra is volstrekt
onvermogend om werkelijk-levende figuren te beelden. Als hij op pagina 79 een
Russischen volkscommissaris na afloop van een vrijgezellen-dinertje een
dessertvorkje laat steken in de borst eener als natafelgerecht opgedischte blondine,
- het geschiedt in een Berlijnsch restaurant, - gevoelt men zijn onmacht om het
sadisme in zijn afschuwelijke ontaarding zóó te beelden, dat het een stuk
weerzinwekkende werkelijkheid wordt. Dekobra geeft niet meer dan de sensatie
van het ‘geval’. Nergens gemotiveerd, nergens verklaard uit aard en wezen van den
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

gedegenereerden Rus. En zoo'n perverse wellusteling zou volkscommissaris zijn!?
Die man zou bewerkstelligen, dat een concessie werd verleend ten gunste van Lady
Wynham, waardoor met de exploitatie van petroleumbronnen een kapitaal van 80
tot 100 millioen in de handjes van deze Schotsche Schoone valt? En dat nog wel
met de volgende woorden:
‘Lady Wynham is zeer schoon. Zeg haar, dat alle geschenken van Artaxerxes me
koud laten. Ik zal alle papieren voor de concessie in orde hebben gemaakt op den
ochtend, dat zij in mijn armen zal ontwaken’.
Laat de heer Dekobra dergelijken nonsens uit de rhetorische school zijn onnoozele
Fransche lezers of hysterische duitsche juffers wijs maken, wij, hollanders, loopen
er niet in!
Na verschijning van deze ‘Madonna’ vraagt men zich af: in welke waanzinnige
wereld leven wij toch, waarvan de overheid een kunstwerk als Gorki's Moeder, in
welken vorm, hetzij als film, hetzij als tooneelwerk, verbiedt, maar de uit perverse
en sensationeele verbeelding geschreven romannetjes rustig op de boekenmarkt
laat verschijnen.
Nergens verzet. Nergens een klacht. Om van een luid protest maar niet eens te
spreken. Zou de nuchtere Nederlander zwijgzaam maar wijsgeerig denken, dat al
deze vooze tijdsverschijnselen vanzelf sterven?
Intusschen is monsieur Dekobra ‘un homme arrivé!’ In een interview met Leopold
Prinz zu Löwenstein koketteert hij ermee van 154 vrouwen, - hij heeft ze geteld! -
uit verschillende werelddeelen brieven te hebben ontvangen, die allen in den waan
verkeerden, dat zij de Heldin van zijn roman (lady Diana) zouden zijn geweest.
Brief I.
Ach, Herr Dekobra, Sie haben mir mit
Ihrem Buch: Madonna im Schlafcoupé
schlaflose Nächte bereitet ...
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Brief II.
186
Ach, Herr Dekobra, Ihre Madonna könnte
meine Zwillingsschwester sein. Sie ist
blond. Ich bin braun.
Zóó bruin gebakken werd de reclame van een schrijver voor zijn eigen werk nog
nimmer opgedischt.
In een duitsch tijdschrift staat de heer Dekobra met talrijke zijner lezeressen
afgebeeld, en iets verder wordt medegedeeld, dat er in Italië een soort van
‘Dekobrisme’ heerscht. Na een enquête wie de meest gelezen auteur zou zijn
verkreeg Dekobra 61% van de stemmen. Maar de redacteur van de ‘Mattino’ te
Napels heeft blijkbaar zijn gezond verstand niet verloren, want hij verklaart
onomwonden:
‘Je crois que l' Italie est actuellement syphilisée au 3me degré de
Dekobrisme’.
Dit zijn tijdverschijnselen van een gevaarlijk soort. De hollandsche vrouwen en
jonge meisjes zijn over het algemeen te nuchter om zich het hoofd op hol te laten
brengen door opzienbarend geschrijf, door de publicatie van streelende brieven als
reclamemiddel. Blond, bruin of zwart, - slapelooze nachten zullen ze er niet door
hebben. Maar de pijnlijke kant van het geval is, dat de heer Dekobra inderdaad
talent, d.i. schrijfvaardigheid bezit doch dit ‘talent’ in dienst stelt van de Sensatie en
Perversiteit, kenmerkende ontaardingsverschijnselen waarvan deze penneridder
van de droevige figuur financieel profiteert.
Dit ware hem gegund, indien hij het niet door zulk leugenachtig geschrijf en
oogverblindende reclame verkreeg, waartegen een stem van verzet moge klinken
in het koor van vleiende briefschrijfsters aan dezen geraffineerden publicist.
FRANS HULLEMAN
Kroniek van het proza
A. van Hoogstraten-Schoch, Gouden Teugels. - Kampen, J.H. Kok. 1927.
IN een Naschrift bij haar nieuwen roman citeert Mevrouw van Hoogstraten, onder
eenige andere uitspraken van verschillende schrijvers, deze zinsnede uit een boekje
over Sint Franciscus van Assisi: ‘Het aesthetische is de gevoelige plek bij den
modernen mensch. In zijn zin voor schoonheid is hij het zekerst te vangen. Wie
gehoor bij hem wil vinden moet tot hem komen door het poortje van de kunst, over
de wateren van zijn ontroerd schoonheidsbegeeren frisch en blij in de ranke boot
van welluidende taal’.
Het citeeren van deze uitspraak, welker niet geheel onbedenkelijke beeldspraak
op rekening komt van den heer A.G. Wolf, schijnt mij van Mevrouw van Hoogstraten
meer oprecht dan voorzichtig. Wij nemen haar immers nu als motto voor haar boek
en constateeren: de schrijfster wil den ‘modernen mensch’ (wat is dat eigenlijk?)
vangen. Zij zoekt daartoe naar zijn ‘gevoelige plek’, zijn Achilleshiel, en kiest het
treftuig waarmede zij dien hiel het best kan raken. Dat treftuig blijkt ‘de kunst’. Aan
dit stiekeme mikken nu, deze sluwe fuik-uitzetting, wenscht de moderne Achilles,
het slimme lezersvischje en in het bizonder de nog slimmer visch-criticus zich maar
niet mir nichts dir nichts bloot te geven. Het is hun goed recht zich met alle gepaste
en gepatenteerde middelen tegen dezen aanslag te verschansen en te beveiligen.
De criticus slaat nog eens Frank Rozelaar op, waar hij leest:
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

‘Indien gij alleen wéét dat uw inktkoker daar staat en dat gij een genot-rijk
perendrupsje op de tong hebt, schrijf dan niet dat God u is verschenen of dat het
Heelal een reaal-dialektiek is. Ja, al meent gij nòg zoo zeker te weten, dat God u is
verschenen, - schrijf toch liever van den inktkoker en het perendrupsje. Want dàn
zult gij de proef op de som eerst verkrijgen. Indien namelijk Hij u werkelijk is
verschenen 1) , zullen de inktkoker en het perendrupsje goddelijk worden onder uw
handen’. Zooals ge ziet: 'n beetje waardiger opvatting van kunst, haar wezen en
roeping.
Doch laten wij rechtvaardig zijn en Mevr. v. Hoogstraten niet te veel à la lettre
nemen van een Naschrift, dat o.i. gevoegelijk gemist had kunnen worden. Vergeten
wij niet, dat zij in dat zelfde Naschrift aanhaalt: ‘Laten wij niet vertwijfelen! God, die
vogelnestjes neerlegt in een ruïne, wekt jonge dichters in zijn oude kerk. Uit den
dorren stam van de Middeleeuwsche kerk sprong de bloesemzware loot van een
verjongde kunst. Dit wonder kan ook ons gebeuren ...’
Deze ‘geloovige’ schrijfster verwacht van haar geloof een wonder, en is dat
niet de verwachting van ieder waarachtig kunstenaar? Is het niet de eerste
voorwaarde voor alle kunst? En zijn onze moderne maatschappij en onze moderne
literatuur niet daarom zoo leeg en onvruchtbaar omdat er het geestelijk perspectief
aan ontbreekt: het geloof aan en het leven uit het Mysterie? Wij meenen allemaal
veel te grif, dat ‘perendrupsjes’ met het Mysterie niets te maken hebben. Wij gaan
niet, als wij in het bosch zijn, zonder het te weten voorzichtig loopen (hoogstens
zeggen we: wat mooi hier! en morsen eierschillen) en wij kunnen de malen in ons
leven tellen, dat wij, bij 't openen van een kastdeur, bij het gaan in een andere kamer,
tot ons zelve zeggen: laat ik aandachtig zijn, want ik kan een sublieme gedachte
tegenkomen 2) .
Mevrouw van Hoogstraten heeft achter zich de kracht van een geloof. Dat is een
voorrecht, en 't zou haar mogelijk groote dingen kunnen doen wrochten als zij een
grooter kunstenares ware. God legt de vogelnestjes in de ruïnen, maar het maakt
een groot verschil of die vogels musschen dan wel nachtegalen zijn.
Intusschen besef ik heel goed hier bijna een tweede onrechtvaardigheid te begaan.
Want Mevr. van Hoogstraten is zeer zeker geen musch onder onze christelijke
schrijfsters, en de publicatie van den roman ‘Gouden Teugels’ om den drommel
geen Kamper-ui. En de cardinale zwakheden hinderen ons misschien daarom zoo
sterk, wijl het verhaal in zijn onderdeelen zoo veel te waardeeren geeft.
* * *
‘Wij moeten met groote droefheid constateeren, dat in
1) In het origineel staat: hij U.G.v.E.
2) Frank Rozelaar blz. 19 en 39.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

187
onze Christelijke kringen, waar men de laatste jaren zooveel gesproken
heeft over de roeping van het Christendom, om de wereld te overwinnen,
de wereld met vliegende vanen is binnengetrokken en ons overwonnen
heeft. We zijn geweest als het kleine eiland midden in de woelige zee,
kanten zijn afgeschuurd, brokstukken zijn weggespoeld, we zijn in nood!
We zijn gelijkvormig geworden aan de wereld, niet meer het zout gebleven,
we werden smakeloos. We probeerden Christenen te blijven, hadden den
mond vol over Christus op elk terrein des levens, maar we hebben het
bij probeeren gelaten, het is ons te moeilijk gebleken. We vragen in onze
dagen niet meer wat goed is of niet goed, we laten ons beheerschen en
overmeesteren door de mode.
Wat de mode zegt,... kan.
Wat de mode goedvindt,... volgen wij op’.
Dat zijn woorden die Simsha spreekt in een verzameling van ouders, door haar
uitgenoodigd tot een onderlinge bespreking van wat zij noemt: ‘de nood van het
christelijk gezin’. Zij is drie jaren gescheiden geweest van man en kinderen; in Davos
moest zij herstel zoeken van haar gezondheid. En nu zij, na zulk een lange
afwezigheid, geheel genezen, vol blijde verwachting tot de haren is teruggekeerd,
heeft zij tot haar droefheid en schrik alles veranderd gevonden. Haar oudste dochter
is een dametje geworden verzot op dansen en mooie kleeren; de nieuwe kennissen
van haar man blijken wereldsche menschen, die, hoe hartelijk zij zich ook betoonen,
een geest in zijn huis hebben gebracht, welke er vroeger niet heerschte en die
Simsha verontrust. Doch wat haar het allerpijnlijkst aandoet is de ontdekking, dat
Mark, haar man, in die drie jaren van haar is vervreemd, al is hij er zichzelf misschien
niet volkomen van bewust; Mr. Rudi Rennenberg, de vrouwelijke assistente in Marks
advocatenpractijk, die zich tevens gedurende Simsha's afwezigheid een tweede
moeder voor de kinderen heeft betoond en hun aanhankelijkheid heeft gewonnen,
is een te groote plaats gaan innemen in zijn hart: een genegenheid door Rudi
beantwoord.
Wel zijn er nooit woorden van liefde over hun lippen gekomen; wel strijden Mark
en Rudi tegen hun neiging, opdat ze hun niet de baas zal worden, en trachten zij
hun verhouding strikt zakelijk te doen blijven; maar Simsha, met hare fijne intuïtie
van liefhebbende vrouw, gevoelt, al spoedig na hare terugkomst, dat zij ook hier
verloren terrein zal hebben te herwinnen. Echter beseft zij, dat lief te hebben soms
niet anders is dan geduld te hebben. En zij héeft geduld; opgesloten in haar hoogen
toren van eenzaamheid ziet zij uit met vertrouwen ...
Intusschen brenge deze beeldspraak der schrijfster ons niet van de wijs. Want
Simsha is een actieve Christin, die allesbehalve bij de pakken gaat neerzitten. Zij
begint dadelijk orde te stellen op haar gezin. De rokken van de meisjes worden een
paar centimeters verlengd, het bijbellezen 's morgens in eere hersteld en den
verbaasden, straks lichtelijk gefroisseerden kennissen wordt vriendelijk maar beslist
beduid, dat de kinderen geen dansavondjes meer mogen bezoeken die tot vroeg
in den Zondagmorgen duren.
Misschien klinkt u dat alles wat wonderlijk, overdreven en eigengerechtigd in de
ooren, waarde lezer, evenals het dat de vriendin van Marks huis, de goede mevrouw
van Houcke deed. Maar dan willen wij Simsha zelve laten antwoorden gelijk ze het
den heer en mevrouw van Houcke deed:
‘Mag ik u beiden nu eens precies uitleggen hoe het is... Kijk, u moet
goed begrijpen dat er van: neerzien, niet vertrouwen, iemand in een hoek
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

schuiven en al die andere veronderstellingen meer, geen sprake is. Ik
ben u onuitsprekelijk dankbaar voor wat u voor de mijnen gedaan hebt.
Maar de zaak zit zóó. Ik wil leven, en Mark ook, zooals we denken dat
God dit van ons vraagt. Ons huishouden richten we op die wijze in, de
opvoeding van onze kinderen wordt op die leest geschoeid. Nu is er een
tijd onder de christenen geweest, dat we ons blind hebben gestaard op
de leuze: Elk terrein voor Christus veroveren. We moeten ons niet
terugtrekken uit de wereld, maar we blijven er midden in; daar planten
we onze vlag, daar strijden we om de banier. De anderen lieten ons stil
onzen gang gaan, ze duldden ons, zoolang we ons aansloten aan de
manieren die ze zelf voor de beste hielden. Dat hebben wij ook gedaan,
en wat is nu de uitkomst geweest? We zijn allen te zwak gebleken, om
aan onze principes, onze allerheiligste overtuigingen, aan de geboden
van God, trouw te blijven. Nu moeten we terug, we moeten herwinnen
wat we verloren hebben’.
Als ik nu met enkele woorden dien aan te geven wat ik goed vind in dit boek, dan
noem ik in de eerste plaats de figuur van deze Simsha. In deze vrouw, die wel van
geduld en van zachtheid in oordeel weten wil maar niet van transigeeren, heeft zich
de schrijfster geheel en al ingeleefd, en zoo zij al hier en daar dreigt de
‘spreektrompet’ van mevr. v. Hoogstraten te worden (zooals in het hoofdstuk De
moderne Kruisvaart, waarin de schrijfster het zich te gemakkelijk maakt), Simsha
heeft voor ons gestalte genoeg gekregen om in haar een levend mensch te blijven
zien. Dat zij op den duur eerbied weet af te dwingen ook aan de zoo geheel anders
denkende zelfstandige Rudi en het echtpaar van Houcke verwondert ons niet. Want
zij heeft een overtuiging en leeft volgens die overtuiging. Of wij deze overtuiging
deelen kunnen is natuurlijk een heel andere vraag, die hier overigens buiten
bespreking mag blijven.
Ook de figuurtjes der kinderen zijn goed: de levendige Elisabeth, de droomerige
Daan (die alleen uit zijn slof schiet als hij zijn oudste zuster eens op haar plaats
denkt te kunnen zetten), het nog kinderlijke jongste meisje. Aardig is de passage
waarin de kinderen achtereenvolgens om geld komen vragen bij hun vader voor
een welkomstcadeautje voor moeder.
Eerst komt Daan.
‘Zoudt u me wat geld kunnen voorschieten, vader?’
‘Ik zou het je ook kunnen geven, Daan!’
‘Ik zou het liever te leen hebben, vader’.
‘Ach kom, vent, wees toch niet altijd zoo vreeselijk sikkeneurig! Op jouw
leeftijd nam ik van alles aan van mijn vader, ik sprak niet van leenen, of
voorschieten, ik pakte maar aan, als ik wat kreeg’.
Daan antwoordde niet.
Een ellendige manier toch van dien jongen, dat zwijgen, dacht Mark van
Werve.
‘Waar wou je geld voor hebben?’
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

188
‘Ik wou iets voor moeder koopen’. - Hij bloosde als een meisje.
‘Best vent, ik geef je hierbij 2 rijksdaalders’.
‘Maar als ik iets geef, moet het toch echt van me zelf zijn’.
‘Natuurlijk, deze zijn nu echt van je zelf. Zeur niet langer en strijk ze op,
ik heb geen tijd voor besprekingen’.
Langzaam, aarzelend, pakten de fijne vingers de geldstukken aan, en
toen, heel zacht, werd de deur gesloten.
Heelemaal geen echte jongen, dacht zijn vader.
Daan liet de rijksdaalders in zijn zak klinken.
Fijn, dat moeder thuiskomt! zong het in zijn binnenste - fijn, fijn!
‘Paps’ - gilde het een half uur later voor zijn raam, - ‘toe, paps, 't is al zoo
laat!’ Elisabeth stond in den tuin. ‘Geef me eens even wat geld, om iets
voor moeder te koopen’.
‘Heb je niets gespaard van je weekgeld? Geven moet toch iets echt van
je zelf zijn?’ Zonder er over na te denken, gebruikte hij dezelfde woorden
van zijn zoon, welke hem even tevoren zoo geërgerd hadden!
‘Alles is op, paps, alles is altijd op, 't is gewoon verschrikkelijk! Ik heb
zooveel noodig, en alles is zoo duur’.
‘Daar dan’. Hij reikte haar een paar gulden toe.
‘Steek je lieve snuitje nog even wat verder uit je kooi’, gilde ze, ‘dan krijg
je een klapzoen’.
‘Ik kan niet zeggen, dat je woordenkeus er op vooruitgaat, noch de eerbied
voor je vader’.
‘Paps, je weet, ik ben gloeiend trotsch op je, - verder verafgood ik je
schattige gezicht en vind je een engel; - brom nu niet en zoen me’.
‘Wat zal moeder zeggen van die manier van spreken? Ik denk ....’
‘Ach, denk niet paps, denken maakt iedereen mistroostig. Dag lieve snoes,
tot vanmiddag op het feest! Ik ga moeder halen in een auto met de
kinderen en veel bloemen en we zullen zeggen, dat je hart er bij is, maar
je hachje in de gerechtszaal’.
Met een bedenkelijk gezicht keek Mark van Werve zijn oudste dochter
na.
‘Vader!’ - heel hoog van toon galmde het van boven door het huis, - ‘vader!
toe, leg wat geld op de console in de gang’.
't Was de stem van zusje.
‘Ze gaan allemaal koopen’, - riep het stemmetje aan de trap, - ‘allemaal,
wat voor moeder, en ze hebben u om geld gevraagd. Mag ik ook wat?’
Mark van Werve wachtte tot zijn jongste dochter gekleed voor school
kwam binnenstormen. Achter haar aan, vuurrood van inspanning, kwam
de oude Zwitsersche mademoiselle, voor wie het elken morgen een
krachttoer was, om de kinderen op tijd naar de school te krijgen.
‘Zusje heeft nog veel geld in haar beursje. Ik vind niet, dat Monsieur haar
er wat bij behoeft te geven, u hebt haar eergisteren nog geld gegeven’.
‘Hé, Sellie, wat flauw van u! - u zegt altijd dat ik niet klikken mag, nu doet
u het zelf!’
‘Vind je niet, zusje, dat, als je iets aan je moeder wilt geven, het echt iets
van je zelf moet zijn?’
Zusje keek haar vader aan en trok een pruilmondje.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

‘Ik geef veel liever iets van u, vader, heusch! Het andere geld zou ik zoo
graag bewaren om goudvisschen te koopen, u hebt het mij daarvoor
gegeven’.
‘Kom zusje, je moet gaan’.
‘Hier dan, kindje! Wat ga je koopen?’ ....
‘Daan heeft vanmorgen verteld dat hij een cactusplantje gaat koopen
omdat moeder daar zooveel van hield. Ik weet niet meer waar moeder
van hield, weet vader het?’ De vader keek peinzend naar het portret op
zijn schrijftafel.
Even filmde van alles hem voorbij: .... momenten, toen het in huis nog
zoo heel bijzonder was. Simsha stralend van gezondheid, het huis, heel
anders dan nu, bevatte lang niet zulke mooie meubels, maar had iets
heel aparts, net zooals Simsha zelf was .... anders dan anderen.
‘Moeder houdt van een groote, roode geranium op de vensterbank’, zei
hij langzaam.
Het kind vloog als een pijl uit den boog weg, het geld in haar handje
klemmende, - terwijl ze joelde: - - ‘een geranium voor moeder en een
geranium voor vader, en ik mag het zelf gaan koopen!’
Mark van Werve zuchtte diep. - Welk een vreemde dag zou het worden,
en niemand, die er iets aan zou kunnen doen!
Kennen wij hiermede de kinderen, wij kennen tevens iets van Mark, den wat zwakken,
weifelenden man en vader. Zijn figuur blijft wat in de schaduw naast die van Simsha
en Rudi, maar dat was ook de bedoeling der schrijfster.
Over het algemeen is het eerste gedeelte van den roman verreweg het best: de
beschrijving van het vroolijk doch wat slordig levende gezin, zooals Simsha het vindt
bij haar terugkomst.
En nu is het wel een teleurstelling, dat de schrijfster het boek niet op deze hoogte
heeft kunnen houden. Na het tochtje van Mr. Shipton, den Amerikaanschen gast,
met Elisabeth naar de oud-hollandsche zuiderzeestadjes (ook in dat hoofdstuk
vinden wij mevr. v. Hoogstraten nog op haar best) gaat nagenoeg alles mis. Het is
het gewone verschijnsel bij die auteurs, die het ‘peerdrupsje’ niet belangrijk genoeg
achten en met alle geweld over ‘God’ willen praten. Zij kijken niet zóó lang en zóó
aandachtig naar het peerdrupsje tot zij er het goddelijk wonder aan zien gebeuren,
maar zij brengen God, dat wil dan zeggen: hunne opvattingen over God, naar het
peerdrupsje toe en constateeren dan dat zoo'n drupsje naast Gods heerlijkheid toch
maar 'n armzalig dingetje is. En ja, nú wordt het inderdaad moeilijk dit armzalige
ding te maken tot iets dat van God vervuld zoude zijn. Men voelt: hier komt het
Wonder niet meer bij te pas, doch alleen tooverij. Dus hokuspokus: Elisabeth ziet
op een autotocht met lichtzinnige jongelui naar Laren haar aanstaande
verongelukken, waardoor een algeheele geestelijke omkeering bij haar plaats vindt,
en wij zien op de laatste bladzijden het vlinderig wezentje van voorheen als ijverig
lid van Maatschappelijk Werk met dekens sjouwen over het Rokin; Mr. Rudi, wie de
dagelijksche strijd naast Mark eindelijk te zwaar wordt, vlucht naar de bergen en
komt om op een ski-tocht, echter niet dan na het Boekje van Simsha te hebben
liefgekregen, haar gegeven door een Zwitsersch predikant; de spotachtige bankier
van Houcke, die nooit een kerk bezocht, houdt Simsha's kind ten doop, zijn petekind,
het pand der in God hervonden liefde van Simsha en Mark; en Mr. Shipton seint
van uit Amerika: ‘Three cheers!’, ongetwijfeld zijn eerste onverstandige daad, als
men althans het voorbarig huwelijksaanzoek, dat hij indertijd aan Simsha deed, niet
mederekent.
Mevrouw van Hoogstraten heeft dit alles zeker goed be-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

189
doeld. En wij zouden zelfs niet graag beweren dat deze gang van zaken in het leven
onmogelijk is. Er zijn Rudi's die in den nood hunner eenzaamheid kerken binnen
loopen en bekeerd worden; Elisabeths die in het aangezicht van den dood innerlijk
veranderd worden. Er zijn vele boekjes in Nijkerk verschenen die dit treffend pogen
te illustreeren. Maar wij hadden reden te verwachten, dat deze schrijfster dergelijke
geforceerdheden zou trachten te vermijden. Nietwaar, wij hebben haar kreet gehoord:
de moderne wereld, het moderne christelijke gezin, is in nood! Wat doen
daartegenover een paar tuimelende automobieletjes, een dominee die een geplaagde
ziel een bijbeltje geeft, en de kinderloosheid van een weekhartigen ouden bankier?
De schrijfster had haar taak breeder, universeeler moeten opvatten. Maar dan ware
die taak vermoedelijk verre boven hare krachten gegaan. En 't blijft voor mij de
vraag, of zij óók niet gaan zou boven de krachten van een christendom naar Simsha's
ideaal: dat wel nederig wil zijn en meent te zijn, maar hoogmoedig ‘eigen terrein’
afbakent met hetzelfde centimetertje waarmede het de rokken zijner vrouwelijke
aanhangsters afmeet.
Laat ons intusschen niet ondankbaar zijn en ten slotte onze erkenning betuigen
voor hetgeen deze schrijfster ons gaf. ‘Gouden Ketens’ is een boek, dat ons aan 't
denken brengt, ons misschien niet overtuigt (tenzij wij al van te voren overtuigd zijn),
doch althans doet vertoeven in een kring van denkbeelden die groote problemen
raken. En dat ons enkele figuren en tooneelen voor oogen stelt, die, uit de
verbeelding geschapen, daardoor een levende werking oefenen, welke het boek
als geheel, helaas, mist.
GERARD VAN ECKEREN
Met het oog op een ev. herdruk mogen de schrijfster de volgende taal- en
stijlonnauwkeurigheden onder de aandacht worden gebracht:
Blz. 7: ‘groffen’ lees: ‘groven’.
Blz. 8, 3e zin: 3 maal 't woordje ‘was’.
Blz. 27: haar dat het fijne kopje prachtig ‘omlijstte’. Banaal. - Ze bezat zeer
hoogstaande principes en stond moreel hoog.
Blz. 173: ‘dingen waaraan je moet verhinderen gestaltenis aan te nemen’.
Blz. 178: ‘eenige eerzame oude weduwen; die vormden nu den donkeren
achtergrond, waar al de kleurige toiletten tegen afstaken. Tevens (?) bezetten
zij de eerste rijen stoelen’. Zij zaten dus op twee plaatsen tegelijk??
Op dezelfde bladzij gebruikt Simsha dit winkeliers-germanisme: ‘verdwijnt al
mijn voorradige vrijmoedigheid’.
Blz. 179: ‘toen mevr. Sixtra naar voren trad kon je een speld hooren vallen’.
Banaal.
Blz. 197: ‘dat ik geëindigd ben, veel over alles na te denken’. Moet zijn: met
veel over alles etc. Eveneens blz. 212: ‘heb me sinds jaren beziggehouden
scherp de psychologie te bestudeeren’, leze men: bezig gehouden met scherp
etc. Ook missen wij op een twintigtal plaatsen in dit boek het woordje om,
waar dit behoort te staan (voorbeeld: gelegenheid om iets te doen).
Blz. 201: ‘als we niet door het door maken (!) van dezelfde ziekte’ ...
Blz. 211: ‘begon men den jazzband te spelen’?
Blz. 228, 3e regel v.o.: ‘o mijn God, vertoef niet!’ Beter m.i.: ‘toef niet’. (draal
niet).
Blz. 251: ‘gewelf, waar de orgeltonen doorheen (?) zongen en de klanken
weerkaatsten van pilaar tot pilaar’(?)
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Blz. 263 zegt Simsha tegen Mark: ‘vanavond verschrikt mij de gedachte, dat
in mijn onderbewustzijn jaloerschheid troonde’. Rhethoriek. Zal Simsha ook
wel niet gezegd hebben.
Blz. 282: Je ‘stept’ en danst. Actueeler: Je ‘foxtrott’ etc.
Robert de Flers 1874-1927 †
ROBERT Pellevé de La Motte-Ango, markies de Flers, was een der laatste
vertegenwoordigers van de Boulevard, over wie Duvernois onlangs zulk een aardig
boekje heeft geschreven.
Hij debuteerde met enkele romans, welke thans vergeten zijn. Ten onrechte. Want
zijn persoonlijkheid en schrijversgaven werden hierin duidelijker uitgesproken dan
in zijn, altijd in collaboratie geschreven, tooneelwerken.
Zijn eerste werk van beteekenis was ‘Ilsée, princesse de Tripoli’, in beperkte
oplage met lithografiiën van Mucha versierd, verschenen bij Piazza (1897). Het is
dit boek, een bibliofiele rariteit, dat de Fransche ministers, toen zij verleden maand
het jaarfeest van het ministerie aan een maaltijd vierden, met een speech van Louis
Barthou aan hun voorzitter, Poincaré, aanboden. Een ander verhaal van zijn hand
is: ‘La Courtisane Taïa et son Singe vert’ opgedragen aan Anatole France.
Zijn grootsten roem echter verwierf hij in het theater. Wie kent niet althans de
titels van zoovele tintelend geestige stukken als: Monsieur de La Palisse, Les
Sentiers de la Vestue, Miquette et sa Mère, L'Ane de Buridan, La Belle Avonture,
Monsieur Brettonneau, Le Roi, Le Bois sacré, l' Habit vert, Le Retour, Les Vignes
du Seigneur, Les Nouveaux Messieurs et Le Docteur Miracle. Geschreven in
samenwerking met Gaston Aman de Caillavet, Etienne Rey of Francis de Croisset
(Wiener).
Zijn belangrijkste werk: ‘Les Nouveaux Messieurs’ werd ook hier met veel succes
opgevoerd door het Hofstadtooneel met de heer en mevrouw van der Lugt Melsert
en dr. Willem Royaards in de drie hoofdrollen.
Van de tallooze artikelen bij zijn verscheiden verschenen geeft dat van Lucien
Dubech natuurlijk de juiste waardeering en plaatsbepaling:
‘Il est curieux de constater que ce théâtre est composé un peu à la manière de
la comédie italienne: c'est un scenario où chaque scène, nouée d'un fil lâche,
amène un personnage qui fait trois petits tours et s'en va. Et c'est là qu'on peut
saisir le secret de Robert de Flers: il fait penser, mutatis mutandis, à quelque
amateur du XVIII siècle écrivant pour le théâtre de la Foire. Tout s'explique ainsi,
la part prépondérante de l'acteur, ces idées de scènes, aussitôt esquivées, et cette
méfiance aristocratique à l'égard de dons qui valaient mieux, peutêtre, que l'usage
qu'on en faisait. Il semble bien que Robert de Flers ait été de ceux qui sont supérieurs
à leur oeuvre; on caresse cette idée quand on songe non seulement aux dons
prodigués avec tant de noblesse, mais aussi aux articles où l' heureux auteur traitait
quelque sujet sérieux, par exemple la série qu'il avait rapportée de Roumanie. Ou
encore aux pièces de sa dernière veine, où parfois il esquissait avec nonchalance
quelque haut dessein. On ne saurait oublier qu'il fut presque seul à tenter deux fois,
dans le Retour et dans les Nouveaux Messieurs, la grande comédie des
moeurs de l'après-guerre. Son dernier ouvrage: Le Docteur Miracle apportait
un dernier signe: cet auteur toujours applaudi, qui avait un genre à lui, où son
triomphe était sûr, se
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

190
lançait dans la voie ouverte par de plus jeunes, qui transpose à la scène la fantaisie
chargée de sens du conte philosophique’.
De Flers was directeur littéraire van de Figaro en schreef daarin hartelijk gestelde
tooneelbeoordeelingen. Hij was bovendien een hulpvaardig, eenvoudig en nobel
man.
Herinneringen van tooneelsterren
HET is tegenwoordig vrijwel mode dat de beroemdheden van de planken hun
levensherinneringen te boek stellen of ... laten stellen. Zoo vond de 23-jarige
Joséphine Baker Marcel Sauvage bereid om haar ‘mémoires’ te redigeeren, en hij
deed dit met elegance en geest. De heer Pierre Lazareff is bezig hetzelfde werkje
voor Mistinguett in orde te maken. Door de persoonlijkheid van den hoofdpersoon
zijn de mémoires van Maurice Chevallier, wiens ongeëvenaarde populariteit al lange
jaren standhoudt, opgesteld door André Rivollet
MAURICE CHEVALLIER en YVONNE VALLÉE
onder den titel: ‘De Mémilmontaut au Casino de Paris’, zeker wel het meest gezochte
van alle boeken in dit nieuwe genre.
Caroline Otéro, ééns La Belle Otéro, gaf haar herinneringen in twee compacte
deelen. Eve Lavallière schreef in ‘Le Théâtre à Dieu’ de geschiedenis van haar
tooneelglorie en haar kloosterrust.
Men mag de mémoires van de buitengewoon intelligente tragédienne M me Moreno
(Mevr. Marcel Schwob) niet vergeten, en evenmin het bloeiende, levendige boek
van Yvette Guilbert: ‘La Chanson de ma Vie’.
Polemiek
Onwaarachtige Zinsverdraaiïng
HET Juni-nummer van ‘de Nije Mienskip’, Friesch tijdschrift, bevat een uitval van
den heer Kalma, leider der z.g. Jong-Friesche beweging, tegen mijn artikel over
‘een nieuw Friesch tijdschrift’ in het Maart-nummer van ‘den Gulden Winckel’. De
heer Kalma schijnt n.l. den indruk te hebben gekregen, dat ik geprobeerd heb het
Hollandsche publiek voorlichting te geven inzake het Friesche leven en de
Jong-Friesche beweging. Hiervan gaat hij uit en wil vervolgens op grond van drie
‘stellingen’, waarin hij mijn beweringen heeft samengevat, aantoonen dat die
voorlichting er naast is. Nu is het vooreerst al een grondige vergissing mijn artikel
geheel en al te willen aanzien als ‘voorlichting’. Aangaande het verschijnen van ‘de
Holder’ kan men zeggen, dat ik heb willen inlichten; maar dat ik daarnevens mij
veroorloofd heb iets te uiten van mijn lang overwogen meeningen en ideeën over
verschillende Friesche aangelegenheden, was volstrekt niet als objectieve
voorlichting bedoeld. Zooiets is toch, hoop ik, sedert Kalma's optreden niet onmogelijk
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

of verboden? Of kunnen er geen nieuwe denkbeelden geopperd worden en mag
alleen voorgelicht worden over ‘de beweging’, waarvan Kalma c.s. de
vertegenwoordigers zijn, en moet dus die beweging als historie worden beschouwd,
of in ieder geval als iets waar ik mij buiten heb te houden, anders dan wanneer het
reportagediensten zou betreffen? - Ik schreef geen historie; dan mag men objectiviteit
eischen; ik verrichtte geen reportagedienst; dan mag men zakelijkheid verlangen;
maar ik kwam met eigen meeningen en inzichten, en dit is geen voorlichting en dus
ook geen ‘vreemde voorlichting’.
De schrijver komt dan op grond van zijn drie stellingen tot het korte en bondige
oordeel: ‘kapitale onzin’. Op het eerste gezicht schrok ik werkelijk, en erkende: hij
heeft met feillooze logica mijn betoog precies in het hart getroffen - maar toen ik
mijn eigen artikel er nog eens op nakeek ontdekte ik onmiddellijk, dat Kalma's drie
formules niet van mij zijn, maar een fabricatie van hemzelf. Had
ik gezegd hetgeen Kalma zijn publiek dienaangaande meedeelt, dan zou zijn oordeel
juist zijn, maar nu moet zijn opzet om mij bevoegdheid te ontzeggen, volkomen
falend heeten. De lezer oordeele.
Ten eerste zou ik beweerd hebben, dat de Friezen in hun hart niets voor Nederland
voelen en even gaarne zouden behooren tot een soort Pan-Germaansch
Rijksverband. Wanneer ik gezegd heb dat de Friezen in 't algemeen weinig
voor het ‘Hollandsch regiem’ voelen, is dat niet precies hetzelfde als hetgeen de
schrijver ervan maakt. Bovendien verneem ik met verbazing (van Kalma!) dat dit
(zijn formule n.l.) totaal onjuist is en de dingen op zijn kop zet. Dus het tegengestelde
is waar, en de Friezen voelen veel voor Nederland? Een merkwaardige uitspraak -
van Kalma!
Verder heb ik gezegd dat de Friezen evenveel zouden kunnen gevoelen voor een
Germaansche Gemeenschap, een veronderstelling dus, uitgesproken ten opzichte
van eventueel zich te wijzigen omstandigheden (voordat deze zich
gewijzigd hebben kan toch niemand de al- of niet-juistheid hiervan vaststellen), een
veronderstelling die, ik geef het toe, vrij overbodig schijnt; maar toch is het nog zoo
zeker niet dat de staatkundige structuur van dit deel van West-Europa voor immer
en eeuwig vast en onveranderlijk is. Ik wijs dan verder naar aanleiding van deze
veronderstelling naar een mogelijkheid in de toekomst van Friesland, en desnoods
kan men zeggen, dat ik in deze richting propageer. Maar in geen geval heb ik,
hetgeen de heer Kalma mij aanwrijft, een bepaalde strekking van dien aard,
levende in de Friesche wereld, geconstateerd. Dat zou immers onmogelijk
zijn! Op grond van dergelijke zinsverdraaiïngen kan men iemand nog al gemakkelijk
signaleeren als onbevoegde.
In het tweede punt word ik op zoo jammerlijke wijze geciteerd, dat ik niet zonder
onwil mij tegen dergelijke onwaardige schrijversmanieren ga verdedigen. De heer
Kalma laat mij beweren: dat er veel over een Friesche cultuur gekakeld wordt
(georakeld moet dit wezen; in mijn artikel stond hier een potsierlijke drukfout)
maar dat de drijfkracht van de beweging deze is, dat Friesland boven moet en de
Friezen alles beter kunnen dan alle anderen. Ten eerste merk ik op, dat het
herhaaldelijk
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

191
vereenzelvigen van het Friesche leven met ‘de beweging’ hinderlijk en onjuist is. Ik
heb, in het algemeen over de ontplooiïng tot grootheid van bestaan der rassen en
volken van de historie sprekende, gepoogd, een definitie te formuleeren van het
wezen van dit verschijnsel. En ik vraag: is deze definitie, dit ‘axioma’ (natuurlijk niet
bewust alzoo geformuleerd) onjuist, toegepast bijv. op het grandiooze optreden der
Romeinen, der Spanjaarden, der Hollanders, der Britten, der Duitschers? De ‘hoogste
geesteswerkzaamheid van een ras’ is op deze basis geprojecteerd. Wij leven om
een stormloop naar het groote te volbrengen. Ik sprak dus uit, dat een groote
Germaansche orde van stammen (waarvan de Friezen er een zijn en evenzeer
wellicht de Hollanders) slechts van dezen geest doordrongen een nieuwe
cultuurformatie zouden kunnen projecteeren. De groote ideeën gelijken vaak leugen,
maar zij moeten tot waarheid gemaakt worden. De geweldige
formule (dogma, leus) van een Jeanne d'Arc: ‘God heeft mij opgedragen de
Engelschen uit Frankrijk te verdrijven en den dauphin tot koning der Franschen te
kronen’ werd in het begin voor leugen aangezien. Zoo ook de leus van Mohamed:
‘Allah is groot en Mohamed is zijn profeet’. Maar de groote kracht van den
menschengeest maakt zijn eigen waarheden. Twijfel en wantrouwen brengen dood
en machteloosheid, maar ‘geloof overwint alles’.
De derde opmerking van mij, dat ik geloofde in ‘de Holder’ eenige verwantschap
met De Stem te kunnen bespeuren (Kalma maakt ervan: ‘dat De Holder in Friesland
veel heeft van De Stem in Holland’) wordt ook uitgemaakt voor kapitalen onzin,
want, zegt de schrijver, ‘er kan geen grooter verschil zijn dan tusschen “de Stem”,
een idealistisch tijdschrift met een uitgesproken eigen cachet(?) en “de Holder”, die
niets anders zijn wil dan een verzameling van bijdragen’. Ik behoef niet anders te
doen dan naar het prospectus van ‘De Stem’ te verwijzen en er aan te herinneren,
dat de Redactie van ‘de Stem’ herhaaldelijk heeft uitgesproken zich tot geen richting
te bekennen en heeft geprotesteerd, wanneer men ‘de Stem’ als het orgaan van
een bepaalde richting bestempelde, om te kunnen constateeren, dat Kalma hier
een blunder maakt, die zijn eigen oppervlakkige kennis van dit tijdschrift
demonstreert. Daarom bestaat er natuurlijk wel een cachet, een sfeer, een
voorkomen, en dit trachtte ik te definieeren, en als ik iets dergelijks meende op te
merken bij ‘de Holder’ (en natuurlijk is tenslotte geen enkel tijdschrift een
karakterlooze en voorkeurlooze ‘verzameling van bijdragen’, ook ‘de Holder’ niet,
al heeft nu dit tijdschrift, om onbekende redenen, geen ‘program’ opgesteld, wat
misschien een vergissing is geweest), wanneer ik dus zoo een geestelijke houding
achter de Holder meende te bespeuren, dan heeft, het spreekt vanzelf, een ander
criticus het recht er een andere meening op na te houden, maar het moet toch
bevreemding wekken, dat daarom de tegenovergestelde opinie grofweg ‘kapitale
onzin’ wordt geheeten.
De ontboezeming over ‘de Holder’ was geschreven onder den indruk van het
hoogtepunt dat het tijdschrift, in ik meen de Juni-Juli-nrs. van den vorigen zomer,
bereikte, hetgeen mij enthousiast stemde en met verwachtingen voor de toekomst
vervulde. Helaas is er daarna een inzinking gevolgd, die deze verwachtingen
voorloopig teleurstelde. Wat er thans in verschijnt, zou ik, op enkele uitzonderingen
na, niet van voldoende belang achten, om er een grooter publiek mede in kennis te
brengen.
Schrijvers korte driedeelige samenvatting van mijn betoog is dus een
onwaarachtige en onwaardige verdraaiïng van hetgeen ik gezegd heb, en daarmee
vervalt zijn conclusie, die een beschuldiging van onbevoegdheid inhield. Een
dergelijke beschuldiging kon ik niet onweerlegd laten, en ook de Redactie van ‘Den
Gulden Winckel’ kan niet zonder protest gedoogen, dat hetgeen onder haar sanctie
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

in het tijdschrift wordt gepubliceerd, wordt geheeten te zijn van een terzake
onbevoegden medewerker.
S.V.D. WERF
Uit de tijdschriften
De Gids
Dezer dagen logeerde ik in een klein dorpshotel ergens in 't buitenland. De bediening
liet er veel te wenschen; als de gasten 's middags om één uur, het officieel
vastgestelde, aan tafel kwamen gebeurde het vrij geregeld, dat zij tot half twee,
twee uur wachten moesten eer ze iets kregen. En als dan eindelijk het smachtend
verbeide werd opgedischt bleek het vaak van dien aard, dat men liever met honger
van tafel opstond dan zich aan de spijzen te wagen. 's Avonds, met het souper, was
het niet anders. Ik verbleef in dat hotel verscheidene dagen, want de natuur was
heerlijk in die streek en het eenige andere hotel was vol. Zoo vond ik mij met mijn
vrouw in de gelegenheid om een eigenaardige ervaring op te doen. Hoewel het eten
dag aan dag slecht en te laat was maakten de vele gasten (meest hollanders) nooit
eenige aanmerking, gaven zij zelfs nooit het geringste teeken van misnoegen of
ongeduld. Als gedweeë lammeren wachtten zij, kwartieren aaneen, en kauwden
voor hun goed geld wat niet te kauwen viel. Bij die gelegenheid heb ik de
leidzaamheid van het menschdom leeren ‘bewonderen’; onder zekere
omstandigheden laat het alles met zich doen.
Journalisten, critici doen dezelfde ervaring op. De toenmalige hoofdredacteur van
het Nieuws van den Dag Dr. Easton verzekerde het mij eens persoonlijk: een blunder
in de courant lokt zelden èèn briefkaart uit; men kan het publiek letterlijk alles te
slikken geven, - er wordt geslikt, gedwee, zonder verzet.
Voor een criticus is een dergelijke mentaliteit van de massa een groot gevaar. Hij
moet wel zoo zoetjes aan het gevoel krijgen van een dominee in de kerk, waar men
ook nooit wat terug zegt. Hij ontvangt den indruk als zou hij alleen het weten, en hij
begint het langzamerhand te gelooven ook. Het is dan ook geen wonder, dat veler
critiek zulk een bijsmaakje krijgt van verwatenheid. Dat bijsmaakje proef ik zeer
sterk in de boekbeschouwingen, welke de dichter M. Nijhoff den laatsten tijd in De
Gids publiceert. Wij kennen Nijhoff als een scherp vernuft, een helderen geest; zijn
kronieken in het Nieuws v.d. Dag zijn nog niet vergeten.
Maar sedert Nijhoff redacteur is geworden van ons deftigste orgaan is hij
veranderd. Hij is zich op een voetstuk gaan plaatsen; van af den grijzen sokkel van
De Gids decreteert hij: ik weet het, en ik, Nijhoff, weet het alléén. Zooals ik al zeide:
er is weinig gevaar dat de lezers hem zullen tegenspreken; ze spreken nooit eenigen
criticus tegen, wat hij ook bewere. Nijhoff kan dus veilig schrijven, gelijk hij in het
Augustus-nr. van De Gids doet:
‘Ik heb “De zondaar” gelezen en verzeker u dat het een prul is. Het is
waardeloos als gegeven, als verhaal, als karakterteekening, als burgerlijke
milieu-beschrijving, als Nederlandsche taal, als weergave van gedachten
en gesprekken, als document, als literatuur, als alles wat men wil, zelfs
als pornographie... Ik voor mij houd alleen van vroolijke pornographie
zooals men die in sommige werken van Anatole France, Pierre Louys of
bijvoorbeeld in de gedenkschriften van Casanova tegenkomt. Maar wat
mejuffrouw Smeding op de talrijke bladzijden van haar boek aanbiedt is
niet anders dan hetgeen studenten vuilbekkerij noemen’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

192
En hij kan veilig die critici, welke principieele bezwaren inbrachten tegen de
beschouwingswijze van Henri Borel, met een sneer karakteriseeren als waarschijnlijk
tweederangsartiesten die zichzelf graag ‘triomfantelijk in discrediet brengen om één
oogenblik hun jeugdideaal in zich zelf verwezenlijkt te voelen’, menschen van wie
het zielig is te bedenken, dat zij ‘met vreugde een boek als dat van Alie Smeding
begroeten, om één minuut van Deyssel te zijn’.
Nu weet ik niet, of er werkelijk critici geweest zijn, die Alie Smedings boek ‘met
vreugde’ hebben begroet. Hopman, in de N.R.C. een der eersten die Mej. Smedings
werk au sérieux namen, en die zijn beschouwing deed voorafgaan door een artikel
over Kunst en Moraal, deed het zeker niet; D.G.W. deed het evenmin. - Van de
critici, die de betrekkelijke waarde van De Zondaar erkenden, doch gemotiveerde
ernstige bedenkingen in het midden brachten kan de heer Nijhoff zich met zijn sneer
in geen geval afmaken. Dat de heer Nijhoff het tòch doet is niet onze schuld. Met
iemand die eenvoudig ‘verzekert’, en dan verder gaat, valt niet te praten. Wat
baat het bv. om iemand die verzekert, dat De Zondaar ‘als weergave van
gesprekken’ een prul is, te herinneren aan het gesprek tusschen den leeraar en het
verliefde schoolmeisje op de private les; wat baat het den fel-juisten dialoog van die
passage te citeeren? De heer Nijhoff verzekert: het is prullig. Wat baat het ons,
als proeve van goede ‘karakterteekening’ te wijzen op de boerenfamilie in de hoeve,
op het simpele moedervrouwtje, op de schrille figuur vol sterielen hartstocht van de
ouder wordende vrouw: Jans, - de heer Nijhoff verzekert ons, dat die
karakterteekening prullig is. - Zouden wij hem ter verantwoording roepen, dat hij,
evenals de eerste de beste adjunct van de zede-politie, botweg enkele bladzijden
uit een boek, dat toch altijd min of meer een organisch geheel is, scheurt en die
beschouwt als vormden ze een zelfstandig geheel? De heer Nijhoff verzekert,
dat hij daartoe het recht heeft, want die bladzijden zijn ‘vuilbekkerij’, ‘pornographie’,
en pornographie, mits van vroolijken aard, reserveert hij liefst voor zich en zijn
vrienden.
Neen, deze schotel dien Nijhoff ons opdischt is verre van smakelijk, en wij doen
nu eens niet als de gasten van ons hotelletje. Wij bellen en laten het onfrissche
kostje naar de keuken terugbrengen.
Doch gelukkig is er een nagerecht. In de tweede helft van zijn critiek slaat Nijhoff
een toon aan, die dadelijk veel dieper doorklinkt. Aha! nu komen wij waar wij wezen
moeten.
‘Er is sedert de Grieken een geheim in alle kunst, een geheim dat het publiek beseft,
dat iedere kunstenaar van beteekenis kent, maar dat juist alleen den
tweederangsartiest ontgaat. Hij is de eenige die niet weet wat kunst is. Wij allemaal
weten het. Maar hij, gehandicapt door zijn halven aanleg, tracht het natuurlijke dat
hem pijnlijk ontbreekt aan te vullen met dogma's, en schat deze dogma's hooger
dan wat hij vanzelf had, want ze zijn zijn eenige schepping. Terwijl het groote publiek
en de groote schrijver beiden evenzeer vermoeden, dat de schrijver niet alléén
schrijft; dat, om een uitdrukking van een vriend van me te gebruiken, er “een ander
is, die de pen vasthoudt”; dat het geschrevene bijna zichzelf schrijft; - legt de
tweederangs-artiest den nadruk op het zelfschepperschap van den schrijver. Terwijl
alle kunst een materieel scheppingswonder is, blijft zijn schepping immaterieel. Hij
gunt de materie om zoo te zeggen geen plaats, hij laat haar niet aan het woord
komen. Ieder die voelt hoe in een boek als “De zondaar” onze taal misbruikt en
vermorzeld ligt onder de drukkende expressiebehoefte van de schrijfster, weet wat
ik bedoel.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Wij allemaal bevroeden het scheppingsaandeel van de materie in de kunst. Wij
beseffen dat Michel Angelo èn het marmer prins David en ook de Slaven maakten.
Dat het marmer onmisbaar was ook bij de onedele Slaven, en zedelijk gesproken
misschien onmisbaarder dan bij den edelen prins, die ook in het hout, waaruit men
gewoonlijk crucifixen snijdt, de verhevenheid van in scheppingsvorm gebrachte
materie niet zou ontbeerd hebben. Maar de Smedings en haar bewonderaars
meenen, dat Michel Angelo de Slaven had moeten formeeren uit drek en sintels’.
Nietwaar, met dézen Nijhoff valt te praten. Dat inderdaad onze taal, nog beter: het
gansche gegeven van De Zondaar vermorzeld ligt onder de drukkende
expressiebehoefte van de schrijfster, waardoor zij ieder besef van juiste verhoudingen
moest verliezen, heb ik zelf op mijne wijze in mijn bespreking van het boek trachten
aan te toonen.
Toch raakt Nijhoff ook hier de fijnste en subtielste onderscheidingen te veel met
klompen aan. ‘Wij allemaal’, zegt hij, ‘bevroeden het scheppingsaandeel van de
materie in de kunst’. Maar wàt is de materie in de woordkunst? Het woord, de taal?
Geenszins immers. Het woord is verwijzend, een teeken, abstractie. Het woord op
zich zelf is niets. Het kan hoogstens een zekere klankwaarde hebben, b.v. in een
gedicht (‘De klokken luien luien mij uit’). De materie zou hier zijn: het beeld dat achter
het woord ligt. Maar ten eerste is het beeld al geen materie meer in den zin van het
marmer van Michel Angelo, en ten tweede is dat beeld geen vaststaande grootheid.
Als ik zeg ‘tafel’, ligt er geen bepaald, afgerond beeld achter dat woord; een ‘tafel’
als algemeenheid bestaat niet. Bij ‘tafel’ zal de een, zij het meer of minder vaag,
denken aan een keukentafel, de ander aan de tafel in Grootmoeders salon. Zoo is
er een voortdurende wisseling en vloeiïng in de ‘materie’ die de woordkunstenaar
gebruikt. Het geestelijke en het materieele zijn in zijn kunst zeer nauw verbonden.
Een woord, dat ‘vuil’ kan klinken op straat, waar het geïsoleerd opduikt en plots uw
oor treft, behoeft (let wel: behoeft) niet vuil te klinken in een boek, waar het in geheel
andere associaties voorkomt!
Wat nu verder Michel Angelo en dat marmer betreft, heeft de heer Nijhoff natuurlijk
voor een goed deel gelijk. Toch ... hij is zeker in lang niet op het heitje in Blaricum
geweest? Anders zou hij allicht de lelies gezien en bewonderd hebben, die zijn en
mijn vriend Herman Hana teekent met... roet!
De eerbiedwaardige geschiedenis van het tijdschrift De Gids toont aan, dat dit orgaan
nooit bizonder fortuinlijk was met zijn critiek (o, wij vergeten den tijd van Potgieter
volstrekt niet!). Meesterwerken (om dit nare uitgeversreclamewoord te gebruiken)
werden vaak niet of heel laat besproken (men herinnere zich de klachten te dien
opzichte van Mevr. Bosboom-Toussaint); daarentegen was De Gids de eerste om
zich te stooten aan 't woord ‘syphilis’ in een der boeken van Aletrino.
De Gids moge waken om niet door onbekookte uitvallen de plaats, de, sedert
P.N. van Eyck aan kant werd gezet weliswaar niet zoo heel groote plaats, welke zij
als litterair-critisch orgaan in onze dagen inneemt, te verspelen.
G.v.E.
[Mededeling]
Het adres van den heer J. GRESHOFF is voortaan: Schaerbeek (Brussel), Boulevard
Auguste Reyers 130.
RED. D.G.W.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Autobiografische schets
193
MIJN ‘beroep’? Dat is wel de neteligste vraag die u mij kunt stellen.
Den laatsten tijd studéér ik weer: sinologie. Er ligt eenig verband tusschen mijn
wezen en het Chineesche schriftteeken, zooals dat zich aan den beginneling
voordoet. Aan beiden zit oogenschijnlijk kop noch staart. Een feitelijk uitgesproken
‘karakter’ bezit ik niet. Men noemde mij wel eens ‘het radio apparaat’. Als ik eenigen
tijd met iemand omga, assimileer ik me, ga in zijn toon en stijl en terminologie
spreken: bij mijn talrijke juristen-vrienden in juridische termen, bij doctoren in
medische, bij ‘jongere dichters’ in derzelver meer verheven phraseologie, bij den
gemiddelden burgerman in het volks-idioom. Dat gaat zóó ver, dat ik, aan een kennis
een brief schrijvende, zelfs zijn handschrift onwillekeurig naboots. Men kan dit, in
gunstigen zin, aan een ‘vergevorderd universalisme’ toeschrijven, òf wel het (zooals
een oude vriend het deed) de karakteristiek van ‘een zeer waterigen Waterman’
noemen: Aquarius is n.l. de Lips-sleutel tot mijn horoscoop, een astrologisch ‘merk’,
dat Helena Burgers eens omschreef als ‘de overrijpe vrucht, die er slechts op wacht,
om af te vallen’. Inderdaad voel ik me in hoofdzaak zoodanig, met de daaraan
verbonden loomheid, en dat volgroeide dualisme, dat de dingen tegelijkertijd van
minstens twee kanten ziet en aldus de durf mist om een geprononceerde opinie te
hebben. Alleen wensch ik nog niet ‘af te vallen’. Wat natuurlijk een fout in mijn
idealisme is.
Aan bovenomschreven eigenaardigheid zijn m.i. ook mijn ‘twaalf ambachten’ (en
twaalf maal twaalf ongelukken) te wijten.
Ik begon mijn studies op het Gymnasium, zette ze voort op kostschool, zoo een
knusse maatschappij in het klein, waar ik mijn eerste eigen ‘blad’ stichtte en
redigeerde en reeds lange ingezonden stukken aan het (Haagsche) ‘Vaderland’
zond. Later stichtte ik de min of meer beruchte ‘Kroniek’, naar mondain voorbeeld
van ‘The Sketch’, en verloor daarmee mijn kapitaal; was oorlogs-correspondent van
‘Het Vaderland’; gedurende een zwerftocht in de Tropen redacteur van de
‘Java-Bode’ en ambtenaar bij het hoofdbestuur der Post, Telefonie en Telegrafie te
Weltevreden, leider van het weekblad ‘Comoedia’, redacteur van het maandblad
‘Motor’, directeur van een N.V. tot Exploitatie van Sigaretten Automaten, en twee
jaar aan één stuk redacteur-verslag-gever van ‘De Telegraaf’. Daarover thans niet
meer.
U ziet, dat ik nogal graag over mezelf praat. Dat is bekend, en wordt me natuurlijk
herhaaldelijk verweten, niet het minst door mijn artiesten-vrienden! Uit de hoogte
hunner ‘ivoren torens’ (expressionisme, neo-romantiek e.d.) roepen dezulken mij
vermanend toe: ‘In je “werk” moet je “onpersoonlijk” zijn!’ Ik voel er niets voor. In
een tijd, die alle moreele en artistieke dogma's hooghartig heeft verworpen en zijn
cultuur van meet af aan gaat herbouwen, kan men slechts zuiver practicus of...
auto-biograaf zijn. De rest is, noodwendig, Quatsch. Ontijdige kristallisatie in een àl
te magere sociale oplossing: getuige ‘onze’ teederlijk gekoesterde couveuse-poëzie!
Waar het ‘vak’ (mèt de ‘cultuur’) te eenenmale ontbreekt (en blijkbaar ook niet meer,
of nog niet: gewenscht wordt), stel ik me liever tevreden met mijn laboratoriumarbeid:
het levensexperiment! Van verwaandheid kan men hier bezwaarlijk spreken. Het
ego, dat een Heelal ‘aan zichzelve’ ontdekt, zal wel de laatste zijn, om... ‘verwaand’
te wezen, of, zooals een stevig expressionist me dat eens verweet, zijn nietig zelf
te willen ‘lanceeren’. Zie verder in dit verband, als U wilt, mijn ‘Feestelijke
Ommegang’, ‘bloemlezing uit het leven van een 20ste-eeuwer’. Vier deelen zijn
hiervan, hoewel in zeer onvolkomen toestand, ‘in den handel’; aan het vijfde leg ik
de laatste hand. Dit boek is mijn meest redelooze obsessie. En zoo hoop ik het nog
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

wel eens zóóver te brengen, dat ik de vijf deelen (ruim 1500 pagina's compres) in
aantrekkelijken vorm onder de menschen kan brengen. Verder schreef ik o.m.,
behalve veel bijdragen aan ‘Nieuwe Gids’, ‘Amsterdammer’, ‘Tempel’, ‘Boek en
Kunst’, ‘Spel en Dans’, ‘Vaderland’, ‘Telegraaf’ en ‘Handelsblad’,: ‘De Zegeningen
van ons Fatsoen’ (Uitg. Hollandia-Drukkerij), ‘Idealistisch Dierendom’, een metrische
dierenfabel met illustraties van Henri Verstijnen (Uitg. P.N.v. Kampen & Zoon), ‘Bij
den Duivel te gast’ (idem), enz. Overdadig enthousiaste recensies mocht ik daarop
oogsten, maar geld bracht het me niet op. Integendeel. Mijn leven en
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

194
werken, alles wat ik doe, zeg, zelfs denk en verlang, kost geld. Hopeloos veel geld.
Nu wilt u misschien weten, wat mijn voornaamste ergernissen zijn: drukfouten en
vetvlekken. Dat behoeft geen verder commentaar. Hoever de slavernij aan
eerstgenoemde kan gaan, moge u intusschen hieruit blijken, dat ik in den eersten
Telegraaf-tijd, toen ik nog wel eens een enkele maal een ‘goed’ stuk in die krant
schreef (journalistiek is een levensgevaarlijke narcose voor al wie schrijft!), soms
tot half drie op de nachtredactie omhing ... om maar zèlf mijn drukproeven te kunnen
corrigeeren. Ook dàt sterft natuurlijk uit in zoo'n milieu, en eerst dàn begin je
‘Redaktionsfähig’ te worden.
Mijn liefste bezigheid? Reizen (naast schrijven en studeeren)! Waar ik me het
best ‘op mijn plaats’ voel, waar mijn fantasie en denkvermogen het gemakkelijkst
functioneeren? In een D-trein, vóóruit-rooken-aan het-raam, of in den spijswagen.
Met het rythme van de wielen gaat mijn gedachten-vlucht onmiddellijk een
hartstochtelijken wedloop aan. Het wisselende landschap achter de breede
spiegelruiten, de internationale sfeer van: ruimte, verwachting, gemakkelijke manieren
en verre horizonten, prikkelen mijn fantasie als niets anders.
Waar ik het liefste woon? Parijs leerde ik pas kennen de derde of vierde maal,
dat ik er was: mèt mijn vrouw. Tevoren had ik het blijkbaar, gelijk de vele anderen,
slechts aan den buitenkant getracht te... forceeren. Toen ik er met háár woonde en
we dus een eigen, werkelijk leven hadden, dat zich in het geheel diende te
voegen, sloot de grandiose (schoon zéér ‘ouwerwetsche’) geest van de stad zich
vanzelf voor ons open. Stockholm is mij bijgebleven als uiterst gaaf en koel: een
villapark op donkergroene rotsen aan hemels-blauw water. In Lissabon, met z'n
heupwiegende vruchten-verkoopsters in haar bonte sjawls, z'n palmen en okeren
zeilscheepjes, speelde ik voor het eerst heuschelijk roulette. München vond ik
vervelend van braafheid en bonhomie. Z'n overstelpende musea missen het
tegenwicht van de lokkende ‘zonde’: de spanning, die aan een metropool leven
schenkt. Genève vonden we nog netter en vergeestelijkter dan Holland zèlf, maar
het Lac Léman is een droom. Van Italië genoot ik vooral door de oogen van mijn
vrouw. In 't Oosten bewonderde ik in 't bijzonder Singapore, waar ik langen tijd (in
groote armoede: de beste gids tot aller steden verborgenheid!) leefde; in onze eigen
Archipel: Djokja. De locale kleur is hier blauw en bruin (van de batiks), waartegen
de koraal-roode tulbanden van des Sultans hofhouding wondermooi contrasteeren.
Oude gebouwen en oude waringins, statige ernst en een gespannen atmosfeer. Als
Java ooit weer tot zelfstandigheid komt, zal het uit dit oude centrum zijn van het
keizerlijk Mataram. Het liefst woon ik intusschen in de Londensche nevelen of den
Amsterdamschen motregen. Het zou te ver voeren, de oorzaken van deze
onuitroeibare voorliefde hier te analyseeren.
Wat, vervolgens, mijn hoogste ideaal is? Een gelukkig huwelijk. Vandaar wellicht,
dat ik het mijn vrouwtje zoo verschrikkelijk lastig maak. Elk vooropgezet ideaal wordt
nu eenmaal in de praktijk bij voorkeur zijn vloekwaardige tegendeeligheid. Ik kan
er echter weinig aan doen, dat ik desondanks het evangelie voor de naaste toekomst
als dat der bewuste twee-eenheid, van de ‘liefde van twee’ zie. Vandaar de
echtscheidings-furie en derzelver polemieken. Geheel in tegenspraak met het axioma
van den vereerden Keyserling, dat ‘de eerste voorwaarde voor een modern
harmonisch huwelijk een zekere “Distanz” tusschen de beide componenten’ is,
geloof ik, dat die unie niet nauw en volkomen genoeg kan zijn, als zijnde de cel van
alle toekomstig cultureel en maatschappelijk leven. Geen waarlijk groot en belangrijk
werk kan m.i. worden volbracht, dan op de basis der ‘liefde tot de(n) Ander’. Het
wordt dan als een opdracht aan God, in den eenigen Tempel, die ons,
godsdienstloozen, overblijft: het wezen van onze Liefste.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Politiek? Laat mij u mogen verwijzen naar den aanhef van deze confessie. Toen
ik nog ‘kapitalist’ was, was ik vurig rood, werkte zelfs mee aan de ‘Tribune’. U kent
de leuzen, waaronder men zooiets doet. Toen ik later, uit geldelijke noodzaak, in
het ‘Amsterdamsch Tehuis voor Arbeiders’ woonde, midden tusschen de ‘bewuste
proletariërs’ en de als heer vermomde handwerkslieden, schreef ik mijn
veel-gesmade artikelen (in ‘Het Vaderland’): ‘Sint Proletarius’. Wéér later, in de
Soerabajasche socie-teitsen groot-goksfeer, was ik weer heftig ‘bolsjewiek’.
Wat ik er op het oogenblik van denk? Als overgangsstadium zie ik ongetwijfeld
de ‘dictatuur’. Die is slechts rationeel in handen van één, sterke figuur, en als
zoodanig is het régime van Mussolini mij sympathieker dan dat der Sowjets, want
eerlijker. De laatsten geven toch slechts aan datgene, wat in wezen evenmin iets
anders was dan de heerschappij van Eén (of van zeer enkelen), een anderen schijn,
waarachter zich slechts eigenbaat verschuilt: een troepje machtswellustelingen, dat
zich als weegluizen aan de gouden torens van het Kremlin zuigt. Dictatuur kan
slechts dienen tot herstel van orde. En als die uiteindelijke ‘orde’ lijkt me de huidige
constitutioneele monarchie, met een zekere hegemonie van het intellekt, en een
minimum-zwam-kans voor het parlement, de aanlokkelijkste. De wereld is
hiërarchisch in het groot en in détail. In de natuur heerscht de sterkste, de
vernuftigste, of de vorst ‘bij de gratie’ (de bijenkorf), en in de menschenwereld is
het niet anders. Zoomin als ‘men’ in de natuur
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

195
een dictatuur van de pissebedden zou dulden, of in den bijenkorf eene van de
werkbijen, zoomin zullen wij àl te lang een heerschappij gedoogen van de
proletariërs, hoe goed en nuttig deze soort ook is. En wat het ‘communisme’ betreft,
in den meest ideëelen zin, het kan, dunkt me, slechts ‘bestaan’ op de basis van
naastenliefde en zelfverloochening, in een wereld, waar het werkwoord ‘hebben’
geheel door het werkwoord ‘zijn’ is vervangen. Zie Rusland! ...
Wat ik van onze ‘kunst’ vind? De wereld van heden vraagt in de eerste
JOH. C.P. ALBERTS met HANS
plaats ‘menschen’, die groot genoeg als mensch kunnen zijn, om praktisch en
moreel, en ethisch, en aesthetisch, aan een nieuwe cultuur te kunnen bouwen, aan
een cultuur-vorm, die iets anders wil zijn dan naäperij in peau de suède of
‘Palladium’-ornament en geforceerde kristallisatie. Daarom zijn de meeste essays
‘over’ ‘onze’(!) jongere kunst zoo irriteerend van papier-verspilling en is de geëigende
leerschool voor de meeste onzer ‘jongere dichters’ het Amerikaansche gemeenebest,
waar het nieuwe Ras en een nieuwe Cultuur bezig zijn, zich ‘ab origine’ te vormen.
Nuchter en... eerlijk.
Waarin ik dan wèl symptomen van deze ‘nieuwe’ cultuur ontdek? Zeker evenmin
in onze tooneelhervormingen, masker-experimenten, neo-plastiek... Het is immers
àlles... ‘neo’?! Tweedehands herhaling van wat verdwenen culturen in opperste
vǫlmaaktheid produceerden. Wellicht nog minder in z.g. ‘ethische’ stroomingen, als
daar zijn ‘Mazdaznan’, dat den Ras-principes der oude Perzen nieuw leven wil
inblazen, Theosofie, die de oude Indiërs uit hun graf haalt, een Soefi-beweging, die
de schim van Mohammed weer eens ten tooneele voert. Is het niet, of heel de
antieke wereld: No-maskers, Boeddha, Grieksche tempeldansen en Neger-plastiek,
kunstmatig wordt ‘opgeroepen’ om toch maar, in vredesnaam, onzen leeggeleefden,
ontzenuwden tijd een eigen... cultuur te schenken?! Misschien is er iets van den
‘nieuwen stijl’ in de figuren van onze vrouwen, in haar schaamteloosheid welhaast:
a-sexueel; in de Jazz, die aan gene zijde van haar Lemurische verdierlijking een
soortement nieuwen dageraad van... beschaving (melodie en harmonie) schijnt te
ontdekken. Wellicht óók in de Proletkult... In ieder geval moeten ze gezocht worden,
deze ‘symptomen’, in onzen... ondergang. En in deze alléén! Al wat thàns reeds
tracht te bouwen (volgens welke wetten?! De nieuwe wettelijkheid wordt ons wijselijk
vooralsnog onthouden!) gaat blijkbaar ‘tegen den algemeenen draad in’. Wilde,
waanwijze vegetatie op een halfgeslechte ruïne! Het is mij soms, alsof de Ziel van
de wereld zich tijdelijk verre uit de materie heeft teruggetrokken en daar stillekens
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

wacht (bekleed met haar nieuwe Boodschap) op het tijdstip, dat ze weer
reïncarneeren kan. Wie thans wil ‘helpen’ in evolutionairen zin, hij onderzoeke voor
zich zelf en zoeke in zichzelf het evenwicht. En zoo hij ‘daden’ wil, hij assisteere bij
de afbraak. Dat beteekent voor de ‘dichters’: onerotische gedichten,
bloote-bee-nen-revues, jazzverheerlijking (och, die stumperige, want goedbedoelde
‘masker-matinées’!, och, die beste Cordon Graig en die handige Pirandello!). Of ...
hij zwijge en wachte. Een geladen, actieve passiviteit, die in staat zal zijn, de
roepstem van het Oogenblik te verstaan!...
Wat, voor mij, de allergrootste schat is in dit leven? Mijn vrouw en onze jongen,
Hans, op het oogenblik bijna één jaar.
Voor eventueele verdere vragen ‘à l'improviste’ stel ik me gaarne beschikbaar.
* * *
En zoo U er de voorkeur aan mocht geven (ik schrijf
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

196
dit twee dagen later) het bij deze ‘onpersoonlijke’ ontmoeting te laten, dan nog het
volgende.
Ik vergat u nog te vertellen, hoezeer de wetenschap, die ik nu weer, in de koele
‘Chineesche kamer’ van de Leidsche Universiteitsbibliotheek, terugvond, een lafenis
voor me is. Zooals ze het was in mijn Telegraaf jaren: na zoo- en zooveel ‘Bleeke
Betten’, ‘Oranje-Heinen’, pretentieuse dans- en andere ‘kunsten’: de spaarzame,
kristal-heldere, betoogen in den Hortus, de Kon. Akademie en soms ook in de
‘Alliance Française’ of de ‘Holland-England-Society’, waaraan mijn reporters-hart
zich in waarheid regenereerde. Toch is het duidelijk, dat diezelfde wetenschap met
rassche schreden de grenzen van mysticisme en religie nadert. Dat toont zich
nergens klaarder dan op het gebied der psycho-analyse en psychiatrie. En het is
verheugend. Want, met hoeveel eerbied men ook mag opzien tegen den 70-jarigen
diep-ziel-onderzoeker en zijn theorieën, men kan het zich niet meer ontgeven, dat
de ‘Ziel’ toch nog aan àndere wetten gehoorzaamt, dan die met
erfelijkheidsargumenten kunnen worden omschreven of in biologische theorieën
gevangen. Eén van mijn vrienden studeert thans theologie en psychologie en denkt
mettertijd een psychiatrische kliniek te openen, waar de patiënt in zijn dokter tegelijk
zijn biechtvader en zieleherder kan vinden. Ik behoef u niet te zeggen, hoe prachtig
ik dat vind.
Laat ik dan eindigen met u te zeggen, dat één van mijn voornaamste hobbies
mijn liefde voor den detective-roman is, van Conan Doyle tot Lord Lister. Als ik zoo'n
wereld van spanning heb veroverd, kan ik er uren lang mee door de stad loopen,
om een rustig café hoekje te vinden, waar ik me ongestoord kan verslaven. Dat is,
om zoo te zeggen, mijn opium. Honni soit qui mal y pense. Ik vind deze lectuur zóó
verrukkelijk, dat elke poging erin om ‘literair’ te doen, mij kriegel maakt en mij
tijdverspilling lijkt, en ik feitelijk te gulzig ben op dit gebied, om er zèlf een te schrijven.
U ziet, hoe zelfzuchtig een mensch wordt, die van abstracties weet te smullen!
Veel erger dan de gewone egoïst, die het nog in materieele genoegens zoekt. Dat
is dan ook wel mijn allergrootste fout: zelfzucht. Geloof mij, dat ik er onder lijd en
ervoor gestraft wordt!
Ziezoo, nu heb ik u een tipje opgelicht van den sluier voor dit wondere gebied,
waarvan mijn bewustzijn zoo trotsch is de ... ik zal maar zeggen ‘bezitter’ te zijn.
Komt u maar niet meer met me ‘praten’! U mocht me eens in een ‘downe’ stemming
vinden! Dan ben ik een volmaakte dégénéré, en dat wil ik u en mezelf besparen.
Tot besluit dit simpele, on-pretentieuse gedichtje van tien jaar geleden (Deel II
van ‘Feestelijke Ommegang’), uit den tijd, toen ik nog niet zoo héél erg veel en zoo
heel erg gróót verdriet had gehad. Het klinkt als een heldhaftig voornemen, als een
geestdriftige belofte, die ik toch ook wel, door alles heen, in hoofdzaak heb gehouden:
De dichter
De Tijd
Vaart over onze hoofden heen:
Wij zingen.
En of de stormwind om ons giert
En of de zon 'er feesten viert,
Wij zingen.
Maar denkt niet, dat het wilde tij
Ons vreemd laat
En niet eind'loos blij
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

De lente.
Wij puren uit der menschen vreugd
Een klaar geneugt.
Een stormgedicht
Uit donder en uit bliksemlicht.
Wij zijn de bards van 't rustloos lot
En dragen 't dichtsel op aan God,
Het wezen aller dingen.
Wij kennen wat het leven leert
En of de dag in nacht verkeert:
Wij zingen.
JOH. C.P. ALBERTS
Arnold Sauwen
IN de rij der Kempische schrijvers treedt vooraan de ras echte kunstenaar Arnold
Sauwen. Zooeven werd hij, ter gelegenheid van zijn zeventigsten verjaardag, door
de bloem der Vlaamsche letterkundigen, schitterend gevierd en gehuldigd. Deze
publieke herdenking stelt ons in de gelegenheid om onze hooge waardeering uit te
drukken voor een dichter, wien het alleen aan tijdsomstandigheden en een degelijke
opleiding gemangeld heeft om een zeer groot en machtig woord-kunstenaar te
worden.
Arnold Sauwen werd geboren in 1857, in het eeuwenoude, Maaslandsche
mandemakersdorpje Stockheim, waar ook de wieg schommelde van den
voortreffelijken dichter Johan Brouwers. Dáár, in het rustieke kader van vredige
gehuchten, tusschen de witgekalkte korvershuisjes en de bouwvallige, met stroo
gedekte boeren-hoven, sleet de droomende knaap zijn jeugd en ‘dronk er den vrede
van het landschap langs al zijne poriën in’. Na schitterende normaalschool-studiën,
fungeerde hij ettelijke jaren als onderwijzer in Lier en Antwerpen. Hier opende hij
een papierhandel en wijdde voortaan al zijn vrije uren aan de beoefening van de
‘edele dichtconst’. Geregeld brengt hij lente, zomer en herfst in zijn geboortestreek
door, want innerlijk schuwt hij de moderne stad, wier schroeiende adem het sappige
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

197
groen van park en lustpriëel zoo ras verdort. Sauwen mint het rijk der stilte en den
eenvoud der landelijke poëzie. Hier geniet hij dan, met al zijn zinnen, van de
zoet-stovende mastenbosschen, vol heimelijk blad-gefluister en verrukkelijk
licht-gespeel, van de edensche lentepracht der heide, die open-bloesemt in een
oosterschen weelde-rijkdom van millioenen hei-bloempjes, van de goud-gele
vlammen,
ARNOLD SAUWEN
die de herfst uit de boomen toovert. Of, groot jager voor den Heer als hij is, schoudert
het geweer, en langs dal en heuvel, door herfstgetij en winterkou, gaat het ter jacht,
van 's morgens vroeg tot 's avonds het maanlicht op de blâren glimt...
Arnold Sauwen maakte deel uit van een cenakeltje litteratoren, die vóór de ‘Van
Nu en Straksers’, omstreeks 't jaar 1880, te Antwerpen opstonden en hunne
kunst-principes uit-bazuinden in het tijdschrift ‘De Nederlandsche Dichten
Kunsthalle’ van wijlen V. De la Montagne en Th. Coopman. Den rijkdom
van zijn dichters-ziel liet Sauwen in 1882 open-waaieren in een bundel ‘Langs
de Maas’, een harmonieuzen cyclus gedichten met mooie hoedanigheden van
muzikaliteit en een verwonderlijke subtiliteit van kleur en lijn.
Terecht mocht de fijnzinnige criticus V. De Meyere hiervan getuigen: ‘Bij het
verschijnen van zijn eerste gedichten kon men vaststellen dat Sauwen van de Goden
het speeltuig van den dichter had geërfd; men kon ook nagaan dat hij de greep van
den dichter bezat. Die allereerste verzen vertoonden een ongewone lenigheid; zij
brachten een rijkdom, al vloeide deze niet overvloedig, als ontsproten aan een milde
bron. En het rythmus golfde er op en neer, met hoogten en laagten: hij bezat de
welluidendheid, de harmonie. Nooit werd hij alledaagsch, banaal, onzuiver van kleur
of gevoel. Dan, soms, nam hij u mede met zijn liefde, met zijn melancholie en voerde
u op’ 1) .
Ook de volgende dicht bundels: ‘Gedichten’, (1890), ‘De stille Delling’
(1912), ‘Uren van Eenzaamheid’ (1920), en ‘De laatste Garven’
(1924) bleken de vrucht van een sterk en echt dichterschap.
Daarin openbaart zich Sauwen als een regionalistische poëet bij uitstek. Zijn
oeuvre suist en ruischt van de honderden geheimzinnige natuur-geluiden van de
Kempische streek; de geur van hars en heidekruid waait u, met volle vlagen, tegen,
honigzoet; de landschappen ademen de stilte van de desolate eenzaamheid der
heide, en de scherp-geteekende personnages - stroopers, jagers, boeren,
1) ‘De Bibliotheekgids’, 15 Maart 1926.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

werkvrouwen en beambten - die de schrijver ons met kleurig palet etst, zijn denknoch
leefbaar buiten het enge kader hunner geboortestreek.
En toch is Sauwen's dichtwerk geen onbeduidende ‘kleinmalerei’, welke men zoo
klakkeloos negeeren kan. De poëzie, welke als wierook uit deze landouwen óp-vlot,
werd onder de handen van dezen begaafden dichter opgevoerd tot de hoogte van
gaaf kunstwerk. In haar kristallijnen eenvoud verraadt zij immer een gratievolle,
delicaat-vibreerende kunstvisie.
Breed-uitgewerkte poëmen heeft de dichter niet gegeven: daartoe schoten zijn
krachten ongetwijfeld te kort en miste hij allen epischen aanleg. Zijn beteekenis als
dichter schuilt in zijn kleinere stukjes. Hiermede behaalt hij de schitterendste triomfen.
Het zijn ‘echte juweeltjes, die schitteren van zonnige schoonheid’. (Frans Ulrichts).
Weergaloos mooi!
Hoe vol harmonie gevoel, verbeelding en dictie in Sauwen's natuurtafereeltjes
samen stroomen, moge blijken uit een paar gedichten. Uit: ‘De stille Delling’
dit zon-doortinteld ‘stoppel-veld’.
‘De velden liggen stoppelbloot,
geplunderd en geschoren;
geborgen in der schuren schoot
ligt dorschensklaar het koren.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

198
En wat geen schuur, hoe breed en hoog,
kon bergen in haar wanden,
staat veilig daar, gebermd en droog,
in mijten op de landen.
Geen halm meer wiegt; 't ligt alles kaal.
En blank en blauw van veder,
strijkt, zwenkend in een zonnestraal,
een vlucht van duiven neder.
Op koorn- en tarweland ligt daar,
te loor gevallen, tusschen
de stoppels, meenge graanvolle aar
tot voer voor duif en musschen.
Arm volk, dat van geen zaaien weet,
ga, oogst nu langs de voren.
Van wat Gods zonne rijpen deed
Geen korrel ga verloren!’
En dit andere hier uit ‘Uren van Eenzaamheid’, waardoor de vlinder der
poëzie zoo heerlijk wiekt:
‘In blauwe lucht, hoog boven heuvelklingen
en open veld, dat laait in zonnegloed;
met scherpe blikken, die ter laagte dringen,
zwerft daar de sperwer rond, die dorst naar bloed.
Hij daalt en stijgt en zweeft in wijde kringen,
tot 't speurend oog de bange prooi ontmoet;
hangt dan een poos te trillen op zijn zwingen
en schiet plots neêr... Wee! argeloos gebroed...
Een noodkreet gilt... de witte veêren stuiven,
daar kromme snavel 't rillend vleesch doorwoelt;
maar machtloos vleugelklept de angstige duive,
gelijk de ziel die lust schept in het leven,
maar boven zich de hand des Noodlots voelt,
als sperwerklauwen dreigend opgeheven!’
We konden hier blijven citeeren, want dergelijke pereltjes liggen in Sauwen's poëtisch
werk overdadig te fonkelen. ‘Allen zouden aantoonen dat de dichter steeds kleur,
lijn en diepte heeft, en dat, daarnevens, uit elk vers het naief maar doordringend
accent van een eigen persoonlijkheid spreekt, een persoonlijkheid die de tradities
van de Vlaamsche poëzie nooit verbreekt en zich tevens altijd weet te ontspinnen
aan het warnet van de reminiscenties. Tevens treft de eenvoudige vorm van deze
poëzie: eenvoud van uitdrukking passend op den eenvoud van inspiratie. In
tegenstelling met later-gekomene, jongere of nieuwere dichters, die hun gevoelens
opsmukken met overvloedigen rijkdom van woorden en beelden, bij hem een gave
vorm; in plaats van hun wegschaduwende, in nevel wegdoezelende omtrekken, een
goed-afgeteekende, zuivere lijn; in plaats van een rythmus vervagend en uitstervend
als een klacht of een zucht, een flink-aangeslagen kadens; inplaats van nuanceering,
de tegenwerking van geëmpateerde kleuren. Zóó wordt zijn poëzie een genot voor
de oogen, die de meest sensueele van onze organen zijn’. (V. De Meyere: ibid.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Nadat de dichter ons ‘de laatste garven’ toegestoken had, waanden wij de oude
inspiratiebronnen uitgedroogd, en zie! 't jaar nadien verraste hij ons met een Mei
frisschen, sterk-bekorenden proza-bundel: ‘Uit het Maasland’ (1925). Het is
een verzameling van vijf novellistische schetsen.
De degelijkste daarin is stellig die welke als titel draagt ‘Het Limburgsch Maasland’.
't Is een vlammende hulde-hymne aan de Kempen, een geestdriftige zang van trots
en liefde. Hoog en rein wiekt het als een lyrische ontboezeming van hemelsch-zoet
genot. Slechts in de laatste regels bevangt stille weemoed zijn liefdeblakend hart:
want zijn oog heeft het vandalenwerk van het onmeedoogende industrie-monster
bespeurd, en hij weet nu, dat de paradijzige schoonheid van zijn land en zijn volk
gedoemd is tot verdwijnen. Onvoorwaardelijk valt hier alles te loven: taal en stijl,
beeld en klank, rythme en harmonische bouw; alles boeit en bekoort door zijn
volmaakte kunst. In ‘De Reebok’ schetst de schrijver ons, met pootige hand,
herinneringen uit zijn eigen gemoedelijk jagers-leven; de verteltrant is zeer eenvoudig,
met een milde en teere bewogenheid in het verhaal en een dialoog die flitst van
humoristische zetten. ‘Kerstnacht’, een tragische episode uit een
overstroomings-nacht, is bepaald minder: er ontbreekt eenheid en atmosfeer. In
‘De Nachtwaker’ en ‘Manus de Bakeman’ bewonderen wij niet alleen een
verbijsterende samenvattingsmacht, maar tevens een talent dat over een
scherpziende ontledingskracht beschikt. De personen bezitten typische
eigenaardigheden en zijn te-voeten-uit met hunne deugden en ondeugden, hunne
eigenaardigheden en gebruiken geconterfeit. De rake manier van schilderen van
het ‘uitzicht der dingen’ en het subtiele ontleden van het ‘inwendige’ harmonieeren
hier tot kunst van 't zuiverste allooi.
Wat deze zeventigjarige schoonheids-zanger nog in zijn mars heeft, is ons
onbekend. Hopen wij maar dat hij, vooraleer het rijk der eeuwige stilte in te treden
- waarvoor hij nog lange jaren gespaard blijve! - nog dikwerf zal uitpakken met rijke
verzenbundels, waarin de materie telkenmale zoo gekneed en bewerkt wordt, dat
de Schoonheid er, ontaanbaar, in open-bloeit.
S.G. DE ROUCK
Claudel's vertrek naar Amerika
Een kort interview
EEN vestibule vol Oostersche meubelen: met lakwerk, parelmoer en verguldsel;
dan een salon, waar Fransche meubels weer voor maanden onder hoezen zijn
verborgen, en in het derde vertrek, geheel gevuld met boeken, ontvangt de heer
Paul Claudel, de Fransche gezant in Washington en één der beste
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

199
hedendaagsche schrijvers, den journalist, die hem vóór zijn vertrek om 'n laatste
interview heeft gevraagd. De heer Claudel heeft een gezonde gelaatskleur, een
rustigen oogopslag en een heel zachte stem; terwijl hij spreekt neemt hij zijn
schildpadden bril van de ééne hand in de andere.
‘Men zegt zoo dikwijls, dat wij de Amerikanen niet begrijpen, evenmin als de
Amerikanen ons. Geloof dat toch niet en laat mij hierop meer in het algemeen
antwoorden. Een man als Chateaubriand, die Amerika gezien en het góed gezien
heeft, in weerwil van hetgeen men hieromtrent heeft mogen beweren, een man als
Chateaubriand heeft blijk gegeven van een zeldzaam inzicht; zijne toenmalige
indrukken en verwachtingen blijven in elk opzicht merkwaardig. Bovendien bewijzen
boeken als die van de Tocqueville en Tardieu hoe goed men onze Amerikaansche
vrienden hier begrijpt. En dan heeft men aan de overzijde van den Atlantischen
Oceaan een algemeene belangstelling voor al wat Frankrijk betreft, een
belangstelling, die voortkomt uit sympathie, dikwijls zelfs uit groote bewondering.
Voor de vrouwen, die in Amerika een voorname rol spelen in het maatschappelijke
leven, is het één der grootste genoegens: een reis naar Frankrijk te kunnen maken....’
‘Hoe komt men dan toch aan een soort van legende, die ons in twee totaal
verschillende werelden tracht af te scheiden?’
‘Wat men wèl moet zeggen, ziet u, is, dat de Amerikaansche politiek, maar ook
die alleen, inderdaad een geheel aparte wereld vormt. Ze leidt als het ware een
planetarisch bestaan, waarbij de Europeesche aangelegenheden haar slechts uit
de verte schijnen te beroeren; maar ondanks dit alles verzeker ik u, dat de
genegenheid voor Frankrijk er groot is. Waar men óók niet genoeg rekening mee
houdt is, dat er eenigszins ruwe, onbeschaafde Amerikanen met een primitieve
natuur zijn, zoowel als Amerikanen van een verfijning, die zelfs de Franschen niet
kennen: b.v. kunstenaars als Whistler of Sargent, als Henry James of Edgar Poe’.
‘Wat beschouwt u als den karakteristieksten trek van den Amerikaan?’
‘De lust tot scheppen, de liefde voor het nieuwe en voor de toekomst, zoo juist
door den heer Boutroux omschreven. De Amerikanen hebben den raad van hun
philosoof Emerson niet vergeten: “Span de sterren voor uw wagen”. Ze hebben dan
ook een verbazingwekkend vertrouwen in de toekomst, hetgeen ongetwijfeld hun
grootste kracht uitmaakt’.
‘Houdt u veel van de Amerikanen en Engelschen?’ ‘Ja, heel veel. Volgens mij
hangt de wereldvrede af van de overeenstemming, de oprechte vriendschap tusschen
Amerika, Engeland en Frankrijk. Onder die voorwaarde is de toekomst der geheele
wereld verzekerd....’
‘U hebt een belangrijke taak te vervullen’.
‘Ik moet mijn plicht doen’.
‘Zou ik iets naders omtrent uwe aanstaande werkzaamheden mogen weten?’
De heer Claudel ziet mij aan en glimlacht weer. Een gezant laat zich niet zoo
gemakkelijk vangen. ‘U weet wel, dat ik hierover niets kan zeggen. Ik heb mij echter
voorgenomen zooveel mogelijk in de Vereenigde Staten rond te reizen. Mijne eerste
reis zal ik maken naar de Zuidelijke Staten, die den laatsten tijd zulke zware
beproevingen hebben doorstaan’. ‘Zult u nog tijd hebben om te schrijven?’
‘Als men werkelijk iets te zeggen heeft, vindt men wel tijd. Ik hoop daarginds een
stuk over Columbus te voltooien; de Duitsche regisseur Max Reinhardt heeft er mij
om gevraagd....’
De heer Paul Claudel vertrekt dezer dagen van het Gare Saint-Lazare. Terwijl hij
van den winter in zijne hoedanigheid van gezant Florida en Zuid-Carolina bezoekt,
zal men in Parijs twee zijner tooneelstukken opvoeren.
M. SAUVAGE
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Anita Loos 1)
IS het eigenlijk wel noodig over deze schrijfster en hare boeken nog iets te zeggen?
Iedereen kent ze, iedereen leest ze, de geschiedenis van deze ‘professional lady’,
het meisje ‘met hersens’, dat voor haar ‘opvoeding’ Europa rondreist met haar
vriendin Dorothy, en dat gelukkig overal wel heeren vindt, die alleenreizende meisjes
willen helpen. Of ook iedereen deze boeken aardig vindt? Ik kan het mij haast niet
voorstellen in een land waarin de ‘Malle Gevallen’ van Hans Martin zoo uitbundig
worden gewaardeerd. Want er is m.i. een hemelsbreed onderscheid tusschen de
grappen en grollen van een Martin en den humor van Anita Loos, al kan moeilijk
ontkend worden, dat deze schrijfster de details van haar verhalen niet altijd op de
hoogte van den geest harer conceptie heeft kunnen houden en er in deze boekjes,
vooral in het tweede, vele plaatsen zijn, waar de humor van een gezochte geestigheid
niet zoo heel ver afstaat. Onze ingenomenheid met deze boekjes kan ons dan ook
niet verhinderen te wenschen, dat de nog zeer jeugdige schrijfster, die zeker nog
anders en beter kan, niet al te lang op hetzelfde chapiter blijve doorgaan.
Humor! In den zin voor humor openbaart zich de activiteit der menschelijke rede.
Een dier kent den humor niet, omdat voor een dier de redelijke samen-
1) Blondjes genieten de voorkeur. - Waarom geen Brunetten. Intiem geïllustreerd door Ralph
Barton. Vertaling van P. Bolkestein - v. Zanten. - Den Haag, J. Philip Kruseman.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

200
hang der wereld verborgen blijft. Een dier beweegt zich temidden der verschijnselen
in volle gerustheid en het aanvaardt elken toevalligen samenhang als den
natuurlijken. Anders de mensch. Weliswaar kent ook hij tot op zekere hoogte de
gerustheid van het
Dus ging ik in Weenen naar dien mijnheer, genaamd Prof. FROYD
dier en neemt hij voor zijn levenspractijk genoegen met elken samenhang die hem
kan dienen. Maar dan opeens, onverwacht, treft hem in dien samenhang een fout,
het is of er opeens iets in die nette, ordelijke wereld op zijn kop gaat staan; het naïef
realisme zijner voorstelling (deze werkhypothese van den geest) maakt plotseling
plaats voor een acute doorbraak van de rede. En hij schiet in den lach zooals een
ander in den hoest schiet.
De rede kan bij den humor niet uitgeschakeld worden. Zonder de activiteit van
de Idee, die plotseling haar intrede doet in den chaos der bloote verschijnselen, als
Beethoven tusschen het zinloos gejengel van draaimolenorgels, is geen humor
mogelijk. Op het platte vlak van de naïef realistische wereld-aanschouwing leiden
de onvoorbereide tegenstellingen hoogstens tot grappigheid. Als brooddronken
studenten een lamp uit het raam gooien van een derde verdieping en de menschen
lachen, dan lachen zij als naïef realisten om een grap. De tegenstelling is hier niet
absoluut, maar relatief. Want al hoort een kamerlamp als regel in een kamer te
hangen - er is geen enkele reden waarom ze niet soms op de straat zou hooren.
Vele lampen toch zijn zóó leelijk, dat men ze wel dagelijks uit het raam zou kunnen
gooien.
Er bestaat dan ook nimmer humor zonder wijsheid, en aangezien de minste
menschen voor de wijsheid toegankelijk zijn, is de zin voor humor schaarsch.
Hiermede is nog niet gezegd, dat iedere wijsgeer nu ook zin voor humor zou hebben.
Er zijn andere vitale elementen die hier hun woordje meespreken; wij gaan daar nu
maar niet verder op in. Anita Loos zou niet de Kritik der reinen Vernunft hebben
kunnen schrijven, en Kant zou zich met het ondeugend schrijfstertje waarschijnlijk
weinig op zijn gemak hebben gevoeld; - maar in beiden was de rede actief, zij het
op zeer verschillende wijze.
* * *
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Na deze voor de beide luchtige boekjes misschien wat zwaarwichtig lijkende inleiding
een enkel woord over die boekjes-zelf, in hun nederlandsche vertaling.
Het eerste deeltje las ik eerst in het Engelsch en daarna in de vertaling van Mevr.
Bolkestein. Het komt mij voor, dat over 't algemeen de vertaalster goed werk heeft
geleverd. Natuurlijk moesten enkele fijne details verloren gaan; woordspelingen
dienden hier en daar aan den voet van de bladzijde te worden verklaard, waardoor
ze als woordspeling feitelijk hun uitwerking misten. Maar Mevr. Bolkestein heeft den
geest van Anita Loos begrepen en dat was, zoo ergens, hier zeker het
allervoornaamste. De ‘intieme’ illustraties van Ralph Barton zijn in de nederlandsche
uitgave gereproduceerd. Door kenners hoorde ik ze als meesterlijk roemen, en
inderdaad, ook een leek kan wel zien dat ze kostelijk zijn, geheel ‘in stijl’.
‘Waarom geen Brunetten?’ verschijnt in de hollandsche uitgave vóórdat de
amerikaansche boekuitgave het licht heeft gezien. Lorelei is, zooals de lezers van
het eerste boekje weten, inmiddels getrouwd; zij verwacht zelfs ‘een kleine
vreemdeling’ en voelt zich onderdehand ‘letterkundig’ geworden. Dus schrijft ze
opnieuw een dagboek, of liever, zij gaat ‘het dagboek van Dorothy vertellen’ en wel
om deze reden, ‘dat Dorothy's leven altijd vol geweest is van een groot gebrek aan
idealen en weggegooide kansen’. Ze komt, meent Lorelei, dan ook nog eens slecht
aan haar eind, ‘wat een groote zedeles moet zijn voor meisjes’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

201
Wij krijgen 't verhaal van Dorothy's intree in een Specialiteiten Theater, van Dorothy's
huwelijk met een saxophoonspeler en haar wanhopige pogingen om van dien man
weer los te komen. En daartusschendoor vertelt Lorelei dan over zichzelf, omdat
‘hoe meer ik schijn te vertellen over het leven van Dorothy, hoe meer ik schijn te
vinden dat ik tegelijkertijd beter meer over mijn leven kan vertellen. Omdat, als ik
alleen vertel wat Dorothy gedaan heeft, dat een boek zou worden dat heel ruw is,
waar alleen heeren heel graag over zouden lezen. Maar als ik altijd ook wat vertel
over wat ik doe, dan zou het leerzamer zijn voor al de meisjes’.
Ik woonde eens een gesprek bij over de vraag, of Anita Loos' heldin naïef moet
heeten of geraffineerd? Er waren er die tot de laatste meening neigden, maar het
komt mij voor dat zij dan dit werk verkeerd begrijpen en den humor ervan op een
te laag plan brengen. Zeker, deze ‘professional lady’ is geraffineerd (b.v. in het
afzetten van de mannen) maar zij is het in hare naïeveteit en niet omgekeerd. Het
ligt bovendien voor de hand dat wij in deze Lorelei geen wezen-van-vleesch-en-bloed
moeten trachten te zien; ook dat zou het karakter van dezen humor veranderen, en
het is bovendien een hopeloos ondernemen. Een levend mensch wordt Lorelei
nooit. Het sexueele vraagstuk bestaat b.v. niet voor deze vrouw, die geen mannen,
alleen heeren kent; de zinspelingen op dingen die een boek minder netjes plegen
te maken ontbreken zoo goed als geheel.
Dorothy werd smoor verliefd op haar danseur in de Zig-zag club
Wat is Lorelei dan wèl? Misschien mogen wij ook weer niet zeggen dat zij een
symbool is, een symbool b.v. van de in haar naïeveteit zichzelve altijd weer met
mooie leuzen voor het lapje houdende menschheid. Mij dunkt ik zie, als ik naar Anita
Loos' portret kijk, een spottend krulletje in haar lippen, nu ik daarmee aankom: een
symbool! En niettemin... Zie, er moet toch een punt zijn waar deze humor de wijsheid
raakt.
ANITA LOOS
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Stel u eens voor, dat Lorelei en haar vriendin door haar beschermer-knoopenfabrikant
niet van Londen rechtstreeks naar midden-Europa waren gezonden, maar b.v. naar
Amsterdam. Hoe zou Lorelei dan vertellen over wat ze daar zoo al zag en opmerkte?
Ik stel mij iets als het volgende voor. Lorelei heeft in het Ritz-hotel daar ter plaatse
zich door een hollandschen vriend wat uit de hollandsche nieuwsbladen en
tijdschriften laten vertalen en ook zoo het een en ander van hetgeen 's avonds in
de conversatiezaal door bezoekers uit de provincie besproken wordt. Zouden we
in haar dagboek dan b.v. niet het volgende kunnen vinden?
‘In Nederland, dat het land is van de kazen en de harembroeken, schijnt het dat
een strijd is losgebarsten tusschen de geleerde letterkundigen over of een slang in
vroeger tijden gesproken heeft of niet. Dus zegt Dorothy, als een slang gesproken
kan hebben kan evengoed de groenboer op den hoek morgen Romeinsch praten.
Maar ik zeg dat Dorothy altijd al haar tijd gebruikt met te toonen dat zij geen eerbied
kent en geen beschaving en dat een slang natuurlijk spreken kan als zooveel vrome
letterkundigen zeggen dat het kan en geschreven staat van een tijd die zooveel
beter was dan waarin meisjes als ik en Dorothy moeten leven.
Dus schijnt het, dat er ook een boek verschenen is, dat heel slecht is, niet veel
anders dan porgo-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

202
nafrie, zooals de Franschen zeggen, en er wordt heel veel op die letterkundige dame
gescholden. Dorothy zegt, zij zou niet graag aan allen de kost geven, die het boek
lezen om er daarna op te kunnen schelden. Daar ziet men uit wat ik altijd gezegd
heb, dat een meisje als Dorothy geen zeden heeft en eigenlijk niet weet wat zeden
zijn. Maar een meisje als ik vindt, dat in de boeken de zeden moeten staan die de
menschen niet doen, en ik zelf vind mij altijd veel verbeterd als ik een boek gelezen
heb, en ik zou eigenlijk dag en nacht boeken om mij heen moeten hebben om mij
te verbeteren. Zoodat ik maar zeggen wil, dat ik denk dat de letterkundigen veel te
hoog staan om in de boeken te zetten, practisch gesproken, wat de menschen
doen...’
Hoe meer ik er over denk, des te meer ben ik geneigd te gelooven, dat Anita Loos,
het meisje met haar wilden haarbos, een ver achternichtje zijn moet van Cervantes,
Erasmus, Charles de Coster en nog zoo'n paar dergelijke lieden.
Over den oceaan wuif ik haar een zilten groet toe!
G.v.E.
Een almanak
TEN derden male is de ‘Almanacco Letterario’ bij Mondadori verschenen: ten derden
male wordt ons in keurige omlijsting een doorsnede van letterkundig Europa en van
Italië in het bijzonder, geboden. Een groote verscheidenheid en aangename kortheid
zijn aanwezig. Schrijvers, uitgevers, tooneelspelers en anderen vertellen allen wat.
Zeer amusante anecdoten, portretten, caricaturen en andere teekeningen verhoogen
de aantrekkelijkheid. De Almanak van Mondadori is totnutoe een unicum, overtreft
qua inhoud en omvang de goede maar hoofdzakelijk tot eigen kring beperkte uitgaven
der Duitsche firma's (Piper-Verlag, Fischer-Verlag enz.), den ‘Ami du Lettré’ van
Grasset en soortgelijke publicaties, om van ‘Erts’ niet te spreken. Onmogelijk is het
een volledig beeld te geven; wij zullen ons met grepen vergenoegen. Een interview
met de ijselijk kortgeknipte schrijfster Sibilla Aleramo, auteur van ‘Una Donna’, ‘Amo
dunque sono’ (‘Ik bemin dus ben ik’) opent de rij. Zij wil echter weinig vertellen, zeer
zeker niets van de toekomstplannen: ‘Men moet nooit spreken over wat men zou
willen doen’. Inderdaad, zoo iedereen zich aan deze uitspraak hield zou er minder
kans tot voorbarige beweringen zijn. Wat bijvoorbeeld te zeggen van vriend Delteil,
die, in zijn eenige jaren geleden verschenen ‘Jeanne d'Arc’, zijn toekomstige werken
met jaartal van verschijning opgaf, en nu al uitgebreid in gebreke blijft? Maar verder.
De Italiaansche balans van 1926 wordt opgemaakt. Bekende figuren (Annie
Vivanti, Marino Moretti, Ferrero, Virgilio Brocchi, Matilde Serao, Milly Dandolo,
Panzini enz.) benevens minder notabele grootheden passeeren de revue. Tot een
belangrijk actief wordt geconcludeerd. ‘L'Annata letteraria in Francia’ geeft zonder
argumentatie de bewering dat de roman in Frankrijk door de Biographie ernstig
wordt bedreigd. Inderdaad is dit genre in vollen bloei (men denke slechts aan de
uitgave van Plon: ‘Les Grandes Existences’ en de ‘Hommes Illustres’ der Nouvelle
Revue Française) - doch zonder aan den roman ‘proprement dit’ afbreuk te doen.
Als bijzonderheid is nog te vermelden dat Cocteau voor ‘fumiste’ wordt uitgemaakt.
Het ‘literaire jaar van Rusland’ wijdt o.a. speciaal aandacht aan Alexandra Kollontai
(van haar verscheen het belangrijke ‘Wege der Liebe’) en Lydia Seifoulina, schrijfster
van vele novellen en van ‘Virineya’ (zoo juist bij de Nouvelle Revue Française in
vertaling verschenen). Zij is één der karakteristieke figuren van Sowjet-Rusland, uit
het volk voortgekomen. Ook de andere landen krijgen een beurt, bijvoorbeeld
Holland. ‘De onbluschbare vlam’ van Jeanne Reyneke van Stuwe vindt lange
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

espreking. Maar genoeg. Zie hier Massimo Bontempelli, stichter der hypermoderne
Fransch-Italiaansche revue '900. Hij weigert lange divagaties, vertelt slechts een
verhaaltje van twee echtgenooten, die elkaar niets meer te zeggen hebben, vaak
samen in een café zitten en, om voor het oog der bezoekers althans ièts te zeggen,
om beurten tellen. De man zegt: ‘Een, twee, drie’. De vrouw telt: ‘vier, vijf, zes’ enz.
enz. Zonder verder verband. Zoo doen wij allen in dit leven concludeert hij sceptisch.
Anton Giulio Bragaglia, ‘uomo pubblico’, ‘universalist’ en leidende geest van het
zeer moderne en zeer goede ‘Teatro degli Indipendenti’ van Rome, bespreekt zijn
repertoire (Goldoni en Ribemont-Dessaignes figureeren naast elkaar). Virgilio Brocchi
kan slechts in de buitenlucht literaire activiteit ontwikkelen: in het bosch aan een
tafeltje is hij, al of niet beschut, te vinden. De ‘vuurwerkgeest’ Marinetti, ‘vader van
het Futurisme’, werd in Zuid-Amerika glorieus ontvangen. Zijn leer is bekend. Het
tempo des Levens moet versneld worden: de Machine eischt haar rechten. Mussolini
en Lenin ondergingen beiden Marinetti's invloed. Margherita Sarfatti, auteur van
een belangrijke biographie van den Duce (zij was vroeger met hem aan de ‘Popolo
d'Italia’) gelooft in een ‘fascistische’ kunst, een ‘kunst van energie en mannelijkheid’,
kunst, ‘die het Leven zonder meer accepteert’. Wijden wij thans nog eenige woorden
aan de uitnoodigingen die de uitgever Mondadori tot zijn collega's richtte: ieder zou
wat over eigen activiteit mededeelen. Vrijwel allen (Treves, Paravia, Formiggini en
andere grooten
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Een beminnelijk gezelschap
203
aan 't hoofd) gaven aan den oproep gehoor; slechts de uitgever Salani verschool
zich achter een gordijn van geheimzinnigheid en wilde niets ‘verklappen’. De
bijdragen dezer uitgevers zijn zeker niet de minst interessante deelen van den
Almanacco. Men krijgt den indruk dat momenteel ginds zeer hard wordt gewerkt.
Tenslotte komt aan het eind van het lijvige boekdeel een ‘Piccola antologia di scrittori
italiani’: Sibilla Aleramo, Baldini, Beltramelli, Bontempelli, G.A. Borgese, Grazia
Deledda, Linati, Govoni... produceerden kleine bijdragen. ‘Jazzband’ van Bontempelli,
‘Valencia’ van Borgese zullen iedereen bekoren.
Italo Svevo (onlangs ‘ontdekt’) geeft ‘Herinneringen van een hond’, Matilde Serao
schrijft over het modedier Valentino, ‘una fantasma’. Want de vrouwen waren slechts
in extaze voor den Valentino van het strakke doek, maar de werkelijke mensch was
haar onbekend. Het doet genoegen zulke verstandige woorden, zonder overdrijving
en spitsheid geuit, van een vrouw te vernemen. Zij slaat de juiste toetsen aan.
Thans sluiten wij het boek. De ‘Almanacco Letterario 1927’ heeft ons vele uren
van genot geschonken.
PARIJS 1927.
J.F. OTTEN
Reizen
Bengt Berg: Met de trekvogels naar Afrika. - Leopold's U.M., Den Haag.
1927.
‘TERWIJL vroeger, vooral wanneer het dieren in ongecultiveerde gebieden betrof,
veelal het geweer werd gehanteerd om buit te vergaren, begon, nadat de fotografie
hoe langer hoe meer een volmaakter karakter ging dragen, de opvatting te
overheerschen, dat het geenszins steeds noodig was het dier te dooden’.
Deze woorden, aan de inleiding van den vertaler, Rinke Tolman, ontleend,
karakteriseeren het streven van de natuuronderzoekers in de laatste jaren: spaar
het dier, tracht het in zijn natuurlijke gedragingen op de gevoelige plaat vast te
leggen en dood het leven alleen dan, indien het uw leven bedreigt.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

204
Het zag er zoo eigenaardig uit, dat kleine roode kuiken bij den zwaren vogel.
Welk een verschil met de opvattingen van een halve eeuw geleden, toen het als
een bewijs van dapperheid gold, tallooze dieren, zonder eenige noodzaak, neer te
leggen.
Bengt Berg is een natuur-liefhebber zooals er niet veel zullen zijn. Iemand, die
dagen lang in een ongemakkelijke schuilplaats verblijft, om zeldzame foto's te kunnen
vervaardigen, heeft recht op de dankbaarheid der geheele beschaafde wereld. Hij
verzamelt documenten van onschatbare waarde, want met de steeds
voortschrijdende ‘cultuur’ is het gevaar, dat steeds meer diersoorten uitgemoord
zullen worden, lang niet denkbeeldig.
Welk een levendige beschrijving geeft hij van het uitbroeden van het kraanvogelei;
hoe voelt men uit elken regel, welk een warme gevoelens deze man voor de dieren
koestert.
Het verlangen naar licht en zon en leven, gepaard aan den drang om de
verblijfplaatsen der trekvogels langs den Nijl te leeren kennen, dreef hem naar Afrika,
naar Egypte. De Witte Nijl is immers de vogelrijkste rivier der wereld. Ontelbare
vogels verblijven daar aan dezen stroom, aan welks oevers eens een hooge
beschaving bloeide.
En het moet een onvergetelijk gezicht zijn, het vertrek van zulk een heirleger
trekvogels waar te nemen:
‘Het is het uur van het algemeen vertrek. De zon mag hen daar niet
aantreffen. Het morgenrood klimt achter de rivier als een brand tegen den
hemel omhoog. Het aantal stemmen en haar kracht neemt elke minuut
toe. De klanken der kleine vogels worden volkomen overstemd. Onrust
grijpt de schare aan. De kreten waarschuwen en vragen. De gelederen
ordenen zich in een verband, dat ik niet ken. En met een gedruisch van
vleugels, dat op het donderen van een waterval gelijkt en tot een geweldig
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

crescendo aanzwelt, verheft zich phalanx op phalanx in de lucht, om de
golven van den morgenwind te doorklieven. Sinds dien tijd heb ik ze
dikwijls opnieuw ontmoet: schreeuwend in den stormnacht aan den Nijl,
wanneer de rivier als een zee aan den woestijnrand bij Gjebel Auli
rumoerde; met plechtige vlucht geluidloos op stille avonden van de
vruchtbare velden in het doerrah-land bij
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

205
El Dueim terugkeerend; op heete middaguren hun rust houdend en met
de maraboes samen hun dorst lesschend, waar de Nijlpaarden dartelen
bij Aboe Zeid, en tenslotte in lange, nauw zichtbare lijnen hoog aan den
hemel boven Palestina's dalen op hun terugweg naar het verre Noorden.
En ik denk aan hen in de sompen van het Sjaunjamoeras aan den voet
van het Laplandsche gebergte tusschen de rivieren Kaitum en Lule, en
aan het eenzame paar met zijn rood donzige jongen op een neveligen
zomermorgen in het doodsche moeras diep in het Smalandsche bosch.
Maar het sterkst was de indruk der trotsch waaiende vederen en bruisende
vleugelen, toen het morgenrood boven de grootsche Afrikaansche rivier
te bloeien begon, en onvergetelijk klinkt het roepen in mijn oor, zooals
het door den stillen avond in het vreemde werelddeel klonk’.
De schrijver heeft aan den Nijl gelegenheid om allerlei roofvogels en ook
krokodillen te fotografeeren. Hij maakt een jacht mee van de inboorlingen op een
nijlpaard; het groote, steeds-zeldzamerwordende dier bezwijkt eerst na een
noodelooswreede jacht.
Doch tot de meest spannende bladzijden van dit boeiend geschreven boek
behooren wel die, waar ons verteld wordt van den maaltijd der roofvogels. Indien
de natuur getracht heeft, de idee ‘matelooze hebzucht’ in een stoffelijk wezen te
belichamen, dan is zij daarin wonderwel geslaagd; afschuwelijker dieren kan men
zich aan de oppervlakte der aarde niet voorstellen. Wel zelden zal er zulk een
treffend beeld opgehangen zijn van de gewoonte der roofvogels, van de wijze,
waarop de harmonie in het groote Geheel bewaard wordt. Want zonder roofvogels
zouden de lijken van gestorven dieren in de tropische hitte spoedig aanleiding geven
tot het uitbreken van allerlei ziekten. De bijgevoegde foto's vormen slechts een klein
gedeelte van den schat aan fotografisch materiaal. Voor den vertaler kan men niets
dan lof hebben.
F.S. BOSMAN
Het Nederlandsche ex-libris
VII. Het kader.
DE overwegende invloed van de schoonheid op het menschelijk bestaan is in vele
opzichten onbetoomder dan men gemeenlijk vermoedt of bij bepaalde gelegenheden
oogenschijnlijk valt te constateeren. Het is er vaak mede als met de menschelijke
kunde, welke evenmin ten allen tijde paraat is. Ieder heeft wel, met een lichte emotie
soms, ervaren, dat hij bij een plotseling optredende omstandigheid bleek te
beschikken over een wetenschap, welke tevoren slechts in sluimerenden staat moet
zijn aanwezig geweest, onverschillig of zij werd verkregen door deductie of inductie.
Wij denken hier aan den bekenden psycholoog Dr. Hans Gross, die zijn
belangwekkend werk over Kriminal-Psychologie begon met deze woorden: ‘Die
Leute wissen nicht was sie wissen’.
Weliswaar leent deze uitspraak zich voor meer dan één opvatting, maar zij
illustreert toch in de eerste plaats het eigenaardige psychische verschijnsel, waarop
wij zooeven doelden.
Velerlei menschelijke houding duidt op een diepe inwerking van de schoonheid
als een allernatuurlijkste impraegnatie. Wij, modernen - deze benaming zij met
eenigen tegenzin gebezigd - zien in den regel alleen het tot in den grond
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

gecultiveerde aan voor het eenigechte, maar voor wie de ziel der dingen vermag te
verstaan, schijnt de waarheid soms zoo kleurig glanzend door onze daden heen,
dat deze zich toonen de afspiegeling van de eigen ziel. En onbewust worden wel
onze bewegingen voltooid in een rhythme, dat verwantschap biedt met den gang
van het heelal.
Het overkwam een vriend van ons, die vrijwillig uit het leven ging, omdat het hem
als kunstenaar een onoverkomelijke teleurstelling had geschonken. Hij verwachtte
niets meer van de toekomst, die voor hem uitlag als een troostelooze grauwheid.
Aan alle kanten klaagde de verlatenheid hem met doffe stemmen toe: het geluid
van honden huilend in stil-zoelen zomernacht. Met aangrijpende zekerheid bereidde
hij zich tot de laatste wandeling voor.
Leggen sommige neigingen zich bij voorbaat onder stuggen doem terneder, in
zulk een dof zielsgetij ontwaken latente kleine machten, die het menschelijk denken
gaan beheerschen. Hoewel hij reeds geestelijk vertoefde in de sfeer van den dood,
verhief zich onweerstaanbaar in hem de zucht om zich uiterst verzorgd te kleeden.
Hij koos het beste eostuum uit de garderobe, het fijnste schoeisel, en schoor zich
met behagelijke nauwgezetheid. Deze daad was hem een teedere en tevens bittere
beproeving. Hij mat de kracht zijner laatste geestesflikkering met de felste elementen
van het leven. In dezen staat schoot hij zich in het hart.
Hier is de invloed van de schoonheid op het leven bewezen in een daad van
convulsieve kracht. De zuiverste essentie van het geheele menschenbestaan vleugde
nog eenmaal door den geest van den verlatene.
Dit leven eindigde alzoo met den dood, maar dat van dien anderen vriend eindigde
met een nieuw leven. Deze maakte zich reisvaardig voor het zoeken van
bezwijmelend genot en hij toefde reeds aan den rand der wereld, toen een oude
melodie hem deed ontwaken. Hij trok zich snikkend terug in de eenzaamheid, waar
hij op de knieën viel en in de diepste diepten zijner ziel Perks woord ruischen hoorde:
De Schoonheid daagt, met stralen om de slapen,
En al, wat knielen kan, valt haar te voet.
De analogie van beide gevallen is het bewijs voor de eenheid van oogenschijnlijk
gescheiden deelen, de eenwording met den tijd, de oplossing in de eeuwigheid.
Dit zijn de machtige gebaren, waarin schoonheid en lijden hand aan hand gaan.
Zij beheerschen de wet van het leven onverbiddelijk, en in den schoot van deze
beide rust de duurzaamheid, aardsche dochter der eindeloosheid. En met een
variant op Gross' uitspraak zouden we willen vragen: ‘gevoelen de menschen wel
inderdaad wat zij gevoelen?’ En gevoelen zij wel altijd den invloed van de
schoonheid, ook bij haar machtige werking? Wij behoefden deze inleiding om,
behoorlijk voorbereid, het werk van den bekenden kunstenaar Georg Rueter te
benaderen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Afbeeldingen no. 1, 2 en 3
206
Het zal menig kunstenaar zijn geweest als een openbaring, toen hij eigen werk zag
geboren worden, in welken vorm dan ook. Het is nu over dien vorm, dat we allereerst
willen spreken aan de hand van een aantal ontwerpen voor ex-libris, door Georg
Rueter, op een enkele uitzondering na, in hout gesneden. Dit werk is namelijk niet
tot in den treure gecultiveerd dermate, dat alle ziel er aan ontvlood, maar het geeft,
in een ten volle daarbij passend kader, de natuurlijke reproductie van een
stemmingsvolle en vaak fijn-diepzinnige, doch veelal eenvoudige voorstelling.
Het schijnt ons toe, dat Rueter zich in eenvoudigheid overtrof en dat zijn mooie,
stijlvolle ontwerpen na uitvoering méér bleken te bevatten, dan hij zelf aanvankelijk
vermoedde. Geen kunstenaar, die in alle zielestaten, met cerebrale wetenschap,
vermag te gevoelen wát hij gevoelt. Doch bij de baring geeft hij het toch naar buiten,
onbewust, in een blinden drang van noodzakelijkheid, omdat immers een werk niet
kan kristalliseeren, zoolang daartoe slechts het meest minutieuse deel van het
mysterievolle proces zou ontbreken.
Als nauw verband houdende met den vorm wenschen we hier te beschouwen de
schaal, waarop de door Georg Rueter gegeven exlibris werden uitgevoerd. Daartoe
ware onze blik over de beemden van ons land, dat er een is van ruimte, ijle
perspectieven en verre, wazige einders. Ligt hierin wellicht de verklaring, waarom
de meeste Hollandsche kunstenaars geen fraaien postzegel kunnen ontwerpen?
Kunnen zij, vermaarde schilders in meer dan één eeuw, schilders van meer dan
één vermaarde school, zich beter doen gelden in groote vlakken? In den regel valt
het treffen van een vergelijking met buitenlandsche praestaties op dit postale gebied
in ons nadeel uit. En toch, de postzegel in het oorspronkelijke ontwerp, op groote
schaal, dwingt vaak een bewondering over het kunnen af. Dit bevestigt de stelling,
dat het bewerken van grooter plan den gemiddelden Hollander beter afgaat dan het
kleinere bestek. De verkleining van het ontwerp schijnt optisch gepaard te gaan met
een verplaatsing van effect, een inkrimping daarvan te bevestigen en het zegel, op
de door de praktijk vereischte grootte, geeft niet wat het moet bieden. Met het
verkleinen van het ontwerp doofde het stralende meedoogenloos. En men moet
zich bij de beoordeeling van het zegel uitsluitend laten leiden door de artistieke
daad, niet door een mooie tint. De laatste is een misleidend kompas.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Tal van Hollandsche ex-libris vertoonen hetzelfde karakter. Nog onlangs maakten
wij de opmerking, dat de boekmerken, ontworpen door Chris Lebeau, zich uitnemend
er toe leenen, om op grootere schaal te worden weergegeven; sommige er van
fluisterden zelfs een spijt in, dat het daartoe niet was gekomen. In stede van aan
waarde in te boeten zou meer dan één onderdeel aan belangrijkheid hebben
gewonnen.
Met het exlibris-oeuvre van Georg Rueter is dit nu over het algemeen niet het
geval. Deze kunstenaar ontwierp een reeks boekmerken, waaronder verschillende
van vrij geringe grootte, namelijk van 3.7 bij 4.7, 6 bij 4.8, 4.8 bij 4.8, 3 bij 4.4, 4 bij
5, 4 bij 5.7, 4.3 bij 6 c.M., enz. De meeste daarvan zouden niet voor aan-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

207
merkelijke vergrooting vatbaar zijn, zonder de decoratieve sierlijkheid van het stuk
aan te tasten. Men hoede zich voor de verkeerde gevolgtrekking, dat Rueter dus
niet op grooter schaal werk van minstens even groote belangrijkheid zou kunnen
leveren. De praktijk logenstraft dit trouwens. Wij wenschen slechts te constateeren,
dat deze kunstenaar zich den eisch stelde, om binnen een raam van bepaalde
afmetingen, in een houtblokje van zekere grootte, een boekmerk te leveren in een
voorstelling, welke in die begrenzing past. En daarin is hij geslaagd. Er heerscht
hier een treffende eenheid van inhoud en schaal.
Wijzen we voorts op de hooge rust, welke in dit werk omgaat. Daar ook hier vaak
begripsverwarring dreigt, ware deze kwalificatie nader te bezien. Rust is toch niets
anders dan evenwicht, voorname stilte van stijl, afwezigheid van schittering door
harmonisch-ingezette verdeeling, een rhythmisch spel van licht en donker, een
plastisch gebaar van den kunstvorm. Stilte, déze diepe, statige stilte is verre van
doodschheid; zij is leven evengoed als de uiterlijke wildheid daarvan op hare wijs.
Dit is een van de kenmerken van Rueters arbeid op het gebied van boekversiering.
Deze sierstukken zijn volkomen zichzelve, leven in eigen sfeer, bewegen zich fraai
om eigen schoonheids-as en willen niet door eenig wangebaar daarbuiten treden.
Het ongedwongen-strenge van dit werk bestiert den indruk naar de stevige
projectie van decoratieve kracht. Een klein ex-libris, aangebracht in het midden van
een blank blad, geeft een hooge bekoring en volle aesthetische bevrediging. De
harmonische vulling van de ontwerpen concentreert de aandacht, die onmerkbaar
uitstraalt over het geheele blad in een glanzende diffusie. In dit verband zweven
ons de mooie boekversieringen van Dijsselhof voor de oogen, houtsneden van
eenzelfde stralende werking.
Het ex-libris voor Paula van Beresteyn toont meer dan één zijde van Rueters
gaven (afb. 2). Hier is Rueter de man van het ornament, van den mooien, fijnen,
soms als kantwerk aandoenden sierrand. En toch is deze in dit boekmerk gehouden
in den toon van klassieke soberheid. Dit prentje leeft en trilt als een zonnige
zomerdag in een blauwe lucht, en er vibreert die hooge rust in, waarop wij hiervoren
zinspeelden. De eigenlijke voorstelling vult het centrum op evenwichtige wijs, en de
ronde schakel van simpele rosetjes is als een levende bloemenrand er omheen
gelegd.
Afbeelding no. 4,
Het is een goed denkbeeld geweest, om den stand van dit stuk te bepalen, door
boven- en onderaan een ornamentje aan te brengen. Daardoor wentelt en wankelt
het niet en het schijnt alsof aan de vlucht van den vogel meer strevende beweging
wordt verleend.
Georg Rueter heeft ook ex-libris gegeven van een fluisterende symboliek en ook
hier treft het weer, dat hij op zulk een klein fond een innigheid wist uit te beelden,
die den meester toont. Het ex-libris voor A.A. Boonacker is een gaaf stukje in dezen
zin (afb. 4).
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Afbeelding no. 5
De voorstelling doet aan als een episode uit een fabel. De beweging is hier sterk
gearticuleerd door het verschil in houding van de beide vogels: de een met
gevouwen, de andere met wiekende vlerkjes. Een felle omlijsting geeft een
samenvatting van het geheel en zou niet kunnen worden gemist. Men lette ook op
de opvullende deeltjes tusschen de letters, waardoor de toon van gelijkgestemdheid
wordt verkregen.
In het ex-libris voor Ir. Idema Greidanus toont de kunstenaar zich van een andere
zijde (afb. 3).
Heraldiek in uiterst sobere weergave, lyrisch gestemde compositie van
wapenmotief en ornament.
Het is wel merkwaardig, dat Rueter hier een ontwerp in de breedte koos, terwijl
de bekende artieste R.M. Wichers Wierdsma, wier grafisch werk den laatsten tijd
zoozeer de aandacht trekt, voor wapen-exlibris juist het formaat in de lengte nam.
In het boekmerk voor A.J. Schreuder toont de ontwerper zijn portretkunst (afb.
1). Vitaal is de kop van den Zwitserschen opvoedkundige, Heinrich Pestalozzi, in
hout gesneden. Ziele-adel en goedertierenheid, nederigheid en behulpzaamheid
liggen als in een beheerscht magnetisme op het gelaat van den beroemden
schrijver-paedagoog.
Het ex-libris, dat Georg Rueter voor eigen gebruik sneed, is eveneens van een
sprekende symboliek: vogels zich lavend aan een fontein (afb. 5).
Ten slotte wijzen we op het ornamentale boekmerk van mevrouw R. Tilanus-Klatte,
dat, ondanks de weelderige vlakvulling, geenszins druk aandoet, maar van een
rustige decoratieve kracht is (afb. 6). Dit is geen houtsnede, doch teekening.
Afbeelding no. 6
In vorenstaande beschouwing ligt ook voor een deel de verklaring van Rueters
gaven als portretschilder. Eischt de portretteerkunst toch reeds een bij tempo's
treden buiten het eigen ik, om zich geheel te wijden aan de transcendentale
assimilatie van het te konterfeiten beeld, er moet tevens een gevoelen werkzaam
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

zijn, dat geen gezaghebbende stem heeft, zich slechts secundair of tertiair laat
gelden, doch aan het kristallisatieproces toch werkzaam deelneemt. Een al te strenge
cultuur zou hier
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

208
leiden tot transfiguratie van leven naar doodschheid. Aldus gezien is Georg Rueter
de spontane dichter van het portret.
Biografische mededeelingen: W.C.G. Rueter is 8 Maart 1875 te Haarlem geboren.
Leerling geweest op de teeken-school voor kunstambachten onder J. Visser Jr.,
daarna op de Rijks Normaalschool voor teekenonderwijzers (leeraar J.D. Huibers);
behaalde acte middelbaar teekenen. Volgde daarna 2 jaar schilderklas en avondklas
aan de Amsterdamsche Academie (Allebé, enz.). Heeft veel gelithografeerd (portret)
en houtsneden gemaakt, de laatste alleen als decoratief werk.
Heeft portretten geteekend, gelithografeerd en geschilderd. Voorliefde voor
artiesten als Dijsselhof, de Bazel, der Kinderen en portretten van Israëls, Jan Veth
en Holbein.
JOHAN SCHWENCKE
Kroniek van het proza
Duivelsnaaigaren, door Alie Smeding. - Rotterdam, Nijgh & v. Ditmar
1926.
Herfstleugen, door A.H. van der Feen. - Amsterdam, v. Holkema &
Warendorf 1927.
Martje Maters, geb. Vroom, door J.M. IJssel de Schepper-Becker. -
Amsterdam, P.N. van Kampen & Zn. z.j.
DE drie bovengenoemde nieuwe romans plaatste ik in de volgorde, die m.i. de mate
hunner belangrijkheid aangeeft.
Alweer dus Alie Smeding? Ja lezer, op gevaar af u te gaan vervelen met altijd
weer dienzelfden naam, die, ik geef toe - maar dat is de schuld van het publiek en
een deel der critiek - in den laatsten tijd veel te veel genoemd is geworden, - op
gevaar af u te gaan vervelen moet ik alweer den naam van Alie Smeding
neerschrijven. Want ziet ge, ik vind het, eerlijk gezegd, van veel minder belang dat
ge u misschien een oogenblikje vervelen gaat, dan dat ik straks schuldig zou staan
aan het verzuim: het publiek van Nederland, voor zoover Den Gulden Winckel dat
bereikt, niet te hebben opmerkzaam gemaakt op een boek als dit ‘Duivelsnaaigaren’.
Ja, ik zou zelfs u, die ‘De Zondaar’ hebt afgekeurd, willen vragen, met aandrang
vragen: vergéef haar die... laat ons het zacht uitdrukken: die ‘zonde tegen den
goeden smaak’ - om den wille van dit boek!
‘Duivelsnaaigaren vond ik mijn fijnste boek. Maar de menschen hebben het niet
mooi gevonden’, aldus de schrijfster tegenover onzen medewerker Pannekoek. Die
verzuchting bracht mij tot het lezen van dit werk, dat, vóór de beruchte ‘Zondaar’
verschenen, al geruimen tijd op mijn schrijftafel lag. De klacht greep mij aan; het is
niet alles voor een schrijver, overtuigd te zijn, het beste wat men in zich heeft aan
de menschen gegeven te hebben en dat geschenk dan smadelijk te zien afgewezen.
Ik had zoo'n stille hoop, dat ik dit boek dan wèl mooi zou kunnen vinden, en mijn
verwachting is niet beschaamd. ‘Duivelsnaaigaren’ staat verre boven ‘De Zondaar’;
het is een gaaf, harmonisch geheel, en dat was ‘De Zondaar’ niet. De menschen
die ‘Duivelsnaaigaren’ ‘niet mooi’ vinden, zullen wel in hoofdzaak de menschen zijn,
die zoo'n boek niet lezen kunnen (of willen) en die zich door een zekeren, ik erken:
aanvankelijk zeer natuurlijk-gezonden afkeer van het gegeven laten beïnvloeden.
Men moet voor zoo'n boek den sleutel hebben om er in te kunnen binnengaan, zoo
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

goed als men b.v. den sleutel van een zeker muzikaal begrip noodig heeft om zich
de schoonheid van de tweede Symphonie van Elgar te zien ontsloten.
‘Duivelsnaaigaren’ is trouwens geen boek volgens het bekende realistische
procédé geschreven, gelijk ‘De Zondaar’. Het leven wordt er niet van buiten af in
bekeken, maar van binnen uit ondergaan. De werkelijkheid is er in ont-stoffelijkt
en tegelijk is zij eerst hier waarlijk stof geworden, dat wil zeggen: de ziel ondergaat
haar als het verschrikkelijke en vijandige tegengestelde.
Laat ik, wat ik bedoel, u trachten duidelijk te maken met den eersten den besten
zin uit dit werk. Daar lezen wij: ‘Fem morrelde moeizaam de roestige grendels van
de achterdeur af, de scharnieren knarsten als raven, gelijk met de
glanzende ochtend boog een verwaaide ribesstruik de keuken
in’.
Ge voelt u, als ge althans een lezer zijt die niet gedachteloos over de zinnen
pleegt heen te glijden, hier dadelijk te midden van de sensatie. Er staat niet, dat
tegelijk met een verwaaide ribesstruik de glanzende ochtend de keuken binnenkwam.
Als er dat gestaan had - en het zou de gebruikelijke volgorde zijn geweest - dan
zoudt ge over die dan vrij overbodige ribesstruik heen dadelijk met uw aandacht
naar den glanzenden ochtend zijn overgebracht. En ge waart aanstonds in een
wijde, vrij abstracte afgemeenheid beland, welke eerst door een nadere omschrijving
van dien ochtend tot iets meer concreets en levends zou kunnen worden. Fem ziet
echter, als zij de deur opent, dien glanzenden ochtend en dan tegelijk een
verwaaide ribesstruik, die de keuken inbuigt. In de sensatie schuift zich die
ribesstruik vóór den glanzenden ochtend en ze wordt opeens een ding, dat even
schrikken doet, dat er opééns is, heelemaal, in zijn verwaaide ochtendfrischheid.
Zóó is dit heele boek geschreven; het brengt de realiteit telkens vlak vóór u, niet als
beschrijving, maar als gewaarwording. Ge ziet Fem niet, maar ge wòrdt Fem, de
naast een oude Grootmoeder verwelkende jongejuffer in het kleine stadje, met haar
gezicht als van ‘de starre, onschoone Heilige Vrouw van een oud schilderij’, en hare
verlangens die naar den man gaan.
Men heeft Alie Smeding verweten wat men de dichteres Hélène Swarth haar
leven lang verweten heeft: dat zij altijd hetzelfde onderwerp behandelt. Alsof een
kunstenaar een leurder is, die naast veters en band ook zeep in zijn marsje moet
hebben!
Láát Alie Smeding in haar boeken dan altijd ‘om het sexueele draaien’. Wij draaien
er allemaal, direct of indirect, dag aan dag omheen, maar zonder dat we er door
bezeten zijn als deze vrouw, die in zich de nooden voelt van
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

209
duizenden misdeelde zusters en die al hunne klachten en al hun verzwegen en
verbeten leed, al hun gebeden en vloeken en stille tranen verzamelt in haar schoot,
en zij streelt ze met hare handen als wondere haar toevertrouwde schatten, en zij
tooit met de parelen dier tranen de doode winterboomen, en zij doet hunne klachten
rijden met den wind en hun leed snikken in de tikkelende breipennen van een oude
vrouw, hun eenig gezelschap; hun ellendige vernederingen stelt ze erbarmingloos,
en toch zoo vol erbarmen, voor allen te kijk in de grelle lichten van een pralenden
kruidenierswinkel, waar een burgerman twee voet groeit bij 't besef van z'n
meester-zijn over radelooze teederheden die hij met zijn zool vertrapt; en de vloeken
hunner verlatenheid perst zij in den botten kop van een dronken schuinsmarcheerder,
den éénigen man die haar een oogenblik, grotesk-afschuwelijk, begeert.... Als ge
meent, dat ik ijl, keer dan maar tot het ‘mooi’ van uw lieve, idealistische boeken
terug, die u vertellen van de dingen welke ge graag hoort en de beelden voortooveren
die ge gaarne ziet.
Maar leeren lezen in de boeken van het leven, zult ge nooit!
* * *
We kunnen ons telkens weer verheugen over het feit, dat de heer van der Feen niet
is opgegaan in den, o, zeer verdienstelijken, grappenmaker F. de Sinclair. Hij is
geen Ezau, die zijn eerstgeboorterecht verkocht heeft voor een schotel moes; geen
man die drie talenten ontving en er twee van in de aarde verborg. Hij is te veel artiest
om voor een makkelijk succes het beste in zich op te offeren.
‘Herfstleugen’ is een Middelburgsche vertelling. Wie deze stad wat meer van nabij
kent moet in de eerste plaats van het boek genieten, om die zekere ‘sfeer’, dat
speciaal Zeeuwsche, Walchersche, in de lucht en het licht, dat Ritter zoo gelukkig
heeft gevangen in de bladen zijner ‘Zeeuwsche Mijmeringen’. Het is, of van het
dunne goud der oude Abdij-boomen ligt uitgepoeierd over deze tafereelen, en of
het klokkenspel van de Langejan zijn rinkelende klankjes om u henenstrooit.
De geschiedenis van de beide oude jonkmans, de heeren van Bruelis, in
Middelburg gewonnen en getogen, is op zich zelf beschouwd niet zoo heel veel
bizonders. De jongste der broeders droomt zijn herfstdroom... een huwelijk met een
veel jonger vrouw, een burgerweduwe, een huwelijk dat hij, met den hartstocht van
een late jeugd, wil doorzetten ondanks de tegenkantingen van zijn gechocqueerde
adellijke familie. Tot hij uit een stuntelig briefje van zijn aangebedene moet bemerken,
dat de vrouw nooit ernstig aan hem gedacht heeft, hem vriendelijk-vereerd, doch
zeer beslist afpoeiert. De herfstdroom bleek een herfstleugen te zijn geweest.
Is het verhaaltje vrij gewoontjes en de tragiek van oud-worden, het hunkeren naar
een laatste liefdekans veel minder schrijnend gebeeld dan in het boekje van Mej.
Smeding - de novelle krijgt beteekenis en relief door de wijze waarop dit alles in die
Zeeuwsche sfeer is opgenomen. Jhr. Jan en Jhr. Simon zijn een stukje Middelburg
geworden. En een niet veel minder kostelijk type is juffrouw Lurkus; om niet te
vergeten de pastellige oude freuIetjes Avezate, Letje en Ciel.
‘In haar kleine platte gezichtjes, met de ronde rooddooraderde wangetjes
en de gegroefde kinnetjes, waaruit prikkelige zwarte en grijze haarbosjes
piekten, stonden de spitse neusjes grappig eigenwijs naar voren, tusschen
de kippige groenblauwe oogjes, met daarboven de blonde wat verbaasd
hooge wenkbrauwen’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Zij komen om de veertien dagen in stad bij de broeders koffiedrinken en plagen nu
Simon met zijn affectie voor de groentenwinkeliersdochter. Het gesprek gaat over
witte Calvillen, die de freules uit stad moeten meebrengen. Waar die te krijgen?
* * *
‘Bij Wies op de Burgt’, zei Jan hard; hij keek voor zich, maar een smalend
lachje verplooide zijn dunne lippen.
‘Dat prutswienkeltje...’ smaalde Letje.
‘Nou, dat 's zoo mis niet, dat wienkeltje’, spotte Ciel, ‘'n oud groentezaakje,
d'r ben altied frissche appeltjes en frissche meisjes te koop geweest. Is
't niewaar, Simon?’ Jan grinnikte nu hardop.
Simon was bleek geworden, zijn handen beefden.
‘Je schient het te weten...’ antwoordde hij, maar zijn stem had nauwelijks
klank.
Langs Simon heen, die nu met gebogen hoofd een peer schilde, gaf Letje
een knipoogje aan Jan en dompelde meteen de toppen van haar beringde
vingertjes in de kom. ‘Let, hoe dienk je d'r over?’ vroeg Ciel, die 't kleine
horlogetje uit haar corsage had gehaald, er kippig op keek, 't weer
wegstopte en nu de haakjes van haar lijfje weer dicht frunnikte.
Let knikte.
‘En wanneer zien wij de mannebroeders noe toch eens op Duineveld?’
vroeg ze dan.
‘As de bakkruudjes bloeien’, zei Jan.
‘As we dan allemaal nog maar leven’, lachte Ciel, ‘over 'n half jaar!’
‘Ajakkes, wat 'n luguber mensch ben jie toch’, verweet Letje, terwijl ze
opstond. ‘Hier Simon, die dienkt tenminste nog niet an z'n kistje, ee?’
Simon ging niet in op de grap, bleef wat ineengedoken zitten.
Toen legde Letje haar kleine hand op zijn schouder.
‘Je heit het maar hard te verantwoorden, ee, neefje?’
Hij maakte een korte beweging, als om haar af te schudden, en eensklaps
stond hij ook op; zijn kaken trilden, maar hij kon geen woord uitbrengen.
En hij bleef ook zwijgen, toen Letje en Ciel Jan en hem daarna met veel
woordjes en lachjes en grapjes bedankten voor de lekkere lunch.
Jan had Laurien gebeld om de hoeden en mantels der freules; het was
nog een heel bestel met hoedepennen en voiles en Jan kwam nog eens
grinnikend terug op het platte grapje van Ciel.
‘Zal je noe zorgen, dat je geen kou vat an je douairière en roep anders
Lein d'r bie!’
Ze giechelden er om en Letje zei nog een paar gewaagde dingen en een
viezig mopje er overheen.
Zoo gingen ze, door Jan gevolgd, de kamer uit en de gang in.
Of Mevr. IJssel de Schepper verstandig heeft gedaan met ons na de geschiedenis
van Martje Vroom de geschiedenis van Martje Maters te vertellen? Ge herinnert
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

210
u wellicht, dat Martje na het einde van haar liefdesavontuur met den charmeur van
Heeteren, den heerboven-haar-stand, uit dépit den goedigen burgerjongen Piet
Maters heeft genomen? Dit nieuwe boek geeft de beschrijving van Martjes
huwelijksleven naast den wat saaien, maar toegewijden Piet. Martje kijkt uit achter
het raam van haar nette bovenhuisje en verveelt zich, en 's avonds zit Piet achter
het andere raam en verveelt zich niet, als Martje hem tenminste een lekker kopje
thee schenkt en zich af en toe eens door hem wil laten knuffelen.
Maar dàt juist verveelt Martje het allermeest, dat eeuwige gevrij. Zij houdt in den
grond niet van Piet, denkt nog altijd met verlangen terug aan den glanstijd met van
Heeteren. Toen lééfde zij. Martje wil léven, zij hunkert naar afwisseling, naar emotie,
naar.... liefde. Dan outmoet ze een man op haar weg en verbeeldt zich dat hij haar
geven kan wat zij zoekt. Het wordt een triviaal avontuur van enkele uren in een
hotelkamer te Amsterdam, en Martje keert ontnuchterd tot haar Piet terug. Zij biecht
hem berouwvol alles op, en zeker een der beste gedeelten van den roman is de
beschrijving hunner verhouding na die bekentenis.
‘Ja, Mart, er is een heeleboel veranderd. Eigenlijk is alles veranderd. Het
is iets, wat je niet ongedaan kan maken en wat niet uit te vlakken valt.
Het is onherroepelijk gebeurd, en zoo, als het vroeger was, ken het nooit
meer worden’.
‘Misschien wordt het nu beter’, zei ze zacht.
Hij trok moedeloos zijn schouders op, fronste zijn wenkbrauwen.
‘Misschien voor jou. Voor mij ben je een ander geworden dan je in mijn
gedachten was. Dat is de onherroepelijke en onherstelbare verandering.
Die je voor me was, die ken je nooit meer worden. Ik weet nu, dat je tot
dit in staat ben, ook al doè je 't nooit meer. Als vroeger iemand me zooiets
van je zou hebben verteld, dan zou ik er niet aan gedacht hebben om het
te gelooven. Ik zou je hebben vertrouwd als mezelf. Nu weet ik, dat je
niet zoo ben. Daar zit 'm het verschil in’.
‘Maar ik zal het niet meer doen. Ik heb het je uit me zelf bekend, dan kun
je dáár toch op vertrouwen’.
‘Misschien. Maar je héb het gedaan. Daarmee is alles al veranderd...
Och, nù geloof ik je wel, en toch... Ik weet zeker, dat ik je dikwijls zal
verdenken’.
‘Dus wie éénmaal steelt, is voor altijd een dief’, zei Martje bitter.
Piet zweeg. Met gebogen hoofd zat hij te tobben, en na een tijdje zei hij
droevig:
‘'n Spreekwoord ontstaat niet door niks’.
Nu drong de omvang van het gebeurde pas tot Martje door en wanhopig
vroeg ze zich af waarom ze dit vertrouwen en die achting had verbeurd,
waarom ze de waarde van dat bezit niet eerder had geweten. Ze voelde,
hoe alle betuigingen van spijt en van verbetering nu vergeefsch waren.
En voor het eerst besefte ze de beteekenis van het woord onherstelbaar.
Intusschen ‘onherstelbaar’ blijkt er gelukkig nog niets. Zij hebben beiden geleerd,
en aan 't slot lezen wij dat Piet aan Martjes ontrouw nu kon denken, ‘als aan iets
noodlottigs.... dat misschien toch tot hun heil was geschied’ (blz. 176).
Het boek is lang niet slecht geschreven; hier en daar treffen zeer goede passages.
Maar het mist het fleurige, het zoo plezierig argelooze van dat vorige werk. Dat er
in den roman heel weinig ‘gebeurt’ (zelfs Martjes avontuur ‘gebeurt’ eigenlijk niet)
is natuurlijk niet erg, mits het gebeuren dan maar van de handeling naar het innerlijk
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

der personen verlegd wordt. Dit geschiedt ook wel, maar een weinig te opzettelijk.
De schrijfster schijnt ons in dit boek niet geheel vrij van een lust tot zedelijke
meditatie; wij voelen dat telkens tusschen de regels door, en het stelt ons teleur
gaandeweg te moeten bemerken, dat zij hare hoofdpersonen toch eigenlijk vooral
als ‘gevallen’ ziet en hen met een moralizeerende, veeleer dan met een belangelooze
aandacht beschouwt.
GERARD VAN ECKEREN
Kroniek der poezie *)
Aug. van Cauwelaert: ‘De Vlaamsche Jongeren van Gisteren en Heden
(1910-1927)’. - Antwerpen, N.V. Leeslust 1927. Eindhoven N.V. Lecturis.
MEN blijft verrast en versteld bij zulk een veelvuldigheid van dichteren in een klein
en noordelijk land en in zulk een korte spanne tijds: August van Cauwelaert wist er
39 te bloemlezen in zijn ‘Vlaamsche Jongeren van Gisteren en Heden’, waarbij hij
uitdrukkelijk aanmerkt dat hij slechts de periode 1910-1927 overschouwde.
August van Cauwelaert, een zelf niet onverdienstelijk dichter, wiens ‘Liederen
van Droom en Daad’ een vierden druk beleefden, is rechter te Antwerpen. Was het
in deze hoedanigheid, dat hij den dichters ‘fair play’ liet en hun verzocht, elk voor
zich, eenige gedichten tot hun verrechtvaardiging te kiezen? Een ieder heeft zich
dan ook verdedigd naar hij kon; maar ten bewijze dat rechters en advokaten een
noodzakelijk kwaad zijn: tal van hier vertegenwoordigde jongeren, die met evenveel
kopij pronken als de besten, zijn misschien dichters van morgen of overmorgen,
maar zeker niet van gisteren of heden. Tenslotte nog dit over de wijze, waarop de
keus is gedaan: één der gedaagden althans kreeg zijn berijmd pleidooi
teruggezonden met de mededeeling dat het wenschelijk was een zeker deel van
het publiek niet te ontstemmen door minder orthodox-zedelijke bekentenissen. Had
Van Cauwelaert vermeld, dat zijn bloemlezing ook in kostscholen en door zeer jonge
meisjes mocht doorbladerd worden, dan zou deze opmerking hier achterwege zijn
gebleven.
* * *
Aan de keus van gedichten gaat een inleiding, een ‘Terugblik’, vooraf, die uit den
aard der zaak heel wat belang-
*) Daar het den heer Henrik Scholte op den duur niet mogelijk bleek voor deze Kroniek geregeld
zijn bijdragen te leveren, moesten wij een opvolger zoeken. Wij waren zoo gelukkig dien te
vinden in den Vlaamschen dichter Reimond Herreman. Een genoegen is het ons intusschen
te kunnen mededeelen, dat de heer Scholte als medewerker aan ons tijdschrift verbonden
blijft. Aan het ‘Exit’ van de plaat behoeft men dus niet een te absolute beteekenis te geven.
(Red. D.G.W.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

EXIT HENRIK SCHOLTE
211
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

212
wekkender is dan de bloemlezing zelf, al geeft zij al te zeer den indruk van een
vaderlijke goedjonstigheid tegenover al wie en al wat een pen hanteert. Liever dan
een hierarchie vast te stellen - al was het dan ook een subjectieve - heeft Van
Cauwelaert een ieder een bloempje geplukt, om bij slot van rekening te erkennen
‘dat de oogst der naoorlogsche jongeren niet beantwoordt aan de profetische beloften
van den aanvang’, hetgeen dan weer een te stoute generalisatie is, daar toch zeker
een drietal dichters - ik denk aan Marnix Gijsen, Urbain van de Voorde en Richard
Minne - nu reeds op een productie kunnen bogen, die beter is dan welke belofte
ook.
Wien het nochtans om een geschiedenis der poëzie van 1910 tot 1927 in
Vlaanderen gaat, kan hier een treffend beeld vinden van deze bewogen periode.
De ‘terugblik’ reikt tot de vooroorlogsche jongeren na Van de Woestijne, die wel
degelijk een mijlpaal, maar beter nog dan dit: een glanspunt, blijkt te zijn in onze
litteratuur. Hij was het, die meer dan de diep vereerde Gezelle, de bedoelde
vooroorlogsche jongeren beïnvloedde, en onder die van de volgende generatie nog
Urbain van de Voorde, Roelants en Leroux. Deze allen hadden dit gemeen, dat zij
bij het scheppen van hun werk er zieh niet om schenen te bekommeren de bewijzen
te leveren van een theorie. De oorlogsdichters - De Pillecijn, Francken en Daan
Boens - die Van Cauwelaert in een afzonderlijke categorie groepeert, onderscheiden
zich nauwelijks van degenen, die niet de behoefte hebben gevoeld te ‘zoeken naar
nieuwe waarden en nieuwe leuzen’. Van elders kwam, tegen de meesters, maar
vooral tegen de epigonen, de storm los. 't Ving aan met beginselverklaringen, om
weldra tot rechtstreeksche en persoonlijke aanvallen te leiden. ‘Ruimte’, dat in 1920
te Antwerpen werd gesticht, leidde den dans. De verbeten mokerslagen van een
Brunclair konden ietwat simplistisch voorkomen, uit de theoretische artikelen van
Paul van Ostayen sprak een door alle verwarringen heen naar klaarte zoekende
geest. Het geval Van Ostayen op zich zelf toont de volle tragiek van een
dooreenge-schudden tijd. Terecht mag Van Cauwelaert opmerken, dat de
‘slagwoorden waarmede we in de laatste jaren overdonderd werden: Mensch -
Broederschap - Chaos - Kosmos - Pacifisme - Internationalisme - God - voor den
oorlog gemeengoed waren onder Duitsche jongeren, die, meer dan de Fransche,
de jongste beweging in Vlaanderen hebben beïnvloed’; wel mag hij vaststellen, dat
Paul van Ostayen ‘niet in staat gebleken is om den aanval, dien hij had ontbonden,
te leiden naar de vruchtbare verovering’; maar het is op zijn minst voorbarig te
besluiten dat ‘onder de veelsoortige Duitsche invloeden die hem verlokten, zijne
bizondere persoonlijkheid verdolen ging’. Het lijkt me niet dat Van Ostayen ooit een
rol van leider heeft willen vervullen, daarvoor zocht hij steeds met een te diepe
eerlijkheid zich zelf; waar Van Cauwelaert een ‘verdolen’ ziet, raad ik een worsteling.
Het was met niet geringe vreugde, dat ik een jaar geleden uit den mond van Van
Ostayen hoorde, dat hij den Franschen dichter Toulet ontdekt en doorproefd had,
die wel als een antipode mag gelden van de Duitsche dichters onder wier invloed
hij zou verdoold zijn geraakt. De kwestie is, dat Van Ostayen niet aarzelt zijn met
de beste bedoelingen bezielde volgelingen te verstrooien, zooals alle zoekers doen,
wien het meer om de waarheid, - ook al zij het hun waarheid - te doen is, dan om
een gevestigden troon.
Om, buiten alle theorie en leuzen, tot de poëzie terug te komen, in ‘Ruimte’ dook
daar ineens een belovende constellatie op. ‘Van al de sociale, humanitaire verzen
in Vlaanderen was het vers van Moens het echtst, het volst en het mildst’, aldus
Van Cauwelaert. De groote verdienste van Moens' verzen is daarmede niet
aangeduid: de frissche jeugd die er uit klonk:
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Strak staan
de vaandels in den morgen.
De jonge karavanen
zetten aan.
Voor deze frischheid konden wij de onorganische beeldspraak op den koop toe
nemen, en den sacramenteelen toon die al te zeer een naklank scheen van Salomo's
Hooglied en van Tagore. Zooals met de jaren de blos verdwijnt van des kinds
aangezicht - om plaats te maken voor steviger kwaliteiten - zoo, verwachten wij, zal
ons weldra een nieuwe Moens komen verrassen: ‘Moens heeft het lied van zijn
gefolterde jeugd uitgezongen, en het andere heeft hem nog niet tot den boord
vervuld’, zegt de bloemlezer.
Heel wat mannelijker komt ons nu reeds Marnix Gijsen voor. Niet zoozeer om zijn
Loflitanie van den H. Franciscus, waaraan men nog steeds maar voort zijn naam
schijnt te willen koppelen, en die voor een goed deel alleen maar brieschend en
chaotisch is; doch wel om zijn latere, langzaam schrijdende verzen, die niet meer
offeren aan de dionysische woede zonder maat of verademing, waaraan een gansch
geslacht zich met een koortsachtigen drang heeft vergrepen; het zijn, deze mannelijke
verzen - die af en toe het hoofd neigen naar de sentimenteele zijde - zulke die een
dagelijksch gebeuren bezingen: de laatste dagen van zijn vader, de krantenvrouw,
of de mijmering op een grafschrift:
Jacquelyne Bolats werd te Leuven begraven,
in 1520,
naast haar man en haar kind
Zij werd in Antwerpen geboren,
- o mijn sterke stad, -
wie voerde haar de Brabantsche heuvelen over?
Daar vond zij een man, daar won zij een kind,
en de rust onder mos en wat herfstig loover.
Maar - en laat mij even toe nu ook eens wat aan toekomstmuziek te doen - van de
markante personaliteiten uit de Ruimte-groep, wed ik, ook wat de poëzie betreft, op
Paul van Ostayen. Niet dat hem reeds het lied van zijn rijperen ouderdom zou
vervullen. Hij heeft zelfs niet, zooals Wies Moens wèl deed, zijn gefolterde jeugd
uitgezongen. Hij voelt zich zelf nog te zeer gecompli-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

213
ceerd om zich ooit volledig te geven. Elke oplossing schijnt hem voorbarig. Gelooft
hij aan God? Gelooft hij aan de menschen? Gelooft hij aan de lyriek? Met elke
zekerheid die daagt, rijst de twijfel mede. Hij geeft en neemt terug, want zulke gift
is hem te min die niet een volle overgave is. Hij delft, en woelt om. En zijn verlangen
gaat alweer naar 't boren van nieuwe mijnen uit. En wars van alle diepzinnigheid,
vermoeid van zijn eigen trachten en twijfelingen, gaat hij spelen met zijn talent:
Amarillis
hier is
in een zeepbel
Iris
hang de bel
aan een ring
en de ring
aan je neus
Amarillis
als een die gansch bereid is zich eens den kop af te bijten, om te zien hoe 't smaakt.
Het is een bittere smaak, maar wie zal den ernst kennen, die niet weet wat spel is?
Wie zal tot God naderen die niet bij den duivel te rade ging?
Toekomstmuziek, zei ik. Want Van Ostayen is zijn experimenten nog niet te boven
gegroeid. Hij is, onder de Vlaamsche jongeren, de man van de experimenten. Maar,
en hier schuilt zijn kracht, en daaraan knoopen wij onze hoop vast, hij is niet de
starre, die zich aan een experiment vastklampt als de boot aan het anker. Hij is de
afvallige, van zijn eigen hart in de eerste plaats. Te weinig hart, geen hart:
Onder de maan schuift de lange rivier
Over de lange rivier schuift moede de maan
Onder de maan op de lange rivier schuift de kano naar zee
‘Hij verviel, zegt Van Cauwelaert, in een wel preciese maar bloed-arme
anti-humanitaire, abstracte lyriek’. Vooruit maar, jongens, wij hebben harten genoeg.
Dichters gevraagd.
* * *
Nauwelijks ouder van jaren, maar huldigend een bezadigder want beproefde
prosodie, heeft Van Cauwelaert dezen bijeengeschaard, die hij de traditioneele
Fonteiniers heet. Zij hadden destijds hun tijdschrift, ‘'t Fonteintje’, dat zonder veel
drukte geleefd heeft en een blijmoedigen dood is gestorven.
Van Cauwelaert spreekt van den moed, die er noodig was ‘om als jonge man de
traditie van zijn voorgangers als wet te erkennen’. Niet zoo veel moed. Zich eenige
wet opleggen kan in ongebonden tijden eenvoudig een soort van jeugdigen
overmoed, een soort van opstand zijn. De honger naar het genot van het leven zou
de mannen van 't Fonteintje gedreven of althans bedreigd hebben, zegt de
bloemlezer. Nauwelijks, en die honger komt pas, als ik iets van die kameraden
afweet. Minne, die zoowat de volledigste dichter van deze kleine groep was, zou
van een baldadigheid en een ironie zijn, waarvoor zelfs het heiligste niet veilig is
gebleven. En inderdaad, men mag er hem wel voor danken dat hij naast, en tegen,
veel godslasterende bijbeltaal zijn zacht lawijd floot, of zijn stoeten van malkontenten
liet oprukken, of zijn onvergetelijke Ode aan den Eenzame dichtte:
Gelijk een bron
zijt ge in de zon
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

op de hoogvlakte van Pamir.
Roelants en Leroux, de twee anderen van 't Fonteintje, hielden zich niet minder
afzijdig van het geroezemoes en het geschreeuw dat veeltijds radelooze onmacht
verbergen moest. Maar Roelants heeft onlangs een roman 1) geschreven, waarvan
men wel de diepte moet erkennen; en zijn verzen zijn van geen ander deeg gemaakt.
Terwijl Leroux jonger aan 't worden is naarmate heel wat vooruitstrevender dichters
den weg der grijsheid op zijn:
Wij moeten zijn gelijk de boog:
omlaag gespannen, om omhoog,
naar eeuwige verschieten,
zijn pijl te schieten...
Als een overgangsfiguur tusschen al wie ik reeds noemde en de vorige generatie,
plaatst Van Cauwelaert den u bekenden dichter Urbain van de Voorde. Ik zou hem
naast Richard Minne hebben geplaatst, als de beide dichters die onder de jongeren
een gekarakteriseerd figuur zijn, en als antipoden van elkander. Beiden op en top
dichters. Maar Van de Voorde alleen lyriek erkennende als lillend spasme, Minne
integendeel de trommel slaand in alle stoeten; de eerste aardend naar Baudelaire,
de laatste naar Derême en Villon. Van de Voorde de bewondering afdwingend van
hen vooral, die het doodernstig meenen met de poëzie, en op weg naar de academie.
Richard Minne, den lichtzinnigen en luchtigen lief, en, in geordende tijden, op weg
naar de galg.
Daar zijn dan nog, in de bloemlezing van August van Cauwelaert, de ‘jongeren
van gisteren’. De besten zijn u overbekend: Van Nijlen (in deze bloemlezing
onvoldoende vertegenwoordigd), Firmin van Hecke, Hilarion Thans. Mede nog de
oorlogsdichters de Pillecijn, Daan Boens en Frits Francken. Deze allen ‘brachten
geen nieuw geluid’, waaronder men verstaan moet, dat zij minder aan de
spiegelgevechten over versvorm en ethiek-in-de-kunst meededen. Want ik meen
te hebben aangetoond dat veel van het nieuwe nog wat ouder moet worden om
goed te kunnen heeten. Aan deze vergissing van Van Cauwelaert had de onlangs
overleden dichter Karel van den Oever te danken, dat hij niettegenstaande zijn
verleden in het hartje der jongste jongeren werd gerangschikt. Gerust, hoor. Maar
zeer middelmatig is zijn vers gebleven, het nieuwe als 't oude.
De totaal-indruk is, dat Van Cauwelaert te veel heeft willen bewijzen. Was 't er
hem niet om te doen: tegen de bloemlezing van Dirk Coster, die de Vlamingen al
te zeer veronachtzaamd had, een Vlaamsche bloemlezing te stellen? Dan had een
kritischer keus beter dit doel gediend. Maar
1) Maurice Roelants, ‘Komen en Gaan’; Rotterdam, Nijgh en van Ditmars Uitg. Mij. 1927.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

214
wat, meer speciaal, de Vlaamsche toestanden betreft, heeft de inleiding althans
deze onschatbare verdienste, dat zij niet meer toegeeft aan de dwaasheid om de
poëzie te gaan beoordeelen naar de een of andere leuze door den dichter beleden.
R HERREMAN
Herman Gorter †
Het overlijden van den dichter heeft groote ontroering gewekt.
In afwachting van een artikel voor ons tijdschrift meenen wij thans te moeten
volstaan met hetgeen Het Algemeen Handelsblad schreef:
In een der eerste jaargangen van ‘De Nieuwe Gids’ - de vierde, die in het najaar
van 1889 begon te verschijnen - deed Herman Gorter, jong en vurig dichter, voor
het eerst van zich spreken. De derde aflevering van dien jaargang had het eerste
deel van ‘Mei’ gebracht en dit gedicht was zoowel een openbaring als een probleem.
Dat deze, schijnbaar zoo weinig Hollandsche en toch in wezen zoo door en door
Hollandsche poëzie heftige bestrijding zou vinden lag voor de hand. Maar de
jongeren, die met Shelley en Keats opgegroeid waren, haalden den dichter van het
Mei-lied geestdriftig in. Willem Kloos schreef in de letterkundige kroniek van het
volgende nummer met opgetogenheid over deze ‘schatkamer van schoonheid,
onuitputtelijk als de Natuur’. Frederik van Eeden wijdde tegelijkertijd een uitvoerige
beschouwing aan ‘Gorter's Verzen’, waarin hij zich al bij voorbaat schrap zette tegen
den storm die losbreken zou. Andere besprekingen volgden, ook een uitvoerige
kroniek van Kloos, waarin hij, naar aanleiding van Gorter's een jaar later in het licht
gegeven bundel ‘Verzen’, de stelling verkondigde ‘dat kunst de allerindividueelste
expressie van de allerindividueelste emotie moet zijn’.
Het heeft hier weinig zin al deze besprekingen, die toentertijd uiteraard
strijdschriften moesten zijn, in herinnering te brengen. De ‘Mei’ en de ‘Verzen’ van
Gorter schokten de lezers, die zich reeds vertrouwd begonnen te voelen met de
letterkundige beweging door de ‘tachtigers’ ingezet, opnieuw op. Gorter scheen een
tweede vernieuwing te brengen. ‘Mei’, schreef Verwey - in zijn Inleiding tot de Nieuwe
Nederlandsche Dichtkunst - ‘is vol van de zinnelijke bekoring van zee en land, water
en hemel, bloemen, vlinderen en vogelen, van alle jeugd en van alle schoonheid’.
En het is niet in de laatste plaats deze zinnelijke bekoring geweest, de verrukking
over levensbloei en natuur, die het gedicht zoo spoedig en in zoo ruimen kring
populair deed worden. Meer nog dan in ‘Mei’ kwam het op de spits gedreven
individualisme van Herman Gorter tot uiting in de ‘Verzen’, die later voor een gedeelte
opgenomen werden in den bundel ‘De School der Poëzie’ ('97). En in dit
individualisme kon deze poëzie geen voedingsbodem vinden voor breederen groei.
Gorter wendde zich daarom tot de wijsbegeerte. Hij verdiepte zich in de philosofie
van Spinoza en vertaalde de ‘Ethica’. Ook deed hij een poging om het wezen van
‘Spinoza's leer’ in verzen uit te drukken. Men vindt zijn op Spinoza geïnspireerde
gedichten in het derde deel van ‘De school der Poëzie’. Hij had zich op dat tijdstip
echter reeds tot de socialistische theorieën van Karl Marx bekeerd, waarvan de
inleiding tot dezen dichtbundel duidelijk blijk geeft. ‘De Nederlandsche poëzie van
na 1880’, - lezen wij daar - ‘welke kiemen voor een hoogere zij ook in zich moge
dragen, was burgerlijke poëzie. Zij sprak gedachten en gevoelens der heerschende,
maar ondergaande, klasse uit’. Deze stelling werd omstreeks dienzelfden tijd nader
uitgewerkt in zijn: ‘Kritiek op de litteraire beweging van 1880 in Holland’,
oorspronkelijk gepubliceerd in het maandschrift ‘De Nieuwe Tijd’, dat mede door
Gorter werd geredigeerd. De later gepubliceerde socialistische ‘Verzen’ in 1899
verschenen waren echter niet anders dan een zwakke nabloei van vroegere poëzie.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Daarna volgden groote gedichten. Eerst ‘Een klein Heldendicht’ (1906), en zes jaar
later ‘Pan’. Een nieuwen toon had de dichter niet vermogen te vinden en verdere
publicaties van gedichten zijn dan ook achterwege gebleven. Wel heeft hij zijn
bundels nog meer dan eens omgewerkt en de verzen opnieuw gegroepeerd. In
1916 verscheen een samenvatting van zijn werk in twee deelen. In de inleiding tot
dezen druk lezen wij: ‘In deze uitgave heb ik alle verzen verzameld die tusschen
1890 en 1906 door mij werden geschreven, en die, als pogingen, tot een zekere
hoogte van volkomenheid reikten. Ik spreek den ernstigen dringenden wensch uit,
dat, indien ooit verzen van mij uit deze jaren worden herdrukt, zij alleen aan deze
uitgave van 1916 zullen worden ontnomen’.
Voor het nageslacht zal Herman Gorter de dichter blijven van ‘Mei’:
Balder en Mei, dat was een schoone droom
en zoo men al niet het gedicht als geheel genieten kan, men zal er altijd prachtige
fragmenten in kunnen bewonderen. Fragmenten van gepassioneerde lyriek, van
de elementaire kracht, die in een voor woordmuziek overgevoelig gemoed tot uiting
drong:
‘De weemoed van het Mei-gedicht is deze: - schrijft Verwey in de “Inleiding tot de
Nieuwe Nederl. Dichtkunst” - “dat inderdaad de zinnelijke schoonheid zich door de
ziel niet kan vereeuwigen. Mei is vergankelijk. Balder alleen is eeuwig”.
En het is in dit gevoel van weemoed dat wij den dichter, die eens zoo onstuimig
en sensitief den hartstocht voor de zinnelijke bekoring in de poëzie van Holland
uitstortte, willen herdenken.
Eén ding is droevig en maakt zacht geklaag
Altijd om d'aarde heen, een nevel vaag
En luchtig om dat lijf: 't is wisseling
Van zijn en niet zijn, en dat ieder ding,
Zielen en bloemen, drijven naar dat rijk
Waar 't wit en stil is...
Herman Gorter, zoon van Simon Gorter, werd in 1864 te Wormerveer geboren. Hij
studeerde in de klassieke letteren en vestigde zich later te Amersfoort, waar hij
leeraar aan het Gymnasium werd. Vergissen wij ons niet dan hebben de
stemmingsvolle stille singelgrachten van het oude stadje hem geïnspireerd tot den
aanhef van “Mei”. Later vestigde hij zich te Bussum, waar hij zich geheel aan de
studie en de propaganda van het socialisme wijdde. Oneenigheid onder de leiders
van de S.D.A.P. waren oorzaak, dat hij geïsoleerd raakte. In latere jaren was hij
overtuigd communist’.
En in een later nummer schrijft het Handelsblad:
Gorter was, evenals Leopold, die hem zoo zeer vereerde, een eenzelvig mensch.
Hij stond sedert lang buiten de letterkundige groepen, maar werd ook door de
‘jongeren’ - als de dichter van den eersten bundel der ‘Verzen’ meer nog dan om
zijn ‘Mei’ - vurig bewonderd. Terwijl echter Leopold althans op enkele jongere dichters
rechtstreeks invloed kon hebben, zijn Gorter's ‘Verzen’, als onnavolgbaar in hun
verbijsterende oorspronkelijkheid, een eenzaam heiligdom gebleven waaraan
niemand durfde raken.
Dat op de uiterste gevoeligheid dezer poëzie geen gelijkwaardige voortzetting
kon volgen, viel des te moeilijker
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

215
te ontkennen, omdat het latere werk van den dichter deze verwachting scheen te
bevestigen.
Niettemin herleefde de hoop toen twee jaar geleden verteld werd, dat Gorter aan
een nieuwen bundel werkte. Dit gerucht is later bevestigd en een jaar geleden heeft
de dichter met den heer Van Dishoeck, die de uitgave van zijn werken van Versluys
had overgenomen, zijn plan besproken. Hij wilde toen echter nog wat wachten en
behield de manuscripten in zijn bezit, die nu, naar wij hopen, uit zijn nalatenschap
zullen worden uitgegeven.
Of Gorter in zijn laatste werk inderdaad tot de richting zijner eerste ‘Verzen’ is
teruggekeerd, zooals destijds verluidde, moet worden afgewacht. Velen zijner jongere
bewonderaars hopen het vurig, omdat deze ‘Verzen’, evenals die van Leopold,
zoozeer naar hun hart zijn geschreven. Daarom werd twee jaar geleden de vijfde
druk van ‘Verzen’ (onder den ouden titel De school der Poëzie, bij Van Dishoeck
verschenen), begroet als een verblijdend teeken van de toenemende belangstelling
voor deze poëzie.
Gerard Bruning, de jong gestorven katholieke dichter en essayist, wijdde destijds
een opstel aan dezen herdruk, waaruit hier een en ander moge volgen, als een
getuigenis van de bewondering zijner generatie:
‘Toen ik dit boek met verzen zou gaan lezen - zoo schreef Gerard Bruning - dacht
ik dat ik het lezen zou als een belangrijk litterair-historisch document, als een boek
waarin gij en ik met eenige welwillende toenadering van onzen kant mogen spreken
als wel van waarde voor dien en dien tijd, toen het verschijnen er van, nu ja! toch
wel een groote gebeurtenis geweest moet zijn, maar dat toch ook: gij en ik mogen
dat met een blik van hoogere verstandhouding elkaar toefluisteren, - niet meer in
overeenstemming is met de heden ten dage gewonnen hoogten van ons voelen en
denken! En nu! en nu! - ik kan er niets aan doen en misschien is het niet goed, ik
weet het niet, ik behoef het niet te weten, en misschien zal men het vreeselijk met
mij oneens zijn: maar heel alleen en ter zij van allen staat Herman Gorter als een
groot dichter in mijn besef en als een arme jongen met te groot verlangen; en als
ik zijn verzen lees, gaat het achter mijn oogen bránden van een wilde vreugde en
bránden van een wilde pijn; het heft mij uit mij zelve, de tijd en de ruimte vallen van
mij af, opeens zuigt zich langs alle vezels van mijn lijf het leven op...
Toen Herman Gorter deze verzen mocht schrijven was hij een groot kunstenaar,
een schoon en goed mensch’.
Ingezonden stukken
NIEMAND ontzegt jongen dichters het recht om hun gedichten uit te geven, niemand
aan uitgevers om er sieraden van boekdruk- en bindkunst van te maken. Niemand
ook zal trachten te beletten dat dichter en uitgever besluiten de uitgave tot een
bepaald aantal, en een dikwijls zeer klein, te beperken. Er wordt een weinig
gemopperd over de duurte van het boek. Maar hoe weinigen doen dit, want hoe
weinigen lezen het. En zou, wanneer in plaats van die beperkte oplage, er een was
van eenige honderden exemplaren, dan 't aantal van verkochte boeken wel zeer
stijgen? Zou niet juist het beperken van het aantal een, en zeer wijs,
voorbehoedmiddel zijn tegen 't overblijven van vele, wellicht tot in de eeuwigheid
voorradige, exemplaren?
Maar nu wat ik zeggen wilde naar aanleiding van een uitlating van den Heer
Scholte in zijn open brief aan A. Defresne *) . ‘Het ware te wenschen dat wij overvloedig
schreven, slordig, chaotisch, slecht, maar levend’. Dit is een schoone verzuchting,
*) Zie D.G.W. Juli-nr. 1927.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

want zij geeft uiting aan een ideaal. De Heer Scholte wil ook, dat er beter geschreven
zal worden, en wel voornamelijk wat den inhoud betreft. Maar zijn er niet vele wegen
om tot een doel te geraken? En ik kan niet langer inhouden te zeggen, welken weg
ik zie. Als ik spreek over de huidige dichters, bedoel ik meer in het bizonder diegenen
onder hen, die m.i. de eigenschappen in zich hebben, die de ware vates, de
ziener-zanger bezit. Er kan een dichter bestaan, van wien nooit éen gedicht de
menschheid bereikt. Al zijn arbeid vernietigt hij als niet waardig om te getuigen van
de roeping die hij in zich voelt. Sterft die mensch als onbeteekenend dichter? Voor
het oog der wereld, ja. Maar wellicht heeft hij in zijn leven schooner oogenblikken
gehad, toen hij trachtte het hoogste te benaderen, dan diegenen die voortdurend,
al zij 't bescheiden, hun werk de wereld inzenden. - Dit is een geval, dat wellicht
nooit voorkomt, maar wel had het kunnen gebeuren, dat vóór zijn sterven die dichter
in éen zang, en de allerschoonste van zijn leven, die het dichtst nabij kwam aan het
hoogste wat hij nastreefde, uiting gaf aan wat in al die vorige en vernietigde verzen
verspreid was, aan wat was het heilige doel van zijn leven. En zou dat niet ‘levend’
zijn? In een drenkeling, die zich vastklampt aan een stuk wrakhout dat hem
ontglippen gaat, is meer leven dan in hem was toen hij rustig in een gemakkelijken
stoel op het dek van het vergane schip zat.
Zou éen van de huidige dichters - van degenen dan die ik op 't oog heb - dat
kunnen: gedurende eenige, wellicht gedurende vele jaren zwijgen, zwijgen maar
werken, voortdurend werken en de vruchten van dien arbeid weer vernietigen? Zou
éen de kracht hebben om asceet te zijn, om zich te onthouden van 't verleidelijke,
heerlijke drukken laten van zijn gedichten? Zou éen dat kunnen?
L.P.J. BRAAT
[Ingezonden Brief]
BRUSSEL, 9 Sept. '27
Mijnheer,
IK neem de vrijheid u te schrijven omdat het geval De Zondaar, dat een groot deel
van uw laatste D.G.W. inneemt, mij werkelijk heeft geïnteresseerd. Het wil mij n.l.
voorkomen dat in deze zaak het angstig gepraat over pornografie verschillende
kwesties heeft verplaatst. De Zondaar een pornografisch boek? Het is toch eigenlijk
te belachelijk om erover te strijden. Wordt in Holland de zoo ernstige heer Zola soms
nog altijd aangezien voor pornograaf? Het ligt niet direkt in mijn bedoeling een
vergelijking te treffen tusschen Zola en mej. Smeding, maar toch: als Zola niet
bepaald een pornograaf is geweest, is de auteur van De Zondaar het ook zéker
niet.
Een andere vraag is, of een vrouw die een wat men noemt ‘gedurfd boek’ heeft
geschreven, na twee drie onbeholpen aanvallen al eenig recht krijgt op de
martelaarsfiguur. Dit lijkt mij de belachelijkheid van de andere zijde. De heer
Pannekoek heeft door zijn interview zeker nieuw licht op de zaak geworpen; dat hij
mej. Smeding er een dienst mee bewezen heeft, valt te betwijfelen. Men vraagt zich
in de eerste plaats af waarom mej. Smeding dekking schijnt te zoeken achter de
tendenz die zij met haar kunst in verband brengt. Tendenz alleen heeft zoo min iets
voor, als tegen, de kunst gedaan. Het is of mej. Smeding tracht te ontkomen aan
de vraag: ‘U, kunstenares (uw recht op tendenz volgaarne erkend!), heeft u zich
ook de z.g. pornografische gedeelten van uw roman volkomen ingeleefd? heeft u
ze ook met liefde geschreven?’ - En als zij rondweg ja zei; wat dan nog?...
Wat uw tegen den heer Nijhoff gericht artikel betreft: de heer Nijhoff heeft
waarschijnlijk, evenzeer als u, gelijk. U stelt zich met zijn verzekeringen-alleen niet
tevreden,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

216
en het is uw goed recht; dit neemt niet weg dat in sommige omstandigheden de
bloote verzekering van den man van smaak het - hoe zal ik zeggen? - het ‘heiligste’
is wat hij te geven heeft. De smaak van den heer Nijhoff verzet zich tegen De
Zondaar en doet hem het boek ‘als pornografie zelfs’ verwerpen (wat mej. Smeding
niet dan aangenaam kan zijn). Het grappige is alleen dat ook den heer Nijhoff het
woord ‘pornografie’ veel te snel uit de pen schijnt gevloeid, en dat hetgeen hij wèl
als zoodanig aanvaardt evenmin dien titel verdient. Als hij zich eens liet verleiden
om die ‘pornografische’ passage's van Anatole France te citeeren? En wat Pierre
Louys aangaat, die wèl pornografie gepleegd heeft, voornamelijk op lateren leeftijd,
ik vrees dat de heer Nijhoff alleen nog maar aan Aphrodite en Le Roi
Pausole denkt, boeken die tot wat men in Frankrijk noemt: ‘la littérature galante’
behooren, dat is: noch ‘érotique’, noch ‘scatologique’, - en u zult het misschien met
mij eens zijn dat de Franschen op dit gebied deskundiger klasseerders dan de
meeste Hollanders zijn. De pornografische boeken van Louys heeten: Poésies
Erotiques; Manuel de Civilité à l'Usage des Jeunes Filles du
Monde; Trois Filles de leur Mère; Histoire du Roi Gonzalve
et des Douze Princesses. Ik ben ervan overtuigd dat de heer Nijhoff ze
niet kent, of hij had van Louys' ‘vroolijke’ pornografie niet gesproken. Wat hij bedoelt
heet met een Nederl. boekhandelaarsterm geloof ik: ‘ondeugend’, en de ‘nietvroolijke
pornografie’ van De Zondaar: ‘zede-studie’.
Ik zou wat ik zeggen wilde als volgt kunnen resumeeren: Als de Zondaar
pornografisch aandoet kan het alleen zijn door gebrek aan talent. Ik bedoel: denk
u een dergelijk onderwerp in door een Dostojevski behandeld, niemand behalve
misschien de koster van Modderdijk zou zich geroepen voelen om van pornografie
te spreken. Mej. Smeding verdedigen tegen de aantijging van pornografie is haar
dus m.i. geen dienst bewijzen op een ander gebied dan dat van de burgerlijke
achtenswaardigheid, en, misschien, van de reclame.
Geloof mij, mijnheer, met beleefde groeten, hoogachtend,
E. DU PERRON
Naschrift.
Deze verstandige woorden van een Brusselschen abonné plaatsen wij met groot
genoegen. Slechts een enkele opmerking. Inderdaad kan de bloote verzekering van
den man van smaak in bepaalde omstandigheden het ‘heiligste’ zijn wat hij te geven
heeft. Maar voor een criticus mogen die omstandigheden toch maar zelden gelden.
Want al mag de uitspraak, dat ‘over smaken niet te twisten valt’ zeker niet aldus
worden opgevat, dat des eenen smaak even veel of even weinig recht zou hebben
als die des anderen, doch alleen in dezen zin, dat over welken smaak ook niet te
twisten valt, m.a.w. dat hier voor een waarde-bepaling nimmer verstandelijke
overtuigings-argumenten dienst kunnen doen - zoo spreken in den smaak van ieder
mensch (hoezeer die smaak ook verfijnd en ontwikkeld moge wezen) toch steeds
te veel onzuivere en ongecontroleerde factoren mee dan dat een criticus, wien het
toch nimmer uitsluitend om een persoonlijken indruk te doen mag zijn, doch die in
zijn beoordeeling tevens naar het algemeene zoekt, zijn smaak als eenig
criterium zou mogen doen gelden. De smaak kan een rem of een richtsnoer zijn.
Een werkman, die zijn dochter verbiedt zijden kousen te dragen als een dame, daar
dit in zijn stand ‘niet past’, wordt in dit laatste door zijn goeden smaak voor juiste
verhoudingen geleid. Maar... hij heeft ‘pronkjes’ in zijn salon! Een criticus, die zich
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

ij alles uitsluitend op zijn smaak terugtrekt is op een gevaarlijken weg. Van het vele
tot het algemeene, ééne (en dit is de dialektische richting van den geest, óók bij het
schouwen van schoonheid) komt men slechts langs den weg der redelijke bezinning,
waarvan ‘de smaak’ het aanvankelijke en voorloopige is.
G.v.E.
Van de redactie
Misleidende journalistiek
HET interview van G.H. Pannekoek Jr. met Alie Smeding, in ons vorig nr.
opgenomen, wordt in Het Vaderland aldus onder de aandacht van de lezers van
dat blad gebracht:
‘G.H. Pannekoek is niet alleen Al pratende met... Alie Smeding, maar werpt zich
ook op als haar chevalier sans peur et sans reproche, verslaat al haar vijanden en
vernietigt Henri Borel daarbij met een scheldwoord, dat uit het rijke vocabulair van
zijn Dame is genomen. Zelfs een Bijbeltekst moet hierbij dienen om de schrijfster
van De Zondaar te heiligen’.
Al zou ik voor mij Mej. Smeding's naam in verband met haar boek De Zondaar
nu gaarne eens een jaar lang niet meer noemen, de averechtsche voorstelling die
Het Vaderland hier aan zijn lezers geeft kan ik niet zonder protest laten. Ik blijf nl.
voorloopig nog van de vooronderstelling uitgaan, dat Het Vaderland een eerlijk blad
is, dat niet door dik en dun partij wenscht te trekken voor zijn
medewerker-tijdschriftenkronikeur, die herhaaldelijk blijk geeft zijn taak van loyale
voorlichting niet ernstig en met het noodige geweten te volbrengen.
Toen ik zelf onlangs in een mijner Kronieken betoogd had, dat alle kunst ‘het ware
zoekt’, doch het ware gezien op haar eigen wijze, d.w.z. door de verbeelding, de
aesthetische aanschouwing, maakte de kronikeur van Het Vaderland ervan, dat
volgens mij dus (o! die onsterfelijke Lorelei!) alle ‘waarheid’ (alle waarheid ‘hoe of
wat’ nog wel!) kunst zou zijn. Ik heb daar toen niet op gereageerd omdat het mij
hartgrondig de keel uithangt altijd weer valschheden of domheden recht te zetten.
In het bovengenoemd geval geldt het echter niet mijzelven maar mijn medewerker
Pannekoek, en ik mag niet zwijgen, omdat de heer Pannekoek zichzelf vermoedelijk
wel geen recht zal kunnen of willen verschaffen.
De voorstelling door Het Vaderland met betrekking tot dat interview gegeven is
niet anders dan in hooge mate misleidend. Dat de kronikeur van het blad den heer
P. een ‘chevalier sans peur et sans reproche’ noemt, soit, daar is weinig tegen in
te brengen. Het is zeker ridderlijk: een vrouw, een schrijfster, de gelegenheid te
geven om zich eens uit te spreken tegenover de critiek en het publiek, die zelf nooit
een oogenblik schromen ongezouten met hun meening (en welke meeningen vaak!)
voor den dag te komen. En hoe kunnen zij, die nimmer aarzelen te oordeelen, zelfs
over de meest innerlijke beweegredenen van hun naaste, verwachten niet wederom
geoordeeld te worden? Dat het oordeel van een geplaagde en opgejaagde vrouw
bitter zou uitvallen - had de criticus Borel dit anders verwacht? En dat zij in haar
bitterheid zich liet verleiden tot een qualificatie, die misschien te fel en overdreven
was - kan de heer Pannekoek, wiens taak als eerlijk journalist het was: hare meening
getrouw en onverbloemd weer te geven (zooals hij het indertijd de meening van
den dichter Bloem over Heyermans deed) - kan de heer Pannekoek dit helpen?
Mag nu maar geïnsinueerd worden dat onze medewerker schold ‘met een
scheldwoord uit het rijke vocabulair van zijn Dame genomen’?
Zòò worden de lezers van een groot dagblad misleid!
G.v.E.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Al pratende met...
Twee boekverkoopers
I. Bij S. Hijman Jz.
217
HET interview met den uitgever A.A.M. Stols had, zoo vernam ik, in kringen van
den boekhandel eenige ontstemming gewekt, en het spreekt vanzelf, dat ik dus
menschen van het vak gaarne gelegenheid wilde geven om tegen beweringen van
Stols op te komen. Mijn keuze viel ten eerste op den heer S. Hijman Jz. van de firma
Hijman, Stenfert Kroese & Van der Zande, boekverkoopers te Arnhem.
Waarom ik den heer Hijman heb gekozen om zich uit te spreken? Ik had de
uitgaven van deze firma met de meeste aandacht gevolgd en met vreugde
geconstateerd dat de boeken uiterlijk zeer goed verzorgd waren, en de inhoud aan
hooge eischen voldeed. Bovendien zijn deze ‘boekverkoopers’, zooals ze zich
noemen, de exploitanten van Palladium. Ze zijn dus ook uitgevers van bibliophiele
boeken. De heer Hijman leek mij daarom een der aangewezen personen om den
boekhandel te verdedigen.
Op mijn brief, of hij me ontvangen kon, antwoordde hij toestemmend en schreef
o.m.: ‘Na de m.i. niet geheel billijke aanvallen op onzen stand in de N.R. Ct., en
laatstelijk van den heer Stols, apprecieer ik zeer de geboden gelegenheid om de
keerzijde van de medaille te belichten, al had ik liever een anderen “belichter” gezien
dan mijzelf’.
Dus spraken wij een dag af. Het was een na-zomerzondag. In de lucht hing reeds
een vage herfstnevel. De heer Hijman heeft me in zijn woonhuis aan den Velperweg
ontvangen, en in zijn werkkamer, aan den voorkant van het huis, heb ik met hem
en zijn zoon zitten praten.
De heer Hijman is een man, die van zijn vak houdt. Dat hoort men dadelijk als hij
spreekt. Hij is levendig en beweeglijk. Op een papiertje heeft hij eenige notities
gemaakt en af en toe zet hij een hoornen bril op, om te kijken wat hij verder genoteerd
heeft.
Als we tegenover elkaar zitten, zegt hij: U weet al, dat ik van meening ben, dat
de boekhandel onbillijk bejegend is. Waarom is men zoo slecht over den boekhandel
te spreken? Om die vraag te beantwoorden moet ik u een tweede vraag doen: Wat
is eigenlijk de boekhandel?
‘Er bestaat sinds meer dan een eeuw een Vereeniging ter Bevordering van de
Belangen des Boekhandels’, en deze Vereeniging nam eenige jaren geleden het
besluit om een lijst van boekhandelaren samen te stellen, waarbij de bedoeling
voorzat om alle beunhazen en kortingjagers zooveel mogelijk te weren. Dit loffelijke
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

doel heeft ze niet kunnen bereiken; de redenen waarom zullen den lezers van Den
Gulden Winckel matig interesseeren; maar nadrukkelijk moet ik constateeren, dat
op de thans bestaande ‘Lijst van personen en firma's aan wie met korting geleverd
mag worden’ (dus geen ‘Lijst van Boekhandelaren’) honderden namen voorkomen
van personen, die wij boekverkoopers niet als collega kunnen erkennen, evenmin
als bijv. de apothekers tal van verkoopers van verpakte geneesmiddelen als
vakgenoot kunnen erkennen. Bovendien mogen aan firma's, die daartoe in de
gelegenheid zijn, boeken die in hun branche passen met korting worden geleverd:
bijv. aan suikerbakkers boeken over suikerballen-industrie (vandaar die rake
opmerking van Stols!). Voorts zijn er, vooral in het Zuiden, tal van
onderwijs-inrichtingen, die een der docenten of een anderen strooman als
‘boekhandelaar’ laten optreden om zoodoende de boekhandelaarskorting in de
wacht te sleepen; ook van dezen staan er velen op de ‘Lijst’, die op die manier tot
bijna 3000 namen is uitgedijd. Als men dan verder de reeds aangeduide groepen
(suikerbakkers c.s.) en de colporteurs in aanmerking neemt, dan zijn er misschien
wel een 15000 korting-gerechtigden in Nederland. Als u nu weet dat ik als Secretaris
van de commissie ter voorbereiding van de ‘Lijst’ een voorontwerp heb samengesteld,
en volstrekt niet exclusief te werk ben gegaan, en dat deze lijst nog geen 300 namen
telde, dan voelt u wel dat de thans bestaande Lijst mèt den niet-ingeschreven
aanhang maar voor 2% uit werkelijke boekverkoopers be-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

218
staat en dat het uitermate onrechtvaardig is die 2% te belasten met de bezwaren
die men heeft tegen de 98%.
‘Nu ik u uiteengezet heb wat m.i. billijkerwijze onder “de Boekhandel” verstaan
moet worden, dienen wij na te gaan welke de klachten zijn tegen onzen stand. Ze
zijn: onvoldoende vakkennis, onvoldoende ijver, onvoldoende belangstelling, en...
overmatige winst.
Ja, die onbekwaamheid is een klacht, die moeilijk is tegen te spreken. Wèl kan
men van de onbekwaamheid van een bepaald persoon spreken, maar niet van het
geheel. En dan komt in aanmerking de kwestie wat de boekhandel, die van
onbekwaamheid beschuldigd wordt, is: de 100% van de lijst enz. of de 2% die het
inderdaad zijn. Wanneer je de 3000 namen van de lijst bekijkt, dan vindt je daar
menschen op uit een milieu, waarin geen algemeene ontwikkeling verwacht kan
worden en geen vakopleiding aangenomen. Dat dìe onbekwaam zijn, neem ik
dadelijk aan. Voor de 300 anderen ligt de zaak anders. Daar zijn een aantal onder,
die, op ouderwetsche wijze gezegd, het vak tot sieraad strekken. Als geheel
genomen, de kern dus, acht ik den boekhandel voor zijn taak berekend, en die kern
vervult alles naar behooren. In die behoorlijke uitoefening van hun taak worden de
boekverkoopers echter tegengewerkt door de menschen, die hun grootste steun
moesten zijn: de uitgevers. De samenwerking laat véél te wenschen over.
Hoe komt dat? Dat ligt aan het feit dat de belangen der beide groepen niet meer
in dezelfde richting gaan; het belang van den uitgever is het eenmaal uitgegevene
zoo mogelijk tot het laatste exemplaar toe te verkoopen; het belang van den
boekverkooper is zijn cliëntèle zoo goed mogelijk voor te lichten, haar goed te raden
en zoo noodig te ontraden. De uitgevers hebben niet altijd een juisten kijk op de
taak en den plicht van den boekverkooper; meenen dat deze daarin bestaat: al wat
zij ter markt brengen “weg te werken”; beseffen niet dat de goede boekverkooper
allereerst tot taak heeft zijn cliënten opmerkzaam te maken op datgene, wat naar
zijn inzicht de aandacht van die cliënten verdient; de boekverkooper kiest en schift,
opdat zijn cliëntèle op dat ontzaglijk groot terrein van de wereldlitteratuur gemakkelijk
den weg kan vinden. Dat hij bij dat kiezen en schiften zijn eigen smaak, eigen inzicht,
eigen stokpaardjes desnoods, niet geheel het zwijgen kan opleggen mag hem niet
als een grief worden aangerekend.
Bovendien hebben de moderne zakenopvatting en exploitatiemethoden in de
uitgeverswereld ten gevolge, vermoedelijk onbedoeld, dat veel debiet van den
werkelijken boekhandel, vooral in de provincie, wordt weggezogen.
Het is nu niet het oogenblik om dat in den breede te gaan uiteenzetten; het zal
den lezers van Den Gulden Winkel ook niet bar interesseeren!’
‘Maar de winst, die 50%, die interesseert het publiek wèl, want die maakt toch
dat de boeken tegenwoordig zoo duur zijn, niet waar?’
‘Dat is een fabeltje, een voor-den-gek-houderij, een goochelen met woorden en
cijfers. Maar al wàs het waar, wat zou dat dan bewijzen? Niets anders dan dat de
distributie van het boek nog duurder zou zijn dan ze in werkelijkheid al is. Wat doet
het er eigenlijk toe? De vraag is niet hoeveel de bruto-winst is, maar of de
verhouding tusschen bruto- en netto-winst behoorlijk is. En gezien het feit dat een
boekhandel een naar verhouding van den omzet enorm hooge onkostenrekening
heeft is die verhouding in vele gevallen niet behoorlijk, maar net in
tegenovergestelden zin als de klagers bedoelden. Overigens, kijk weer naar de 2%;
in hoeveel, of liever in hoe weinig zaken volgen de zonen de vaders op? Dit feit zegt
toch al genoeg!
Ik geloof dat ik nu wel voldoende heb aangetoond dat bij de openlijke besprekingen
van den Boekhandel (interviews N.R.Ct. en in Uw gesprek met Stols) onze stand
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

(d.w.z. de werkelijke boekverkooper, wèl te onderscheiden van een boekwinkelier
en de nog verder verwijderde groepen) onverdiend grievend is bejegend, maar nu
we toch aan het praten zijn is het misschien niet kwaad nog eens enkele punten
aan te roeren die voor het publiek óók van belang zijn.
Bijv. de wijze waarop een groot deel van de uitgevers de hun toevertrouwde
geesteskinderen verzorgen. Op het oog lijken ze wat, maar als je een boek een
paar keer op zicht gezonden hebt, ziet zoo'n boek er onoogelijk uit. Er wordt
misleidend opdikkend papier gebruikt van slechte kwaliteit, en als je zoo'n boek in
je leesbibliotheek hebt en het is tien keer gelezen, dan ligt het in puin. Het gevolg
is dat zoo'n boek spoedig minder verkoopbaar is en veel afschrijving van den
boekhandelaar vergt. Vooral bij midden-soort boeken is dit het geval. Het is zeer
belemmerend voor het debiet van het boek waar de uitgevers geen aandacht aan
schenken.
Een andere, maar niet minder groote, fout van vele uitgevers is, dat ze dingen
uitgeven, die niet verantwoord zijn. Het is speculatief, zooals ze te werk gaan; ze
zoeken naar een “best-seller”. Is een boek in Engeland goed verkocht, dan denken
ze dat het hier ook wel zal gaan. Je moet als boekverkooper slikken wat ze je
voorzetten, want er is kans dat het gevraagd wordt. Maar het geeft aan een
boekwinkel het aanzien van banaliteit, omdat die dingen door hun talrijkheid en
schreeuwende omslagen te veel naar voren springen. En dikwijls blijft de boekhandel
er mee zitten. Op reis bezoeken de reizigers, laten wij zeggen 1000 menschen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

219
Ze probeeren zooveel mogelijk exemplaren te verkoopen, zeg doorelkaar 4 per
firma. Dan zijn er 4000 exemplaren geplaatst en feitelijk verdient de uitgever dan
al, en de boekhandelaar niet, want die moet wachten tot hij zijn exemplaren verkoopt.
Wat Stols dus daarover zei, was niet juist 1) .
De wijze waarop het boek gepropageerd wordt laat ook veel te wenschen over;
dat komt ook door het gemis aan samenwerking tusschen de beide groepen. Doordat
de uitgevers elkaar al zoo lang verteld hebben dat “die boekhandel” tot niets in staat
is, zijn ze het ten slotte gaan gelooven en maken zelf zoo goed en zoo kwaad als
het gaat propaganda voor hun eigen boeken.
Toch zijn er wel pogingen geweest, en er zijn er nog, om het collectief te doen,
maar de boekhandel wordt daar niet in gekend.
De Uitgeversbond heeft eenige jaren geleden het initiatief genomen voor een
gemeenschappelijke propaganda. Men heeft eerst opgericht een “Reclamebureau”,
later heeft men een campagne opgezet met affiches en strooibiljetten van Willy
Sluiter en andere artisten. Een “slogans” die den waren boekenliefhebber den schrik
om het hart deed slaan. Beide pogingen zijn gestrand op het feit, dat de organisatie
uit wier kringen het verwijt tot den boekhandel kwam, dat de boekhandelaars
evengoed suikerballen of knikkers konden verkoopen, dat die organisatie niet
begrepen heeft, dat men voor een bezield ding, als het Boek is, niet op dezelfde
wijze reclame kan maken als voor suikerballen en knikkers.
Daarna heeft men den catalogus “Het Nederlandsche Boek” ter hand genomen.
En ik moet zeggen, dat was stukken beter; men is zoo verstandig geweest aan S.H.
de Roos de typografische verzorging toe te vertrouwen, en als men niet den
adverteerders zooveel vrijheid liet, zou het over de heele linie goed zijn. Toch geloof
ik dat de tijd voor dergelijke omvangrijke catalogi voorbij is en dat het vele geld, dat
uitgevers en boekverkoopers er aan besteden, niet voldoende rendabel is.
Dan heeft men ook een “Reizende Tentoonstelling” ingericht, die in vele steden
gehouden is, hier en daar een beetje succes heeft gehad, maar toch ook wel
gebleken is niet het middel te zijn om de ontvankelijken, die verre staan, naar het
Boek te trekken. En daar is het toch om te doen: hoe kunnen wij allen, die
“ontvankelijk” zijn, tot het Boek brengen? In sommige landen schijnt dat makkelijker
te gaan; in Duitschland en vooral in Frankrijk is het veel meer gewoonte in den
boekwinkel te gaan snuffelen, en dat geregeld te doen, evenals men geregeld naar
de kerk gaat, bijv. Dat zouden wij hier wel graag willen, want het zou ons in veel
nauwer persoonlijk contact brengen met onze clientèle; maar in Holland zijn er maar
betrekkelijk weinigen die het doen. Ik geloof dat deze terughoudendheid van het
publiek voortspruit uit een bescheidenheid, omdat men meent dat men bij elk bezoek
verplicht zou zijn te koopen.
De “propaganda voor het Boek” is ook wel besproken in een beperkten kring van
boekverkoopers, maar U begrijpt... zooveel zinnen, en dan allemaal Nederlanders,
bedachtzaam speurend naar bezwaren... Toch hoop en geloof ik dat de
omstandigheden en de noodzaak allen, die van goeden wille zijn, nog wel eens
zullen samenbrengen’.
‘Hoe staat het met den schoolboekhandel?’
‘De schoolboekuitgevers hebben doorgedreven, dat de college's korting krijgen.
Het Zuiden heeft daardoor geen boekhandel van beteekenis. De Katholieke
boekhandel is niets; alleen te Utrecht en te Nijmegen zijn behoorlijke boekverkoopers.
En in Christelijke kringen is het al niet veel beter. De Katholieken, Christelijken en
1) Het komt ons voor, dat de boekverkooper Hijman hier wel wat heel ruim rekent! Den uitgever
Hijman kan het toch niet onbekend zijn, dat van de groote massa boeken lang geen 4000
exx. op reis verkocht plegen te worden; de oplage van vele werken blijft zelfs ver beneden
dit getal. (Red. D.G.W.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Sociaal-Democraten zorgen zelf door colporteurs voor hun uitgaven. Daarom is het
moeilijk voor den algemeenen boekhandel om aan die soorten boeken veel aandacht
te schenken. Bovendien is het belemmerend voor den boekhandel, als de menschen
zelf bij den uitgever bestellen, en het is een fout van vele uitgevers, dat ze met de
boekverkoopers, hun beste klanten n.b.!, concurreeren door zelf te leveren aan het
publiek en dat publiek te bewerken’.
‘En werken de leesbibliotheken niet belemmerend op den verkoop?’
‘Neen, mijns inziens zijn de leesbibliotheken noch belemmerend, noch bevorderlijk
voor den verkoop. Eigenlijk doet het er niets toe! Wie koopt een boek? Iemand, die
het begeert te bezitten koopt het of krijgt het cadeau. Naar een leesbibliotheek
loopen ze als ze de krant uit of weinig te doen hebben. Ze moeten den tijd doodslaan.
De eenige schaduwzijde is, dat ze de uitgaven mogelijk maken van banale boeken
als bijv. die van Courths-Mahler’.
‘Wie is dat?’, vroeg ik, en schaamde me voor mijn onwetendheid. De heer Hyman
lachte.
‘Dat is een dame met een vlotte pen, die sentimenteele, zotte boeken schrijft, die
in den slechten zin romantisch zijn. Het is niets. Ze heeft er wel 50 geschreven. In
volksbibliotheken vindt ze aftrek. Het zou een schade zijn voor den uitgever als ze
niet vertaald waren, maar voor het algemeen belang zou het geen schade opleveren’.
‘Mag ik u na dit lesje over een mij geheel onbekende schrijfster, eens vragen hoe
u denkt over het artikel van den heer J. Tersteeg in het Letterkundig bijblad van de
N.R. Ct. over het Schoone Boek?’
‘Wat zal ik u zeggen? Dat Tersteeg dat artikel
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

220
voor eigen verantwoordelijkheid heeft geschreven en gepubliceerd, à la bonne
heure. Maar dat het “Nieuwsblad voor den Boekhandel” het “met volle instemming”
overneemt is droevig. Trouwens ons vakblad beantwoordt niet aan de eischen, die
men het redactioneel en typografisch mag stellen’.
‘Heeft de critiek voor den boekhandelaar waarde?’
‘Neen, de critiek heeft geen waarde voor ons. Vroeger was dat anders. Ik heb
mijn leerjaren in Den Haag doorgebracht. We kochten toen iederen Zondag het
Zondagsblad van het Nieuws van den Dag met de critiek van de Veer, en het boek
dat hij besprak gingen wij dadelijk bestellen, want we wisten dat zoo'n boek 's
Maandags ettelijke keeren gevraagd zou worden. Nu is dat niet meer het geval. De
critiek heeft geen vertrouwen meer bij het publiek. Dat komt omdat het betrekkelijk
kleine aantal goede critici door de beunhazen overstelpt wordt, net als bij ons
boekverkoopers. Wij hebben van een schitterende recensie op een onzer uitgaven
in een groote stad één bestelling gekregen! Een boek verkoopen wij op eigen
aanbeveling of men komt in den winkel als een kennis het zegt. Een boek koopen
als men het niet kent of er nooit van heeft gehoord gebeurt zelden. De koopers
nemen geen risico op zich, en als ze het toch doen en zich teleurgesteld voelen,
koopen ze niet meer. Het modeboek blijft hier natuurlijk buiten beschouwing. Wij
moeten mondeling in den winkel of door prospectussen en zichtzendingen de
menschen bereiken. Dat is dikwijls moeilijk, maar het loont de moeite. In ons veel
omvattend vak moeten wij aandacht aan velerlei schenken’.
In den huiselijken kring bleven wij nog een poosje praten; waarna ik naar Den
Haag terugkeerde.
G.H. PANNEKOEK Jr.
Léon Daudet in Nederland
DE massa, misleid door onverantwoordelijke courantiers, heeft, niet alleen in
Nederland, steeds een volkomen onjuist beeld van de persoonlijkheid en het werk
van Léon Daudet gekregen. En het is daarom bijzonder aangenaam, dat zijn bezoek,
het persoonlijk contact met de intellectueelen, de noodige correcties daarop heeft
aangebracht.
Het is niet mogelijk (en het is daarvoor hier niet de plaats) om in een kort bestek
de politieke beginselen van Léon Daudet - geheel gebaseerd op de
Maurrassiaansche theorie - uiteen te zetten. Het is bovendien van geen belang of
die beginselen al of niet overeenstemmen met onze eigen concepties van leven en
samenleving. Want waar zou het naar toe moeten indien wij het niet meer verstonden
om in een tegenstander de eerlijkheid van zijn overtuiging, den persoonlijken moed
en het talent waarmede hij die overtuiging verdedigt te waardeeren en te eeren?
Daudet, die, als zoon van Alphonse Daudet, voorbestemd was om in de derde
republiek een belangrijke rol te spelen, heeft alle kansen op een schitterende
officieele carrière welbewust geofferd, ten einde, zonder voorbehoud en buiten
iedere eerzucht en iedere baatzucht om, zijn idealen, gesynthetiseerd in de definitieve
formules van Charles Maurras, te dienen.
Hij heeft meer gedaan. Hij heeft zijn huiselijk geluk, zijn vrijheid, geheel zichzelf
geofferd, met een élan, als wij, in ons koeler leven, maar zelden kennen. Daudet is
neo-royalist, anti-democraat (in Franschpolitieken zin), hij is klassisist... wat doet
het er toe. De diep eerbiedige bewondering die aan een Henriette Roland Holst ook
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

niet-communisten, zoo hun geest door botte partijdrift niet misvormd is, verschuldigd
zijn, blijve een Daudet, strijdend aan den anderen uitersten vleugel, niet onthouden.
Een karakter, een talent en een onbeperkte vitaliteit! Deze combinatie is te
zeldzaam om haar niet, als zij zich, zooals in de boeiende gestalte van Léon Daudet,
voordoet, in eere te houden. Daudet is - en dit zij hier in het bijzonder aangeduid -
een der krachtigste, rijkste, geestigste prozaïsten van zijn land. Zijn taal is vol gloed
en glans. Hij is een onuitputtelijk Vinder van levende, scherpgesneden beelden. En
zijn tempo is meesleepend als een bergstroom die fonkelt en dartelt in de zon.
Pamflettist - warmer en rijker dan Courrier - in de allereerste plaats; essayist, die
steeds nieuwe uitzichten opent; criticus met een indringend vernuft en een onfeilbaar
orgaan om valsch van echt, pathos van gevoel te scheiden.
Als romancier, als schepper van autonome menschengestalten, die onder den
drang van een persoonlijke logica en een eigen noodlot handelen en spreken, kan
ik hem minder hoogschatten. Niettemin zijn, naar mijn smaak en inzicht, ‘Le Voyage
de Shakespeare’, ‘Sylla et son Destin’, ‘Un jour d'orage’ drie machtige boeken. Maar
zijn meesterwerk, een meesterwerk in absoluten zin, vormen zijn twee kapitale
deelen ‘Mémoires’. Ik kan moeilijk zeggen hoe dikwijls ik deze al niet gelezen heb! 1) )
En telkenmale heb ik er nieuwe verrukkingen gevonden. Men weet nooit wàt uit een
periode van litteraire activiteit voor het verre nageslacht bewaard zal blijven, maar
als er uit dezen tijd één werk kàns heeft om klassiek te worden dan is het wel dit.
En wij mogen niet die magnifique brochure: ‘Défense
1) Men leze elders in dit nr. de appreciaties van mijn vriend en medewerker Mr. Van Voorne.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

221
des Humanités gréco-latines’ vergeten; zoomin als zijn kritische studiën: ‘Les Oeuvres
dans les Hommes’, ‘Le Roman et les Nouveaux Ecrivains’ en ‘Etudes et Milieux
litéraires’. De kritiek van Daudet brengt een nauw verband tusschen het werk en
den mensch. Zijn hooge opvatting over de taak van den criticus heeft hij eens
geformuleerd: ‘La critique est un art qui tend à devenir une science, et sans doute,
la première des sciences. L'oeuvre est intimement liée à l'homme, à ses qualités,
à ses vertus, à ses vices, à ses travers’. En aldus is er een nauw verband tusschen
zijn litterair-critische en zijn psychologischphilosofische studiën (‘L'Hérédo’, ‘Le
Monde des Images’, ‘Le Rêve éveillé’) en, verder voortbouwende, zijn politieke
concepties.
De geschriften van Daudet - die nog in de volle kracht van zijn leven en productie
staat - zijn verzameld in meer dan vijftig deelen. Men staat versteld van zijn werkdrift
en zijn veelzijdigheid; vooral wanneer men bedenkt dat een groot deel van zijn tijd
en zijn energie in beslag genomen wordt door zijn dubbele functie van leider eener
machtige revolutionnaire partij en van een groot dagblad.
Léon Daudet heeft in Nederland harten veroverd. Dat is een van zijn machten:
hij is, in het persoonlijk contact, onwederstaanbaar. Zijn gezondheid van lichaam
en geest, zijn rondborstigheid, zijn humor en zijn door niets te verduisteren goed
humeur laten niet na hun werking uit te oefenen. Toen hij lid van de Fransche Kamer
was had hij een persoonlijken invloed, veel grooter dan de invloed van zijn partij in
het politieke verband. Als hij, met zijn stentorstem, sprak, luisterde men, geboeid
of men wilde of niet. En zijn vrienden telde hij onder alle partijen. Een van zijn
getrouwen was de communistische dokter Morucci, die bij een of andere felle
uiteenzetting, toen het debat op handgemeen dreigde uit te loopen, door de woelige
menigte der afgevaardigden heen drong om zijn vriend-en-vijand, zoo noodig, met
de vuisten te verdedigen!
Daudet is een van die bloeiende naturen die men moet liefhebben als men hen
van nabij kent, en die men met overtuiging en kracht bestrijden kan zonder dat dit
iets behoeft af te doen aan de persoonlijke relaties van wederkeerige genegenheid
en waardeering.
Door de komst van Daudet in Nederland heeft men hier, eindelijk, contact gekregen
met een van de scheppende, levende en levenwekkende krachten, die in het
hedendaagsche Frankrijk werken; en, in hem, heeft men dat land beter leeren
kennen dan in de schimmige grootheden door Nederland-Frankrijk geimporteerd.
Eindelijk een Kerel en geen ‘letterkundige’!
J. GRESHOFF
Mémoires van tijdgenooten I
GEDENKSCHRIFTEN vormen een aantrekkelijke, maar uiterst gevaarlijke lectuur!
Ze geven bijna altijd een levendig en gevarieerd beeld van het intieme leven in den
tijd van hun ontstaan, maar ze eischen tevens een onafgebroken critische contrôle.
De schrijvers zoeken geen litteraire effecten, hetgeen een winst voor de lezers
beteekent; maar zij zijn meestal onkundig van de problemen en methoden der
historische wetenschap, waardoor ze zelden of nooit geheel betrouwbaar kunnen
worden genoemd. Bovendien hebben zij, bewust of onbewust, altijd de neiging om
hun beeld in een fraai belichte, gunstige positie te plaatsen, om zichzelf voor het
nageslacht te rechtvaardigen of om zich een beslissenden invloed op de ontwikkeling
der gebeurtenissen toe te kennen. Wanneer men dit algemeen verschijnsel nu maar
duidelijk waargenomen heeft en men verstaat de kunst om weerstand te bieden
aan de verlokkingen van een meesleependen verteltrant, dan zijn de mémoires van
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

voorgangers en tijdgenooten een vrijwel onuitputtelijke bron van genot en leering.
Meer dan ooit vertoont zich in Frankrijk heden ten dage de behoefte om zich in
herinneringen en autobiografieën, op een zeer directe wijze, uit te spreken. Ik heb
hier voor mij staan de gedenkschriften van Francis Jammes, van René Ghil, van
Léon Daudet, van Maurice Talmeyer, van André Antoine, van Louis Dimier, van
Willy, van Antoine Albalat, van Graaf Robert de Montesquiou-Fésensac, van Markies
Boni de Castellane, van Marguérite Moréno, van Francis Carco, van George Beaune,
van Henri de Bruchard, van Ernest Reynaud en nog vele anderen. En al deze boeken
zijn in de laatste jaren verschenen! Welk een afwisseling, zoowel in de
persoonlijkheden der schrijvers als in de gebeurtenissen, welke hun aandacht
vroegen. Wat al verschillen in opvatting en zienswijze, in interpretatie der feiten en
stijl van leven en schrijven. Wanneer men al deze boeken, geleid door het toeval,
door elkaar leest, als ik dat deed, dan sticht men in den eigen geest een verwarring,
welke in den aanvang onoplosbaar schijnt. Maar in den loop der tijden heeft er, bijna
onbewust, een schifting en groepeering plaats. Het essentieele bezinkt,
tegenstellingen worden verklaard en opgeheven, redelijke combinaties cristalliseeren
zich. En op het eind heeft men zich een vrijwel aaneengesloten beeld van een
tijdperk en een milieu gevormd. Wanneer zich dit proces voltrokken heeft, dan is de
tijd tot herlezen aangebroken. Ik ben nu hiermede begonnen en ik stel mij voor om
mijne ervaringen hierbij geregeld te boek te stellen, ten bate van hen die er prijs op
stellen een indruk te krijgen van het geestelijk en maatschappelijk leven
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

222
in Frankrijk, gedurende een periode, welke men gemakshalve met den naam ‘Entre
deux Guerres’ begrenzen kan. Verreweg het belangrijkste zijn de twee kapitale
deelen van Daudet's ‘Souvenirs’, om de persoonlijkheid van den schrijver, om de
plaats welke hij heeft ingenomen en nog inneemt, om de milieu's waarin hij verkeerde,
om de relaties welke hij door zijn vader en zich zelf verwierf, door de gebeurtenissen,
waarin hij een rol speelde, door den breeden opzet van zijn werk, en last not least,
door den vurigen, spiritueelen en sterk beeldenden en scherp karakteriseerenden
stijl van schrijven. Maar Daudet's herinneringen, juist door hun rijkdom en door de
hartstochtelijke wijze waarop ze ons verteld worden, zijn een typisch voorbeeld van
wat ik noemde: gevaarlijke lectuur! Wanneer men niet voortdurend op zijn qui vive
is, wordt men onherroepelijk meegesleept door de stroomende kracht van zijn
overtuiging, door de warmte van zijn woord en door de charmes van zijn zuidelijke
persoonlijkheid. Doch dan gaat men ook in de bekoringen en het genot verloren!
Want Daudet is van een verbitterende eenzijdigheid. Hij is een partijganger en wil
niets anders zijn.
Als de man uit één stuk, die hij is, staat hij met al zijn faculteiten en al zijn drift
achter de beginselen welke hij beleidt. Uit zijn liefde en haat, uit zijn hoop en vrees
maakt hij een dramatisch beeld van het verleden, dat, ondanks zijn afkeer van de
romantiek, uit de verte aan een schilderij van Delacroix doet denken. Het is niet
mogelijk om tegenover Léon Daudet onverschillig te blijven. Men heeft hem lief met
al zijn dwaze élans en al zijn wilde antipathieën, òf men haat hem juist om zijn
mateloosheid en zijn luidruchtige manier van doen en spreken. In Nederland zal
men van nature geneigd zijn om zich van hem af te wenden; want er is een groote
afstand tusschen zijn exuberanten geest en onze critische nuchterheid, onzen afkeer
van uiterlijk vertoon. Wanneer men er prijs op stelt om rechtvaardig te zijn, moet
men trachten dezen afstand door den wil tot begrijpen te overbruggen. Dat is niet
moeilijk. Want Daudet heeft één eigenschap, welke ook wij boven alles stellen: het
vermogen om eindeloos lief te hebben; en één eigenschap welke ook wij, goddank,
weten te waardeeren: een levende, levenwekkende intelligentie. Een naar geest en
gemoed fijngeorganiseerde, daarbij uiterst voorzichtige,
Foto Hennebert, Brussel
Het graf van Emile Verhaeren aan de Schelde te Saint Amand
nobele Nederlander als wijlen dr. Byvanck, een man wiens buitengewone zedelijke
en geestelijke qualiteiten in het buitenland, helaas, meer gewaardeerd werden dan
bij ons, heeft met Daudet een jarenlange trouwe vriendschap onderhouden. Dat wil
wat zeggen. Byvanck, die zelf wars was van alle drukte, uiterlijkheid, van alle vertoon
en alle groote woorden; die zelf, als wetenschappelijk man, zijn woorden wist te
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

wikken en te wegen, Byvanck heeft achter de publieke persoon van Daudet, welke
hem lang niet altijd sympathiek kon zijn, de echte warmte des harten, de mannelijke
teederheid, de actieve geesten zielskracht gevoeld en gewaardeerd. Wij moeten,
zonder de hoogte van een Byvanck bereikt te hebben, trachten hetzelfde te doen.
Wij moeten Léon Daudet leeren kennen, om te weten waar wij hem volgen kunnen
en waar wij verplicht zijn om ons tegen hem te wapenen. Eerst dàn kunnen wij uit
zijn ‘Souvenirs’ het volle genoegen en het volle profijt trekken.
J.J. VAN VOORNE
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

223
De graflegging van Emile Verhaeren
DE bijzetting van Emile Verhaeren's stoffelijk overschot in den grafkelder te St.
Amand-lez-Puers is tot een nationale plechtigheid geworden.
Koning Albert en koningin Elizabeth, die persoonlijk zeer bevriend waren met den
dichter; de ministers Hijmans (Justitie); Vauthier (Binnenlandsche Zaken); Anseele
(Openbare werken), en Jasper (Min.-pres.); de minister van Schoone Kunsten
Huysmans en de oud-minister van Schoone Kunsten Jules Destrée waren aanwezig,
met tal van kamerleden, senatoren, leden van provinciale staten en andere officieele
en halfofficieele personaliteiten.
Daaromheen tal van schrijvers: Albert Mockel, Hubert Krains, Fernand
Crommelynck, Georges Marlow, Grégoire Le Roy, Arnold Goffin, Maurice Gauchez,
August Vermeylen, Fernand Toussaint van Boelaere.
Uit Frankrijk waren o.a. overgekomen Camille Mauclair, Alfred Valette, de
romancier-directeur van de Mercure de France en leden van het Fr.-Belg.
Verhaeren-comité. De leiding van de plechtigheid was in handen van den
dichterdéputé Louis Piérard, die met groote liefde voor Verhaeren en zijn werk
bezield, met onwankelbare trouw aan zijn nagedachtenis, geen moeite en opoffering
gespaard heeft om dezen dag tot een grootsche hulde aan een der nobelste
menschenfiguren en een der krachtigste dichters van zijn land te maken.
Nadat de koning en de koningin op de tribune hadden plaatsgenomen, speelde
het corps van het 5e regiment de Doodenmarsch uit de Homerische symphonie van
Mortelmans. Daarna sprak minister-president Jasper uit naam van de Belgische
Regeering.
‘Elevé librement parmi les paysans, les mariniers, les passeurs d'eau et les cordiers
de son village flamand, c'est cependant en Wallonie qu'il s'établira plus tard; et si
ses vers français, en larges fresques, décriront les dunes, les fleuves, les champs
et les hommes du nord, ils chanteront aussi, et avec autant de couleur et d'amour,
comme Constantin Meunier, les cités industrielles, les usines, les forges et les
vigoureux ouvriers de nos régions méridionales’.
Daarna voerde André Fontainas het woord namens de Belgische en Fransche
dichters:
‘Verhaeren, poète flamand, poète universel, est un des très grands poètes français,
des plus originaux, des plus puissants. Il est peu de poètes qui aient produit une
oeuvre plus abondante, une oeuvre à la fois aussi neuve et aussi variée. On l'a dit
réaliste, quand il était familier; on l'a dit socialiste quand de ses vers farouches
s'exhalaient, comme une griserie nécessaire, la pitié des humbles laborieux et
dédaignés, l'exaltation de l'effort humain, l'aspiration à plus de justice et d'harmonie.
Mais il n'était asservi à nulle formule, à nulle contrainte de doctrine ou de système.
Il fut familier, il fut pitoyable et indigné; mais il fut également le poète d'un amour
pieux, intime et puissant que personne, avant lui, n'avait ainsi célébré; il fut le poète
des champs, des travaux rustiques, quotidiens, de la lente obstination paysanne
dans ses coutumes et ses routines; il fut le poète enthousiaste des fastes de son
pays et des légendes antiques; il fut le poète qui scrute, connaît et transfigure la
forme mystérieuse de son être intime; il fut le poète qui surprend, dans sa stupeur
hallucinée, le mirage de la ville bruyante aux mille feux resplendissants, qui attire
à elle, et fascine, et absorbe les campagnes flétries, désertées, mourantes; il fut le
poète de ses souvenances et de ses jeux puérils; il fut le poète qui retrace et magnifie
d'un sens inattendu et soudain les oeuvres machinales et diverses des hommes; il
fut un poète d'émotion profondément humaine, un poète de la fable, de la nature,
de la civilisation présente et des aspirations d'avenir; un poète multiforme et complet:
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

non pas un poète, un homme qui sut sentir et qui chantait, un homme qui se
souvenait et qui avait la foi, un homme.
Foto Hennebert, Brussel
Het Koninklijk paar aan den ingang van het dorp
Verhaeren a tout aimé. Il a aimé l'homme et l'a exhalté, sachant à quel point il peut
être grand, à quel point il l'a été parfois dans le passé, et espérant, avec sa
conscience et sa foi, qu'il le sera désormais et toujours, comme il le peut être, dans
l'avenir.
Comment ne souscrire pas à une si sublime religion, unissant les hommes et les
peuples dans un culte unanime de beauté, de grandeur et d'héroïque bonté?’
De muziek speelt ‘L'Offertoire’ van Cesar Franck, Maurice Gilbert draagt voor:
‘L'Escaut’ van Verhaeren, terwijl zijn stem door luidsprekers over het water en over
de menigte wordt voortgedragen; de muziek speelt weer, en wel: ‘De Schelde’ van
Mesdagh, en nadat, op het voorbeeld van de Soevereinen, de aanwezigen bloemen
op de rustplaats gestrooid hebben, is deze rustige, eerbiedige, schoone plechtigheid
ten einde.
Een litteraire jaarbeurs
(Kantteekeningen)
EEN der vervelendste modevoorschriften van het romantisme, het echte, dat van
100 jaar geleden, dunkt mij te zijn, dat men altijd in vollen ernst op de uiterste grenzen
van het belabberde moest vertoeven, daar waar de rivier der tranen voorbijspoelt.
Ik geef toe, dat de ars poetica, zoowel als de levenskunst van den tijd, daar
rechtstreeks en natuurlijk toe leidden. Maar deze krankzinnigheid van den ernst lijkt
mij toch minder behagelijk dan de, zij het ook uiterst gewilde, tegenzijde van dat
romantisme: de huidige krankzinnigheid van de lol, die op den zelfkant van de kunst,
en vaak ook in de kunst zelf, zoo vroolijk bedreven wordt. Snoeverij voor snoeverij,
fantasie
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

De Stand van Camille Poupeye
224
voor fantasie, zelfopzweeping voor zelfopzweeping is het moderne romantisme, het
neo-romantisme, dat van de uitbundige grap, mij het liefst. Waarmede ik niet gezegd
wil hebben, dat het een of het ander romantisme mij het meest wenschelijke
levensideaal voorkomt. Tusschen de in tranen stikkenden en de in lachen
stuiptrekkenden, zie ik door de eeuwen een soort van verheven en bijna volkomen
‘bourgeois’ wandelen, die nimmer iets ondernam als een opzienwekkende
weddingschap, die nooit het verbluffende of den durf nastreefde als op zich zelf
verdienstelijk, tegen niets uit princiep in opstand, en toegankelijk voor de volste,
evenwichtigste vreugde en smart. Ik denk aan Leonardo da Vinci, Peter Pauwel
Rubens. Ik denk aan de helft der groote kunstenaars uit de wetenschap. Noch
wanorde in het gemoed, in den geest, in het maatschappelijk leven, noch
buitensporigheid, noch overstuurschheid. Securiteit en gezondheid overal, bij een
soepele kracht, die den droom en de werkelijkheid tot die verrukkelijke harmonie
vereenigt, waaraan de locomotief, de limousine, het vliegtuig, zoowel als een goed
geregeerde samenleving hun bestaan danken.
Hemeltje lief, daar ben ik al buiten het spoor. Ik wou zeggen dat de litteraire
jaarbeurs, die eenige lollige Fransch-schrijvenden te Brussel hebben ingesteld, een
aangenaam teeken is van dezen tijd, een tijd van pret-romantisme. Stel u voor dat
de Fransch-schrijvende Belgen meer dan gelijk hebben te klagen over hun uitgevers,
die meestal hun taak als ten einde beschouwen, wanneer zij de boeken gedrukt
hebben. De beste literatuur, zoomin als de slechtste, komt hun als waar voor
ieverigen handel voor, terwijl het toch de taak is van den uitgever en boekhandelaar
om, aangezien het vrijwel uitgemaakt is dat onderscheidingsvermogen niet hun
voornaamste deugd is, absoluut alles aan den man te brengen.
De auteurs hebben derhalve zelf de handen uit de mouw gestoken. Ergens in
een diep en duister gelegen localiteit van het deftigste kwartier der stad, in de Lange
Haagstraat bij de Avenue Louise, hebben zij een vierdaagsche boekenmarkt
gehouden, voeling gezocht met het publiek, grappen, opdrachten en met brutaliteit
en schuchterheid geprezen litteraire waar verkocht. De literatuur heeft zich aan
dezelfde economische wetten te onderwerpen als de kruidenierderij, beweren de
promotors van deze vermakelijke boekenmarkt, en daarop hebben zij een twaalftal
kunstenaars vrij spel gelaten om elk een stand in te richten. Daar is dan
commercieele reclame te zien geweest, die, om den bloedigen ernst te camoufleeren,
liefst de wegen der schalkschheid zocht. Aan den stand der koloniale waar verkocht
een producent van koloniale literatuur zijn schrifturen te midden van koloniale spullen,
terwijl een teekening met onderschrift aan Stendhal herinnerde door de woordspeling:
Le Blanc et le Noir. De stand der poëzie was versierd met een ganschen santeboetiek
van liefelijke lokmiddelen: Prenez garde à la Poésie... 1750 grammes de poésie (de
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

oeken bevonden zich waarlijk op een weegschaal) pour 17,50 frs.... 50% reductie
voor hem, die den pijl
De Stand van Maurice Carême
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

De Stand van Gaston Denys Perrier
225
gooit in den navel van het Academielid... En inderdaad, een teekening naar een
Academielid droeg op den buik een kleurige schietschijf. De stand der tooneelkunde
vertoonde het eerste gereedste mombakkes, dat als het masker van den Japanschen
Nô werd uitgegeven, terwijl een aardig reclamebordje berichtte, dat een boek niet
eens den prijs kostte van een sok. Er waren nog meer vroolijke stands, van den
Caméléon en van den Pendu Magnifique...
Was er tenminste volk, waren er koopers, was er publiek om voeling mee te
krijgen? Tiens dan. Er waren theeuurtjes en jazzmuziek aangekondigd. Van thee
en charleston heb ik niets gemerkt. Toch waren er dames, jonge, kortgehaarde
artistendulciné's en oudere artistenmeters, - behalve de litera tuur-kooplui, weinig
mannen en geen kinderen. Maar helaas, zoo er boekenschrijvers aardig zaken
deden met het publiek, dat naar mij toescheen over niets verwonderd was en niet
voor de eerste maal met deze ondernemende lui in voeling kwam, het viel op dat
er anderen waren, die evengoed uitgever of boekhandelaar van beroep hadden
kunnen zijn, zóó liepen de koopers hun kraam voorbij.
Hé maar, waarom zou men zich alleen in de wereld van de literatuur niet anders
mogen amuseeren dan met een stijf boordje, een hoogen hoed en een ernstig, bleek
aangezicht van smartelijke waardigheid?
BRUSSEL.
MAURICE ROELANTS
Josep Maria de Sagarra
DE hedendaagsche Catalaansche poëzie is met drie lyrische dichters verrijkt: J.M.
Lòpez-Picò, J. Carner en Guerau de Liost. Elk van hen volgt een eigen richting, en
heeft zich met opmerkelijke oorspronkelijkheid geuit. Van deze dichters wordt
Lòpez-Picò als de begaafdste genoemd: ongetwijfeld is hij, van de drie, de meest
essentieele en de meest ‘Europeesche’.
Naast dit drietal staat Josep Maria de Sagarra, in 1884 te Barcelona geboren.
Zijn werk werd door het publiek goed ontvangen, en de pers beoordeelde hem
gunstig. Tot nu toe publiceerde hij vijf bundels gedichten, waarvan de drie eersten
in 1922 tot één deel werden samengevoegd onder den titel: ‘Poemes i cançons’.
Deze bundel bevat ‘Primer llibre de poemes’, (Eerste gedichten, 1912-1914),
‘Cançons d'aprile i de novembre’ (Verzen van April en November, 1915-17), en
‘Cançons de taverna i d'oblit’ (uit de taveerne en zangen van vergetelheid).
Deze reeks geeft een voldoende beeld van het wezen van den dichter, daar zij
een groot gedeelte van zijn beste werk bevat.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Ook de data zijn van beteekenis: zij wijzen op de vroegtijdigheid en de regelmatige
ontwikkeling van zijn talent.
Het is onjuist de Sagarra tot een van de bekende en bestaande groepen te
rekenen. Hij wijkt van
Foto Hennebert, Brussel
Overzicht der Stands
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

226
alle anderen af, of, beter gezegd, hij is den anderen vooruit door zijn geniale en
spontane uiting.
Opmerkelijk is ook de snelle psychologische ontwikkeling, die hem, van de naïeve
vroomheid der eerste gedichten (op 20-jarigen leeftijd geschreven), tot de verfijnde
droefgeestigheid en het moeë scepticisme van de ‘Cançons de taverna’ leidde.
Het beste leert men dezen dichter kennen door zijn werk van het begin af
zorgvuldig na te gaan.
Het beeld, dat de Sagarra ons voor oogen stelt, is: ‘l'home que llaura’ (de man
aan de ploeg), een landman, die zich, over een begroeid pad, bij het aanbreken van
den dag naar het veld van zijn dagelijkschen arbeid begeeft. Een Georgisch moment!
Een fataal-traditioneele omgeving, - maar de dichter boeit direct door eigen visie en
door het aanhalen van jeugd-herinneringen.
‘Wij schoten steenen naar den vijgeboom, - en de merels vlogen er uit òp, - ze
pikten van de rijpe vijgen, - waar ze een zoeten smaak aan gaven’. Verder vertelt
hij uit het dagelijksche leven; hij kleurt het landschap, en spreekt van kleine dingen
vol beteekenis: het stille pleintje van een kleine provinciestad schijnt hem het
voorportaal tot een ánder leven, waar we heengaan om een teug vrede te mogen
drinken.
De taal van de Sagarra is altijd eenvoudig, bijna onderworpen, en het is jammer
dat er, door de vertaling, het harmonieuze aan ontnomen wordt.
Een ander voorbeeld van landelijk leven: de ‘Rogatives a muntanya’, de gebeden,
die de bergbewoners tot den hemel richten, opdat er een einde aan de droogte
kome.
Ook hier een veristische beschrijving: in de zengendheete dagen ‘ligt, voor de
deur, een hond gestrekt, die zich roostert in de zon’, en de scherpe definitie van het
geloof, dat een grof Christusbeeld opwekt: ‘niets wisten ze van een ander leven,
noch van wonderen, of van heiligen, - ze geloofden alleen in zijn wonden, daar ze
hem zoo bloedend zagen...!’
Prachtig en zuiver is het ‘Chôra’ -: ‘ik ga mijn weg door den klaren ochtend, - de
vrome aarde ligt onder mijn oogen, - en de morgen is vol wilde-bloemengeuren’.
De dichter spreekt van de schepselen, die hij tegen komt: een leeuwerik, (het is
opmerkelijk, hoe het een antwoord lijkt op het lied van de leeuwerik in Van Schendels
Berg van Droomen), verder een ezel, een os, een doodgraver, en zóo komt hij aan
den top van den heuvel, waar hem een groote blijdschap overweldigt bij het
aanschouwen van het werk der menschen, beneden in het dal.
‘O aarde, laat ons altijd uw bijzijn voelen, - het vochtige, luwe, zoete, - tot aan den
dag, waarop we niet meer zijn dan een handvol asch en poeder’. En een stem
antwoordt: ‘In de rust van een beter leven, draagt iedere heilige, in de lichtende
oogen, het beeld van de klare, bloeiende wereld waar hij ging tusschen de levenden.
- En ook jìj zult den vrede dragen van wat je hièr bezeten hebt, - hoe je met je zusje
speelde, en je moeder, die over je waakte, - hoe je met de meisjes danste en hoe
de liefde je verwondde, en heel die geur van vrouwen-haar, die je voor eeuwig om
de vingers hangt...’
In de ‘Egloga pietosa’ het mystieke: ‘Ik heb mijn liefde aan die Maria gegeven,
die, op de tafel, toen grootmoeder stierf, - tusschen de bonte papieren bloemen, -
den zoeten blik van een dood meisje had -’, en hij zegt: dat stukje ruw beschilderd
hout is een stuk van de hemelsche glorie.
Het eerste deel eindigt met het ‘Mater lacrymarum’, dat, als epigraaf, een paar
regels van Tennyson draagt en doet denken aan de teere idyllische sfeer in het
werk van François Jammes.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Hier verschijnt, altijd opnieuw, het beeld van Elvira, het mooie speelgenootje, dat
gestorven is na de booze voorspelling van een oude vrouw.
De verzen aan Elvira zijn de beste en gevoeligste, die de Sagarra geschreven
heeft. - ‘Hòe ver je van me weg bent, mooi vriendinnetje, voel ik, als ik aan je denk,
naast me als een heel zoet adem-halen. Ik denk aan een luwen September-dag, -
de avond viel, en de duiven koerden’.
‘Canzoni de aprile i de novembre’ zijn het symbool van alle tijden, lente en herfst,
vreugde en droefheid.
De inhoud van dezen bundel is vrijwel heterogeen, en behandelt een grooter
verscheidenheid van onderwerpen dan het eerste deel.
‘Het nachtelijk bezoek’ noodigt een vriend bij een familie, waar de avond wordt
doorgebracht met de kinderen, - Silvestro, Maria, Pia en Elvira. Deze, de oudste,
is ‘rustig als het licht van een stilbrandende lamp’.
‘Concertino’ vertelt van den verliefden vriend, die zijn hart uitstort bij den dichter
als hij hem 's avonds thuisbrengt.
De dichter kan, nà het verhaal van den ander, den slaap niet vatten. Hij staat voor
het open venster en kijkt naar de lucht en het landschap. ‘De nacht is vol rumoer
van dieren; in de bergen wonen heksen en kluizenaars, en de hemel is een groot
land vol zwijgende sterren’.
November! En zich loom strekken op het groote bed. Koud en hard is de stroozak,
maar alles draagt het stempel van de rust.
April. ‘Mijn armen om je heen te slaan is heerlijk, - je hebt mijn dorstig hart gelescht
met den geur van blauwe klokjes en van pas-ontloken witte rozen, en een wijd land
van licht heb je om mij heen gemaakt’.
Een modern beeld: de wandeling en de regen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

227
De dichter gaat alleen door den regen-nacht, ‘en maakt rumoer met zijn groote
regenjas’.
Verder: de danseres uit het café-chantant, die achter de dichte gordijnen staat,
‘als een purper roosje’. Een warm gevoel van naastenliefde drijft hem naar ‘la veina’,
het triestige buurmeisje, dat een kleurloos leven zonder liefde leidt: den weemoed
die je omgeeft, voel ik òok om mij; zwijgend ben je, stil als mijn verlangen.
Een klein meesterwerk van de Sagarra is wel: la nena de la rotllana.
‘Het kleine meisje met den hoepel draagt een rood jurkje, - kers, aardbei en
granaat appel. - Haar bloote beentjes draven; ze heeft kleine, witte tanden, een rood
mondje, zachte wangen, en oogen, blauw als de zee. - Klein meisje, vriendinnetje
van de nachtegalen en de dwaallichtjes, waar loop je heen, zoo frisch, zoo blozend?
O, klein vreugdemeisje, rood-roze meisje, blijdschap van mijn weg!’ Minder
verscheiden zijn de ‘Cançons de taverna i d'oblit’, waarin hij vertelt van verschillende
vrouwen: Eugenia, de mooie, hoogmoedige, indolente; Mirela, het kellnerinnetje uit
de bar; Paolina, die den dichter haar droevige ervaringen verhaalt. Amaranta is de
geliefde van een vriend: als hij haar naam uitspreekt is het, ‘of hij een vreemde
vrucht tusschen de tanden perst’. Ze sterft in een ver land, maar de vrienden blijven
aan haar denken: ‘als aan een geheim, dat nooit werd opgelost’.
Cordelia is het mooie, jonge vriendinnetje, de gezellin van de gelukkige dagen,
die voorgoed voorbij zijn.
De grootste verdienste van deze gedichten is, dat zij het beeld oproepen van
vrouwen-figuren, die voor onze oogen léven.
Het licht van de herberg wekt al van verre de belofte aan ‘zoeten wijn en vroolijk
gelach’. De reizigers treden er binnen; ze vinden er vier oude mannen die aan 't
kaart spelen zijn. Het tafereeltje is sober en waar als een fantasie van Callot.
Minder geslaagd zijn de gedichten, die een populair karakter willen dragen: het
folklore van de refreinen heeft ze niet kunnen redden.
De inhoud is droefgeestig: ‘bij het aanbreken van elken nieuwen dag wordt er
opnieuw een trouweloosheid begaan’, en: ‘van een scherp-omlijnde bitterheid zijn
de gedachten’.
Troost en toevlucht wordt gevonden: Ile fugaci nebbie del vino.
Het laatste gedicht, ‘in vino veritas’, vertelt van een matrozen-herberg met
witgekalkte muren. Matrozen komen er binnen. ‘Hun oogen zijn klaar als de golven
onder het maanlicht’.
- ‘Drink brandewijn, jij, die droevig bent! Wij moeten de reis voorzichtig beginnen,
- we komen in het land, waar we betooverd worden, - een land vol zonlicht, - de
dronkenschap voert ons naar een stralend strand, waar het kruid groeit van
verlangen, - je zou zeggen, dat het op rozemarijn lijkt. - De lucht is zwoel van kussen,
de vrouwen zijn er altijd vroolijk, - alles is er muziek...’
De Sagarra heeft vervolgens de ‘Cançons de rem i de vela’ gepubliceerd en
‘Cançons de totes les hores’. De inhoud van beide bundels is weemoedig. Men
vindt er, als reactie, een groote leegte in: de straf voor hem, die zich tè graag
bedwelmen liet. Een criticus heeft de Sagarra een overgroot gebruik van het
‘volkstümliche’ verweten. Mìj geeft hij den indruk, dat hij zich niet verheffen kan
boven veel banale en ‘gemeen-plaats’-uitdrukkingen. Vele zijner gedichten eindigen,
na eenige waarlijk mooie passages, in een kleurlooze onzekerheid. Maar zoodra
uit zijn werk een gevoelige, warm-diepe menschelijkheid spreekt, herken ik in hem
den waarachtigen oorspronkelijken dichter.
Ik hoop, dat dit den lezer duidelijk is geworden door het korte artikel, dat ik over
de Sagarra geschreven heb. -
GIACOMO PRAMPOLINI
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Teirlinck over tooneel
Een interview
DE opvoering van ‘De Man zonder Lijf’ in de Fransche vertaling van Jean Tijssen,
met decors en costumes van Frans Masereel, is een Brusselsch evenement
geworden. Enkele dagen vóór de première stond Teirlinck aan een redacteur van
‘Le Soir’ een interview toe, waarvan hier een vertaling volgt:
De heer Herman Teirlinck ontvangt ons in zijne elegante woning op de Place
Brugmann; temidden van waardevolle meubels zet een goede copie van Rubens'
‘Jacht van Atalante’ decoratieven luister bij. ‘Laten wij over het tooneel praten’,
verzoeken wij den heer Teirlinck. ‘Het is nu een geschikt oogenblik om u over uwe
theorieën op dat gebied te ondervragen, daar uw cursus over dramatische kunst
voor het Instituut van Kunstnijverheid immers binnenkort aanvangt en het “Théâtre
du Groupe Libre” uw “Man zonder Lijf” in het Fransch gaat opvoeren’.
‘Mijne theorieën zijn doodeenvoudig. Ik zou tot de oorspronkelijke elementen van
het tooneel willen terugkeeren: ik bedoel de Dionysos-feesten in de oudheid, de
opvoering der mysteriespelen in de kerken tijdens de Middeleeuwen en de
tooneelstukken der negers. Het drama is in de eerste plaats spel. Door het
individualisme is dat alles gedood.
Wat kunnen ons ook eigenlijk de lotgevallen, gevoelens of hartstochten van een
bepaalde persoon schelen? Dat is geen tooneel; het is niets alge-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

228
meens meer, maar iets toevalligs, een anecdote, anders niet.
Ik vind, dat het tooneel monumentaal moet wezen, waaronder ik versta, dat
het vooral collectief moet zijn. Het moet, evenals een monument, bouwkundige,
beeldhouwkundige en schilderachtige kanten hebben. Dat zou ik het
“cathedralisme” van het tooneel willen noemen. - De mis is een waarlijk
dramatische handeling, waaraan alle geloovigen
Decoor van FRANS MASEREEL bij de vertooning van “L'Homme sans Corps”
door gezang en gebed deelnemen. Het voetbalspel is dat ook, want alle spelers
doen eraan mee, als ze een “shot” geven. - Een aantal menschen in hetzelfde vertrek
bijeen, ondergaan gezamenlijk dezelfde gevoelens; deze nu moeten door den
tooneelspeler of -schrijver worden opgewekt.
In dit opzicht is de clown in het circus een kunstenaar in de beste beteekenis van
het woord. Hij let op de stemmingen van het publiek, hij volgt datgene, waar het
belang in stelt, en schikt zich naar diens smaak, terwijl hij improviseert en diens
verlangens vertolkt, zoodat hij allen in zijn spel betrekt’.
Terwijl hij dit zegt en zijn oorspronkelijke denkbeelden ontwikkelt, wordt zijn toon
levendiger. Het is alsof hij met zijn hand een decor opbouwt, of hij door gebaren het
spel van een acteur tracht uit te drukken, alsof hij een tooneel uit een dramatische
handeling volgens zijne opvatting tevoorschijn roept. - ‘Ik zou den tekst willen
bekorten, er alle onnoodige literatuur aan willen ontnemen, meer poëzie, meer
suggestief vermogen in een tooneelstuk willen leggen. Het ideaal zou zijn, dat de
dichter den tekst onvoorbereid uitsprak en dien bij den gedachtengang der
toeschouwers aanpaste, opdat er tusschen hem en 't publiek wisselwerking zij. De
heer van de Velde, de nieuwbenoemde directeur van het Instituut voor
Kunstnijverheid, vindt, dat het tooneel de opperste, de algeheele uitdrukking der
decoratieve kunst vormt. Met het tooneel hangen samen de ateliers van decors, die
van schilder- en beeldhouwkunst, zoowel als de costuums-, de modeateliers enz.’
‘Uw cursus voor het Kunstnijverheids-instituut vangt immers weldra aan?’
‘Begin October zal ik in mijn cursus de denkbeelden, die ik zooeven heb
uiteengezet, nader ontwikkelen. Als ik b.v. Macbeth neem, dan zou ik die figuur
willen behandelen met betrekking tot den tijd en den afstand, die ermee in
overeenstemming zijn. Ik zou den nadruk willen leggen op het geweldige, dat er
door hartstocht en misdaad in hem is. Dit zal men slechts met medewerking van
den architect, van den decorateur, van den costumier en zelfs met die van den
electricien kunnen bereiken...’
‘Het “Théâtre du Groupe Libre” zal binnenkort uw “Man zonder Lijf” opvoeren.
Bent u het met hunne opvatting eens?’ - ‘Volkomen. Die jongelui zijn vol vuur, vol
geestdrift!
Ik heb het grootste vertrouwen in hen. Mijn stuk zal misschien een wat abstracten
indruk maken, maar door het zinnebeeldige, waarvan het uitgaat, zal het groote
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

publiek het begrijpen. Want het groote publiek begrijpt gemakkelijker een zinnebeeld,
als b.v. het teeken des kruises of de zegen, dan dat het de beteekenis van een
anecdote vat, waar het dikwijls tegen opkomt’.
De heer Teirlinck wil ons niets naders omtrent zijn stuk mededeelen; hij laat het
aan ons zelf over het naar waarde te schatten en er de noodige gevolgtrekkingen
uit te maken.
De blijspelen van Holberg
ONDER de navolgers van Molière is Holberg wel de blijspeldichter, die het beste
erin geslaagd is, om in den trant van den grooten Franschen meester een inderdaad
nationale comedie te scheppen. Hij steekt in dit opzicht ver uit boven onzen
Langendijk, die zich door verouderde kunsttradities heeft laten belemmeren in zijn
pogingen een vaderlandsch blijspel te scheppen, dat veredeld was door het voorbeeld
van het diepere en ernstiger spel van Molière. Langendijk heeft dat element van
ernst wel wat te zwaar laten wegen. En daartegenover heeft de deftige, in den
adelstand verheven professor een losheid en geestigheid van toon, dien men hier
zeker niet zou hebben
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

229
verwacht. Voor onzen smaak en onze ooren wordt die losheid meermalen tot
loslippigheid en zijn de grappen van een allooi die een beschaafd twintigste eeuwer
zich niet meer veroorloven kan. Zelfs is de geestigheid vaak zoo triviaal, dat men
wel denken moet, dat ook in zeer ontwikkelde kringen elke grap, ook een slechte,
voor goede munt werd aangenomen.
Maar laat ons niet onbillijk zijn. Holberg voelde zich geroepen aan het pas
opgerichte Deensche tooneel nationale stukken te verschaffen; zijn vrienden, uit
zijn vroegere spotschriften als Peder Paars wetende dat hij over een ferme dosis
geestigheid beschikte, schijnen hem daartoe te hebben aangezet, en Holberg,
eenmaal de pen opnemend, weet van geen ophouden: het eerste jaar 1722 levert
hij vijf comedies af (waaronder eenige van zijn allerbeste en allerberoemdste, als
Jeppe paa Bjerget en Den Politiske Kandestöber), en het duurt niet vele jaren meer,
of het Deensche tooneel kan daaraan een twintigtal andere nationale stukken
toevoegen. Het hoeft ons niet te verwonderen, dat bij zoo een overproductie de
bron der geestigheden wel eens dreigde in te drogen; dat hij in herhalingen viel, de
behandeling der stof wel wat al te slordig geschiedde en de fantasie door de memorie
moest worden gesteund. Maar nog eens, wanneer wij weten, hoe deze comedies
tot stand gekomen zijn; als wij bedenken, dat hij, zonder eenige voorbereiding, zich
tot het schrijven van blijspelen heeft gezet, en dat hij er in geslaagd is, een aantal
werken te scheppen, om welker bezit de literatuur historici van Denemarken en
Noorwegen nog heden ten dage twisten, dan past het ons, buitenlanders, geenszins
aan de waarde van dezen dichter te kort te doen.
Toch, wanneer wij een stuk van hem ter hand nemen, zal het ons in veel gevallen
gebeuren, dat wij maar halfbevredigd zijn Er waait een geur van vergeeld papier uit
de replieken ons tegen: wij voelen de vraag opkomen, of toch de geestigheid niet
wat al te veel naar de lamp riekt. Wanneer de grappen zijn geboren en gehoord in
de volheid van het dagelijksche leven zelve, dan worden zij onmiddellijk gekeurd
en geschift - geen geleerde weet beter den echten volkshumor te proeven, dan het
volk zelf. Maar als men, met de pen in de hand, zich voortdurend gedwongen voelt
geestigheid op geestigheid te stapelen, dan komt het oogenblik vrij gauw, dat men
niet meer onderscheidt, wat flauw en wat werkelijk pikant is. Natuurlijk wordt heel
veel bij een verdienstelijke opvoering gered, wat bij het lezen een faden indruk
maakt; wie denkt er niet aan ‘Het wederzijdsch Huwelijksbedrog’, zooals Musch het
speelde: ik heb mij naderhand, bij het herlezen van het stuk, niet meer kunnen
begrijpen, dat ik het toen zoo geestig vond. De waarde van Holberg voor het moderne
tooneel staat dan ook voor mij als een paal boven water. Het zou toe te juichen zijn,
wanneer hedendaagsche tooneelgezelschappen - voorloopig ter afwisseling van
de tallooze experimenten, die gewoonlijk mislukt, zelden interessant en bijna altijd
niet bühnenfähig zijn - den gewonen gezonden smaak van het publiek met dergelijken
kost bevredigden. Zelfs een stuk als ‘Ulysses von Ithacia’, een satire op 18de
eeuwsche tooneelwerken, een satire bovendien, die wij van ons tegenwoordige
standpunt geheel er naast achten, zelfs zoo een hopeloos verouderd stuk is in de
laatste jaren met succes vertoond. En als een spel voor liefhebberijgezelschappen,
met name in studentenkringen, kan het niet genoeg worden aanbevolen.
Die aanbeveling kan met zooveel te meer reden geschieden nu de kundige kenner
van de Deensche taal en literatuur, de heer B.A. Meuleman, een groot aantal
van Holberg's stukken vertaald heeft. Ik heb voor mij het tweede deel, verschenen
bij H. Prakke, te Nijmegen (1926), waarin een vijftal blijspelen zijn opgenomen. Laat
ik dadelijk als mijn meening uitspreken, dat hier een vertaling geleverd is, die aan
de strengste eischen voldoet: zij is juist, nauwkeurig en goed Hollandsch. Wat mag
men meer verlangen? Vooral als men bedenkt, hoe moeilijk het is een blijspel uit
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

een vreemde taal, waar zoo dikwijls allerlei woordspelingen en toespelingen aan
den tekst de sappigheid en raakheid geven, waardoor alleen zoo een comedie bij
het publiek reeds inslaat, over te brengen in een andere, waar deze kleinigheden
in de meeste gevallen volstrekt niet tot haar recht komen. Men kan van meening
verschillen over de wijze, waarop men een wending misschien gelukkiger zou kunnen
weergeven; dat is in de meeste gevallen toch een kwestie van persoonlijk inzicht,
dat men een ander niet opdringen mag. Alleen geloof ik, dat de vertaler misschien
soberder had kunnen zijn in het gebruiken van dialect: hij houdt ervan allerlei bekende
boersche zinswendingen en een aantal klanksubstituties te gebruiken, vaak ook op
plaatsen, waar Holbergs tekst weinig of niet dialectisch gekleurd is. Ik geloof niet,
dat het verstandig is, en zeker acht ik het onnoodig. Het gebruiken van zoo een
artificieele taal, die losheid en ongegeneerdheid beoogt, maakt toch spoedig een
stijven indruk, vooral omdat het dialect op goed geluk door den tekst gestrooid is.
Ik weet niet. welke stukken de heer Meuleman in het eerste deel heeft behandeld:
betreffende de keus van dit vijftal moet ik erkennen, dat zij mij voor Holberg weinig
representatief voorkomt. Een stuk als ‘Ulysses von Ithacia’, waarin het toenmalige
genre der Duitsche tragedies - treurspelen in hoogdravenden stijl, maar met een
harlekijnachtig personage - wordt bespot, schijnt mij geheel uit den tijd. Alleen in
kringen, waar de klassieke talen
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

230
worden geleerd en gekend, kan het opgeld doen. Ter afwisseling van gymnasiale
opvoeringen van Grieksche tragedies zou dit blijspel zelfs heel aanbevelenswaardig
zijn. Maar als Holberg onophoudelijk grapjes maakt over het gebruik om een volgend
tooneel vijf en twintig jaar later te doen plaats hebben dan het vorige, dan toont hij
zich een aanhanger der aristotelische regels, die wij niet meer kunnen aanvaarden.
Ook ‘De man die geen tijd heeft’ is naar onzen smaak wel wat geforceerd. Wie kan
er nu nog een begin waardeeren als dit: ‘Daar schrijven ze nou zooveel komedies
tegenwoordig en niemand maakt er es een over 'n man die geen tijd heeft!’ Het lijkt
wel of Holberg een overweging van hem zelf, die de aanleiding tot het schrijven van
dit stuk is, meteen als eersten zin heeft neergeschreven.
Maar ‘Jacob van Thyboe’ en ‘De elfde Juni’ zijn uitstekende staaltjes van Holbergs
talent. Het is zeer toe te juichen, dat een vertaler, die zoo voor zijn taak berekend
is als de heer Meuleman, zich tot dit werk heeft gezet. Wij kunnen niet anders dan
van harte hopen, dat hij althans iets bereikt van wat hem bij het vertalen voor oogen
gestaan moet hebben: het scheppen van de mogelijkheid voor moderne
tooneelgezelschappen om deze blijspelen weer op hun repertoire te nemen. Het
ziet er echter niet naar uit, dat deze hoop spoedig in vervulling zal gaan!
J. DE VRIES
Jeugdpoëzie
(Een Oproep)
BLADEREND in oude jaargangen van de Rostra Gymnasiorum, het, bij vele
letterkundigen in dankbare herinnering staande, bekende blaadje van den
Nederlandschen Gymnasiasten Bond, trof het mij welk een merkwaardige en dikwijls
verrassende jeugdpoëzie daarin verscholen ligt. Het wekte herinneringen en plannen.
Ik vermoed dat vele dichters in oude portefeuilles, uit een overvloed van wat
verscheurd werd of reddeloos zoek raakte, enkele verzen bewaren, die hun bijzonder
dierbaar bleven om den toon, om een hartelijke zorgeloosheid, een argelooze
directheid, een benijdenswaardigen overmoed; om al die onbedachtzame
eigenschappen, die hun verzen uit rijper tijd bij allen voorsprong op de jeugd tòch
missen.
Zulke verzen zijn, door hun toon, door een wending, nog juist poëzie en nog net
geen literatuur. De smaak ervan is als een teug bronwater. Bijeengebracht zouden
zij een verzameling kunnen vormen van bijzondere charme voor alle vrienden der
poëzie. Zulk een verzameling, boeiender dan munten, zegels of wapens, stel ik mij
voor met uw hulp bijeen te brengen. Het zal een altijd curieuse collectie zijn, waarvan
de aantrekkelijkheid met elke aanwinst toeneemt.
Wij noodigen u uit tot deze aantrekkelijkheid bij te dragen door het toezenden van
enkele uwer jeugdverzen, zoo mogelijk gejaarmerkt. In tegenstelling tot de
gebruikelijke opvatting van zulk een openbare uitnoodiging, verwacht ik zelfs dat
gij aan deze uitnoodiging gevolg zult geven.
Het is mijn bedoeling, bij voldoende deelneming, deze verzen samen te brengen
in een bundel jeugdpoëzie, welke, bij zorgvuldige keuze, zonder de poëzie van de
jeugd te kort te doen, van een bijzondere, tintelende jonge schoonheid kan worden.
Allermeest vermijdende het onrijpe te beschermen, of de overdrijvingen der jeugd
voor het voetlicht te brengen, verwachten wij aldus aan de vrienden der poëzie het
eigenaardig genot te gunnen, dat er is in het luisteren naar heldere, ongeschoolde
stemmen: poëzie in haar verwonderlijk zuiveren, spontanen aanhef.
Welkom is alle werk zoowel van ongeneeslijk professioneele dichters als van hen
die na de eerste onbezonnen schreden op het pad der goddelijke ondeugd
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

terugdeinsden: u wilt het wel adresseeren aan Anthonie Donker, Spoorsingel 11
Rotterdam. Onze erkentelijkheid en een belofte die geen schuld zal blijven, zijn
reeds uw deel. Om het karakter der bedoelde poëzie te belichten laten wij hier een
tweetal verzen volgen uit het Gymnasiastenblad, beide van helaas tot zwijgzaamheid
teruggekeerde maar vóór hun meerderjarigheid véélbelovende talenten:
1 Princeps exsul
De wind dreef rulle vlagen over zee
Die wijduit week en mistig glanste.
Een bark, die in de scherpe deining danste,
Nam nevels in zijn koude touwen mee.
Het was een Noormanschip, naar takels en tuigage,
En kromme, draakbesneden boeg,
Dat zijn gehelmde, gramme equipage
Met wijduit zeil naar Eng'land droeg.
De zon ontgloeide in roomig-witten toover
Op 't starre blad van elken speer.
Hoog op de plecht leunde een jongen over,
Een kind dat blikte in het water neer.
Zijn dracht was niet als in die streken
Sober en woest en oorlogszuchtig,
Maar paars en zwart fluweel en van het weeke
Satijn, gevederd, weidsch en vluchtig.
Den lieven wind, die onversaagd in vlagen
De zee langs de geriemde flanken maalde,
Liet hij zijn stille zuchten land in dragen,
Die op de hooge kust alras verdwaalden.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

231
Hij lachte zacht: waarom te zuchten?
Want boven 't water en de zee vol vroege barken,
Brak uit de witte zon: was hij niet de roemruchte
Hamlet, een prins van Denemarken?
JOH. VISSER
2 Een droom
Op wakensmoede oogeleên
Zeeg zwaar de zwoele zomerlucht;
De starre stilte om mij heen
Werd niet gestoord door één gerucht...
De vlugge vleermuis vloog alleen,
Doch 't was of door heur doodsche vlucht
De stilte nog volmaakter scheen - -
Van droomen zwanger ging de lucht.
Ik droomde dat ik treden mocht
Ter zale, waar de Spinster vlocht
De teere draden van het leven.
Zij liet mij één moment alleen,
Toen, als een Moire zoo bedreven,
Vlocht ik jou draad door mijn draad heen.
S. POSTHUMA
Practische steun voor de letterkunde
ER wordt veel geschreven over de noodzakelijkheid van ruimer en doelmatiger
steun van regeeringswege aan schrijvers en, in het algemeen, aan de litteratuur.
En aan die discussies wordt dadelijk een einde gemaakt met het universeele
slotargument van dezen tijd: er is geen openbaar geld beschikbaar voor zaken van
niet direct practisch nut. Het is echter noodig uit te maken of het niet mogelijk is
door gepaste middelen de beschikking over zulke gelden te verkrijgen.
De quaestie òf regeeringsbemoeienis en regeeringssteun aan letterkunde en
letterkundigen principieel wenschelijk is, moet hier natuurlijk buiten beschouwing
blijven. Er zijn voorstanders en tegenstanders, die het wel nooit eens zullen worden.
Zonder persoonlijk partij te kiezen zullen wij ons, voor den duur van dit betoog, eens
scharen aan de zijde der vóórstanders.
De eenige vraag is: hoe komt men aan geld?
Het antwoord is doodeenvoudig: door een einde te maken aan de absurditeit van
het ‘vrij-komen’ van letterkundige producten.
Waarom worden boeken ‘vrij’? En waarom worden zij dit na tien of dertig of vijftig
jaar? Dit alles is volkomen willekeurig.
Wanneer men een wettelijke regeling treft, waarbij van vertalingen van
buitenlandsche werken, welke in eerste uitgave in de oorspronkelijke taal langer
dan tien jaar geleden verschenen zijn, en welke dus ‘vrij’ zijn volgens onze
auteurswet, een vastrecht of een tantième heft; wanneer men dat ook doet van alle
oorspronkelijke werken dertig of vijftig jaar na de eerste uitgave, of een bepaald
aantal jaren na den dood des schrijvers (dit is nader vast te stellen) en al deze vaste
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

echten en tantièmes in een autonoom fonds tesamen brengt, dan behoeft men niet
meer te klagen over gebrek aan middelen als het steun aan levende schrijvers geldt.
Gezien het niet onbelangrijk aantal vertalingen van ‘vrije’ werken, gezien de tallooze
schooluitgaven van classieken, gezien de vele herdrukken van buitenlandsche
classieken voor onderwijsdoeleinden, moet men besluiten tot een niet onbelangrijk
finantieel resultaat, hetwelk zulk een eenvoudige uniforme regeling zou
medebrengen.
Over het beheer dier gelden kan men later beslissen. Ons lijkt het beste wanneer
dat geschieden zou door een permanente commissie van drie leden: één aan te
wijzen door den Minister van Onderwijs en Schoone Kunsten als zijn
vertegenwoordiger, terwijl de twee andere plaatsen ex officio zouden kunnen worden
bezet door de penningmeesters van de Mij. der Nederlandsche Letterkunde en van
de Vereeniging van Letterkundigen.
Er is wel eens op gewezen, dat de thans internationaal geldende beperking der
auteursrechten tot een bepaalde geldigheidsduur een flagrante onrechtvaardigheid
is, daar andere eigendomsrechten, in wezen niet verschillend van het auteursrecht,
onbeperkt zijn. Dit vraagstuk valt buiten de hier aangegeven hervorming, omdat
een bestaande en erkende toestand eenvoudig bestendigd wordt.
Als men werkelijk zoo gaarne practische belangstelling en steun voor onze
litteratuur wenscht, zou het dan niet mogelijk zijn, dat men eens practisch aan
het werk gaat? Als, om maar eens een voorbeeld te noemen, de Ver. van
Letterkundigen tot mr. Keuls de uitnoodiging richtte om een rechtsregeling in dezen
zin te ontwerpen, dan zou het niet moeilijk vallen een aantal Kamerleden voor dit
plan, op practische basis gebracht, te interesseeren. Dit te gereeder, waar wij ons
niet kùnnen voorstellen dat er, in principe, steekhoudende bezwaren tegen zijn aan
te voeren.
In elk geval heeft men aldus meer kàns op welslagen, dan wanneer men het laat
bij wenschen, verzuchtingen en platonische verklaringen.
ANTOON VAN DER ZEE
* * *
Het stukje van den heer van der Zee werd ons reeds verleden voorjaar toegestuurd.
Door allerlei omstandigheden bleef de plaatsing wat lang uit. Intusschen is in Frankrijk
een dergelijk voorstel officieel aan de orde gekomen, en wij zullen spoedig een
regeling in den zin als door den heer van der Zee bedoeld in werking zien treden.
De inzender kon, toen hij zijn notities schreef, onmogelijk op de hoogte zijn van de
plannen des heeren Herriot. Deze denkbeelden schenen dus in de lucht te zitten.
Van der Zee zal mij ten goede houden, indien ik, met een enkel woord, verklaar
het niet met hem eens te zijn. Zijn voorstel is, naar mijne meening, uit den booze.
De auteursrechtregeling van thans is een door niets gemotiveerde beperking van
het eigendomsrecht en dus een diefstal, die, hoezeer ook officieel gesanctionneerd,
moreel niet minder scherp te veroordeelen valt. Waarom moet in 's hemelsnaam
een schrijver beroofd worden van de vruchten van zijn arbeid, terwijl een koopman
daarover tot in lengte van dagen beschikken kan.
Ik voel heelemaal niet veel voor de commercieele zijde van het schrijversschap,
dat naar mijn meening een roeping en geen beroep is. Maar dat ligt buiten deze
kwestie. Van het oogenblik dat uit schrijven economische voordeelen te behalen
zijn is het een stompzinnig onrecht om die, in ongunstigen zin, te onderscheiden
van de economische voordeelen met daden van koopmanschap behaald.
Er is maar één rechtschapen oplossing: de onbeperkte duur der artistieke
eigendomsrechten!
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Maar die is van de democratie, ondanks haar leugen van gelijkheid, niet te
verwachten...
Wanneer werken nu ‘vrij’ komen, dan geschiedt de diefstal ten minste ten bate
van het algemeen. Dat verandert wel niets ten goede aan de moreele situatie, maar
geeft er toch eenigen schijn van betamelijkheid aan. De
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

232
heer van der Zee wil nu de baten der diefstal aan zijn kennissen geven.
Het lijkt mij toe dat hij de Nederlandsche letterkundigen onderschat. Al mogen er
enkelen onder hen nog zoo op de dubbeltjes zijn, voor een dergelijken lijkroof zijn
ze toch niet rijp.
De eenige troost is, dat er toch niets van komt, omdat steun aan letterkunde de
minste der regeeringszorgen is!
J. GR.
Harry Domela
ZELDEN heeft de wereld zoo gelachen als in December 1926 toen bekend werd
dat een jonge man, onder het mom van oudsten zoon van den Duitschen kroonprins,
wekenlang de hoogste burgers der Duitsche Republiek fot zijn onderdanige dienaren
had gemaakt. Gelachen, zeker, want het komische accent overwoog zeer sterk en
de tragiek van het ‘geval’, dat een helder licht werpt op zekere kringen van het
na-oor-logsche Duitschland, werd slechts door Domela's memoires, dit jaar in de
gevangenis te Keulen geschreven, ten volle onthuld. * Hoewel nu scepsis tegenover
de beweringen van den onevenwichtigen acrobaat, die zeker geen beroepsbedrieger
maar een gevoelig en wankel mensch was, zonder twijfel ter plaatse is, zoo voelen
wij toch dat in dit ‘document humain’ de waarheid niet te zeer wordt geschonden. -
Helaas is zelfcritiek te weinig door hem uitgeoefend. - Maar ter zake. -
Toen de wereldoorlog uitbrak was Harry Domela nog geen tien jaar. Hij werd in
Kurland geboren, behoorde tot de Duitsche Balten en voelde zich boven de Letten
verheven. Een harde jeugd met veel slaag is de zijne; door de
oorlogsomstandigheden wordt hij in een soort van kinderasyl te Riga opgevoed.
Pastoor Deters, de hoofdleeraar, opent hem de wereld der cultuur. Dan komt de
Duitsche Revolutie en de opmarsch der Bolsjewieken naar Kurland. In het voorjaar
1919 worden deze door de Duitsche troepen overweldigd. Harry Domela, nog geen
veertien jaar oud, neemt dienst in de Baltische landweer, vecht tegen Letten en
Bolsjewieken. Maar Letland zal zelfstandig worden; ieder die tegen de Letten
gevochten heeft wordt tot hoogverrader gestempeld. Naar Duitschland wijken de
landweersoldaten uit. Harry is zonder vaderland; men vertelt hem dat zijn Moeder,
het eenige wat hem restte, door een kogel werd gedood. Geboorteland en jeugd
verdwijnen van den horizon; in Brandenburg wordt het corps ontbonden. Op een
landgoed vindt hij als arbeider werk, alle comfort en beschaving ontbreken. Hij tracht
te lezen, één zijner hartstochten, maar het boek wordt hem uit de hand gerukt. Hij
denkt voor altijd in aarde en klei te verzinken. Daar komt een telegram: hij kan zich
bij de Rijksweer melden, die in het Roergebied de arbeidersonlusten moet
beteugelen. Hij wordt ordonnans: rijdt door het schoone Westphaalsche land; zijn
liefde voor de Natuur was steeds groot. Lang duurt dat leven niet; als de rust hersteld
is wordt hij wegens te jeugdigen leeftijd uit de Rijksweer ontslagen. Nu begint een
somber leven; hij arbeidt als een dier in een tegelbakkerij, wordt ziek, want hij is
niet sterk. Van fabriek naar fabriek zwerft hij onvoldaan, steeds alleen, onbestemd
naar verandering zoekend. Met de eenvoudigen van hart heeft hij het meest contact.
In Erfurt vindt hij menschwaardig werk: in een machinefabriek. Maar in 1922 geeft
de Regeering ‘instructie’ om ‘Reichsfremde’ uit de bedrijven te ontslaan. Harry
Domela voelt zich Duitscher, is echter ‘staatenlos’. Hij verliest daarom ook deze
betrekking, wordt moedeloos, strandt in Berlijn; in de wachtzaal van den Anhalter
Bahnhof tracht hij te slapen, maar politie verwijdert hem. Zoo iets is verboden. Nu
wordt het bedelen om brood en werk; de rijke Balten zijn ontoegankelijk voor den
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

arbeider Domela. Ellende dreigt van alle kanten, nachtelijk Berlijn wordt zijn domein,
prostituées, dieven en bedelaars zijn ‘makkers’. Wegens een kleinen diefstal maakt
hij met de gevangenis kennis. Dan is het winter; achter verlichte ruiten speurt hij
welverzorgde menschen, welbehagen, luxe, geluk. Waarom is hèm alles ontzegd?
Zelfs in een nachtasyl is hij niet veilig: hij wordt bestolen. En te midden van dit alles
groeit in den jongen man het gevoel van verheven zijn boven hen, die men de
‘leidende klasse’ noemt. Hij tracht tot hen te spreken als mensch tegen mensch,
maar de eenmaal vastgestelde grenzen zijn voor velen onoverschrijdbaar. Verbitterd
gaat hij door de straten van Duitschlands hoofdstad; iederen goed gevoeden mensch
zou hij met scheldwoorden kunnen overstelpen. Hij is geheel verwaarloosd, men
mijdt hem als een melaatsche. Een woede, waanzin nabij, is niet meer te beteugelen.
Dolzinnig slaat hij om zich heen, in een politiebureau raast hij uit. Maar tenslotte
ontfermt men zich toch over hem: bij een schrijver komt hij in betrekking, in diens
bibliotheek brengt hij vele uren door. ‘Hier leerde ik de lijdensgeschiedenis der
menschheid’. Zijn denken ontwikkelt zich tot grootere zelfstandigheid. Maar het
leven verloopt hier te gelijkmatig, te eentonig. Een onrust pakt hem weder en het
eerste meeningsverschil met zijn ‘patroon’ is aanleiding tot vertrek. Hij zwerft;
Hamburg, Leipzig, München. In het Hofbräuhaus wordt hij kwalijk (‘welk een
zwijnenstal’), in musea vindt hij onderdak, met teekenonderricht verdient hij een
weinig geld. In Berlijn teruggekeerd komt hij weder in de macht der Straat. ‘Baron’
von Lüderitz, straathabitué en horoscopenfabrikant, brengt hem op het denkbeeld
de domheid der menschen uit te buiten. Van zijn laatste geld koopt hij elegante
kleeren. Werkman Domela werd nergens ontvangen, ‘Graf Pahlen’ vindt een goed
onthaal. Maar het bedrog komt uit en opnieuw wordt een gevangenisdeur achter
den jongen Balt gesloten. Maar wie eenmaal ‘luxe’ gekend heeft tracht haar te
herwinnen; na zijn vrijlating wordt hij ‘baron’. De weg van bedrog en simuleeren is
voor goed betreden; de door de Maatschappij verachte wreekt zich op radicale wijze.
Aan de grens van lijden, dood, ellende en eenzaamheid heeft hij de nieuwe Republiek
bespied en zal met haar zwakte zijn voordeel doen. In Potsdam duikt hij op als
‘graaf’, is hij weldra in een kring van adellijke nietsdoeners opgenomen. ‘Haltung
ist alles’; conventie heeft het menschelijke met een netwerk van vormen overwoekerd.
Aanvankelijk opgaand in zijn nieuwe omgeving herwint hij weldra weer zijn eigen
critische standpunt. Steeds weet hij afstand tot menschen en dingen te nemen. De
leerschool is nu ten einde, maar ten tweeden male wordt zijn identiteit ontdekt. Na
zijn verblijf in de cel wordt hij ondergebracht bij een ouden boer, een beest dat uit
de gevangenis goedkoope arbeidskrachten trekt. Tegen een minimumloon moet hij
den ganschen dag in hitte en koude het land bewerken. Men belet hem zijn handen
te wasschen, met ‘zwijn’ wordt hij somtijds aangesproken. Dan vlucht hij naar
Hamburg, bezeten door één gedachte: weg uit Europa. Maar een pas wordt hem
geweigerd: in St. Pauli, de havenwijk, leeft hij tusschen prostituées en matrozen,
hier leert hij spelen om geld. In deze omgeving vindt men kroeg na kroeg, tingeltangel
naast tingeltangel. Men danst, orgelmuziek dreunt den geheelen dag. Door een
groote droefheid en weemoed wordt hij bevangen: naar een landschap in het Zuiden
van Duitschland, ver van gene vervuilde samenleving, wil hij reizen. Hij neemt een
kaartje voor den trein naar Frankfort. Vandaar gaat hij naar Heidelberg, wordt terstond
door de romantiek der Neckarstad gevangen. De burchtruïne
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

233
wordt het eerst bezocht. ‘Ik treed den tuin van de burcht binnen. Een stilte als van
den Droom omvangt mij. Een geur van vallend, welkend loof omgeeft mijn zinnen.
Een langen tijd onderdrukt verlangen maakt zich van mij meester’. Hij voelt zich in
het verleden verzonken en is gelukkig. Doch onder den sluier der romantiek leven
harde werkelijkheden. Eén hiervan is het studentencorps Saxo-Borussia, het eerste
van Heidelberg. Als Prins Lieven, luitenant van het 4de Cavallerie-regiment te
Potsdam, stelt hij zich aan den Senaat der Saxo-Borussen voor onder voorwendsel
voor zijn broer, die studeeren gaat, poolshoogte te willen nemen. Weldra is hij als
gast het middelpunt der adellijke jongelieden; bij al hun braspartijen wordt hij
uitgenoodigd. Zelden werd de gansche ellende en holheid van deze zijde van het
Duitsche studentenleven zoo naakt den volke getoond als in Domela's mémoires.
Hier aanschouwt men Duitschland op zijn dierlijkst; de ‘Burschenherrlichkeit’ is ten
top gestegen. Conservatisme en bekrompenheid sluiten elk contact met andere
studenten uit. Menschelijk contact heeft Domela slechts met den president, een
jongen, nog onbedorven graaf. Gestudeerd wordt er niet door Saxo-Borussen, het
leven bestaat uit ‘eten’ en ‘drinken’ (‘Wir kommen schon von selbst in unsere
Positionen, die ein für allemal für uns da sind’, zegt één dezer ‘heeren’). Sociaal
gevoel is niet aanwezig, de vrouw een stuk vleesch, dat men voor zijn lusten noodig
heeft. Hoewel vaak van walging voor deze zelfgenoegzame dieren vervuld, vindt
Domela genoeg afwisseling in dit leven (‘es ist furchtbar stets allein zu sein’) om
zich er door heen te slaan. Weldra heeft iedereen respect voor den ‘rooden Prins’
(hij, die zelf zoozeer moest lijden, kan zijn sympathie voor de onderste lagen der
maatschappij niet verhelen). Zoo glijdt zijn leven verder, zonder plan, zonder veel
berekening, zooals steeds in dienst van het Toeval. Nu gaat ook Heidelberg vervelen;
het snobisme der Saxo-Borussen, vol eerbied voor den ‘Prins’, wordt onuitstaanbaar.
Het afscheidsmaal hem aangeboden eindigt in het teeken van Delirium Tremens.
Naar Erfurt gaat de reis; in hotel ‘Erfurter Hof’ neemt Domela als ‘Baron von Korff’
zijn intrek, zich er allerminst van bewust, dat de hoteldirecteur hem reeds na eenige
dagen in het geheim zal vragen: ‘Nicht wahr, der Baron ist doch der Prinz Wilhelm
von Preuszen?’ Reeds heeft zich inderdaad dit gerucht verbreid. Hij vertrekt uit
verveling naar Berlijn, wint met spelen een groote som, in zijn hotel heeft het bericht
van zijne koninklijke afstamming reeds gecirculeerd. Per vliegtuig gaat het naar
Erfurt terug; het Noodlot is niet meer te ontwijken, het Aureool niet meer te vermijden.
Als altijd weet hij van de omstandigheden gebruik te maken: in het ‘gouden boek’
van het hotel teekent hij: ‘Wilhelm, Prinz von Preuszen’.
En nu begint het Groote Avontuur, dat met ongelooflijke koenheid werd gespeeld,
maar met de steeds aanwezige smartelijke bewustheid dat slechts de prins in hem
vereering vindt, maar niemand zich om Harry Domela zou bekommeren. In Gotha
vindt hij in het voornaamste hotel voor zich een reeks van vorstelijke kamers
gereserveerd. Het regent uitnoodigingen; op slot Kreuzburg gaat ‘Königliche Hoheit’
logeeren. In Gotha teruggekeerd wordt voor hem een aparte loge in het theater
beschikbaar gesteld. Buigingen, plichtpleging, vleierij zijn niet meer van de lucht. In
Berlijn komt hij tot bezinning: doorzetten of weer op straat? Het geweten knaagt.
Waarom zooveel menschen bedriegen; niet allen hebben het verdiend. Doorzetten
is het besluit: weer naar Gotha. De Thüringsche adel tracht bij den prins in het gevlei
te komen, Harry Domela speelt zijn rol zonder fouten, de etiquette wordt niet
geschonden. Hij verschijnt op een feest van den ‘Deutschen Bund’, door allerlei
adellijke dames wordt op den ‘interessanten’ prins beslag gelegd. De vrouwelijke
domheid vertoont zich hier van haar minst verkwikkelijke zijde. Doch scherp ziet
Domela door alles heen. Aan jachtpartijen neemt hij deel, weet als steeds ‘Distanz’
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

in acht te nemen, verdedigt tot aller verontwaardiging de Republiek. In een roes
verloopt nu zijn leven; in zijn hoofd spoken nog oude herinneringen: nachtasyl,
gevangenis, honger, ziekte... Neen, dàt niet weer; de rol tot het einde spelen. Nooit
verlaat hem het gevoel van verhevenheid boven heel het ijdele vertoon. Dit is zijn
groote steun. Maar de situatie wordt gevaarlijk: de kranten geven berichten over
het verblijf van den oudsten zoon van Kronprinz Wilhelm. De grond wordt heet. Hoe
de pers te muilbanden? In Erfurt laat hij zich per auto bij den Rijksweercommandant
voorrijden, verzoekt druk op de pers uit te oefenen om geen berichten over hem te
plaatsen. In Weimar dezelfde comedie.
Doch onrust gaat hem kwellen. Hij voelt dat het spel geëindigd is. Om niet alleen
te zijn trekt hij met een grotesk wezen, een Hofbäckermeister, die ‘uit
aanhankelijkheid voor het Vorstenhuis’ niet van hem kan scheiden, van kroeg naar
kroeg. Een ander fantast, ‘Graf Arno’, schilder en dichter, voegt zich bij hen. In drank
tracht Domela zijn onrust te verdrinken. Om zes uur 's morgens verlaat hij Weimar
per auto.
Alle duivels zijn losgelaten, de kranten melden de daden van den valschen prins,
vergroot, overdreven. Domela vlucht naar Koblenz, waar hij de eerste Fransche
bezettingstroepen ziet. Terstond denkt hij aan Afrika, aan het vreemdenlegioen, nog
altijd te verkiezen boven straf en gevangenis. Hij wordt gekeurd, hij is niet sterk, de
dokter geeft te kennen, dat hij het ginds niet meer dan twee jaren zal kunnen houden.
Hij wordt desondanks aangenomen, vindt tot aan de teekening van het contract in
Metz in de kazerne van Euskirchen een onderdak. Hij is hier met andere wanhopigen
te zamen. Zes jaren van up and down trekken aan zijn geest voorbij. ‘Naar Afrika’
is zijn laatste wensch.
Maar op den morgen van vertrek naar Frankrijk wordt hij op het laatste moment,
op het station van Euskirchen, door Duitsche politiebeambten gevangen genomen.
J.F. OTTEN
Eindnoten:
* Harry Domela. Der falsche Prinz. Malik Verlag 1927.
Kroniek der poezie
‘Lyriek’ III en IV. Verzameld door J. Greshoff en A F. Mirande. - Zwolle,
W.E.J. Tjeenk Willink.
VOOR schoolgebruik. Men gaat het waarachtig vergeten, wanneer men begint te
bladeren, en zich te verdiepen komt in deze beide deeltjes ‘Lyriek’, ook al is men
reeds een lichtelijk kaal-wordende meneer, die weldra de poëzie zal beminnen als
de liefde zelf. Maar dat is een andere kwestie. Wat er van zij, mij althans beroerde
bij het honig-puren uit de bloemlezing van Greshoff en Mirande geen schijn van
gedachte-aandorre-schoolverveling, tenzij de herinnering, dat ik mijn
Nederlandschen leesboeken ontgroeide lang vóór de korte broek, en een eigen
keur van gedichten aanlei, godvruchtig gecaligrafieerd in een zestal cahiers:
schamele oogst in
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

234
vergelijking met wat hier nu den oudsten leerlingen van scholen voor M. en V.H.O.
geboden wordt.
‘Lyriek III’ (deeltjes I en II, nog niet verschenen, gaan tot de Middeleeuwen terug)
geeft de poëzie der voorloopers van ‘De Nieuwe Gids’, van de Nieuwe-Gidsers en
van hen, die daarna kwamen, tot hen, die uit ‘De Beweging’ zijn voortgekomen.
Weinig dichters - 17 in getal - zijn vertegenwoordigd, maar ieder van hen met een
honorabele en, in zooverre het kader van een bloemlezing dit toelaat, vrij volledige
keus. Want Greshoff en Mirande zochten niet, naar oud en niet te verdedigen gebruik,
naar een afwisseling die zoo menig schoolboek tot een bloedarmoedig mengelmoes
zonder lijn of kleur maakt; noch bedoelden zij een ieder die ooit rijmde een plaatsje
te gunnen. En de moraal? Wat zij schijnbaar versmaadden, kregen zij rijkelijk op
den koop toe: een levende, niet artificieele, afwisseling, en 't kruimken van de
dichterlijke productie uit het omlijnde tijdperk. Zoo dan al merkwaardige verzen,
zooniet dichters, mochten verwaarloosd zijn, een uitgebreider verzameling wordt
reeds voor ander dan schoolgebruik aangekondigd.
‘Lyriek IV’ behandelt de jongere dichters. Het deeltje opent met Jacob Israël De
Haan en sluit met een gedicht van J.C.v. Schagen uit ‘Erts 1927’. Uit den aard der
zaak was hier een minder orthodoxe gestrengheid bij het uitlezen der representatieve
figuren geboden. Immers, de productie uit de nieuwste jaren draagt veeltijds nog
de patine niet, die ze consacreert. Waar menig vers en dichter nog den tand den
tijds weerstond, meenden de bloemlezers niet voorbarig de zeis van den al te
bekenden grijsaard zelf te mogen hanteeren in ieder geval. Zoo steeg het aantal
namen tot 27. En het voorbericht waarschuwt, dat men in dit deel IV veeleer een
overzicht vindt van wat er op dit oogenblik gemaakt wordt, dan een keuze welke
kritiek en persoonlijk inzicht veronderstelt. Zulke verklaring mag dan weer naar de
letter niet worden geloofd, want ook hier hebben de samenstellers hun gedegen
smaak laten gelden, en mocht deze niet in alles met ieders persoonlijke voorkeur
overeenstemmen, dan dient toch erkend dat de gedane keus nergens zondigt noch
door eenzijdige voorliefde (het jongste tijdperk wordt steeds vinnig omstreden door
groepjes en stroominkjes tegenover dewelke men allicht toegenegen of vijandig
staat) noch door wansmaak. Echter moet ik al dadelijk op een verzuim wijzen: m.i.
verdienden alvast Urbain van de Voorde en Wies Moens vertegenwoordigd te zijn
naast het vijftal opgenomen Vlaamsche dichters, en ook met tal van Hollandsche
jongeren konden deze beiden de vergelijking glansrijk doorstaan.
Het gaat niet aan, in bizonderheden te treden over een ieders bijdrage: veeleer
mogen eenige algemeene kantteekeningen hier hun plaats vinden.
De eerste dan moet redelijkerwijs een hulde zijn aan onze ouderen, die deuren
en vensters op de muffe binnenkamers hebben opengegooid. Tachtig handhaaft
zich, zooals de Van Nu en Straksers in Vlaanderen. Zoo wij al niet meer ontstoken
zijn van de dagelijksche geestdrift die hun stormachtig verschijnen aan den litterairen
hemel begeleidde, onze tot bewondering bezonken jubeling is er niet minder hartelijk
om. In deeltje III, voorafgegaan door Guido Gezelle (wiens ‘rijkdom nimmer recht
gedaan’ kan worden), door den jeugdigen stormer A. Rodenbach en door Jacques
Perk, intimist trots alles, opent Willem Kloos de schoone bent.
En daar volgen: Verwey, minder ontspannen dan Kloos, en als geen ander van
zijn tijd alledaagsche beelden doorlichtend:
Zie een kleine forel, in dien koeleren kuil,
Verliefd op uw lokaas geraakt.
Ge zijt uit op de vangst van de groote Forel
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

En ge vangt hem, half in slaap.
Hélène Swarth. En de eeuwig eenzame Gorter:
... toen heb ik gezonden
de roode liederenmonden.
om te roepen de dagschuwe
nachtzieke schaduwe.
De in den grond met hem zoo zeer verwante Van Eeden, her en derwaarts brandhout
zoekende voor hun inwendig vuur, steenen om hun droom naar buiten te bouwen.
Prosper van Langendonck, onstuimiger en vleeschelijker dan zijn Hollandsche
tijdgenooten. Boutens, wiens naam nu over de wereld zou vereerd zijn als die van
- laat ons zeggen Paul Valéry, indien de taal zulks toeliet. Op den voet gevolgd door
Henriëtte Roland Holst, alsof der veelvuldige schoonheid geen einde kwam. En
door Leopold. Van welke drie ieder gedicht, uit jeugd als uit rijpere jaren, volledig
getuigenis aflegt van hun begenadigd kunnen. A. van Collem, Speenhoff, Adama
van Scheltema, Jacqueline van der Waals. En Karel van de Woestijne, gaande van
wrange gelatenheid tot gelaten wrangheid:
'k ben hier geweest, 'k ben daar geweest,
'k ben aard en heemlen naar geweest,
en - wat heb ik gevonden?
Neen, een betere hulde voor al dezen dan welke woorden ook van lof, is nog het
getuigenis van de dichters zelve die na hen kwamen. En natuurlijk bedoel ik niet
dat de verzen der jongeren, die in het deel IV der bloemlezing gebundeld zijn, een
verflauwde echo zouden zijn van die hunner voorgangers. Al mocht men op menig
Christus-sonnet, op menig kwatrijn-naar-oosterschen-trant wijzen, waarin meer
reminiscentie dan inspiratie steekt. Maar beter: over het algemeen waait door de
productie der jongeren een wind waar wij nog den geur uit snuiven kunnen van de
forschig bloeiende jaren waarover hij trok. Wel mag deze en gene dichter maat en
rijm kneden naar eigen innerlijke behoefte: ook het vorige geslacht bespeelde met
vaardigheid het instrument en lokte er rhythmen uit die voor verdere proeven
ruim-baan maakten. Wel mag menig ander jongere de eindelijk nieuwe tijden zingen:
voor de poëzie werd hij vroeger reeds ingeluid, en op
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

235
geen gebied van den geest en voor geen vragen van de ziel heeft de vorige generatie
zich onbetuigd gelaten.
Maar hoe zou in eerlijke erkenning en erkentelijkheid vernedering en onmacht
liggen? ‘Lyriek IV’ zou reeds zulke beschuldiging tegenspreken. Overigens, aan al
wie geboren wordt kan zich de nieuwe Lente en het nieuwe leven openbaren, en
nu niet minder dan ooit te voren zitten schoone dichters de verborgen stemmen te
beluisteren en ‘vermenigvuldigen Gods rhythme met zich zelf’. 27 zijn er hier
bijeengebracht, en enkele te weinig, durfde ik meenen. Daar zijn J.C. Bloem onder,
A. Roland Holst, Geerten Gossaert, Aart van der Leeuw, P.N. van Eyck, wier namen
nauwelijks beginnen door te dringen bezuiden den Moerdijk, waar meer dan elders
tromgeroffel en ketelmuziek noodig zijn om een dichter aan de belangstelling van
een ruimer publiek op te dringen. Op aller lippen hebben de namen der Tachtigers
een vriendelijken klank, maar ware 't niet lang reeds de tijd om in één adem ook
J.C. Bloem te noemen, de verlangende en brandende:
Wat ik begeer
Is slechts: verloren, verrukt en vervuld zijn,
Voor immer meer.
Hij toch is de dichter van dit verlangen naar een onbestemden God, dat alle
kunstenaars van dezen tijd, meer dan van welke andere periode, schijnt te vervullen.
Allen (deze bedrukt, gene toornend, een derde jubelend) schijnen naar een geloof
te snakken, bezingen hun onttakeling en hun verzuchting naar een hereeniging. Zij
wentelen
van God naar on-God, en dan weer terug
zon in 't gelaat, dan zon weer in den rug.
Dat er een groep uitgesproken katholieke dichters verschijnt, of anderen zich
vastklampen aan een politiek geloof, 't zijn slechts andere aspecten van deze
algemeene verscheurdheid, die de huidige lyriek veeltijds haar karakter van
introspectie geeft, zoodat men dikwijls het grijze, monotone van hun uiterlijken klank
moet overwinnen om tot hun gloeiende kern door te dringen.
Wel zijn er eenigen die ook naar buiten de wieken slaan. Greshoff is een van
dezen, beweeglijk, en zijn verzen, minder ijl, hebben een andere densiteit, een
vleeschelijken smaak:
Een zeil en een perfide wind ...
Ik maak hier geen onderscheid in waarde, alleen maar in uiterlijke verschijning.
Meer nog is deze vleeschelijke uiting merkbaar bij eenige Vlaamsche dichters. Zoo
bij Richard Minne:
Het dorp kwam zien, met wijven en met honden,
en menigeen heeft stof tot lach en raad gevonden.
Beklimt men den Olympos met een groot hart,
o Samuël, en met een fluitje.
Zoo ook bij Marnix Gijsen. En nu wij bij de Vlamingen beland zijn, en maar van den
hak op den tak kunnen springen: daar is nog Jan van Nijlen, wien slechts
langzamerhand de erkenning komt, die hij zeker niet zoekt noch verlangt,
'k Verwon mezelf, ik gaf mijn hart niet bloot ...
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

maar die hij evenzeer als de beste verdient. Geen wilde kreten, verzen waarvan
men ieder woord te doorproeven heeft, en tevens van een eenvoud en een klaarte
die de zoekers naar quintessens zelf misleiden zou: hoe zou hij zijn eigen tijd treffen?
Op een andere wijze uitbundig dan Greshoff, dan Minne, is Marsman:
ik kan der vuren huiverende wacht
niet langer hoeden -
ik ben gansch ontkracht -
Zijn verzen zijn als het licht zelve, vormeloos maar overweldigend. Als het woord
niet zoo zeer misbruikt geraakte, zou men zeggen dat zijn visie zuiver kosmisch is:
het schip van den wind ligt gereed voor de reis,
de zon en de maan zijn sneeuwwitte rozen,
de morgen en nacht twee blauwe matrozen -
wij gaan terug naar 't Paradijs.
Maar het liefste zijn mij - men is toch van zijn tijd - zulke verzen waarin de eeuwigheid
haar vraagteeken opsteekt:
is in een groot en roekeloos zweven
de zwarte boot
de machtige wateren binnengedreven
van het eeuwige leven of den eeuwigen dood. -
Doch genoeg. Men kon uit deze twee deeltjes bloemlezing weer eendere en gansch
andere beschouwingen vastknoopen aan de verzen van andere dichters. Want daar
zijn ook nog Keuls, en Verhoeven, en Margot Vos, en Slauerhoff, en velen nog,
schoone dichters en van de besten. Mag dit dan niet het bewijs zijn, dat deze
schoolboeken niet enkel duurzaam bezit zullen bijbrengen aan wie ze ter hand
neemt, maar ook nog dat zij een ieders smaak en voorkeur kunnen bevredigen?
Nochtans, een angst besluipt mij. Een professor trachtte ons destijds te doen
begrijpen, dat slechte schoolboeken de beste waren voor goede leerlingen. Wordt
hier dan niet te veel goeds en al te zeer uitsluitend goeds geboden?
Doch kom, wie zou willen,
wie kan rijpe bezen lezen
van nen tak die drooge staat ...?
R. HERREMAN
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Historische kroniek
Moderne heldenvereering
Napoleon en Bismarck
236
Emil Ludwig, Napoleon. Vert. door T. de Ridder en J. Dutric (1926).
Emil Ludwig, Bismarck. Vert. door F. van Schilfgaarde (1927).
N.V. van Lochum-Slaterus' Uitgeversmaatschappij, Arnhem.
DEZER dagen zijn de gedenkschriften verschenen van den Engelschen generaal
Wilson. Sir Henry Wilson heeft een zeer belangrijke rol gespeeld in den oorlog. Aan
zijn organisatietalent, zijn militairen blik, zijn koel en krachtig verstand is de
overwinning der Geallieerden voor een goed deel te danken. De thans bekend
gemaakte dagboek-aanteekeningen zijn van een ongewone felheid, en staan vol
scheldwoorden en hatelijkheden. Van eenig kalm rustig-beheerschend verstand,
valt er niets te bemerken. Heeft men zich dan zóo vergist? Was die Wilson dan
inderdaad zoo heel anders dan hij leek? Wie was nu eigenlijk de echte, de diepere
Wilson? Die van de oude reputatie of die van het gepubliceerde geheime dagboek?
Dit dagboek bevat heel wat historische anecdoten, vooral aanteekeningen over
gesprekken met legeraanvoerders en politieke leiders. Er werden blijkbaar nogal
eens rare dingen gezegd. Maar er is ook protest aangeteekend. Lloyd George heeft
reeds verklaard, dat Wilson blijkbaar geen onderscheid wist te maken tusschen een
toevallig woord en een ernstige meening.
Zijn Wilson's eigen aanteekeningen misschien ook van die ‘toevallige woorden’?
Zal men voor de kennis zijner persoonlijkheid toch meer aandacht moeten blijven
schenken aan zijn krachtig werk dan aan zijn dagboekschrijverij? Is de ‘histoire
intime’ niet zeer dikwijls een caricatuur der geschiedenis?
* * *
Dit is wel het centrale probleem voor iederen biograaf: in hoever moet men een
historische persoonlijkheid reconstrueeren op grond van de klare, bewuste gedachten
en zelf gekozen werkzaamheid, en welke beteekenis moet er gehecht worden aan
alles wat men weet over het dagelijksche leven, toevallige uitingen, min of meer
onbewuste gebaren?
In de tweede helft der negentiende eeuw, en ook dit was een gevolg van de
verkeerde romantiek, heeft men zich veel moeite gegeven om de echte
persoonlijkheid der groote mannen te ontdekken. Er zijn biographen geweest, voor
wie een gebeurtenis in het leven van hun held karakteristieker was naarmate ze
voor diens heldenwerk minder te beteekenen had: men vond het vooral aardig om
te bewijzen, dat een groot man toch ook maar een gewoon mensch is.
Emil Ludwig is een veel te intelligent auteur om door een dergelijke overdrijving
te zondigen. Ook hij zoekt echter de groote persoonlijkheid nog te zeer buiten haar
groote daden. Aan het slot van zijn boek over Napoleon schrijft hij:
‘Hier werd getracht Napoleon's innerlijke geschiedenis te schrijven. Daar zijn
persoonlijkheid zich in elke schrede zijner politieke loopbaan openbaart, zijn zijn
ideeën als grondvester van staten en ontwerper van wetten, de plaats die hij innam
tusschen Revolutie en Legitimiteit, tegenover de maatschappij en tegenover het
probleem Europa, groote hulpmiddelen bij de uitbeelding. Van geen belang scheen
ons het verloop der veldslagen, van geen belang de toestand van Europa's Staten,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

zooals deze zich telkens in coalities of in vijandige kampen groepeeren, onbestendig
als het weer’.
Kan dit wel de goede methode zijn? Is een Napoleon zonder veldslagen en zonder
een alles beheerschend belang der politiek wel de ware Napoleon, wel die, waarover
wij wenschen onderricht te worden? Ieder heeft toch in den eigen kring van familie
en vrienden wel heel wat menschen, voor wie hij zich meer interesseert dan voor
een Napoleon zonder veldslagen en met de politiek slechts als bijzaak.
Een groot man is een man die groote daden verricht in Staat of maatschappij, op
het gebied der kunst of der wetenschap. Slechts die bijzonderheden uit het leven
van zoo'n man zijn 't opteekenen waard, die direct verband houden met zijn groote
werken of deze beter doen begrijpen.
Er komt misschien nog wel eens een tijd, dat men de evangeliën als mooie
modellen van biographische kunst zal bewonderen.
* * *
Het werk van Ludwig is beter dan zijn theorie. Dit komt wel hoofdzakelijk door de
verstandige keuze zijner onderwerpen. De waarlijk grooten als Napoleon en Bismarck
leven in de verbeelding der lezers reeds als klassieke figuren. Daardoor voelt men
niet zoozeer het gebrek aan groote lijnen in de teekening van den auteur. De groote
lijnen zijn er reeds, buiten Emil Ludwig om, in den geest van den lezer, en het
overgroote deel van het materiaal aan bijzonderheden, waaruit de schrijver het
beeld van zijn helden wil samenstellen, dient in zekeren zin slechts ter opluistering
van het beeld dier helden, dat de lezer reeds in zich draagt alvorens hij met de
lectuur van het boek aanvangt.
Het dient erkend te worden, dat Ludwig een zeer onderhoudend verteller is en
dat hij een groote handigheid bezit in het kiezen van citaten. Vooral zijn biographie
over Bismarck kan men beschouwen als een schitterende bloemlezing uit Bismarck's
geschriften. Nooit zijn er in het Duitsch mooiere minnebrieven geschreven dan die
van den ijzeren rijkskanselier, zegt Ludwig; de diplomatieke mémoires, de
ministerieele aanteekeningen, de redevoeringen in den rijksdag, de herinneringen
en de brieven aan vrienden zijn van dezelfde meesterhand. Van dit alles geeft de
biograaph ons een heerlijken overvloed. Met Napoleon is het een eenigszins ander
geval. Daar is minder innerlijkheid, minder poëzie dus, maar in plaats daarvan krijgen
wij een des te levendiger verhaal van de steeds wisselende omstandigheden en
het telkens veranderend décor.
* * *
Mooie boeken dus. Vooral zeer onderhoudende boeken! Wie van den winter een
serie goede avonden wil hebben, schaffe zich die werken aan. Vooral de
levensbeschrijving van Bismarck is zeer boeiend.
Wij hebben ons voornaamste bezwaar echter reeds aangeduid. Het werk is te
weinig constructief. Men zou kunnen spreken van impressionistische biographieën.
Of zelfs van pointillisme: met duizend en één puntjes wordt het portret - zoo levend
mogelijk! - geschilderd. Tracht men in onzen tijd echter niet met andere middelen
het leven te benaderen? 't Liefst wil men het voelen trillen in een strakke lijn, althans
in een eenvoudiger compositie.
Wij hebben nog andere bezwaren; waarschijnlijk zijn het echter slechts andere
verschijningsvormen van eenzelfde bezwaar. Deze boeken worden te zeer
beheerscht door de gedachte der evolutie in den zin der steeds toenemende
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

237
Wij kunnen onzen lezers den primeur geven van dit nieuwe portret van WILLY CORSARI.
Vrijmoedig op het tooneel of voor den mikrofoon bij het zingen harer liedjes (die, naar verluidt,
weldra in druk, met de muziek, bij de uitgeefster van ons tijdschrift in een bundeltje het licht
zullen zien) - hield zij als schrijfster zich tot dusver bescheiden tusschen de bladzijden van
‘Astra’ en ‘Nederland’ schuil. Dit zal nu anders worden. Een meisjesboek ligt van haar op
de pers, om spoedig te verschijnen; een roman zal in het a.s. voorjaar volgen.
vervolmaking. Het is een oppervlakkig historisme, dat ook eigenlijk thuis hoort in de
tweede helft der vorige eeuw, waarvan wij ons nu althans bevrijd hebben. Het was
een ietwat kinderlijk optimistische gedachte: de heele menschheid had eigenlijk
geen andere taak gehad dan het nu, het thans, het huidige oogenblik voor te
bereiden. Wij, die op dit verleden konden terugzien, waren zelf het heerlijk resultaat.
Naïevelijk wordt Napoleon geprezen omdat hij reeds de vereenigde staten van
Europa wenschte. Stel je voor wat een grootheid! Meer dan honderd jaren vóór
Goudenhove-Calerghi en vóór Emil Ludwig heeft Napoleon er al aan gedacht! Dat
het toen wel iets volkomen anders was, wordt over 't hoofd gezien uit pure vreugde
over de ‘lijn der ontwikkeling’!
Ranke wist het wel beter. In zijn Vorträge vor König Max von Bayern 1856 leest
men: Jede Epoche ist unmittelbar zu Gott, und der Wert beruht gar nicht auf dem,
was aus ihr hervorgeht, sondern in ihrer Existenz selbst, in ihrem eigenen Selbst.
Dit is de zin van het ware, het levende historisme: aldus begrepen is de
geschiedenis niet een riviertje, waarlangs de ark der menschheid, de eeuwen door,
voortgegleden is tot op het punt waar de dames en heeren van dezen tijd zoo
gelukkig zijn zich te bevinden, maar als een grootsche bloei van beschavingen, van
‘Epochen’, van staten en maatschappijen, van helden ook, allen ‘unmittelbar zu
Gott’.
De held is dan niet een nummer in de rij van hen ‘die de beschaving vooruit
helpen’, maar midden in het landschap van zijn eigen tijd. Vooral voor de
Bismarck-biographie heeft Emil Ludwig zich te zeer gehouden aan het standpunt
van heden. Dat wij daardoor een enkele maal wel eens politiek krijgen in plaats van
historie, is nog het ergste niet. Op menige plaats blijkt echter dat de auteur zich niet
voldoende in den tijd van zijn held heeft ingeleefd. De heele ideeënwereld der
Pruisische conservatieven blijft hem vreemd, en de eenige verklaring, die hij van
Bismarck's evolutie weet te geven is, dat deze feitelijk nooit conservatief is geweest
en door zijn karakter een groot revolutionair was.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Daarmede maakt Emil Ludwig zich op eene, toch wel zeer makkelijke, wijze af
van het centrale probleem van Bismarck's persoonlijkheid. Men kent het woord van
den jongen Lassalle: ‘Wäre ich als Prinz oder Fürst geboren, ich würde mit Leib und
Leden Aristocrat sein. So aber, da ich bloss ein schlichter Bürgersohn bin, würde
ich zu seinerzeit Democrat sein’. Ludwig schijnt Lassalle's meening te deelen: bij
de heerschzuchtigen zijn het slechts de omstandigheden en de machtsverhoudingen,
die beslissen of ze conservatief of revolutionair zullen handelen: eigenlijk is ieder
krachtig karakter revolutionair.
Daarbij wordt de groote aristocratische en conservatieve deugd, de trouw, geheel
vergeten. Zeer zeker kan een revolutionair als Lassalle er graag van droomen een
machtig tyran te zijn, maar een tyran is dan ook niets anders dan een revolutionair
na den geslaagden staatsgreep. De ware aristocraat geniet minder van de macht
dan dat hij zich de door trouw verbonden dienaar van een bepaalden toestand, van
een levende werkelijkheid voelt. Bismarck had die aristocratische trouw in zeer
hooge mate, de trouw aan zijn koning, aan zijn stand, aan zijn land. Dat ook de
trouw tot krachtig ingrijpen kan dwingen; dat er zoo iets kan zijn als wat de Jonkers
van Bismarck's tijd ook al noemden een anti-revolutionaire revolutie, heeft Ludwig
o.i. niet begrepen, doordat hij de groote gebeurtenissen, waarvan hij verhaalt, te
weinig beschouwt in hun eigen tijd, te zeer wil zien als ‘etappen’ op den weg naar
heden. Voor Ludwig zijn die gebeurtenissen allerminst ‘unmittelbar zu Gott’; ze zijn
slechts voorbereidingen tot de idealen der linksche partijen in het tegenwoordige
rijk.
Deze biograaf ziet in den grooten kanselier slechts een progressist. Hij geeft zijn
boek den ondertitel: ‘De Geschiedenis van een Strijder’. Een strijder uit trouw dan
toch. Ludwig zelf vertelt de volgende mooie episode:
't Is in den tijd van het groote conflict tusschen regeering en landdag. Wie van
beide partijen zal het winnen? De koning is soms moedeloos:
‘Ik zie heel nauwkeurig vooruit, hoe dat alles zal eindigen: daar, voor het
Operaplein, onder mijn vensters, zal men u het hoofd afslaan en wat later mij!’
Bismarck, die Augusta's schaduw achter Wilhelm ziet oprijzen, antwoordt slechts
als de koning zwijgt: Et après, Sire?
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

238
- Ja après! Dan zijn we dood!
- Ja, dan zijn we dood, maar sterven moeten we vroeger of later toch, en kunnen
we op een fatsoenlijker manier omkomen? Ik zelf in den strijd voor de zaak van mijn
Koning en Meester, en Uwe Majesteit, terwijl u uw koninklijke rechten, ontvangen
van Gods genade, met uw eigen bloed bezegelt ...
Heerlijke trouw! Emil Ludwig weet het verhaal heel aardig te pas te brengen, maar
aan de groote deugd, waarvan het een prachtig voorbeeld geeft, kent hij geenszins
de centrale waarde toe, welke zij o.i. in een Bismarckbiographie hebben moet.
Daartoe is zijn historische opvatting te zeer van de Rankiaansche traditie verwijderd.
* * *
Ons slotwoord moet toch zijn: twee zeer, zeer lezenswaardige biographieën. Ludwig
moge dan geen groot historicus zijn, hij is een zeer knap auteur, die boeiend weet
te vertellen en in Napoleon en Bismarck prachtige onderwerpen koos.
L. PICARD
Gorter's sterven te Brussel *)
ZIJN wij zoo niet allen? De dood van een dichter dompelt ons dieper dan ooit te
voren in zijn poëzie, en op het oogenblik dat de mensch verscheidt, willen wij hem
nog vlug inhalen. Vóór zijn laatste gebaar vergeten is, vóór zijn laatste beeld verloren
is, laait plots de belangstelling op in den persoon, die voortaan maar alleen nog
tusschen de regelen van gedichten een verheerlijkt gelaat zal toonen.
Herman Gorter's laatste dagen? Zijn sterven te Brussel? Uit Zwitserland
terugkeerende, had hij in den trein last van hartkrampen. Hij stapte te Brussel af in
het Terminus-hotel, waar hem dokter Leclercq, naar hij mij zelf verklaarde, onderzocht
en ‘angine pectorale’ diagnostiseerde. Mejuffrouw Clinge Doorenbos, zijn reisgezellin
en ziekenverpleegster, diende hem, zoo verzekert men mij, de noodige zorgen toe.
De zieke liet op het uiterste moment nog om zijn vriend Dr. Scheltema telegrafeeren.
Tegen den vroegen ochtend overleed hij aan hartverlamming.
Laat ik niet te zwaar drukken op de voor Nederlandsche kieschheid en
doodenvereering eenigszins primaire wijze, waarop, na 10 uur 's avonds, op de
‘civière habituelle’, die eigenlijk een op een overhuifden handwagen hangende
draagbaar is, het stoffelijk overschot van een der glorieuste dichters uit de
Nederlandsche literatuur door de nachtstraten van de voorstad Sint-Joost-ten-Oode
naar het lijkenhuis op het kerkhof aldaar werd gevoerd.
Maar met volkomen sereniteit wil ik ter intentie van zijn vereerders overzien, hoe
ik daar op den arduin heb aangetroffen den voor altijd in de Nederlandsche taal
levenden dichter, in wien de dood de figuur van den sterke en den op het verlangen
en geluk beluste tot over het uiterst uur geëerbiedigd had. Een houten blok diende
hem tot hoofdkussen, waardoor de kin tegen de machtige borstkas was getrokken.
De mond lag met een gerusten monkel, ofschoon even verstorven, tusschen twee
scherpe rimpels, die van de uitstekende jukbeenderen vertrokken. Overigens scheen
over dat gelaat niets wreeds of pijnlijks. Integendeel. Onder de kleine, even opwaarts
streuvelende wenkbrauwen schenen de oogen, helder en halfopen, met een zoeten
glans, alsof zij voor zich zelf een vreugde zagen en een bevrediging. Over zijn
kortgeschoren schedel blonk de Hollandsche zuiverheid.
*) Dit stukje bereikte ons te laat, om nog vóór in deze aflevering een plaats te kunnen vinden.
(Red. D.G.W.)
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Of was het iets anders, dat aan den stevigen Hollandschen landman deed denken?
Hij lag daar immers als een, die nog nalachte om zijn lang door de weiden loopen,
zijn blootsvoets waden door de beken en die nu van de deugddoende vermoeienissen
was gaan uitrusten in een huiselijke houding en een nonchalante binnenhuiskleedij.
De linkerhand, vrij fijn voor een zoo forsche 63-jarige, rustte beneden de borst, waar
de donkerblauwe pantalon spannend was toegegespt. De rechterarm, met de
omgeslagen mouw van een borstrok boven de slappe manchetten van een
zandkleurig overhemd, woog gestrekt langs het lichaam. Niets pijnlijks, niets wreeds,
niet dat beeld van het vergaan, maar veeleer iets gemoedelijks in den dood.
Doch rond dezen groote, al riep hij niet voor oogen de figuur van een
vergeestelijkte, zooals wij ons gaarne den dichter plegen voor te stellen, kwam voor
ons, waar hij lag op zwart arduin in deze kale schemering, de magische klaarte van
water en zon, dien voor altijd helderen Mei, en wat hij zelf heeft gezongen:
Ik heb veel gevonden, de wereld is groot,
er zaten veel in den nacht
met witte vingren wenkend, de macht
van mijn doode was heel groot.
BRUSSEL
MAURICE ROELANTS
Boekenschouw
Oorspronkelijke werken
Magda Foppe. Levensmei. - P.N. van Kampen en Zoon, Amsterdam. (134
blz). f 2.50; geb. f 3.50
Magda Foppe heeft indertijd een niet onaardigen roman geschreven, geen
meesterwerk, maar toch een goed leesbaar verhaal. Met deze ‘Levensmei’ bewandelt
ze geheel andere paden. Het is het zeer hoogdravend geschreven en idealistische
verhaal van twee eenvoudige boerenmenschen, Anneke en Osula (den man), en
door al zijn opgeschroefdheid en onnatuurlijkheid kan het ons geen moment
ontroeren, hoewel zonder twijfel de schrijfster eerlijk gemeend heeft een ‘mooi
ontroerend verhaal’ te schrijven. Het kan ons òf doen lachen òf ergeren. Ziehier hoe
de boer en zijn boerinnetje elkaar ‘beminnen’. ‘Nu viert de Lente haar schoonste
feest. - Nu vat Osula zijn lief, dat zijn vrouw gaat worden, bij de hand. Haar oogen
staan vol tranen om wat ze verlaten gaat, maar achter dat floers glanst een juichende
vreugde, omdat ze van Osula hoort nu, van dien grooten, sterken jongen, dien ze
liefheeft met al de teederheid van haar jong minnend hart, met al de kracht van haar
bloeiend wezen. Osula's vrouw gaat ze worden... ze weet niet hoe zich dit voltrekken
zal. Ze voelt zich alleen geheel overgegeven en dat is haar onuitsprekelijk zoet.’ -
In dezen trant is het geheele verhaaltje geschreven, en als wij het uit hebben, zijn
we nog even wijs als daarvóór. -
Vertaalde werken
Ernest Perochon. Buiten eigen grenzen (Een toekomstbeeld.) Vertaling
van Ellen Forest. - A.W. Bruna en Zoon's Uitgevers Maatschappij, Utrecht
(284 blz.) f 2.25; geb. f 2.90
Van dezen schrijver, wiens ander werk ook door Ellen Forest werd vertaald, kenden
wij alleen de eenvoudige boeren-verhalen, zooals ‘De Krotten’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Ditmaal geeft de schrijver wel iets héél anders. Zijn roman verplaatst ons in een
tijdperk, tien eeuwen na onzen tegenwoordigen tijd. Met een werkelijk verbijsterende
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

239
fantasie doet de schrijver die vreemde wereld in al zijn bijzonderheden voor ons
leven. Allerlei vreemde uitvindingen zijn en worden er gedaan, die vooral de
menschelijke macht over den aether hoe langer hoe onbegrensder maken. Er wordt
ons een beknopt overzicht gegeven van die tien eeuwen, die voorbij zijn gegaan.
In het jaar 2145 b.v. brak er een ernstige oorlog uit. In dezen oorlog ontdekt een
jonge française een ‘elegant en simpel verdedigingsmiddel’. ‘Door op groote
afstanden een bundel parallel loopende golven van tot nu toe onbekende natuur uit
te zenden, veroorzaakte ze de totale verbranding van elk explosief’. In oude
kronieken wordt een beschrijving van de eerste verschijning van de ‘projecteurs
Roger’ gegeven: ‘Duizend vliegmachines, die elk een ton ontploffingsmiddelen
droegen van ontzettende kracht, werden op slag vernietigd. De aarde sidderde. Een
luchthoos viel neer over het land en wierp de zee als met een slag op het strand...
En van heel het machtige escadrille was nu niets meer aan den horizont dan een
enorme en vormelooze wolk’.
Deze vreemde gebeurtenissen zijn evenwel absoluut niets, bij wat er in de tiende
eeuw zal gebeuren. Al worden oorlogen door een raad van wijze mannen voorkomen,
toch was de menschheid niet gelukkig. ‘De ziekte van den tijd was treurnis, een
diepgaande euvel. - Niettegenstaande alle denkbare wetten was het verderfelijk
gebruik van lachpillen hoe langer hoe algemeener geworden. - De plaats van
vermaak die het meeste succes had was het circus. Er waren onder de
dierentemmers, die in minder dan geen tijd door het publiek tot afgod werden
verheven’. Een staaltje van de koene fantasie van Perochon is de beschrijving van
den feestdag, voor den honderdjarigen geleerde Avérine, die den aether bedwong.
‘De dames waren in grooten getale opgekomen. Rijke Vuurlandsche, Canadeesche
en Zweedsche namen vlug hun toevlucht tot schaduwrijke plekken. Ze gooiden hun
pelsen af en staken lichte metalen parasols op. Vrouwen van de groote wereld,
Colombiennes, Indo-chineezen, zochten integendeel de zon en trokken weelderige
shawls, gegarneerd met radio-actieve warmte verspreidende draadjes om hun
schouders.’ De groote massa publiek komt per vliegmachine, angs de luchtlijnen,
maar sommigen prefereeren den weg met de glas-bestrating. Vlug gaan de
voertuigen daar wel niet: ‘Rijtuigen, wier snelheden bijna nooit honderd Meter in de
seconde overschreed, hadden altijd nog aanhangers onder de droomers, de zieken,
en menschen die last hadden van duizeligheid.’ - In het verdere verloop van het
verhaal, dat eigenlijk meer een soort van relaas is dan een roman, zien wij hoe deze
zeer volmaakte wereld toch ook ten onder gaat en wel op een uiterst griezelige en
weinig aanlokkelijke manier, die ons oprecht dankbaar stemt over het feit dat wij
maar knusjes in dezen tragen tijd leven. Er breekt n.l. een oorlog uit, waarin de beide
partijen elkaar met een zeer eigenaardig wapen bestrijden. Een soort van
aetherformaties, die grooten invloed hebben op het menschelijk organisme, worden
in de laboratoria geproduceerd en over de wereld losgelaten met de afgrijselijkste
resultaten. Een klein staaltje:
‘Over heel de wereld ontstond nu een onafgebroken opbloei van nevelvlekken.
Duizenden stelsels, zichtbare en onzichtbare, bevolkten alle zônes en ontwrichtten,
al naar den oorsprong van hun ontstaan, paralellen of meridianen. - De stralen, die
bijna altijd in het menschelijk organisme vreemde cellen-ophoopingen veroorzaakten,
hadden een invloed van zoo oneindig verschillend karakter dat elk algemeen
preservatie-middel belachelijk nutteloos zou zijn geweest.’ - De gevolgen worden
ons (niet onvermakelijk) beschreven. ‘Bij de Siberiers, waar de gewone huidziekten
al zulke vreeselijke verwoestingen aanrichten, zag men het vleesch ook wel kerven
en diepe kloven vormen, die dan de voornaamste organen aantastten, zonder
evenwel een onmiddellijken dood ten gevolge te hebben, of anders werd de huid
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

slap en hing in groote elastische kwabben, die al heel gauw samen groeiden waar
ze met elkaar in aanraking kwamen. Vijf millioen Chineezen van de Yannam parallel
hadden plotseling beenderen zoo breekbaar en broos als glas; de ongelukkigen
kwamen na eenige uren van onmenschelijk lijden om, hun geraamte lag in
gruzelementen en hun vleesch zat vol beendersplinters’. Enz. enz. Er zijn zelfs
menschen, die zichzelf opeten, nadat ze eerst tot een knappend gerecht zijn
uitgedroogd. ‘Kreupelen braken met groote handigheid, als waren het strootjes, hun
verharde vinger- of teenbeentjes af, en vermaakten zich er mee die onder luid gelach
op te peuzelen’. Bladzijden vol weet de schrijver met deze nonsens te vullen en
iedere lezer zal een zucht van verlichting slaken als de rommel maar eindelijk is
uitgestorven en de aarde weer schoon is. Twee kinderen overleven de narigheden,
twee achterlijke negerkinderen, die weer den grondslag voor een nieuwe
aardebevolking vormen (dus de toekomst is aan de negers!) Het relaas is wel
boeiend geschreven, maar voor den bekrompen, duizend jaar te vroeg geboren
lezer, wel wat verwilderend en vermoeiend.
Clement Vautel. Mijnheer de Pastoor bij de Rijken. Vertaling van R.W.M.
Veen-Bakhuis. Amersfoort, P. Dz. Veen. (307 blz.). 1926. f 1.90; geb. f
2.90
Clement Vautel. Mijnheer de Pastoor bij de Armen. Vertaling van R.W.M.
Veen-Bakhuis. Amersfoort. P. Dz. Veen. (325 blz.) 1926 f 1.90; geb. f 2.90
Deze twee alleraardigste, eenigszins humoristische boeken (genre een lach en een
traan) hebben in Frankrijk een overweldigend succes gehad. Het eerste is vertaald
naar een ex. van het 413e duizendtal, het tweede naar het 279e duizendtal. Toch
denk ik dat ze hier in Nederland slechts een aantal lezers kunnen bekoren, zóo
typisch fransch als ze zijn. Het eerste boek vertelt ons de wederwaardigheden van
den goeden, zeer intelligenten, eerlijken, maar zéér ongepolijsten pastoor Pellegrin
van Sableuse, in zijn qualiteit als dorpspastoor.
De rijke, protsige O-weeër, mijnheer Cousuet, tracht op hem een goeden en
vromen indruk te maken, om zich de steun van den pastoor bij de komende
verkiezingscampagne te verzekeren. Hoe de brave, naieve man in allerlei vreemde
avonturen geraakt hierdoor, hoe hij zelfs naar Parijs gaat om de lichtzinnige mevrouw
Cousuet, vroeger variété-artiste, over haar ontrouw te onderhouden en daarbij de
eigenaardigste ondervindingen opdoet, wordt ons op smakelijke wijze verteld.
Langzamerhand komt pastoor Pellegrin tot het inzicht dat het zijn waardigheid te
na is als hij Cousuet, den huichelaar, nog langer steunt, en daar hem de steun van
hoogerhand was bevolen, haalt hij zich de ongenade van zijn superieuren op den
hals. En wanneer hij dan nog een bijna echten lijkdienst houdt voor zijn overreden
hond Poilu, doet dit heelemaal de deur dicht en hij wordt geschorst. Werkelijk
aandoenlijk in zijn eenvoud is die grafrede voor Poilu. ‘Bidden voor jou, mijn beste
Poilu? Neen, dat is niet noodig. Jij bent onder je soortgenooten een soort heilige
geweest, en het zou me niets verwonderen als ook jij een aureool kreeg daarboven.
... Onder het vuur van granaten en mitrailleurs heb je gezocht naar gewonden die
wachtten op je hulp en je hondenbloed heeft zich vermengd met het bloed van de
menschen... Het jouwe en het hunne zijn even rood, en ik vind dat er oogenblikken
zijn dat ze evenveel waarde hebben’.
Het tweede boek vertelt hoe de pastoor geschorst wordt, in aanraking komt met
socialisten en plotseling meent dat hij een zending onder de arbeiders te vervullen
heeft.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

240
Ze hebben hun geloof verloren, hij wil 't ze weer geven. Hij trekt naar Parijs, waar
hij de ‘Blijde Boodschap’ wil brengen, hoewel hij wel vreest dat de menschen er te
veel haast hebben om naar hem te luisteren. Wanneer hij is opgenomen in het
socialistisch milieu, merkt hij dat ook dit niet het ware is. Teveel zijn ze daar bedacht
op voordeel en materieel genot. En vierkant zegt hij het op een vergadering tegen
de arbeiders: ‘Je bent somber en prikkelbaar, je ziet er uit als iemand die een kater
heeft en dien niet kan afschudden. Dàt hebben ze van je gemaakt, die ongelukken,
die je vroegere liedjes vervangen hebben door gezangen van wanhoop en haat.
Arm volk! Alles hebben ze je ontnomen, alles wat je gelukkig maken kon, de eenvoud
van je leven, de vreugde, de trots van den arbeid, het geloof in een rechtvaardig en
albestierend God, dat alles hebben ze vervangen door de behoefte aan luxe of wat
daarop lijkt, aan plezier of wat daarvoor door moet gaan; door den afkeer van het
vernederende werk, door de overtuiging dat er niets anders bestaat dan het stoffelijke
en oogenblikkelijke, dat alles met ons eindigt en dat er bijgevolg geen andere
waarheid is dan de wijn dien men zwelgt, de boutjes die men afkluift, de vrouw die
men naloopt. Zóó staat het met je...’ Natuurlijk is het nu gedaan met den pastoor
als volksvriend, en hij wendt zich op zijn origineele wijze tot den Paus, hem vragend
het onrecht hem aangedaan goed te maken.
Allerliefst is het gesprek van zijne Heiligheid met den rondborstigen pastoor, en
het eind van alles is dat Pellegrin bij de zending gaat en de heidenen zal gaan
bekeeren. Dit tweede boek is veel serieuzer en aangrijpender dan het eerste, en
de echte eerlijke vroomheid van de hoofdfiguur moet ook niet-geloovigen treffen.
Arnold Bennett, Een groot man. Vertaling van P. Bolkestein-van Zanten.
- J. Philip Kruseman, 's-Gravenhage. (272 blz.) f 2.15; geb. f 2.90
Arnold Bennett geeft in dezen roman een allerzotste en uitstekend geslaagde
persiflage op den mode-schrijver, die de z.g. ‘best sellers’ uit zijn mouw schudt. De
groote man is hier de zoon van een eenvoudig winkelier, en een echte beste, brave
jongen. Wanneer hij, volwassen al, de mazelen krijgt, komt hij opeens op 't idee om
te gaan schrijven. Zijn moeder en zijn tante die hem verafgoden leest hij het
manuscript voor, waar ze wég van zijn. Binnen vier en twintig uur gingen niet alleen
Henry, maar ook zijn moeder en tante geheel op in Henry's verhaal. De dames
verwonderden zich hoe hij het alles bedacht had en ook Henry zelf verwonderde
zich een beetje. Het scheen te ‘komen’ zonder moeite en bijna zonder nooden...
Gesterkt door twee helften van een pasteitje en verscheiden plakjes van Sir Georges
kalkoen, schreef hij het waschboek heelemaal vol, vóór de schemering op eersten
kerstdag; en op den tweeden kerstdag maakte hij, de zwakke bewonderende
protesten zijner verpleegsters ten spijt, een aanmerkelijk gat in een katerntje best
gelinieerd schrijfpapier...
Henry heeft een onverwacht succes met zijn roman: Love in Babylon, en ook zijn
tweede boek, dat hem met evenveel gemak uit de pen vloeit, gaat er in als koek. 't
Is werkelijk allergrappigst geschreven, te meer nog waar Henry aldoor zoo'n echt
bescheiden, argelooze en naieve jongen blijft, vervuld van een gerechtvaardigden
trots op zijn succes, maar altijd weer opnieuw er over verwonderd, dat hij nu juist
zoo'n ‘groot man’ is geworden. Geraldine, het meisje dat zijn vrouw wordt, is heel
goed getypeerd. Zij is er niet zoo van overtuigd dat Henry ‘een groot man’ is.
Wanneer ze bv. samen over den titel van zijn nieuwste boek praten en hij haar
vertelt dat hij het ‘Rood en Zwart’ zal noemen, zegt zij: ‘Maar die is al eens meer
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

gebruikt’, en zij vertelde hem de bijzonderheden van Stendhal's romans, waarvan
hij nog nooit gehoord had. ‘O welnu’, riep hij een beetje uit het veld geslagen uit,
‘daar Stendhal een franschman was en zijn boek in het geheel niet over spelen
gaat, geloof ik, dat ik mij wel aan mijn titel kan houden. Ik had er zelf al aan gedacht,
weet je’.
‘O ja, liefste. Dat weet ik’, zei Geraldine gretig.
‘Vind je dat ik het beter kon veranderen?’
Geraldine keek naar den vloer. ‘Zie je’, fluisterde ze, ‘Stendhal was een echt groot
schrijver’.
Het is een kostelijk ironisch geschreven boek, dat een verademing is na veel
Oppenheim's enz.
Guido Milanese. Ankh. Hedendaagsche roman. Vertaling van Ellen
Forest. - A.W. Bruna's Uitg. Maatschij. Utrecht. (276 blz.) f 1.90; geb. f
2.75
Hoewel de titel vermeldt, dat dit verhaal een hedendaagsche roman is, verplaatst
het ons toch in de grijze oudheid en onder menschen uit het verre verleden. Twee
jongelui zien, wanneer ze van een avondfeest komen, een jonge vrouw, beeldschoon
natuurlijk, die, vergezeld door een ouden man, in aanbidding ligt neergeknield voor
de obelisk op de Piazza te Rome. Een der jongelui wordt op slag verliefd op de
schoone jonge vrouw en besluit haar te volgen, aangetrokken door een eigenaardige
mysterieuze bekoring, die van haar uitgaat. Hij scheept zich met haar en haar
begeleider in naar Alexandrië. Deze begeleider, die den vreemden naam draagt
van Neb-te-wj, slaat op de zeereis bijna overboord, maar wordt nog, eigenlijk
onwillekeurig, gered door den jongen man, Braschi, en op deze wijze maken ze
kennis. Het meisje Ankh, en Braschi worden tot stervens toe verliefd op elkaar;
Braschi hoopt nader met het geheimzinnige wezen in aanraking te komen, maar
Ankh is doodsbang en schuw en praat bovendien niet anders dan een vreemde
taal, die Egyptisch schijnt te zijn, zoodat het eenige contact dat ze met elkaar hebben
een briefje is, door Ankh geschreven, helaas in hieroglyphen. Een Egyptoloog
ontcijfert ze voor Braschi, noemt ze goede hieroglyphen uit de twintigste eeuw en
ontcijfert:
‘Luister naar mij, vreemdeling, die over mijn hart regeert. Neb-te-wj zal Ankh, de
dochter des Konings, die je met hart en ziel liefheeft, vermoorden.’ En even voor
deze ontstellende mededeeling is Braschi tot de ontdekking gekomen dat Ankh en
haar begeleider spoorloos verdwenen zijn. Na lang dwalen en zoeken, met den
Egyptoloog professor Flanders, vinden ze Ankh terug na een geheimzinnigen tocht
door den tempel van Hatsepu. Ankh is inderdaad een Egyptische koningsdochter,
levend in een vreemde onderaardsche stad, waar eeuwenoude tradities en gebruiken
heerschen. Ankh, die wegkwijnde van liefde voor Braschi, moet genezen, en daarom
liet men Braschi halen. Wanneer ze genezen zal zijn, moet ze worden geofferd als
heilige maagd aan Amon-Ra. Na een korte liefdesepisode worden Ankh en Braschi
gescheiden, Ankh om haar heiligen dood in te gaan, Braschi om weer in het leven
terug te keeren, doch alleen met zijn lichaam: zijn ziel, zijn ‘dubbel’ zooals dat
genoemd wordt, zal bij Ankh blijven. -
Na zeer korten tijd sterft Braschi, en in zijn ijlen herinnert hij zich opeens het
avontuur dat eerst geheel uit zijn herinnering was gewischt.
Het is een zeer fantastisch verhaal, dat niet uitsteekt boven de soortgelijke verhalen
van Benoit en Rider Haggard.
N.v.K. - B.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Al pratende met...
Twee boekverkoopers
II. Henri Mayer
241
Ukent hem niet? Dat is ten eerste een bewijs, dat u niet bij Nijhoff komt in het
Voorhout, waar Henri Mayer open boekentafel houdt, en ten tweede, dat u het
alleraardigste boekje ‘Dichters in het Koffijhuis’ door Otto P. Reys niet nauwkeurig
gelezen hebt
Want als u dat wèl gedaan had zoudt u hem kennen uit de beschrijving, die Reys
van hem gegeven heeft.
‘Mayer is de troost, de steun, de hoop en de uitkomst voor alle niet-platonische
boekenvrienden, van allen die werkelijk boeken koopen en met eenig verstand
koopen. Hij is een boekverkooper, die zelf iets van boeken afweet en die van boeken
houdt. Een zeldzaam zoogdier dus. Ik heb meermalen, ook van het buitenland uit,
zijn kennis en ervaring te hulp geroepen, en nooit zonder baat. Van Fransche
uitgaven bleek hij herhaaldelijk beter dan mijn Parijsche boekverkooper op de hoogte
te zijn. Hij kent onnoemelijk veel titels; maar dat is, après tout, niet zoo belangrijk
als takt en intuitie, waardoor hij bijna altijd raadt wat men in een bepaald geval juist
zoekt en noodig heeft. Boeken koopen is altijd een aangenaam werk; boeken koopen
bij de firma Nijhoff, waar de heer Mayer zijn ministerie uitoefent, is een intiem feest!
Wat hebben wij samen in het Koffijhuis “L'Espérance” al niet af geboomd! En wat
praat die man vlug, het lijkt wel een lawine van heel fijne puntige kiezels! Ik heb
soms moeite om hem bij te houden, maar alles went op den duur’.
Inderdaad, Henri Mayer praat ontzettend vlug. Hij rolt over zijn woorden, en staat,
voor ge het weet, weer op en gaat door alsof er niets gebeurd is. Hij is niet bij te
houden. Voor den interviewer om wanhopig te worden!
Niet achter zijn lessenaar voor het raam, dat op ons onvolprezen Voorhout uitkijkt,
heb ik Mayer gesproken, maar in zijn huis, 's avonds. In de zaak was het onmogelijk,
te druk, te onrustig.
‘Veel heb ik je niet te vertellen... Stols, ja, Stols wil de dingen in de hoogte brengen
en heeft de boekhandelaren geprikkeld. Ik vind dat hij grootendeels gelijk heeft, al
moest hij, om beter den nadruk te leggen, hier en daar wat overdrijven. In ieder
geval toont hij zich een vriend van den goeden boekhandelaar, ook al schijnt die
dat niet te apprecieeren. Hij heeft polemiek uitgelokt. Als Stols zegt, dat er bij de
boekverkoopers 80 pCt beunhazen zijn is dat juist, ik geloof zelfs, dat hij het
percentage te laag schat.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Maar hoe komt dat? Laat ik voorop stellen, dat ieder beschaafd mensch, dus
zeker een boekhandelaar, op de hoogte dient te zijn van de geestelijke stroomingen,
dus over literatuur, kunst enz. - kan meepraten. Dat spreekt vanzelf, en dan
bovendien nog zooveel mogelijk moet weten van litteratuur over recht, techniek,
geneeskunde, biologie enz. Maar van een boekhandelaar, bij wien die vakken niet
voorkomen, zooals in een provinciezaak, mag men niet vergen, dat hij, en nog
minder zijn personeel, “bij” is. Ik herinner me dat mevrouw Top Naeff eens verteld
heeft dat ze in Dordrecht naar Flaubert vroeg en de bediende dien naam als dien
van het bekende geweer spelde. Dat klonk heel grappig, maar ik ben altijd
nieuwsgierig geweest of ze den eersten of den jongsten bediende gesproken heeft;
dat vertelde de geschiedenis niet! - en bovendien, waarom zou en ook waartoe zou
een boekhandelaar bij wien zelden of nooit naar serieuze boeken gevraagd wordt,
wegens mangel aan serieuze klanten, moeite doen om bij te blijven? Men doet zijn
inkoopen bij voorkeur in de groote steden, of rechtstreeks in het buitenland; daarbij
wint men een klein bedrag, en al doet men dat niet, het staat chic! Maar al gunt men
zoodoende den boekhandelaar zijn verdienste niet, tòch ziet men er geen been in
zijn eischen even hoog te stellen.
De boekhandel in de kleine plaatsen daalt daardoor hoe langer hoe meer. Daarbij
komt dat het vroeger geen pretje was, bediende te zijn. Als ik aan mijn
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

242
eigen tijd denk, vóór 1910, dan schrik ik nog van het weinige, dat ik verdiende, en
van mijn werktijd 9-5.30 en 7.30 tot 10.30 voor nog geen 1100 pop per jaar. Dat
vond ik toen, die er notabene nog procuratiehouder bij was, een prachtsalaris. En
met zoo'n langen werktijd bleef er weinig tijd over om je verder te ontwikkelen, als
je er geen buitengewone lust toe had. Ik ben nu eenmaal niet gelukkig als ik geen
boek in m'n handen heb. Maar zoo is niet iedereen, en dus liepen ze allemaal over
naar een andere betrekking als ze maar even konden. Wat je later, vooral in den
oorlog, als hulp kreeg was uitschot. Nu is het heel anders: korter werktijd en meer
loon. Toch is het moeilijk een goeden bediende te krijgen, en wie niet steeds heel
hard werkt in ons vak kan wel thuis blijven.
Ik zit zelf Zondags met plezier een uur of vier vakliteratuur te lezen. Daarvoor is
in de week geen tijd, en het moet ten slotte gebeuren om bij te blijven, en het publiek
naar behooren te woord te staan. Niet dat je alle titels onthoudt, dat hoeft ook niet,
maar wanneer er over gesproken wordt zijn ze geen onbekenden meer en
gemakkelijk thuis te brengen. Ik vraag mij wel eens af, hoeveel collega's in de groote
plaatsen, die om den dood niet voor beunhazen willen doorgaan, behalve D.G.W.
en het Gewijde Avondblad van de Rotterdammer, de Nouvelles littéraires, Die
literarische Welt, en de Literary Times lezen, (de Engelsche, zoowel als de
Amerikaansche), om van de Italiaansche, Spaansche en Scandinaafsche bladen
te zwijgen.
Als we alleen met Hollandsche uitgaven te maken hadden, dan waren we gauw
klaar: de voornaamste Hollandsche boeken kennen we over het algemeen wel;
maar we zijn in een polyglot land, en als je eens wist wat er vooral in het najaar op
de markt kwam, je zoudt versteld staan. Ik heb wel weken meegemaakt, pardon
Charivarius, bijgewoond dan, met 400 verschillende nieuwe uitgaven - hou dat eens
bij! Daarom moet er specialisatie komen, ook in een zaak als de onze, Stols heeft
groot gelijk! Het zal een Parijzenaar niet in zijn bol opkomen een medisch boek te
vragen in een litteraire zaak, of een technisch te zoeken in de buurt van de Ecole
de médecine; daarheen zal het hier ook moeten. Eén mensch kan onmogelijk alles
weten en onthouden. Maar dat wil niet zeggen dat b.v. degeen die techniek behandelt
niets meer van litteratuur behoeft te weten.
Je hebt tegenwoordig in Amsterdam een Vakschool voor den Boekhandel. Ik vind
dat onzin. De boekhandel is net als de journalistiek een vrij vak. Je moet er aanleg
voor hebben, en als je dien aanleg hebt leer je alleen door de praktijk. Het duurt
jaren voor je er in zit. Op een vakschool krijg je een diploma, maar daar geef ik niets
om. Een winteravondcursus voor de jongelui is goed, daar kunnen ze in hun vrijen
tijd wat theorie leeren enz., maar de boekhandel is heel wat anders dan
machineschrijven en boekhouden b.v. Dat kun je op een school leeren, de
boekhandel is praktijk en nog eens praktijk. Toch is de boekhandel een ideëel vak,
men steekt er een massa in op. Dat merk ik zelf dagelijks, al weet ik wel dat ik bij
Nijhoff in een bevoorrechte positie ben, en het in veel zaken moeilijker is, omdat je
in den regel ander publiek hebt en niet zooveel boeken ziet.
Bij Nijhoff heerscht het systeem om de bezoekers vrij te laten rondsnuffelen, je
mag ongestoord uitzoeken wat je hebben wilt. Het is een fout, dat heel wat uitgevers
nooit gewerkt hebben in een debiethandel. Dat is heel verkeerd. Het is heel gezond
om daar te leeren hoe de boeken verkocht worden, en nog meer, ook boeken van
anderen te zien. Dat geeft je nieuwe ideeën. De heer Nijhoff heeft me eens gezegd:
Als één afdeeling van mijn zaak verlies zou opleveren zou ik die toch aanhouden,
omdat het trio, oude en nieuwe boekhandel en uitgeverij, onverbrekelijk verbonden
moet zijn. Alle afdeelingen leeren van elkaar.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Tenslotte zijn er te veel boekhandelaars; ik geloof niet dat er één vak is, behalve
sigarenwinkelier, waarin men zoo gemakkelijk er toe overgaat een zaak of zaakje
te openen. En aangezien veel varkens de spoeling dun maken, nemen die allen
wat weg, en vooral uit die categorie komt de 80% van Stols. Want je moet niet
vergeten, dat een eenigszins behoorlijke boekhandel vrij wat kapitaal noodig heeft.
Er gaat heel wat inzitten: je installatie, je catalogi, je vakbladen, enz.’
Mayer bleef even zwijgen, streek door zijn stijlopstaand donker haar en zei toen
als slot:
‘Het is een mooi vak. Je moet er alleen zoo allemachtig veel voor lezen om bij te
blijven; maar als je daar van houdt, doe je het met plezier’.
Ik stond op. In een kroeg in de buurt hebben we nog wat zitten napraten ...
October 1927.
G.H. PANNEKOEK Jr.
Boeken koopen
ER is, naar aanleiding van enkele uitlatingen des heeren A. Stols, een debat
aangegaan tusschen belanghebbenden over de vraag: is de boekhandel schuld
aan den geringen omzet der litteraire koopwaar hier te lande. Uitgevers en
boekverkoopers zijn aan het woord geweest, hebben elkander hunne meening
gezegd. Nu is de beurt aan de derde categorie van bij de quaestie direct betrokken
personen: nu zij het woord aan den boekenkooper. Men zal mij, nu ik als
boekenkooper spreken ga, niet het verwijt van ge-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

243
brek aan ervaring, den heer Stols naar het hoofd geslingerd, kunnen maken. Ik bezit
in deze branche een practische kennis, opgedaan in welhaast 25-jarige intense
beoefening van de kunst van boekenverzamelen. Dit sta dus voorop vast: ik weet
niets van boekhandel; ik spreek alléén over het koopen van boeken. Iemand die in
Nederland een bibliotheek bijhoudt, welke enkele speciale onderwerpen tot in
finesses behandelt, is verplicht de hulp van een buitenlandschen boekhandel in te
roepen, wanneer hij niet behoort tot de clientèle van de drie of vier Nederlandsche
boekhandelaren, die werkelijk tot alles in staat zijn. Het past in het debat over een
algemeen onderwerp niet om namen te noemen. Ik zal mij daar dus van onthouden.
De normale, gemiddelde boekhandelaar is niet in staat om te leveren wat een
beetje valt buiten het courante goed. En hij is evenmin in staat om zijn clientèle
eenigszins volledige en bruikbare bibliografische inlichtingen te verstrekken. Ik neem
aan om een lijstje te maken van een twintigtal interessante Fransche publicaties,
waarover géén boekverkooper - uitgezonderd de boven aangegeven drie à vier -
behoorlijke inlichtingen kan geven. Ik zeg nu Fransche boeken, omdat ik daarmede
toevalligerwijze het meeste van doen heb. Maar ook voor Italiaansch, Engelsch en
Duitsch is zoo'n lijstje te maken!
Stel nu eens een geval, zooals dat in de practijk kan voorkomen. Een leeraar in
de Fransche taal, die zich tot dusverre meest met studie der klassieken heeft bezig
gehouden; krijgt belangstelling voor nieuwe schrijvers. Hij leest telkens en telkens
den naam van Francis Carco en wil wel eens iets naders van dien auteur weten.
Hij stapt - hij woont in een provinciestad - naar zijn boekhandelaar en vraagt of er
ook gegevens over dien Carco te verkrijgen zijn; of er een goede biografie van hem
in boekvorm verschenen is en of er ook bibliografische aanteekeningen over zijn
oeuvre gepubliceerd zijn. Wat zal de boekverkooper antwoorden? Smoesjes! ‘Ik zal
het eens voor u nazien’; of ‘ik zal het eens informeeren’... Met het resultaat: geen
of zeer onvoldoende uitsluitsel. En de belangstellende leeraar schrijft in arren moede
naar een Parijschen boekverkooper, die hem volledig inlicht en hem in een minimum
van tijd alles levert wat hij noodig heeft.
En nu is Carco nog een schrijver met wereldnaam! Zoodra men afdaalt tot obscure
figuren - dikwijls zéér interessant en onmisbaar voor een verder doorgevoerde studie
- dan is er absoluut niets meer te beginnen in Nederland.
En nu kan men zeggen dat Carco nog niet beroemd genoeg is! Welnu, stap dan
eens naar uw boekverkooper - niet een van de drie of vier! - en vraag hem naar de
beste editie van Leconte de Lisle, vraag hem eens een volledige opgave van de
litteratuur over Verlaine of vraag hem inlichtingen over een textkritische uitgave van
de complete werken van Zola. Ik vrees voor de resultaten van dit experiment!
Een ander bezwaar tegen den boekhandel van boekenkoopersstandpunt uit is
de lange tijd die er met het verkrijgen van een buitenlandsch boek gemoeid is. Als
ik Maandagsochtends naar mijn Parijschen libraire een briefkaartje schrijf, dan moet
het al heel raar loopen als het boek niet Woensdag of uiterlijk Donderdag in mijn
bezit is. De reden is dat de Nederlandsche boekhandel maar bij hooge uitzondering
in directe verbinding met de buitenlandsche uitgevers staat.
En ten slotte zijn de voorraden buitenlandsch goed in de meeste gevallen zéér
beperkt en slecht samengesteld, door gebrek aan kennis van de werkelijke waarde
der boeken en de beteekenis der schrijvers.
Deze ervaringen zijn niet die van mij alleen. Alle serieuse en ter zake kundige
verzamelaars, die ik heb leeren kennen, kwamen met dezelfde bezwaren. Zoodra
men gaat buiten de aller-elementairste gegevens, schiet, in het algemeen, de
voorlichting van den boekhandel tekort. Voor Nederlandsche boeken gelden deze
bezwaren in veel mindere mate. Maar ook hier blijkt toch ook dat de boekverkooper
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

zich met merkbare voorliefde concentreert op het gemakkelijk verkoopbare, courante
goed en daarmede al te dikwijls de betere uitgaven ietwat verwaarloost. Om het
debat niet op zijwegen te leiden, zij hier nadrukkelijk vastgesteld, dat het niet te
doen is om een verklaring van deze feiten, alleen om de feiten zelf.
De vernuftige boekenkooper wordt in Nederland bijna altijd slecht bediend. Met
de tallooze en gegronde excuses die de boekhandel daartegenover aanbrengen
kan, heeft hij niets te maken: zìjn toestand verbetert er niet door, hìj blijft het
slachtoffer van de omstandigheden!
In de polemiek tegen Stols heb ik, in ‘De Boekverkooper’, een stuk van zoo
laatdunkende domheid gelezen, dat mij de schrik om het hart sloeg. Wanneer men
inziet dat er nog het een en ander aan de opleiding, de outillage en de methoden
van de boekverkoopers te verbeteren valt, dan is er kans op verbetering. Wanneer
men echter gaat verkondigen dat alles het volmaakte nabij is, dan wordt de zaak
hopeloos!
Deze opmerkingen van een boekenkooper zijn niet gericht tegen den
boekverkooper. De boekverkooper is onze beste vriend. Maar het gaat niet aan om
van dien vriend nu maar ineens een onfeilbaren heilige te maken! Ik neem aan om
door een klein examentje aan iederen boekhandelenden vriend te bewijzen dat
hij te kort schiet!
Men heeft verder gezegd dat de kwestie der korting
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

244
Een Groep Vlaamsche Schrijvers gekiekt op ‘La Frondaie’, het buitenhuisje van Karel van
de Woestijne te Zwijnaarde (1926)
Staande van links naar rechts: Karel van de Woestijne, Cyriel Buysse, Jores Eeckhout,
Emanuel de Bom, Maurice Roelants, Paul van de Woestijne. Zittende: Mevrouw Roelants,
Mevrouw van de Woestijne, Mevrouw de Bom.
het publiek niet aanging. Dat is onjuist. Het publiek, gansch het openbare leven des
lands, heeft het grootste belang bij een bloeienden, goed georganiseerden
boekhandel. En deze is, zonder hooge kortingen, gezien de omstandigheden
waaronder in dezen tijd de exploitatie plaats vindt, niet mogelijk. Maar men moet
onderscheidingen maken. Als ik een boekhandelaar opbel en hem een titel dicteer
welken hij dan op een bestelkaart schrijft, om mij daarna het boekje thuis te brengen,
dan is die mijnheer met een korting van 20 à 25% redelijk beloond. Maar een
boekverkooper die er een kostbaar, volledig bibliografisch archief op na houdt, die
groote kapitalen in zijn voorraad vastlegt om zijn clientèle een ruime keuze te kunnen
aanbieden, die vele vakbladen leest, die zijn kostelijken tijd geeft aan inlichtingen
en nasporingen, die ook zeldzame, dure en incourante artikelen kan laten zien, die
boekverkooper moet, wil hij op die wijze kunnen voortwerken, veel en véél hoogere
kortingen genieten. De aangelegenheid is er dus wel degelijk een van belang voor
het publiek. De boekhandel kan en behoort te zijn een actief element in het
cultuurleven van een volk. Maar dat is alleen te bereiken als het een redelijk lucratief
bedrijf is. In Nederland speelt de boekhandel in het cultuurleven een ondergeschikte
rol: à qui la faute? Het is niet aan den kooper om deze vraag te beantwoorden en
hij constateert alleen het feit.
Een debat als dit, ontstaan na het interview met Stols, kan zijn nut hebben. Alleen
reeds omdat het duidelijk maakt dàt er iets niet in den haak is in de boekenwereld!
En als, op den duur, de boekhandel zich wat meer zou gaan aanpassen aan de
behoeften der intelligente boekenkoopers, die nù maar al te dikwijls in de verdrukking
komen, dan zou er héél veel gewonnen zijn.
J. GRESHOFF
Het eeuwfeest van Jules Verne
1828-1928
ARME Jules Verne!
Tevergeefs zoekt men zijn naam zoowel in de meeste boeken over
literatuurgeschiedenis als in het meerendeel der wetenschappelijke werken, beide
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

minder gastvrij dan woordenboeken. Een verwonderlijk lot voor een man, wiens
bestaan de encyclopedieën vermelden, en een lot waar niemand tegenop schijnt
te komen. Was hij een schrijver? Ongetwijfeld, als men daarmee bedoelt, dat Jules
Verne veel geschreven heeft... Een geleerde? Maar hij heeft zijne hypotheses
zevenmijlslaarzen aangetrokken. Schreef hij avonturenromans? Het fantastische
in zijn werk is slechts de uiterste consequentie van zijne glasheldere rede-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

245
neering... Een idealist soms? Misschien, als het ideaal voor hem niet alleen bestond
in de menschelijke overwinning op de natuurkrachten ... Een realist? Ook die
benaming past hem niet, want zijn ideaal van algeheele beheersching der stof heeft
hem het eenige werkelijk practische vraagstuk doen vergeten, nl. het zoeken naar
levensgeluk, geheel verschillend en misschien zelfs tegengesteld aan het zoeken
naar materieelen vooruitgang.
Ja, arme Jules Verne!... Noch schrijvers, noch geleerden, noch dichters of denkers
zullen hem ooit als één der hunnen beschouwen ...
Zijne werken zijn echter in nog geen tachtig jaar over de geheele wereld verspreid
- van 1863 tot het begin dezer eeuw.
Als een waardevolle kiem hebben zijne fantasieën de hoofden der kinderen
vervuld, een geniaal publiek, waardoor Jules Verne werd begrepen, dat zonder in
bespiegelingen te vervallen, zijn werk in zich omdroeg tot steeds grooter
voldragenheid en rijkdom. Dit geval, hetgeen men als alleenstaand kan beschouwen,
van een schrijver, wiens werk kinderdroomen heeft bevredigd alvorens de
verwezenlijking zijner denkbeelden te hebben gezien, dit geval is een nadere
beschouwing waard, temeer daar ons de gelegenheid wordt geboden om er de
ontwikkeling van te bestudeeren en er het eeuwfeest van te herdenken.
Sedert het jaar 1863, toen ‘Cinq semaines en ballon’ uitkwam, heeft
iedere vooruitgang op 't gebied der poolexpedities, der oceanographie, van het
automobilisme, de luchtvaart, de electriciteit, de draadlooze telegraphie, de televisie,
een deel van Jules Verne's toekomstvoorspellingen in vervulling doen gaan.
Het Woord is in metaal en beweging omgezet. In tegenstelling met Dorian Gray's
portret, is het beeld verflauwd door toedoen van een model, dat de schilder alleen
in den droom had gezien. En dit kritieke oogenblik, waarop zijn werk, dat ‘potentieel’
was, krachtig, maar niet voor dadelijke toepassing geschikt, ons nog slechts een
karikatuur van den tegenwoordigen tijd toeschijnt, dit oogenblik valt samen met de
herdenking van Jules Verne's 100 sten geboortedag, op 8 Febr. a.s.
Als het waar is, dat de toovenaar onzer kinderjaren eenige hedendaagsche
denkers sterk beïnvloed heeft, behoort men dit dan niet een zóódanige ruchtbaarheid
te geven, dat het een oogenblik het geronk der moderne machines, die hij voor het
eerst in gedachten heeft gehoord, overstemt - een geraas, dat ons nu verhindert
den naam van Jules Verne duidelijk te vernemen?
PIERRE DE SAINT-PRIX
Joodsch extatisch tooneel
Naar aanleiding van de ‘Golem’-opvoering der Habima-troep.
DE wijze, waarop het Moskouer Habimagezelschap de Golem legende ten tooneele
bracht, was tegenover de meer bekende, voor een buitenstaander niet bevredigend
op te lossen, maar in ieder geval belangrijke Dybukopvoering eenerzijds een verlies
door een minder strenge gebondenheid aan het extatische gevoelsschema,
anderzijds juist daardoor een niet te onderschatten winst: meer en beter inzicht in
de individueele spelkwaliteiten van dit merkwaardig ensemble. De Joodsche
homunculus-inhoud der Golem-legende, zooals wij die reeds van literatuur- en
filmbewerkingen kenden, heeft dezelfde middeleeuwsch-hiëratische tendenz als de
Dybuk, - wat tenslotte voor de principes van dit theatraal tooneel te denken geeft!
- maar is waarschijnlijk minder belangrijk. Het gedramatiseerd conflict tusschen den
Faust rabbi en den messias-golem, die een oogenblik lang, primitief en kolossaal,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

aan zijn gedachtenmacht ontglipt voor hij opnieuw tot leem herschapen wordt, vult
geen drie bedrijven visueele obsessie, die men in den Dybuk zoo niet in alles
voelen, dan toch in alles veronderstellen kon. De schrijver stopt zijn text met drie
vrij overbodige prologen, terwijl hij den golem in het bedrijf in den Jodentoren op
den achtergrond houdt. In plaats daarvan scheen hier de ware Messias, door rabbi
en volk niet herkend, een rol te vervullen, die door het bij momenten zeer sterke,
uit vrouwelijke en fanatieke deemoed en hevigheid opgebouwde spel van M me
Rowina, het verloren gaan van text en beteekenis dubbel deed betreuren.
De regie van een Wachtankow-volgeling en de zwakke décors - essentieel in
deze wijze van tooneelspelen, maar beiden veel minder expressief dan in den Dybuk
- konden het rhythme in beweging en plastiek niet beheerschen. Er vielen gaten in,
er waren reeksen tafereelen, waarvan men zoowel innerlijke als uiterlijke
tooneelwaarde ronduit ontkennen moest, en er was in het ensemble tenslotte geen
enkel fragment, ook niet onder de armen in den Jodentoren, dat dien wonderbaarlijk
bezeten melaatschen-bruiloft bij den Dybuk evenaren kon.
Indivìdueel bewees daarentegen met name de laatste acte, dat Messkin als de
golem inderdaad een eersterangsacteur is. Dit leemen vleesch, dociel maar in zijn
oerinstinct gevaarlijk, deze geweldige en tegelijk hulpbehoevende stem gaven
oogenblikken van zulke waarachtige ontroering als de uiterlijke expressie in het
ensemble zelfs op de meest sublieme oogenblikken niet vermocht. De faustische
rabbi, doordringend en fijnzinnig, ondersteunde deze scène's dikwijls voortreffelijk.
In de andere bedrijven werd
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

246
HOE WELLS WOONT
Wij geven hierbij de foto's van twee interieurs uit Wells' woning. De eerste stelt voor de
werkkamer van den grooten schrijver, geheel uitgevoerd in een donker bruinen toon, waarin
alleen de wit marmeren barokkenschoorsteen eenige afwisseling brengt. De tweede Wells'
bibliotheek en kaartenkamer, ingericht naar de plannen van Randall Wells.
HOE WELLS WOONT
Wij geven hierbij de foto's van twee interieurs uit Wells' woning. De eerste stelt voor de
werkkamer van den grooten schrijver, geheel uitgevoerd in een donker bruinen toon, waarin
alleen de wit marmeren barokkenschoorsteen eenige afwisseling brengt. De tweede Wells'
bibliotheek en kaartenkamer, ingericht naar de plannen van Randall Wells.
zooiets op geen stukken na bereikt: men raakte met deze zwakke tegenspelers, die
echter waarschijnlijk onder zwaren regie-dwang leefden, de grenzen van het leeg
pathetisch ‘Zerrbild’. Misschien mag ik hier invoegen wat ik mij heb laten vertellen:
dat ook Habima in deze formatie nog maar een rest is van wat het was; dat een
paar der besten op ongelukkige wijze tesamen om het leven kwamen, en dat tenslotte
ook Amerika zijn tol genomen heeft.
Op grond van deze twee avonden kan men echter met de levensvatbaarheid van
dit extatisch en frenetiek expressie-tooneel - afmattend als het schema wordt, maar
zeker meesleepend als wij ook de innerlijke waarde voelen - niet zonder meer
afrekenen. Eenvoudig verwerpen, op grond van Wilna en Stanilawski, mag men het
stellig niet. Trouwens, het Nederlandsche experiment van den heer Lieber, hoezeer
ook in feite mislukt, gaf niettemin reeds te denken. En ook het Vlaamsche
Volkstooneel, dat in zijn Russisch epigonisme meer plaats aan de spontane beweging
en de acrobatiek overliet, wijst op eenzelfde, belangrijke reactie tegen het puur
psychologisch tooneel, die zelfs tot algeheele textverkrachting en de vreemdste
theatrale excessen kan leiden.
Maar eerst aan het herhaald zien van een ‘normaal’ stuk zou men de
mogelijkheden, - of zijn beperking tot het incidenteele experiment kunnen afleiden.
HENRIK SCHOLTE
De Coster's eeuwfeest
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

DE Belgische Academie en de vereeniging ‘Les Amis de la Langue Française’
hebben beide, op de gebruikelijke wijze: met redevoeringen, de Coster's Eeuwfeest
gevierd. De plechtige vergadering van ‘Les Amis’ werd voorgezeten door Prof.
Maurice Wilmotte, terwijl de oud-minister Jules Destrée een zeer knappe lezing
hield over de legendarische figuur van Uilenspiegel en over de gestalte en beteekenis
daaraan in laatste instantie gegeven door Charles de Coster.
De plechtige zitting van de academie werd gepresideerd door den directeur, den
romancier Hubert Krains. De groote zaal van het ‘Palais des Académies’ was geheel
gevuld; onder de aanwezigen merkte men op vele ministers, afgevaardigden, leden
van het diplomatieke corps en hooge ambtenaren.
Krains, het betreurende dat Georges Eeckhoud - die er het naast aan toe was -
de feestrede niet meer houden kon, maakte een parallel tusschen de Coster en
Charles van Lerberghe: ‘...qui ne surent se plier aux exigences de la vie et qui, à
cause de leur fierté d'écrivain, ne réussirent pas à se faire une place dans la société
de leur temps. Ils eurent une aventure sentimentale semblable; ils furent tous deux
des chercheurs. Ils étaient nés sur la terre wallonne’.
Verder zeide hij:
Ulenspiegel, le héros de Ch. De Coster, n'a sans doute jamais existé. C'était un
être de légende. De Coster lui a donné une haute signification. Il l'a créé
véritablement ainsi que tous les personnages qui l'entourent. Ils prendront une valeur
de symbole. On a dit que l' ‘Ulenspiegel’ était la Bible flamande; quoi qu'il en soit,
c'est un livre sorti de l'âme même de notre peuple.
Ch. De Coster ne fut pas compris de son temps. La ‘Jeune Belgique’ le fit connaître
et apprécier. Aujourd'hui sa gloire est universelle. Ainsi se réalisent ces paroles d'un
poète danois: ‘Rien n'est perdu qui doit être sauvé; il n'y a pas un rayon de soleil
qui soit perdu’.
De zitting eindigde met een uitvoering der ‘Hymne à
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

247
Charles De Coster’, woorden van Emiel van Arenbergh, muziek van Léon Dubois.
Onder de aanwezigen bevond zich ook Dr. C. Huysmans, de Minister van Schoone
Kunsten en Onderwijs, die zelf, ter gelegenheid van het Eeuwfeest, zich in woord
en geschrift een der allerbeste, grondigste De Costerkenners getoond heeft. Behalve
zijn uitgave van: ‘Stéphanie’ - zeer belangrijk voor de studie van België's grooten
nationalen schrijver - geeft hij een geheel herziene, verbeterde en uitgebreide uitgave
van ‘Lettres à Elise’. De druk er van is toevertrouwd aan het nationaal instituut voor
nijverheidskunsten, onder leiding van Prof. Henry van de Velde; de Nederlandsche
vertaling is in handen van Maurice Roelants, om bij H.J.W. Becht, te Amsterdam,
te verschijnen. Over ‘Stéphanie’ het volgende:
‘Stéphanie’ heette oorspronkelijk ‘Crescentius’. Het was het eerste werkelijk
‘groote’ werk van De Coster; het resumeerde volledig zijn verlangens en
mogelijkheden op dat oogenblik, en het spreekt vanzelf, dat hij er daarom hooge
verwachtingen van had. Van zichzelf in den derden persoon sprekende, noteerde
De Coster: ‘Aujourd'hui, 12 février 1853, il put travailler à un grand drame en cinq
actes et huit tableaux, sur lequel il compte appuyer sa réputation’.
Hoe weinig vermoeden wij van onze eigen ontwikkeling en hoe onvoldoende
kennen wij onze eigen waarde! ‘Crescentius’ zou onuitgegeven blijven en De Costers
‘réputation’, neen veel meer!, zijn wereldroem zou hij danken aan een gansch ander
werk: zijn onvergankelijken Tyl.
Toch bleef De Coster, nadat hij zijn hoofdboeken geschreven had, nog welbehagen
scheppen in de proeve zijner leerlingsjaren, en kort voor zijn dood bewerkte hij er
een geheel nieuw manuscript van, gedateerd 31 December 1878. Hij veranderde
den titel in ‘Stéphanie’. Waarom is niet duidelijk. Want ‘Crescentius’ bleef de
hoofdfiguur. In 1877 had hij het drama voorgelezen op een soirée ten huize van zijn
vriend Schampheleer.
Uit dit alles blijkt, dat De Coster zelf waarde bleef hechten aan zijn stuk. En daarom
alleen reeds is het ook voor ons van waarde. Misschien uitsluitend dáárom. Want
buiten het verband met De Costers leven, als dramatisch werk, als poëtische proeve,
op zich zelf beschouwd, is het van geringe bekoring en beteekenis.
Dit. heeft Huysmans dadelijk ingezien, want hij begint met te zeggen: ‘la pièce
inédite que je publie n' ajoute rien à la gloire de De Coster’.
Onwillekeurig komt de vraag op: is het gerechtvaardigd en gewenscht om
jeugdwerken vol lacunes van allerlei soort, naar den inhoud niet belangrijk, naar
den vorm niet fraai, in het licht te geven? En zou het niet beter zijn deze, door latere
werken zoo dubbel en dwars geboete, zonden, vergeven en vergeten, in de duisternis
der tijden te laten rusten? Ik kan het hierover niet met mijzelf eens worden.
‘Stéphanie’ kan mij niet boeien of bekoren als letterkundig werk; ik vind er niets in
dat ook maar even spreekt tot mijn geest of mijn gemoed; maar, daar tegenover
staat, dat ik De Coster zoo liefheb, dat zijn verschijning als kunstenaar en mensch
mij zoo zeer bezighoudt, dat ik alles van hem wil weten; dat geen detail uit zijn
leven en werken mij, in verband met het geheel, onbelangrijk schijnt.
En zoo zal het Camille Huysmans, in zijn enthousiaste bewondering voor de
edelste en rijkste kunstenaarsfiguur uit het moderne België ook gegaan zijn. Hij
publiccerde ‘Stéphanie’ om der wille van een vollediger kennis van De Coster in de
belangrijke jaren van zijn vorming.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Van véél belang is echter, in èlk geval, de voorrede van Minister Huysmans, niet
alleen door de interessante levensbijzonderheden, welke er in vermeld worden 1) ;
maar ook door zijn rijk-genuanceerd inzicht in den zin van De Costers oeuvre.
Typisch is zijn uitspraak: ‘en réalité, Charles de Coster n'a jamais été méconnu’;
en ‘il a voulu être ce qu'il a été’. Deze is in contradictie met de geldende opvatting
en met de voorstelling die Liebrecht van 's meesters ongelukkig leven geeft: ‘ses
rêves de gloire et ses espérances de fortune n'étaient plus que des cendres mortes
au fond de son coeur’.
En merkwaardig is ook, dat Huysmans er op wijst hoe De Coster zich verhoudt
tot de politiek van zijn dagen: ‘il se sent “Belge”’, ‘il est hanté par la vision “Belgique”’;
- vooral in verband met het feit, dat de vader van Tijl, ondanks zijn Vlaamschen
naam en zijn liefde voor den Vlaamschen legendenschat, naar alle waarschijnlijkheid
een volbloed Waal is. Zijn natuurlijke vader zou n.l. de pauselijke nuntius te München,
graaf Charles de Mercy-Argenteau (eertijds kamerheer van onzen koning Willem I)
zijn; terwijl zijne moeder, Anne-Marie Cartreul, uit het Waalsche Hoey stamde. Door
Huysmans' Voorrede en de perspectieven, welke deze opent, is de jubileum-uitgave
van ‘Stéphanie’ ten slotte een boek geworden, dat geen oprecht minnaar van Charles
De Coster mag voorbijgaan. De uitgave van ‘Lettres à Elisa’ belooft een nòg
belangrijker document te worden.
GR.
Een nieuwe Stendhal-biografie
Paul Hazard - Vie de Stendhal. Paris, Gallimard, 1927.
DIT leven van Stendhal, geschreven als een roman, op een
slordig-impressionnistische wijze, die niet voor een biografie past, is niet bijster
belangwekkend en maakt in de in den regel zorgvuldige en samenhoorende
Stendhal-literatuur geen al te schitterend figuur. Het is evenwel een goede
gelegenheid om eens te schrijven over Stendhal en over de groeiende menigte
Stendhal-geschriften, die langzamerhand het geheele leven en het geheele werk
van Beyle zijn gaan bedekken.
Al is er nog zooveel over Stendhal geschreven, biografieën en samenvattende
werken over hem zijn er niet veel. Als levensbeschrijving is het groote werk van
Arthur Chuquet nog steeds het beste van allen. Chuquet, als geschiedschrijver van
de oorlogen uit den tijd van Napoleon, was beter dan iemand erop voorbereid om
in den chaos van fictieve opgaven omtrent reizen, voorvallen en personen, die een
gedeelte van de werken van Beyle tot een vermoeiende, weinig loonende lectuur
maken, den weg te vinden en de kernen van banale waarheid onder al deze
schitterende verdichtingen terug te vinden. Chuquet was op de hoogte van de
organisatie der legers van Napoleon en van de toestanden in de veroverde landen,
waar Beyle een zoo groot deel van zijn jeugd doorbracht. Vele legenden, door Beyle
en zijn vrienden verspreid, heeft hij tot hun ware proporties terug kunnen brengen.
Zoo de veldslagen, waaraan Beyle zeide deelgenomen te hebben. Marengo, Jena,
Wagram; waarvan hij echter nimmer het kruit geroken heeft, omdat hij die dagen
elders moet geweest zijn; zijn heldendaden in bezet Duitschland, in Brunswijk, waar
hij geheel alleen een oproer tot staan gebracht zou hebben...; waarbij hij echter niet
veel meer dan een verdienstelijk toeschouwer blijkt te zijn geweest; zijn verhouding
tot Napoleon, die hij op verschillende plaatsen verschillend heeft verhaald, maar
die zich be-
1) Zoo maakt hij zijn onderzoekingen in den Burgerlijken Stand omtrent de tot nu toe zeer vaag
gebleven figuur van Elisa, De Costers ‘ewige Geliebte’, bekend. Zij heette Elisa-Adèle-Guillemin
Spruyt en werd geboren 17 Maart 1892. Haar sterfjaar is onbekend.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

248
De Fransche romancier EDMOND JALOUX, die een tournee door ons land maakte, waarbij hij
o.a. uitnemend sprak over Proust en zijn werk.
beperkt schijnt te hebben tot het uitbrengen van een mondeling rapport omtrent een
onregelmatigheid bij het vervoer van levensmiddelen, welke Beyle als toeschouwer
had bijgewoond.
Het werk van Chuquet verscheen in 1902, dus voordat de nieuwere vondsten
omtrent Stendhal en de nieuwere uitgaven van zijn werken zoo volmaakt waren als
ze thans zijn. Het kon van dit alles niet op de hoogte zijn. Maar Chuquet gaf aan
Beyle's leven voor het eerst een vast kader.
Op 't punt van beschouwingen over Beyle's geschriften is het boek van Chuquet
echter veel minder verdienstelijk. Chuquet begreep Beyle niet; hij was een geheel
andere geest. Maar hij paraphraseerde al zijn werken zoogoed hij kon, in lange
hoofdstukken; zoodat men den indruk krijgt, dat men alles nogeens leest, zonder
dat iets er duidelijker of overzichtelijker door wordt.
Het tweede verdienstelijke boek over Stendhal is dat van Pierre Martino. Hier is
echter het omgekeerde het geval van wat we bij Chuquet opmerken moesten: het
werk wordt zeer voortreffelijk behandeld op een wijze die een inzicht geeft in de
voornaamste moeilijkheden. Voor de beschrijving van het leven echter is Martino
te beknopt; het wordt te vluchtig afgedaan.
Het derde Stendhal-boek, dat de moeite waard is, is in het Duitsch geschreven,
door Arthur Schurig, en heet Das Leben eines Sonderlings. Arthur Schurig hield
zich zijn leven lang met Stendhal bezig en vertaalde vele van diens werken, en niet
de meest voor de hand liggende, op een voorbeeldige wijze voor den Insel-Verlag.
In Das Leben eines Sonderlings zijn 500 bladzijden uit Stendhals autobiografische
werken (Henri Brulard, Souvenirs d'Egotisme en Journal) vertaald en verbonden
door 250 bladzijden biografie en biografische gegevens. Het bevat bovendien eenige
door Schurig opgespoorde en vroeger onbekende passages uit dagboeken van
Duitschers, die Stendhal gekend hebben (Friedrich von Strombeck en Ludwig
Spach.) Het is met een bijna pedante behoefte aan nauwkeurigheid en volledigheid
geschreven. Maar alle nieuwheden staan erin.
Dit zijn de drie voornaamste samenvattende werken over Stendhal. Wat er verder
bestaat aan moderne biografieën is zonder veel belang: een klein boekje van
Alphonse Séché, met een menigte portretten, dat Chuquet getrouw volgt; en dan
nog de bekende Stendhal van Edouard Rod, een vluchtige schets, zonder relief, en
trouwens te weinig omvangrijk om volledig te kunnen zijn.
Stendhal heeft zijn roem voornamelijk te danken aan zijn twee groote romans Le
Rouge et le Noir en de Chartreuse de Parme, die beiden tot de toppen der
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

omankunst behooren en, ook al om den invloed dien ze gehad hebben, een nieuw
tijdperk voor den roman openden. Het eerste is een psychologisch meesterwerk,
het eenige van al zijn werken, dat in Beyle zelf een gevoel van bevrediging heeft
nagelaten. Het andere was de droom van heel zijn leven, de beschrijving van de
streken, die hem het liefst waren en van menschen zooals hij ze zich graag droomde,
zooals hij zelf had willen zijn. Maar lang niet al Beyles werken staan op dezelfde
hoogte. Van al de anderen heeft alleen De l'Amour tegen de jaren stand gehouden
en wordt alleen dit nog geregeld gelezen. Een deel van de anderen is niet goed
meer leesbaar en zou geheel vergeten zijn, als het niet van Beyle was. Werken als
Rome, Napels en Florence hebben voor ons geen omtrekken meer; zijn Histoire de
la Peinture en Italie heeft nooit lezers gehad, en zijn allereerste werken, zijn
biografiëen van Haydn en Mozart en zijn latere van Rossini, zijn in het eerste geval
(Haydn) plagiaat, in het tweede (Mozart) vertaling en in het derde geval (Rossini)
een verzameling van alle mogelijke muziekkritieken uit Italië, Duitschland en Frankrijk,
welke iemand, die alleen als dilettant belang stelde in muziek en die geen enkel
instrument bespeelde, in staat moesten stellen een overzicht te geven van de vijftig
opera's van den maëstro. Dat men er steeds meer smaak in heeft gekregen deze
ver van schitterende werken op te helderen en soms op geheel volmaakte wijze
opnieuw uit te geven, komt, doordat men zich eerst op andere wijze voor Stendhal
is gaan interesseeren. Omstreeks het jaar '90 is men begonnen Stendhal's litteraire
nalatenschap, die in de bibliotheek van Grenoble werd bewaard, te onderzoeken
en uit te geven. Casimir Stryienski, die als leeraar te Grenoble werkzaam was, heeft
zich daaraan een onsterfelijkheid verdiend. Hij gaf uit: Henri Brulard, waarin Stendhal
zijn jeugd, de eerste twintig jaren van zijn leven, beschreven heeft; daarna Souvenirs
d'Egotisme, waarin men de herinneringen vindt aan zijn verblijf in Parijs, van 1821
af, toen hij het in Milaan niet meer uithouden kon, tot aan 1830, het jaar waarin hij
tot consul werd benoemd en Le Rouge et le Noir publiceerde. Bovendien het Journal,
dat Stendhal tot ongeveer 1815, den tijd toen hij zelf ging publiceeren, regelmatig
bijhield. Daarbij kwamen nog romans en fragmenten. Stryienski echter gaf alleen
uit wat hij zonder veel moeite ontcijferen kon en liet de moeilijke passages aan zijn
navolgers over. Zijn uitgaven zijn lang niet volledig. Zijn Henri Brulard bevat 200
bladzijden minder dan dit werk in de latere Champion-uitgave heeft. Zoo bleef er
steeds iets te doen, bleef de aandacht gespannen en ontstond langzaam aan iets
volledigs.
Van deze herleving van Beyle door zijn nagelaten zelfbiografie hebben ook Beyle's
andere werken geprofiteerd. Men ging aan het ophelderen, aan het verbeteren, aan
het nadragen van fragmenten en schetsen.
Zoo heeft Paul Arbelet aan de Histoire de la Peinture nagenoeg zijn leven besteed.
Hij heeft het werk uitge-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

249
geven voor de Champion-editie, na er eerst in zijn L'Histoire de la Peinture et les
Plagiats de Stendhal, een boek, dat interessanter is dan zijn onderwerp zelf, alle
bronnen en wetenswaardigheden van te hebben nagezocht. Er is geen zinnetje
waarvan hij het oorspronkelijke niet heeft nagespoord in de werken, die Stendhal
imiteerde, geen boek, door Stendhal gekend, dat Arbelet niet in zijn handen heeft
gehad. En als men denkt, dat dit nasnuffelen noodzakelijkerwijze vervelend is, dan
moet men L'Histoire de la Peinture et les Plagiats de Stendhal maar eens lezen.
Het is niet alleen het mooiste boek der geheele Stendhal-literatuur geworden, maar
ook een werk van zeer groote historische waarde. Van al die vergeten of alleen nog
bij name bekende werken over kunstgeschiedenis van het begin der vorige eeuw
en vroeger, van het groote werk van den abbé Lanzi, de eerste die de schilderkunst
der Renaissance behandeld heeft als een samenhangend geheel en dien Stendhal
in zijn eerste hoofdstukken voortdurend volgde en overschreef; van de
kunsttheorieën, die in dien tijd in zwang waren, van Winckelmann, Rafaël Mengs,
Reynolds, die het eind der achttiende eeuw van strijdkwesties voorzagen; van de
eerste geschiedschrijvers van het Italië der Renaissance, Roscoe, Robertson; van
de brieven van De Brosses, die Stendhal's voorganger was in de beschrijving van
Italië; van de levensbeschrijvers der groote schilders, vroegere en weinig bekende
latere vooral, waaruit Beyle soms alles pasklaar overnam, zijn bron met zorg
verzwijgend; van de philosophen, wier meeningen over schoonheid Beyle volgde,
Cabanis, in hoofdzaak, vindt men hier beschrijvingen, vermengd met een kennis
van allerlei sympathieke rariteiten, zooals er geen andere is.
Dit wordt hier gezegd om te bewijzen welk een rijk onderwerp Stendhal zijn kan
en in hoevele richtingen men zijn leven en bezigheden kan nagaan en ophelderen.
Het werk van Paul Hazard, dat de aanleiding werd tot deze studie, heeft van al de
verdiensten der bovengenoemde werken er geen enkele. Natuurlijk is ook Hazard
goed thuis in de menigte bijzonderheden, die van Stendhal's leven bekend zijn.
Maar de grepen, die hij eruit doet, zijn zoo willekeurig gekozen, zoo los en zonder
stuur uitgevoerd, dat men uit deze biografie geen duidelijker inzicht krijgt in Stendhal's
leven dan men uit een slordigen roman krijgen zou. Het is zonder éen nawijzing;
de citaten, die er in staan, zijn, behalve dat zij allervreemdst gekozen zijn, dikwijls
nog vertroebeld door fictieve dialogen, uit Stendhal's werken nagefantaseerd.
Daardoor vooral krijgt het boek een meer dan frivool karakter. Het lijkt op Beyle's
eigen ergste, meest journalistieke werken, op Rome, Napels et Florence bv.: er
staat van allerlei in, maar het is onmogelijk er thuis in te raken. De verdeeling is
vaag en onduidelijk, omtrekken zijn er niet. Het is een roman en slecht geschreven
bovendien.
L. VAN LANGE
Rembrandt en Van Dongen 1)
IK geloof niet dat de Rembrandt van Van Dongen genade zal kunnen vinden in de
oogen der Brediussen en der Bode's. Want deze heeren zoeken met een nutteloozen
ijver naar wat zij noemen: de historische waarheid, net alsof die bestaat. Het is een
kinderachtig kunstje om in deze biografie grove ‘fouten’ te vinden. Maar het is den
schrijver dan ook niet te doen om juistheid en om geleerde constructie's, gegrondvest
op archiefstukken en oude rekeningen. Het is den schrijver te doen om het beeld
van een driftig, bezeten en verheerlijkt mensch in zijn stijging en val. En dat beeld
1) Kees van Dongen raconte ici la vie de Rembrandt et parle, à ce propos, de la Hollande, des
femmes et de l'art. - Flammarion, Paris 1927.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

geeft hij ons met een bijna pijnlijke directheid. Is zóó Rembrandt geweest? Ik weet
het niet. Weet gij het? Weet dr. Bredius het? In elk geval is het zeer goed mogelijk
dat Rembrandt, in zijn tijd, een man is geweest als Van Dongen ons met een
verblindende schelheid van kleur voorschildert; en zeker is het dat de man en de
kunstenaar, die Van Dongen zou willen zijn; die hij, tot in zijn uiterste tegenstellingen
geidealiseerd, is; - deze gestalte en deze laaiende kern moet hebben.
Photo Franz Lowy, Parijs
KEES VAN DONGEN
Dit boekje heet: ‘La Vie de Rembrandt’. Het zou evengoed kunnen heeten: ‘Zelfportret
in historisch costuum’; of beter nog: ‘Het Martyrium des Kunstenaars’. De naam van
Rembrandt is overbodig.
De beteekenis van het boek gaat volkomen buiten de waarde als biografie. Het
is een bekentenis, waaraan de schrijver, in de hoop op die manier duidelijker tot
zijn publiek te spreken, het vage air van een Leven van Rembrandt gegeven heeft.
Ik zeg dat niet om een ongunstigen indruk van het boekje te geven. Integendeel.
Biografieën van Rembrandt zijn er te over, volgens alle methoden en in alle talen.
Maar een boekje waarin een man als Van Dongen, kunstenaar tot in het merg van
zijn botten, ondanks de bedenkelijke kanten van zijn openbare productie, spreekt
over zijn ideaal van het kunstenaarsschap, en daarover spreekt met een gloed, die
verschroeit, met een drift die ons meewaait; zùlk een boekje is zeldzaam. De
voorstelling die Van Dongen zich van den Kunstenaar maakt is wat beperkt; maar
juist in den brutalen eenvoud overweldigend. Zijn ‘Rembrandt’ is een schroeiende
wind. Hij is bestiaal en subliem, bekrompen en wijd als de hemel, eenzaam en innig
bevriend met alles wat ademt en bemint, zwak en zoo machtig als een jonge God,
heidensch en verslaafd aan den Bijbel. Prachtig is zijn verhouding tot het krioelend
Amsterdam in den Gouden Eeuw, vol schrille tegenstellingen, vol avonturen, vol
bitter
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

250
egoïsme; zijn verhouding tot de grooten der aarde die zich door hem laten
portraiteeren: ‘Il sait combien les puissants et les riches sont pauvres et combien il
les aime’.
Zijn ‘bohême’, zijn leven in kroegen en bordeelen, zijn genegenheid voor het
zwerven en de zwervers; - zijn wilde praalzucht, zijn ongedurigheid, zijn hartstocht
voor Saskia, en zijn afkeer, daarna, voor haar zucht tot betamelijkheid, dat alles en
nog veel meer schrijft Van Dongen neer in kervende volzinnen, welke een
onontwijkbare werking oefenen. Aan het einde, als hij den Kunstenaar, verraden
en verlaten, gehoond en vervolgd, als een hond in een schuur laat sterven, bereikt
hij een tragische grootheid. En daar tegenover vallen alle vrijheden met de historie
- o.a. de reis naar Italië! - weg.
Bovendien bevat het boek tal van prettig-barre uitspraken, apodictisch en rauw,
over Holland, de vrouw en de kunst; welke er niet weinig toe bijdragen om het die
kracht en die onstuimigheid te geven, waardoor het zoo'n directe, heftige inwerking
op ons gemoed en vernuft heeft.
Van Dongen's geïdealiseerde autobiografie, genaamd ‘La Vie de Rembrandt’, is
waard om te staan naast de enkele groote geschriften van schilders over zichzelf
en hun werk, op een plaats vooraan!
H.L. VOET
Het Nederlandsche ex-libris
VIII Le beau
LE beau..., het schoone. Wanneer wij Chris Lebeau hooren noemen, komt het ons
steeds in de gedachten, dat deze veelzijdig aangelegde wel onder een gelukkig
gesternte is geboren. Zelfs zijn naam schijnt het uit te spreken, dat er tusschen hem
en de schoonheid een band is, een band, dien hij geleidelijk aanlegde door een zoo
zuiver mogelijk vervuld dienaarschap. En hóe diende hij haar! Met geheel zijn
stroomend gevoel en al zijn leidend verstand: niet op exclusieve manier, doch in
velerlei vormen en schakeeringen der graphiek bracht hij de kunst tot het volk en
zoo zal hij dit weder brengen tot de kunst.
In dezen tijd hebben wij zulk een middelaar tusschen kunst en publiek, zulk een
onvermoeibaar grafisch predikend zendeling uit een schooner oord, wel zeer van
noode. Want het publiek is in vele opzichten het juiste richtsnoer kwijt. Het ziet in
kunst nog te vaak een zekeren graad van amusement of wel verkiest dit laatste
boven het heiligend-dierbare verbond, dat alleen diepere, ons door de kunst bereide
zelf-inkeer kan doen sluiten. Erger dan ooit heerscht op het terrein der kunstcritiek
een hopelooze verwarring, een gevaarlijke ongebreideldheid. De scheppende
kunstenaars zijn overgeleverd aan de genade of ongenade van vaak uiterst
onbevoegde rechters, die - en dit schort er aan - volstrekt zijn verstoken van het
besef der moreele verantwoordelijkheid. Ook daardoor is het publiek allengs in den
waan komen te verkeeren, dat critiek per se afbrekend moet zijn, ja die meening is
voor velen aan het begrip critiek inhaerent geworden. Ziehier een noodlottig gevolg
van een onbeschermden titel, een onbevoegde uitoefening van gezag. Ieder, die
iets voor kunst gevoelt, of meent over eenig artistiek onderwerp een beschouwing
te kunnen samenstellen, eigent zich zonder slag of stoot het sierende praedicaat
kunstcriticus toe. Hoeveel kwaads is daardoor gesticht, kwaad als gevolg van
misleidende voorlichting, ontwrichting van talenten, inblazen van verkeerde inzichten.
Men is vergeten, dat critiek in de allereerste plaats menschelijk behoort te zijn.
De beoordeelaar moet beginnen met zich neer te buigen tot de voortbrengselen,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

welke hem tot onderzoek worden toevertrouwd. Gewetensvol dient hij dan na te
gaan, of daarin iets schoons is waar te nemen; waarin dat schoone bestaat; of er,
wanneer het gaat om jonge krachten, sprake kan zijn van karaktervolle beloften en
in welke richting deze in vervulling kunnen gaan. Zoo vaak Willem Kloos het wezen
van ware poëzie heeft omschreven, zoo vaak behoorde dat van ware kunstcritiek
aan het thans veelal dwalende publiek te worden uiteengezet, opdat dit eindelijk
eenige zelfstandigheid van oordeel kreeg. Geleidelijk zou dit dan gepaard gaan met
de evenzeer noodzakelijke vorming van smaak. Frappez, frappez toujours!
Veler oordeel over kunst is soms tegen het ridicule aan, doch niet enkel dat der
eenvoudigen van geest. In de beschouwingen, door Alexander Moszkowski
ontwikkeld uit gesprekken met Albert Einstein, komt als de meening van dezen
philosoof der relativiteitstheorie voor, dat de nieuwste loten der schilderkunst in het
expressionisme en kubistische futurisme inderdaad de laatste stuiptrekkingen
beteekenen der stervende vlak-kunst (waaronder dan ook te verstaan producten
van hoog- en diepdruk tegenover bouw- en beeldhouwkunst). Zulk een uitspraak
vindt men zeer gewichtig, omdat zij afkomstig is van een beroemd man. Alsof ooit
een kunstvorm, waarin zoovele geslachten hebben gesproken, zoo maar plotseling
voor goed zou verdwijnen. Hij moge tijdelijk een beperkt aantal beoefenaars of in
het geheel geen vereerders vinden, dit wijst nog geenszins op uitsterving. Het kan
bovendien zeer goed zijn, dat hij een poos met rust wordt gelaten, om later des te
ambitieuzer toegenegenen te vinden. Zooals eenmaal de houtsnee-kunst herleefde,
een techniek met nog steeds rijke bronnen, zoo zal ook eenmaal de edele
graveerkunst weer om aandacht vragen. Wie weet hoe dicht wij die periode reeds
zijn genaderd.
De kunstarbeid van iemand als Lebeau kan ons bij het bereiken van het ideeële
doel: het zuiveren van de sfeer, waarin door de jaren weder een degelijke kunstcritiek
kan doordringen, behulpzaam zijn. Wat zegt ons nu die naam nog meer?
Bij Moulijn denken we allereerst aan litho's, bij Frans Bosen aan lino's, bij Bauer
aan etsen, bij Fokko Mees aan houtsneden; bij wat aan Chris Lebeau? Deze
kunstenaar ontglipt aan elke poging tot indeeling. Hij heeft zijn aandoeningen in tal
van technieken bedwongen, in tal van gemarkeerdheden uitgezegd. Hij is niet het
één overwegend bij het ander, zoodat hij voor ons noch uitsluitend de portrettist is
noch de ontwerper van fijne damasten, niet enkel de muur-schilder, de glazenier of
batikker, evenmin de etser van duintafereelen of de houtsnijder. Doch dit brenge u
niet tot een satyrisch oordeel als dat van La Bruyère over iemand, die van alles
weet: ‘il est propre à tout’, hetgeen zou gelijkstaan met ‘il n'est propre à rien.’ Want
merkwaardigerwijze bracht hij het in al deze bijzondere vormen tot een
benijdenswaardige hoogte. Of eigenlijk verklaarbaar, want hij heeft een inslag van
het geniale, ook voor wie hem persoonlijk heeft mogen leeren kennen.
In-zich-gekeerd treedt hij op u toe, drukt u zwijgend de hand, begint ernstig een
gesprek, zoodat de ander zich te véél gevoelt, dan opeens zegt hij zijn meening
met heftigheid, slaat over in een geestigheid, schatert en doorloopt in enkele minuten
een reeks van stemmingen. Hij is de innerlijke onrust, de voor alle emoties
toegankelijke rust. De jong-gestorven Walter van Diedenhoven, Lebeau's damasten
besprekend, schreef in 1907 over hem als over ‘onzen nimmer-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

251
despereerenden vriend Lebeau, den noesten werker met het onverstoorbare
zelf-vertrouwen’.
Dit zelf-vertrouwen..., men achte het geenszins, ook niet in de verte, identiek met
zelfbevrediging. Lebeau's leven is één lange strijd vol oefening om zoo zuiver
mogelijk te beelden, één oefening vol strijd om den juisten toon te vinden tusschen
de visueele vertolking van de ontroering en het in den geest aanschouwde, in de
ziel gevoelde ideaal van de mogelijkheid tot expressie. Teekende een dergelijke
toestand niet evenzeer den noesten zwoeger Vincent van Gogh, die al zijn producten
slechts beschouwde als proeven, als onvolmaakte stadia op den weg naar het
nobele doel? Doch het volhardend stellen van die hooge norm boort de bronnen
aan van de ware vermogens.
Daareven gingen we ons toch een weinig te buiten. Want Chris Lebeau is voor
ons, althans op deze plaats, iets bepaalds. Voor ons, minnaars van het schoone
boek en vreugdevolle aanschouwers van een sierkunst, welke aan het boek den
schoonen stempel verleent van het persoonlijke eigendom, voor ons is Lebeau de
snijder van een reeks mooie ex-libris, waarvan wij er enkele met liefdevolle austeriteit
zullen behandelen.
Reeds vroeger ontwierp hij een aantal boekmerken, waaraan we bereids een
bespreking wijdden 1) . Bij vergelijking van deze stukken met zijn nieuwste werk treft
een verschil in accent, dat te verklaren is door de ruimte, gelegen tusschen de
tijdstippen, waarin ze ontstonden. De laatste zijn alle van het jaar 1927. Hij verzamelt
namelijk gedurende een zekere periode de verschillende opdrachten en houdt zich
dan achtereen bezig met een en dezelfde soort van werk. Teekent hij portretten,
dan doet hij daar tusschendoor zoo weinig mogelijk andere dingen. Zoo snijdt hij
ook alle ex-libris zonder onderbreking, het een na het ander. Een voordeel van deze
werkwijze is wel, dat de kunstenaar dan volstrekt op het grafische ambachtschapiter,
om het eens plastisch uit te drukken, is ingesteld. Hij is daardoor in staat, zich met
alle toewijding aan het onderwerp over te geven.
In den regel laten de opdrachtgevers alles van de wijze van uitvoering aan Chris
Lebeau over, en dat is zonder bezwaar mogelijk, omdat hij vindingrijk, geestig is,
vol van een bijwijlen speelsche fantazie. Fantazie...; over de vraag, of de
Nederlandsche kunstenaars daarover beschikken, is wel eens, wegens een uitlating
van Amsterdams burgemeester tegenover een buitenlandsch vorst, veel te doen
geweest. Is fantazie niet een redelijke noodzaak voor het bestaan der kunst?
Wanneer Nietzsche zegt ‘dasz die Kunst mehr werth ist als die Wahrheit’, dan stelt
hij daarmede feitelijk een these en een antithese. De zuivere waarheid, alzoo
redeneert men, de reine logos duldt geen fantazie. Maar de kunst bevat waarheid
in hoogere gradatie. De wijsgeer redeneert vanuit het centrale punt zijner bezinning,
de kunstenaar beleeft de waarheid in aandoeningen, in min of meer astrale sferen.
De kunst kán de verbeelding niet ontberen, want zij dient de schoonheid. En hoe
zou een Chris Lebeau in staat zijn zich te uiten, in welken vorm dan ook, indien hij
in het rijk der fantazie een vreemdeling ware? En kan ook de waarheid, de
wijsbegeerte, de techniek buiten de fantazie?
Wij willen er hier eens op wijzen, dat het ontwerpen van een fraai ex-libris lang
geen gemakkelijke taak is, althans eene, waarvan de beteekenis meer dan eens
wordt onderschat. Wanneer men een goed boekmerk ontwaart, schijnt het teekenen
van zoo'n stuk erg gemakkelijk, zoodat het de gedachte suggereert: dat kan ik ook
wel. Maar juist dit effect pleitte voor dit ex-libris. Is het zoo niet met alle mooie dingen?
Menige roman, menig gedicht kweekt als het ware beoefenaren van dezen kunstvorm
- niet van de kunst! - en zoo gaat het wel in het bijzonder met het ex-libris. Welk een
1) Zie Den Gulden Winckel van Mei 1927.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

chaos van prullegoed treft men op dit gebied aan. En al maakt ons land vooralsnog
een goed figuur, doordat hier nog niet van die ergerlijke verkeerdheden zijn
ingeslopen, welke in het buitenland zooveel kwaad stichten, men ontmoet hier toch
al te veel amateurs, die meenen, best zoo'n sierprentje te kunnen maken. Wie zich
wendt tot een bevoegd ontwerper, zal meer genoegen smaken van zijn ex-libris dan
van een stuk, dat als eigen maaksel slechts enkele jaren bevredigt. Want ge ontgroeit
immers aan de meening, het ook wel te kunnen, gelijk ook de vreugde over het
resultaat wel zeer vergankelijk is.
Wij geven hier vijf specimina van de ex-libris, welke Lebeau eenige maanden
geleden in palmhout sneed, en met vreugde valt waar te nemen, met welk een
bekwaamheid deze kunstenaar dit materiaal weet te bewerken. Uit het gebodene
spreekt een innige vertrouwdheid met deze techniek en dit opende hem de
mogelijkheid, om zoo buitengewoon fijn weg te kunnen snijden, met een beminnelijke
zekerheid van lijn. De lijn, deze vormt wel bij die kunst een voornaam deel van
Lebeau's uitdrukkingsmiddel. Statigheid, soberheid, sierlijkheid, opstandigheid, rust
en ondeugendheid, dit alles weet hij bij tijden in de wendingen van de lijn te geven.
Deze vijf stukken toonen wel het rijk-gedifferentieërde van zijn talent. Lebeau is
de altijd verrassende, de zichzelf niet tot-in-den-treure herhalende, maar de immer
zoekende en iets nieuws gevende, waarin toch de kunstenaar te herkennen blijft.
Gelijk Couperus 1) ook altijd weer verraste met een nieuw werk in het literaire, zoo
verheugt ons Lebeau altoos weer met een nieuwe nuance, een nieuwe beweging,
een nieuw gebaar.
Bij de beoordeeling van de hier afgebeelde stukken gaat het niet om de vraag,
of zij u persoonlijk aanstaan. Het is onze taak niet u allereerst bevrediging bij te
brengen, maar het is onze taak u te lééren zien. Daarom kozen wij in bijkans alle
deze opstellen zeer goede proeven van Nederlandsche exlibris-kunst; vandaar ons
totnogtoe in het algemeen gunstige oordeel. Wanneer wij daarmede gereed zijn,
zullen we gaandeweg werk bespreken, dat niet op het eerste plan staat, doch zeker
belangstelling verdient en wij zullen daaraan onze eischen van schoonheid toetsen
om jonge talenten te wijzen op het goede en het minder goede. Zoo hopen wij
geleidelijk ook de normen te ontwikkelen voor een nieuwe kunstcritiek, eene welke
opbouwend, niet neerhalend werkt. Van afbrekende critiek zijn we een vijand. Het
slechte wordt immers door den tijd en soms zoo ras gesloopt; wij kunnen dit dus
gevoegelijk stilzwijgend voorbijgaan en ons wenden tot het goede. Vandaar onze
vrijmoedige meening, dat onze critiek in opbouwenden zin zal zijn gesteld. Daarmede
betrachten we ook allereerst een zekere humaniteit, mede uit moreele verplichting
jegens onze medemenschen en uit piëteit voor de kunst. Als een stigma rust het
subjectivisme op de vele uitloopers van onze moderne kunstcritiek.
Het ex-libris voor den heer Vroom is origineel van opzet (afb. 1). Het is een
gelukkig verschijnsel, dat een grootmanufacturier in de uren, waarin hij niet door
zijn dagtaak wordt in beslag genomen, zich verdiept in de dingen, welke des geestes
zijn. Men kan de afbeelding op verschillende wijzen zien en er glossen op maken;
de eigenaar heeft zich van de stoffelijke goederen een autoda-fé gesteld, omdat
lectuur hem bovenal gaat, of wel hij heeft zich heimelijk afgezonderd en laat anderen
voor zich ploeteren; maar hierin ligt toch niet de juiste visie. Veeleer zien we hier
een liefde voor het immateriëele als
1) Wanneer verschijnt over dezen grooten Nederlander de eerste biografie?
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Afbeelding no. 1
252
een symbool: midden in de beslommeringen zoú de heer Vroom zich willen
afzonderen, om zich althans een oogenblik onverlet aan het hoogere bewustzijn
over te geven. Beter nog: het bestieren van een zaak in aardsche goederen door
geestelijke leiding, vandaar de figuur op een voetstuk gesteld. Is dit niet een betere
kijk dan die van goedkoope koddigheid?
Wanneer men er zich rekenschap van geeft, dat dit boekmerk in hout is gesneden,
dan zal men des te beter de vlotheid en de levendigheid er van waardeeren.
Voor Mevrouw Cor Mirande-Hijner ontstond een typografisch ex-libris. Laat ons
beginnen met dit te beschouwen,
Afbeelding no. 2
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Afbeelding no. 3
zooals een leek het zou zien, die dan geleidelijk komt tot klaarheid. Allereerst treft
de regelmatige gevuldheid van het vierkant; met den toon is ten volle rekening
gehouden. Het is behoorlijk bewerkt; nergens heerscht overwegend zwart of wit;
beide zijn harmonisch tegen elkaar afgestemd. Waarom is dit stuk nu mooi? Of wel:
is het mooi en zoo ja waarom, waardoor? Is het uitsluitend typografisch mooi;
vanwege de lettervormen, waaruit het is gebouwd? Neen! Neen, nietwaar, want
licht men de letter M uit het verband, dan zal haar dadelijk een ongeneeslijke
corpulentie worden verweten. En zij zal bezwaarlijk als grondvorm kunnen dienen
voor een nieuwe letter-serie. De letter H loopt evenmin op de teedere voeten der
sierlijkheid. Wij moeten dit exlibris dan ook van andere zijde benaderen en trachten
te verklaren, waaróm de kunstenaar juist deze vormen koos en waardóór het geheele
stuk juist dit uiterlijk verkreeg.
Wij behooren dit boekmerk te zien als een compositie in wit en zwart, waarin,
bijna uitsluitend met behulp van woorden, een vierkant in welgedane ordonnantie
is samengesteld. Slechts enkele hoek-vullingen en lijnen werden aangebracht om
het geheel evenwicht te verleenen. Daar is in dit stuk, dieper gevoeld, een muzikaal
scandeeren van wit en zwart, een fijne breking van donker en licht. Legt het een
wijle voor u neder en ge ontwaart opeens de spiegeling in den naam, een glanzing
over de letters en tusschen de woorden en ge ziet de strepen van zilveren beken,
snijdend in duister land. Verticale wit-lijnen zijn hier van een beteekenis-volle werking,
en nu voelt men, uit welke idee dit boekmerk groeide. Nu voelt men, door wélke
stuwing de letters vorm kregen, juist dézen vorm. Het eene deel ontstond logisch
uit en met het ander, en men moet hier vooral niet de letters op zichzelf beoordeelen
en ont-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Afbeelding no. 4
253
leden, minder nog vergelijken met een Erasmus of Lutetia; want ze zijn niet
representatief, doch speciaal voor dit stuk in deze gesteldheid in het leven geroepen.
Zoo beschouwd zullen de letters de aesthetische beteekenis verkrijgen, welke
de kunstenaar er aan heeft willen geven. Deed het merk, bij den eersten aanblik,
zwaar aan, zwaar als de poëzie van Karel van de Woestijne..., wie éénmaal uit
dezen roemer dronk, heft nogmaals het glas en ziet de duisternis klaren. Nu zijn de
letters niet meer zwaarlijvige sinjoren, maar er speelt in waarheid muziek overheen.
En de gestreepte vullingen krijgen nu de beteekenis van onmisbare redelijkheid in
de architectonische gebondenheid van het geheel. Het is een stuk van karaktervolle
schoonheid. Ten slotte: dit ex-libris, in een boek geplakt, maakt een sterk
decoratieven indruk; eerst op deze plaats komt de eenheid er in ten sterkste uit.
Wenden we ons thans tot het ex-libris van mevrouw Lot Meyer Timmerman
Thyssen-Meulman. (afb. 3). Dit stuk is een schoon getuigenis van Lebeau's talent
voor compositie en harmonische vlakvulling. Het is ook hier de lijn, welke aan het
figurale de ongedwongen rust geeft, aan een zekere ingehouden levendigheid eigen.
Dit boekmerk is betoomd door de teugels van een wel ontwikkelde zelfbeheersching.
Op de letters is in eenigen zin van toepassing, hetgeen we hierboven schreven over
het typografische ex-libris. Ziet, dit is een staal van bijzondere houtsnijkunst. Hoe
fijn is dit blokje bewerkt. Het is goed-gevoeld, de letters om de figuur pralend op te
stellen als een eereboog. Ze doen niet aan als een drukkende geslotenheid, maar
schijnen gebloesemd op witte banen, tot een luchtige randversiering. Een eereboog...,
steunend op de zonnige zuilen van zeven letters, den zege-bouw der namen Thyssen
en Meulman.
Misschien heeft Lebeau niet welbewust gewerkt in deze richting, maar dan heeft
hij toch intuïtief deze oplossing als een aesthetisch aanvaardbare gevoeld. Het
beoordeelen van kunst is een nauwgezet gewetenswerk en het zal niet zelden
voorkomen, dat de schepper zich verbaast over een omtrent zijn werk verkondigde
meening. Doch de roeping van kunstcritiek is veelzijdig en zij mag ook zelfstandig
beteekenis en strekking vertolken, opdat aan
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Afbeelding no. 5
de waarde van het geschapene zooveel mogelijk recht worde gedaan. De kunstenaar
zelf zoude daartoe niet altijd in staat zijn.
In dit ex-libris is veel verborgen schoons. Het wit tusschen de letters is er om de
gedachten van de lezende dame te kunnen doen opstijgen. Het is er ook om
grafische minnarij met de tegenpartij, het edel gebruikte zwart. Hier dan is de gratie
van Lebeau's talent, de actieve cadans van zijn kunst-rhythmiek. Dit merk heeft een
gespannen en geheimzinnig-zwijgende werking.
Voor de levensverzekering-maatschappij ‘De Nederlanden van 1845’ sneed hij
een ex-libris met de symbolische voorstelling van een globe (afb. 4). Het doet
eenvoudig en sober aan en in dit cachet strookt het wel zeer met de sfeer van
zakelijkheid, waarin het zal dienst doen. Maar daarbij verheugt het ons toch
buitengewoon, dat in de omgeving, waarin de boeken en registers met afdrukken
van dit ex-libris zullen worden gemerkt, blijkbaar geen dorre ambtelijkheid heerscht,
doch zin voor het schoone. Meer en meer zullen, naar wij hopen, ook instellingen,
zaken, kantoren overgaan tot het voeren vaneen ex-libris. In de eerste plaats kunnen
de eigendommen dan worden gemerkt; voorts ontvangen deze daardoor een stempel
van onvervreemdbaarheid en zij zullen door het personeel meer dan anders worden
geëerbiedigd, met meer omzichtigheid worden behandeld.
Dit ex-libris heeft nog een paar praktische zijden, hetgeen voor de eigenares van
veel belang is. De vier hoeken zijn op een gelukkige wijze voor verschillende
doeleinden gebruikt. In den eersten en voornaamsten is een ster aangebracht; het
is de eenige ster aan den hemel en in dit symbool straalt een reclame voor deze
levensverzekering-maatschappij, niet een banale, maar een fijne reclame. De tweede
hoek is getooid met het bekende monogram van den ontwerper, en tusschen de
beide andere, regelmatig gevulde hoeken kan het nummer van het eigendom worden
ingevuld. Dit laatste is hier wel van een economischen zin.
Men ziet dus, hoe dit eenvoudige boekmerk door meer dan één stille kracht wordt
gedragen.
Lebeau..., er was een tijd, dat hij liep barrevoets. Dit op zichzelf is niets bijzonders,
maar hij liep barrevoets... op straat. Zoo begaf hij zich op kunst-karwei, om het
gemoedelijk uit te drukken, bepakt en beladen. Hij kwam onlangs op het lumineuze
idee, dit beeld uit het verleden in hout op te roepen, te vereeuwigen in een ex-libris.
Een portret-exlibris alzoo (afb. 5). En ziet dit stuk nu eens aan. Is het niet geestig?
Maar verleidelijk ook voor
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

254
spotters, en we kúnnen ons het verwijt van booze tongen wel een beetje indenken,
het verwijt, dat Lebeau, die er zoo van houdt, alles in kannen en kruiken te doen,
daar niet met zijn vak-attributen sjouwde, doch in werkelijkheid, clandestien, een
kroeg op den rug sleepte! Wij, die hem kennen, hebben hem gerustgesteld en
gevraagd dit ex-libris te mogen weergeven, omdat uit de getrouwelijk afgebeelde
gelaatstrekken zoo onmiskenbaar blijkt, dat hij ascetisch tegenover spiritualiën staat.
Dit stuk vraagt om andere, en wel om artistieke, redenen gebiedend de aandacht:
om het staal van houtsnijkunst. Uit deze houtsnede gloeit u Lebeau's liefde voor de
gravure tegen. Met een bewonderenswaardige fijnzinnigheid wist hij dit beeld te
kerven in het harde palmhout. Hier spreekt de eerlijkheid en de nauwgezetheid van
een kunstkarakter, dat niet wil speculeeren op de toevalligheden van een techniek,
maar uitsluitend eigen kracht, eigen zin, eigen wil wenscht te openbaren. En daarom
hopen we, dat Chris Lebeau ons binnen afzienbaren tijd zal verrassen met stukken,
die den stoot zullen geven tot een renaissance der edele graveerkunst.
JOHAN SCHWENCKE
1.
2.
3.
Kroniek van het proza
De bij dit artikel behoorende illustraties
zijn rechtstreeks van de blokjes palmhout
gedrukt.
Te zijner tijd zal het verzamelde
exlibris-oeuvre van Chris Lebeau
verschijnen als afzonderlijk deel,
bevattende uitsluitend origineele
houtsneden, van de serie ‘Het
Nederlandsche Ex-libris’ (uitgave van
den heer A.A.M. Stols).
Als verzamelaarster van ex-libris, die
gaarne wil ruilen, gaf zich nog op: Mej.
O. van der Vies, Zoutmanstraat 63b, Den
Haag.
Eva, door Carry van Bruggen. - Amsterdam, Em. Querido, 1927.
HET verhaal gaat, dat, toen men aan Bellini de vraag stelde welk zijner werken hij
bij een schipbreuk wel het eerst zou redden, hij onmiddellijk ten antwoord gaf: de
Norma.
Ik geloof niet zoo heel ver mis te zijn met de veronderstelling dat, mocht men
Carry v. Bruggen een dergelijke vraag voorleggen, zij zonder aarzelen haar voorkeur
zou doen blijken, neen, niet voor het door u zoo terecht geliefde ‘Huisje aan de
Sloot’, maar voor haar zooveel ‘zwaarder te verteren’ (ik hoorde dien term ettelijke
malen gebruiken) ‘Prometheus’ en... ‘Eva’.
Carry van Bruggen is een kunstenares, maar zij is, ik zou haast zeggen vóór alles,
een ‘denkende vrouw’, of zoo ge wilt een ‘denkend mensch’; en nu is dit het
eigenaardige van een waarlijk denkend mensch, (er zijn er ten allen tijde maar heel
weinige geweest), dat het wereld- en levensbeeld voor hem verandert. Denken
is niet iets, dat zich, zoo te gelegenertijd, aan uw schrijftafel voltrekt: denken is voor
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

den denker het leven-zelf; - hij zal denken als hij bij den groenboer voor de toonbank
staat of in zijn bad zit, door Gods vrije velden loopt, of in een restaurant zit te
dineeren. Dit wil niet zeggen, dat hij altijd over iets nadenkt, het wil slechts zeggen,
dat zijn aperceptievermogen de indrukken die van buiten tot hem komen als vanzelf
gaat verwerken en ze stelt in een ander verband dan hetgeen zich onmiddellijk aan
de zintuigen voordoet.
De kunstenaar doet iets dergelijks, maar hij doet het onbewust; zijn bezinning
blijft als het ware op een drempel wijlen; de denker overschrijdt zonder aarzelen elk
oogenblik dien drempel: hij is als de onrustige museumbezoeker, die het schoone
beeld in de voorhal voorbijloopt, omdat hij binnen in de zaal den catalogus weet te
vinden die hem al de schatten zal verklaren.
Een denkend mensch heeft eigenlijk maar éénen vijand: den naieven realist, den
man die zich nimmer verwondert bij 't aanschouwen van een plant, omdat hij er
gerust op is dat die plant uit het zaad is gegroeid en altijd uit een dergelijk zaad
weer zal te voorschijn komen, en die zich nimmer verbaast over zoo iets als 't
electrisch licht, omdat dit immers heel gewoon door de electrische centrale van zijn
stadje wordt voortgebracht. Het zijn de menschen als de man van Eva, die zich
ongelukkig voelen aan een rommelige schrijftafel, maar die dagelijks den chaos
ademen en het niet benauwd krijgen. (‘Eva’, blz. 178). Voor den denker is de wereld
geen verzameling van vaste voorwerpen, opvattingen en regels, welke zich door
zoo iets als ‘de wet van oorzaak en gevolg’, of ‘de wet van de stofwisseling’, of ‘de
wet van het behoud van het arbeidsvermogen’ dan wel, pour besoin de la cause,
in een soort van verband laten samenbrengen en tot een geheel smeden. Voor den
denker is alles vloeiend, is alles betrekkelijk en is er slechts één ding waaromtrent
hij volle, vaste zekerheid heeft, en dat is zijn eigen denken. Een denker is de meest
soepele mensch die er bestaat, maar tevens de meest hardnekkige mensch. Hij is
spinozistisch verdraagzaam, maar tegelijk profetisch beslist. En als de denker tevens
kunstenaar is, dan zullen zijn scheppingen de dramatische bewogenheid hebben
van alle groote dingen op aarde, van de zee en van het Nieuwe Testament. Hij zal
de aarde scheuren, en de zon, de sterren en de maan van hun plaats nemen en hij
zal het alles andere plaatsen geven, en uw verschrikte geest zal opmerken dat het
toch dezelfde plaatsen gebleven zijn en dat het alleen uw oogen zijn die het nu alles
anders zien, die het nú eerst zien zooals het is, omdat zij het altijd verkeerd gezien
hebben.
* * *
Een boek als ‘Eva’ zal velen vreemd aandoen. Het dwingt uwe gedachten, uw
verbeelding in een lijn waarin ge niet gewoon zijt uwe gedachten en uwe verbeelding
te laten gaan. Het zal u hier en daar ‘unheimisch’ schijnen, omdat ge er het huis,
waarin zich uw denken zoo knus en behaaglijk had ingericht, niet terugvindt.
‘Wie niet huis en vrouw en kind verlaat is mijns niet waardig’. Uw denken mag
geen huis hebben als ge dit boek wilt lezen. Ge moogt, als de duif uit Noach's arke,
geen hol hebben voor uwen voet. ‘Deze rede is hard; wie kan ze hooren’.
't Zijn allemaal dingen die bij u opkomen onder 't lezen
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

255
van dit merkwaardige boek. Ik vind het maar bij gedeelten mooi - ik zou u die
gedeelten kunnen opnoemen. En ik weet ook zeer goed voor mijzelven waarom ik
het alleen in die gedeelten mooi, maar dan ook bizonder mooi, vind. Doch daarover
straks. Eerst moge ik u, zij het gebrekkig, over den inhoud van dit boek zelf iets
mededeelen.
* * *
Als ge Prometheus of Hedendaagsch Fetichisme gelezen hebt, dan kent ge de
hoofdgedachte welke ook aan het boek Eva ten grondslag ligt. Krachtens de identiteit
van Al-zijn en Niet-zijn vermag het Absolute slechts door zelfdoorbreking tot
zelfonderscheiding in den zin van zelfbewustzijn te komen. De zelfonderscheiding
creëert het afzonderlijke. Derhalve: er is geen ander zijn dan anderszijn. Er is geen
ander willen-zijn dan anders willen zijn. Levensdrift is distinctiedrift. Eenheidsdrift
(van het denken, dat zich niet in een bepaalde distinctie vastlegt) is doodsdrift 1) .
In ‘Eva’ wordt ons een vrouw geteekend, die langs den smartelijk scheurenden
weg tusschen leven en dood tot dit inzicht komt en daarin de rust vindt. Mag ik den
schoonen aanhef van het boek hier voor u afschrijven?
‘Gisteravond laat al hing hij boven de daken klaar, de rosse lantaarns
sloegen er hun gloed tegen aan en vannacht heeft hij zich laten zakken
-, de sneeuw. Het is de eerste sneeuw van het nieuwe jaar, het is de
eerste sneeuw van de nieuwe eeuw -, sneeuw die de wereld vernieuwt.
Het is vandaag de Nieuwe Eeuw -, gister liep de Oude Eeuw ten einde.
Honderd jaren waren om. Een bolgeblazen ballon, waaruit het stroomde,
stroomde -, eindelijk leeg. Een oude afgewonden ketting, honderd jaar
geleden nieuw. Zóó zinken ze het water in, als de schepen voor anker
gaan, je staat erbij in het riet, je ziet ze dalen, ze raken het water, ze
breken het water, en het sluit zich weer... maar eens, je weet het, worden
ze weer in het licht geheven, en de schepen varen de haven weer uit in
een voorjaarszon -, de oude eeuw is voor eeuwig verzonken’.
Wij zijn de menschen van vandaag, en terwijl wij die woorden uitspreken zijn wij al
van gisteren. Tijd en Eeuwigheid liggen vlak naast elkaar; wij klemmen ons vast
aan het Oogenblik doch kunnen het niet grijpen. Zoo voelt Eva het, de jonge
Joodsche onderwijzeres in het kleine stadje aan het water. Zij is tot het denken
ontwaakt. Naast opmerkingsgave en gehechtheid aan de dingen van het lieve leven
harer omgeving: haar broertje David, haar vriendelijk tehuis, den rinschen geur van
het malsche voorjaarsgras, de reuk van rozen, die haar zich doen voelen ‘een
harmonica; wijd open wordt je getrokken en er stijgen geruischen op, klanken zoo
vreemd en zoo diep’ (blz. 60). Al spoedig is er in haar een begin van bezinning. ‘Is
het niet dit’, vraagt zij aan David, ‘dat je alles meet aan jezelf?’ Als ze, een paar
dagen na den Grooten Verzoendag, in den drukken bakkerswinkel op een kist zit
toe te kijken, hoe de juffrouw handen te kort komt om de van het vasten hongerige
klanten aan bolusjes te helpen, dan komt er een oud mannetje den winkel binnen,
die door de overmoedige jeugd geplaagd wordt om zijn streng vasthouden aan het
Joodsche ritueel, alsof 't 'm voor God zitten zou in iets wat je doet! ‘Neen’, antwoordt
dan het mannetje, ‘het zit 'm niet in wat je doet of laat. We hoeven niet te vragen:
wil God dit of wil God dat?... God wil maar één ding: we moeten het onszelf moeilijk
maken’ (blz. 67). Dat is het wat Eva doet: zij maakt het zich moeilijk, altijd en bij
alles maakt zij het zich moeilijk; zij kàn niet anders, niet wijl een God haar dit van
1) Hedendaagsch Fetichisme blz. 9 evv.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

uiten af gebieden zou, maar wijl iets in haar zelf, haar geest, haar denken, er haar
toe dringt.
O, het leven is zoet, maar al slaat in het van klimop ritselend tuintje haar hart een
lied van bitter-zoete overgave, de dingen van het lijf verschrikken haar. Zoet is het,
als zij het, een oogenblik, ervaart als ‘stip van zegen’ in de warme beslotenheid van
het ouderlijk huis, wanneer Vader het moeilijk vraagstuk van Genade en Recht zoo
gelukkig weet op te lossen; zij tast het dien zonnigen morgen van den eersten Mei,
waarin ze haar hart voelt openstaan als vroeger de deur van het ouderlijk huis op
den grooten avond, den Seideravond, en je stond, je wachtte... je hart klopte van
hoop: nú zullen ze komen... En zij houdt dat zoete leven straks in haar armen - haar
kind.
Maar dan zijn er ook altijd de andere stemmen die haar roepen en haar doen
ontwaken als uit een gezegenden slaap, stemmen als die van den ouden Baloski
in het bakkerswinkeltje, stemmen die losmaken van het leven, die je peinzen doen
vervloeien in de Verwondering, en stemmen van den wind waarin het ‘ik’ vergaat,
al keert het snel terug als je aan de dingen afzonderlijk denkt, ‘want elk ding waar
je afzonderlijk aan denkt heeft “ik” op sleeptouw... en “ik” keert terug en wordt al
grooter, zwelt als een aanvarende boot, als een aanrazende trein en er is niets meer
dan “ik” met zijn dingen, en de schuwe Vriend de Verwondering is weg... Zoo leeft
zij op de grens van twee werelden, want denken is splitsen, altijd weer verdeelen,
het verkregene altijd weer opgeven, loslaten. Kan er bij deze onvastheid van alles
wat vast schijnt van verantwoordelijkheid, van “schuld” sprake zijn? Zij vraagt het
zich af als zij in haar schoolmilieu een onderwijzer wankelen ziet tusschen een
“schuldigen” hartstocht dien hij wil en toch niet wil tegelijkertijd. Moet zij Penning,
den cynicus gelooven, die met zijn slagwoord “determinisme” alle “schuld” kortweg
opzijde schuift? En dan, dan beseft zij opeens: Niemand heeft schuld - maar zonder
schuldbesef is iedereen verloren. “De pijl heeft mij daar geraakt waar de verborgen
scheiding lag... ik ben als doormidden gekliefd... ik ben tegen-elkaargerichte twee,
ik ben tegen zichzelf-gekeerde één... Je moet elkeen vrijspreken... maar je moet
van elke vrijspraak, die je zelf betreft, in hooger beroep gaan bij die andere helft
van jezelf... en doe je dat niet... dan ben je verloren...” (blz. 98/99).
Altijd en overal die slingerslag van de pool der levensdrift naar de pool van den
stervensdrang; nu eens zie
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

256
je het leven als door een tooneelkijker vlak bij, maar dan keer je hem om en wat
groot en nabij was wijkt naar verten... Als ze op het eiland aan de grijze Waddenzee
(mooi is hier de sfeer gegeven) het eenplanksweggetje gaat naar de eendenkooi,
dan bevliegt haar weer die gedachte: wat is Tijd zonder menschen om hem te meten?
Maar als daarop haar man een huishoudelijke vraag doet, dan is het of zij met de
eenden de ruimte verliest voor de al smallere schachten van de kooi. In het intieme
saamzijn met haar man beseft zij, dat de menschen elkaar nooit vreemder zijn dan
in de lijfelijke vereeniging. “Met de beesten ... en de sterren... ben je in den slingerslag
gevangen ... en buiten den slingerslag is er niets” (blz. 165). Woord wordt geest
voor even, daarna woord opnieuw, zinledigheid. “Windstem en waterstem kwelden
mij toen ik klein was, het medelijden vernielde mij, met de levenden en met de
dooden, de dankbaarheid vermaalde mij en de gelukzaligheid vermorzelde mij;
alles, de klachten der koeien, de eenzame boomen, de zuchten der menschen
kwamen naar mij toe om in mijn begrip uit hun eenzaamheid verlost te worden”; “ik
wankelde in den storm, ik duizelde, en ik heb het niet gekund...” En als zij veertig
jaar is rilt zij “omdat alles voorbijging en niets is vervuld”. Wat zij gewonnen heeft is
een “kostelijke onverschilligheid”: de menschen verdringen elkaar voor de kermistent,
maar ik loop er langs; ik weet wat binnen te koop is (207). Nog vlogen geuren soms
op uit de dalen: “ze omfluisterden mij, ze wilden mij omstrikken, maar de poorten
zijn gesloten”. Geur is geur, wind is wind, en verder niets. Opium doet droomen,
droomen zijn bedrog (211). “Voor mij is het overal gelijk, omdat ik toch naar het
onbereikbare reik” (213). “De vrijheid is pas bevochten als de dood geen
verschrikking meer heeft, als in de volheid van het leven de dood zijn verschrikking
verliest... ik reik wel eens daartoe, in zeldzame oogenblikken, Levenen-dood ineenen
te smaken, - Unio Mystica” (216). Dan ontmoet zij den man aan wien zij, voor het
eerst nu, “naar lichaam en ziel” zich geven kan. Maar de weg zijner kussen kan tot
geen einde voeren. “Je drijft mij, met dit kussen, de gelukzaligheid in, de
gelukzaligheid door en de wanhoop drijf je mij binnen”. Als hij dan zegt te moeten
vertrekken is zij verblijd: “The Way of all Flesh” wil zij niet gaan. “Niet met jou samen
in een eendenkooi”. “Ook exaltatie is functie”, moment. Eens waren er de dingen
van het lijf, die verschrikten en lokten, en eens was er de wensch: “ik wil los uit dit
lage leven... laten we, mijn jongen, verheven zijn”.
Opwaarts uit het verachtelijke leidt een weg - neerwaarts uit dat duldeloos rukken
naar het verhevene leidt een weg... en ergens moet een kruispunt zijn, waar “hoog”
in “laag”, waar laag in “hoog”, waar leven-in-dood, waar alles-in-alles overgaat,
opgaat, ondergaat.
Ik heb dat kruispunt nooit kunnen vinden, want geen van beide wegen heb ik tot
het einde toe kunnen gaan... Er bleef een kloof, een duisternis, een
onoverkomelijkheid’ (243).
Zoo spreekt Eva tot den man, die tot haar kwam en nu zal heengaan omdat ook
dit niet te bestendigen valt. Doch niet voordat zij hem gezegd heeft, dat dit tot nu
toe onbegrepene nu plotseling opgaat, als een vlam, in de Totaliteit, omdat haar
gevoel haar begrip beaamt en haar begrip haar gevoel bekrachtigt. Wat vereend is
moet scheiden naar de eeuwige wet des levens, ook al zal zij handenwringend
snikken en herroepen als het onherroepelijk is.
Maar nu is er dit, waarom je hier zoo rustig liggen kunt, dat je vrede hebt
gevonden met het leven en keert in vollen vrede tot het leven weer. Niet
in de onaantastbaarheid, maar in deze overgave. Je meende dat het
leven je in het ongelijk had gesteld, maar het leven stelt je in het gelijk...
dit zich door het leven in het gelijk gesteld weten is de harmonie, die alles
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

* * *
te boven gaat. Unio Mystica. Gisteravond is het je overkomen, voor het
open raam, en nu overkomt het je weer. Eerst droomde je het Eene, den
Eene, met den hemelschen ernst in de oogen, met den hemelschen lach
om den mond, die de linten houdt, in de kinderrei, alle zilveren linten in
zijn eene hand. Hij is: die hen allen kent, die ze allen kennen, maar buiten
hem kennen ze elkander niet. Hij is: de Zin, waaruit alles zijn zin ontvangt,
de Magneet, waarheen elk ding zich richt, het losse vijlsel en het
vastgebakken staal... Je droomde je den Eene en je hield je droom voor
bedrog. Zóó zei je dat als kind: droomen zijn bedrog. Maar deze droom
is geen bedrog. De allerzoetste wanhoop om de ontoereikendheid van
de allerzoetste kussen, drijft je over het ravijn.... (blz. 248)
Mijn oordeel over dit boek? Oordeelen is begrenzen en dus eenzijdigheid. Tenzij
men een maatstaf kan aanleggen die boven de betrekkelijkheid uitgaat. Is zulk een
oordeel ooit mogelijk? Onder den indruk van Carry v. Bruggens roman is men
geneigd te antwoorden: neen! En toch... Zie, hier begint iets van verzet in mij tegen
dit boek, want als ik er dan een oordeel over vellen moet, dan moet ik een vast punt
hebben waar ik kan staan. Dat vaste punt nu ben ik zelf, maar ‘ik’ ben het zelf toch
niet. Het is wat wij nu maar zullen blijven noemen de ‘Idee’ die zich, als in alles, ook
in mijn denken verwerkelijkt en in mijn denken zich op haar eigen (metaphysische)
éénheid bezint. ‘Alle zijn is ànders-zijn’. Ongetwijfeld; maar zouden wij daarbij het
accent niet leggen op: alle zijn? Van dit (transcendente) Zijn zijn leven en dood
slechts kenwijzen, aspecten, zooals Tijd en Ruimte het zijn, beweging en stilstand.
Als ik ‘Eva’ beoordeelen zal, als kunstwerk, werk van schoonheid, dan moet ik
het doen van uit de eenheid van den menschelijken geest. Ik kan het natuurlijk ook
wel doen op een betrekkelijker plan, maar dan blijven wij in 't woud der ‘bizarre
associaties’ (waar we met een stukje van ons zelf sowieso al in vastzitten) en heeft
ons oordeel weinig waarde; het blijft dan eenvoudig een opinie, waartegenover alle
andere opinies in de gansche wereld te stellen zijn.
Gij kent de Zonnebloemen van Vincent van Gogh? Daarin worstelen leven en
dood; in die bloemen voltrekt zich het dramatisch wereldbeeld, dat uit Carry van
Bruggens ‘Eva’ tot ons komt. Maar gij voelt onmiddellijk: er is in
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

257
deze schepping van v. Gogh met iets afgerekend, zij is boven de beweging uit, de
onrust verstild; de transscendente éénheid van onzen geest
herkent er zich aan; de tijd is vergaan in de eeuwigheid.
Ik gaf u een uitvoerig, schoon - ik ben er mij van bewust - gebrekkig en zeker niet
geheel essentieel exposé van den inhoud van Mevr. v. Bruggens boek. Ik gaf het
vooral om u iets te doen voelen van het rhythme, van de levende vaart die er gaat
door deze bladzijden. Het is als een wind, een stroomend water, de tocht van onrustig
voorbij jagende nachtwolken, waarin ge gezichten ziet opduiken en weer vergaan.
Ge kunt dat spel met belangstelling gadeslaan, maar het zegt u eerst waarlijk iets,
het grijpt u eerst aan wanneer het u uitdrukking wordt van de rust der eeuwigheid.
(ik denk hier aan Claude Debussy's Nuages). Tot dezen geestestoestand bracht dit
boek mij hier en daar, maar helaas toch te zelden. O, het dialektisch proces van het
denken, afgespiegeld in het heelal, is er treffelijk in nagegaan, maar het blijft een
proces; het tilt ons niet boven de onrust uit. De schrijfster denkt te hartstochtelijk
met haar Eva mee, waardoor ze te weinig ‘afstand’ heeft genomen. Daaruit verklaar
ik mij, dat het boek in mijn herinnerend napeinzen wat vaag en troebel is
achtergebleven. Ik denk aan het vele dat mij voorbij trok, de vele tooneeltjes, de
vele stemmen. De gezichten versmolten, de stemmen verklonken. En slechts enkele
passsages - opmerkelijk, 't zijn haast altijd de natuurbeschrijvingen, waarbij de
verbeelding van de kunstenares onbewust de dialektiek van de denkster verdrong
- zijn vast en hecht, in een schoone onaantastbaarheid, voor mijn geest blijven
leven. Het laatste hoofdstuk, Aan Zee, acht ik, behoudens enkele inzinkingen, in dit
opzicht subliem. Daar komt ook Eva zelve opeens tot veel plastischer vorm. Zou
het niet zijn wijl zich de schrijfster daar, met hare denkensmoede heldin, der eeuwige
harmonie gevangen geeft, en de slingerslag des levens is verstild? Wijl daar het
leven niet meer kosmisch empirisch ondergaan, doch mystisch geschouwd wordt?
Lees eens die eenvoudige en wonderschoone slot-bladzijde - en ik ben er zeker
van dat ge mij verstaat.
GERARD VAN ECKEREN
Kroniek der poezie
Aart van der Leeuw, Het Aardsche Paradijs. - Santpoort, C.A. Mees.
Anton van Duinkerken, Onder Gods Ogen. - Maastricht, A.A.M. Stols.
GOETHE schrijft ergens in ‘Dichtung und Wahrheit’ over de ontmoeting van twee
letterkundigen, van wie de eene vrij onzachte critiek heeft geoefend op den ander,
en die van de kennismaking met elkander den lieflijksten indruk en het grootste heil
meedragen. Wellicht, en ongetwijfeld, zouden de twee dichters van wie de namen
boven dit artikeltje prijken, mij heel wat kunnen leeren en zou ik van hun geheele
persoonlijkheid met veel meer lof spreken dan van de hier genoemde verzenbundels.
Ik zeg dit niet eenvoudig om deze dichters te loven buiten en boven hun dichtwerk
en om een overigens niet gallig bittere critiek te verzoeten, maar ook omdat mij uit
hun werk, dat ik doorlas en doorlas, een diepe, aantrekkelijke, zelfs groote
persoonlijkheid toesprak, van wie de stem nochtans in dit werk telkens faalde of
stokte, of, zooals bij Aart van der Leeuw het geval is, niet buiten het vers vermag
te breken.
Dit ‘Aardsche Paradijs’ is mij inderdaad niet kleurig en niet brandend genoeg. De
bader, de oude daglooner, ik zie ze; de herdersfluit, ik hoor ze; de morgen, de dag,
de aarde zelf, ik voel ze groeien uit deze verzen; maar niet heller dan ze mijn
zintuigen dagelijks treffen; niet omglansd van den schijn die hun innerlijk en dieper
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

wezen uitmaakt; niet overweldigend of innemend genoeg dat ik er mijn eigen
aanwezigheid bij vergeten zou. Wat vraag ik nochtans aan de dichtkunst anders,
dan dat ze mij uit de zelfgenoegzaamheid zou rukken? Nochtans -
Mijn tranen
Hebben den storm bedaard;
Vaak is 't, of door de lanen
Een geur van rozen waart.
- waart er immer voort een geur van rozen door deze gedichten, en tallooze verzen
zouden dit laten proeven. En dat het gedicht, waaruit ik de vier regels aanhaalde,
‘heimwee’ tot titel draagt, is het niet een aanwijzing dat de dichter zelf geen vrede
heeft met den vrede en de berusting waarvan zijn bundel vervuld is? Dan is hij mijn
man. Dan is hij de betere-dan-ik, bij wien ik in de leer wil gaan, wien ik afluisteren
wil om den dieperen zin van de berusting, en de kalme aanvaarding te vinden: als
hij bereid is mij zijn verzuchting naar de onrust en den opstand en de verloochening
te zingen. Om deze gefolterde vreugde geef ik gaarne den glimlach prijs die zich in
vrediger uren aan de bloemen en aan de voorwerpen des gezapigen levens hecht.
Niet de leeuwrik wil ik zijn, die met toegevouwen wieken een wijkplaats zoekt in zijn
needrig nest:
Ik wil niet zijn als één van dezen,
Mij lust de druk niet van den band,
Die in de vlucht den val doet vreezen,
Ik wil naar Uw gezegend land,
Lazuren zeeën, blanke kusten ...
En zie, naarmate ik mijn wensch naar zulke poëzie tracht uit te drukken, moet ik
wel erkennen, dat hij uit dit ‘Aardsche Paradijs’ is gegroeid.
En toch wil ik mijn eerste critiek niet ontzenuwen. De verzen van heimwee, de
verzen met ontroerenden klank, de verzen van zinderende geestdrift worden telkens
gesmoord onder het kalme stappen van de koelere en koelbloedige. Ik weet niet of
Aart van der Leeuw niet verraden wordt door het gemak waarmede hij verzen schrijft:
Ik wil naar uw gezegend land,
Lazuren zeeën, blanke kusten,
Heenwandlen langs bewolkte paân,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Om aan uw heuvlen uit te rusten,
Dan, na de rust, aan 't werk te gaan,
En, waar uw reine verten blauwen,
De hoven van mijn droom te bouwen.
258
Uit dit wandelend vervolg van deze gevleugelde verzen, uit dezen val, zou men wel
tot zulk besluit moeten komen.
* * *
Minder evenwichtig, minder bezadigd, maar jonger ook op ieder gebied is Anton
van Duinkerken. Hij blijkt veeltijds de kunst van verzenmaken te versmaden. Of
misschien geeft hij zich, andersom, moeite om on-verzen te maken? Des te erger.
Planeten wringen zich in Keplers wetten
ik werp in de vrieslucht
mijn hart
róódgloeiende
ster.
Het is zoo kunstig nagemaakt van on-dichters, dat men vagelijk vermoedt dat Anton
een loopje met dezen neemt. En dat vermoeden krijgt bevestiging door zekere
gedichten, waar de versmaat als een drijfwiel is van meticuleuze nauwgezetheid:
Laat ons vergeten wat gisteren was, want
vandaag is een kostbaar bezit,
De zon is op straat als een zingend matroos
en de wind van de zee is een hit,
die holt door de stad en hinnikt en briest ...
Ik had ongelijk met te spreken van onevenwichtigheid. Jeugdige losbandigheid, had
ik moeten zeggen; of beter nog: vaardigheid tot springen en verspringen. Niet enkel
wat den vorm aangaat. En dat is niet om ons te mishagen. Een vroolijk drinklied te
zingen na een ‘Gebed voor mijn volk’ wijst op een sympathieke vitaliteit.
Van Duinkerken laat zich inderdaad kennen als een doodernstig, bijna profeteerend
man, en tevens als een gekke gast.
Als hij profeteert, als hij het brood deelt met de broeders, als in zijn bloed de roep
is van zijn volk van Brabant om Jezus' glorie, dan mogen zulke daden en zulke
gemoedstoestand wel mijn sympathie afdwingen, maar de verzen meestal niet.
Bijwijlen vrees ik bot te zijn voor een zeker soort van lyriek:
Het hart der kindertjes wordt een orgel
en Jezus speelt er op -
schijnt mij geen geluid te geven, al zijn de kinderen mij 't liefste van Gods schepping.
Er mag een geheimzinnige straling uitgaan van de simpele menschen, van
Duinkerken zou er mij aan doen twijfelen:
Hun huis is bewalmd, maar hun hart is rein
en geen aanslag van roet in hun ziel.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Neen, zulke verzen kunnen slechts de doode afglanzing zijn van levende gevoelens.
Babel is mij dan liever. En liever ook - als dichter dan - is mij van Duinkerken de
gekke gast:
Vader Noë had een struisvogel-erf en
reusachtige pluimvee-schat,
hij at zijn ei met een kolenschop uit
een eierdop, groot als een vat;
de soep, die hij dronk was olifantsoep, en
walvis de vis die hij ving,
maar dat alles was klein bij het kelderruim,
waarmee hij uit zeilen ging;
en Noë zei menigmaal tegen zijn vrouw,
als hij zat aan zijn middag-festijn:
‘mij kan het niet schelen, waar 't water
blijft, als 't maar niet verdrinkt
in de wijn’.
En zoo gaat het, drie strofen lang, onverbroken vroolijk voort. Men kan, naderhand,
denken: ‘het is te veel, er steekt niets achter’, toch ondergaat men deze verpoozende
geestigheid, keert er naar terug en wordt er niet moe van. Men wordt er als 't ware
uit sleur en slenter door opgeheven. Men ontwapent. Men legt alle piekerigheid af.
En sleepen zulke verzen ons niet in hooger regionen mee, ze zijn gezonder dan
ons gezond verstand. Het gedicht draagt als titel: ‘Chestertons Drinklied’. Wat is er
niet in een titel: het gedicht is een stuk Chesterton zelf. Het is drollig, handig, het
houdt maat in de overdrijving, het verblindt niet, maar vaart zoo snel dat wij er toch
lichtelijk van duizelen.
Deze toon blijkt mij Anton van Duinkerken het best af te gaan. Naar vorm en
inhoud gelijken de beste gedichten uit den bundel dit Chestertoniaansch drinklied.
Zoo ‘Lof der Zeevaarders’ en zoo ‘Het Lied van de Stuurman aan wal’:
Ontdekkingsreizen waren nooit mijn doel. De aarde
(ik heb haar meer dan eens gezien) is niet verbazend groot.
We vonden wat het toeval voorwierp. Had het waarde
dan was 't voor de kaptein. Ik leef van 't water en wat brood.
Een enkele maal weet de dichter directer naar de geheime roerselen der ziel te
tasten:
Zag ik landen en verloor ze, heb ik zeeën liefgehad
achter plooi van wisselingen zocht mijn hart,
maar vond geen schat ...
(Lied op de thuistocht)
maar op ontdekkingsreizen is hij meestal niet uit. Dit eene bundeltje reeds maakt
ons vertrouwd met hem: er is een heimelijke verwachting in ons, dat wij bij een
nadere kennismaking niet bedrogen zullen uitkomen.
R. HERREMAN
Zwarte naaktheid
ER gebeuren in deze wereld ongelooflijke dingen, gelukkig, want anders zou het
bestaan nòg vervelender zijn. Spreken wij echter niet in raadselen, maar lichten wij
terstond den sluier. Welnu dan: In 1926 maakte André Gide met zijn jeugdigen neef
Marc Allégret een reis door den Franschen Congo, een gebied waar-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

259
over nog weinig bekend is. Dat genoemde schrijver (dien wij, dit zij even in allen
ernst gezegd, tot de eersten van Frankrijk rekenen) tot in het diepste oerwoud in
Goethe's ‘Wahlverwandtschaften’ verdiept was, zelfs niet verzuimde, alhoewel
omringd door syphilis- en elephantiasis-verschijnselen, op de spitsheden van den
Temps-criticus Paul Souday (dien het gros van het semiliteraire publiek - daarvoor
is het overigens publiek - nog steeds voor den eersten, ‘onpartijdigen’ Franschen
criticus 1) houdt), te antwoorden, is minder belangrijk dan het feit dat hij zijn ervaringen
met minutieuze juistheid te boek stelde. Deze ervaringen, een attaque tegen de in
Fransch Equatoriaal Afrika heerschende afschuwelijke misbruiken, waardoor het
voor ons a priori sympathieke negerras tot dieren wordt gedegradeerd, (Multatuli
schreef in vergelijking hiermede ‘idyllen’) werden als boekdeel, onder den titel
‘Voyage au Congo’, in dit jaar door de Nouvelle Revue Française gepubliceerd. Het
boek had een groot succes. Wij willen niet stilstaan bij Léon Blums artikelen vol
verontwaardiging tegen de ‘Compagnie Forestière’ (één der met concessie bedeelde
maatschappijen, die zich het ergst misdraagt), noch bij de vilijne artikelen in de
‘Temps’ of de interpellaties in de Fransche Kamer, noch bij de ongerijmde insinuaties
van vleeschelijke ‘communicatie’ met wèl-gevormde negers. Dit boek is de strengheid
en ernst zelve, (al wordt Béraud bij den dikhuidigen ‘phacochère’ vergeleken), van
medelijden voor de negers vervuld (‘eindelijk is Gide mensch geworden’, schreef
een Fransche courant). Dit neemt echter niet weg, dat sommigen, ‘geïnspireerd’
door ‘Corydon’ en ‘Si le grain ne meurt’ (zelden las ik schooner boek - het verblijf
van Gide en Oscar Wilde in het Noorden van Afrika, in Deel III van de volledige,
terstond uitverkochte uitgave te vinden, behoort tot mijn schoonste herinneringen),
of geleid door rancune en aperte mala fides (niemand heeft, geloof ik, in de Fransche
literaire wereld meer vijanden dan Gide), relaties zochten waar geen relaties waren.
Zoo vond de ‘fumiste’ Pierre Bonardi het noodig, in het onlangs met veel ophef
gestichte ‘Paris-Matinal’ in een aantal infame artikelen zijn paddengal uit te storten.
Onder het opschrift: ‘Corydon en mission officielle’ (inderdaad had de heer Gide
tevens een opdracht voor het Fransche Gouvernement te vervullen) wordt daar de
‘chef de l'école corydonesque’ op zoek naar sensueele geneugten voorgesteld.
(‘C'est que la chair de l'Afrique centrale l'attire comme l'attira la chair de l'Afrique du
Nord’). Met dezen ‘immoralist’ (men herinnert zich wellicht zijn wreede boek
‘L'Immoraliste’), met dezen ‘perroquet blanc’ (bijnaam aan Gide in den Congo door
de inboorlingen toegekend) moest worden ‘afgerekend’. Alsof met Gide ooit ‘af te
rekenen’ valt. Herhalen wij ondertusschen nogmaals dat de ‘Voyage au Congo’ één
der meest kuische boeken is, die wij ooit lazen (de ‘Haagsche Post’, toch een door
en door ‘net’ blad, wijdde er in haar nummer van 8 October 1927 onder den titel
‘Fransche Congo-gruwelen’ een heele pagina aan). Het heeft bovendien een groote
literaire waarde (uitermate curieus is het dat tot nu toe geen één der Fransche
periodieken van deze literaire waarde heeft gewaagd, zoo snel was de geheele
materie in het vaarwater der politiek opgenomen), toont ons den geestelijken
kameleon Gide weer van een nieuwe zijde. Hier staat een groot en au fond niet
ongevoelig mensch tegenover de tropische wereld, zich schrap verwerend tegen
de omringende Natuur. Hij is de tegenpool van Waldemar Bonsels, die in zijn
‘Indienfahrt’ als een passief organisme zich in den ‘boezem’ der Natuur voelt
opgenomen.
Intusschen denkt de lezer waarschijnlijk, dat wij tot een nadere analyse van Gide's
Congo-reis zullen overgaan. Geenszins, mijn waarde, het bovenstaande was, schrik
maar niet, een inleiding tot een ‘gebeurtenis’, een ‘outrage aux moeurs’ (oh
onuitstaanbaar woord!), die ik als employé der Nouvelle Revue Française, verder
1) Frankrijk kent slechts één groot criticus: Albert Thibaudet.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

als N.R.F. aan te duiden, heb ‘ontketend’. Ha, men lacht en is gespitst! Toch is de
zaak onschuldig. Om te beginnen moet men dan allereerst weten, dat in de Fransche
uitgeverswereld de gewoonte bestaat om voor een belangrijk, nieuw verschenen
Het publiek, zich verdringend voor de Librairie du Treurenberg
boek door de boekverkoopers een heele vitrine te doen reserveeren. Deze vitrine
wordt dan aantrekkelijk gemaakt, behalve met exemplaren van het bewuste boek
of couvertures ervan, met een aantal ‘documents’, d.w.z. portretten van den schrijver,
gedeelten van het manuscript, autographen, affiches, enz. Hetzelfde geschiedde
voor de ‘Voyage au Congo’. Nu moet vermeld worden dat de heer Allégret,
amateur-operateur, van de reis een buitengewoon goede film heeft medegebracht,
film die ons het leven van negers en negerinnen in den Congo toont. Deze film, een
ethnologisch document van groote waarde, werd met veel succes vertoond in de
Cinéma du Vieux Colombier, door den bekenden cinéast Jean Tédesco geleid. Dat
speciaal verschillende negerinnen ‘in naturalibus’ rondwandelden (al hebben zij
meestal drie snoeren kralen ter hoogte van den navel) is niet te ontkennen, maar
het geheel was tè kuisch en tè natuurlijk om eenigen aanstoot te verwekken (hoe
zou dit overigens ook kunnen in een stad waar wij in Augustus l.l. ter gelegenheid
van het bal der ‘Horde’ twee geheel naakte, slechts groen en rood gepoederde
zusters van Eva over den Boulevard Montparnasse zagen spanceeren?). Een aantal
merkwaar-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

260
dige photo's uit de film ‘Voyage au Congo’ werd door den heer Allégret aan de
N.R.F. afgestaan. Met deze werden verscheiden Parijsche vitrines verfraaid. Toen
nu het boek een week ‘oud’ was, kwam plots de heer Hirsch, Directeur Commercial
der N.R.F., op het lumineuze idee ook te Brussel vitrines te laten inrichten (Gide
spreekt zoo nu en dan ook over den Belgischen Congo, vrijwel steeds in
gunstigen zin, trouwens niemand kan op den omslag zien wèlke Congo bedoeld
wordt). Ondergeteekende werd met genoemde besogne belast; hij trok met boeken,
couvertures, en vijf-en-twintig door Allégret afgestane photo's naar het bewuste
dorp.
Bij Dechenne en andere grootheden bracht ik, ondanks een afwijzende houding
ten opzichte van eenige photo's (nog nooit was ik in getrouwen zóó verwonderd -
was dit België of Puritania?), het grootste gedeelte onder (één photo, drie mollige
negerinnen met kruiken op het hoofd voorstellende, heb ik echter ondanks al mijn
overredingskracht naar Parijs mee moeten terugbrengen). Vijf photo's gaf ik aan de
‘Librairie du Treurenberg’, in de Rue du Treurenberg gelegen, één der meest actieve
boekhandels van Brussel. Met den Directeur, den heer de Semblanx, een jeugdig
enthousiast, bevestigde ik met behulp van gummi-stoppen de photo's direct tegen
de ruit. Daarna ging ik weltevreden naar de Hoofdstad terug, mij er allerminst van
bewust, dat mijn geste vele pennen in beweging zou brengen. Wat toch gebeurde?
Vriend de Semblanx ontving na ongeveer een week een brief van zekeren ‘Docteur
Wibo’, ‘Président de la Ligue pour le Relèvement de la Moralité publique’, waarin
hij werd bedreigd met ‘perquisition domicilière’, ‘poursuite Judiciaire’ enz. - wanneer
hij namelijk niet terstond de photo's met naakte negerinnen (er waren inderdaad
twee geheel ‘naakte’ photo's) uit zijn uitstalkast verwijderde. Wat was geschied?
Toen genoemde Wibo op zekeren dag door de Rue du Treurenberg wandelde, was
hij plots in zijn overpeinzingen gestuit door den aanblik van ‘des négresses nues
dans des poses absolument obscènes’. Verder werd beweerd dat ‘un de nos
membres, ayant été au Congo, nous assure que ces poses sont tout à fait artificielles,
étudiées par un metteur en scène, et faites seulement pour allécher le grand public’.
Hier werd dus klaarblijkelijk onzin beweerd, want de photo's waren direct uit de film
genomen. Een der photo's stelde een dertigtal naakte, alhoewel door kralen
versierde, sportieve vrouwelijke zwarthuidjes voor, die een push-ball in de hoogte
drukten. Speciale verontwaardiging vond echter de in dit nummer van D.G.W.
gereproduceerde photo van twee negerinnen, die gezellig samen op den grond
uitrustten (daar om deze photo de eigenlijke strijd gaat, zullen we ons tot haar, ook
vanwege de plaatsruimte, moeten beperken). Op grond van bovenstaande geciteerde
zinnen sommeerde Dokter Wibo vervolgens den boekverkooper ten spoedigste de
zeden-kwetsende afbeelding uit de uitstalkast te verwijderen - anders zou de
Rechtbank spreken (dans le cas contraire la Ligue prendrait un recours auprès de
Qui-de-Droit). Men lache, jawel. Maar de ‘Ligue pour le relèvement de la Moralité
publique’ (ons is nooit de beteekenis van ‘openbare zedelijkheid’ helder geworden)
telt onder haar begunstigers vooraanstaande leden der ‘barreau bruxellois’, naar
het schijnt zelfs één of twee ministers. In ieder geval verdwenen op den dag dat de
Heer de Semblanx den bewusten brief ontving uit alle andere vitrines de door mij
gedistribueerde photo's (achteraf blijkt zelfs - oh erbarmelijke lafheid - dat één dezer
collega's van den Heer de S. Hoogstwaarschijnlijk als ‘dénonciateur’ is opgetreden).
De lezer bekijke de bewuste photo en constateere de onzinnigheid van Dr. Wibo's
beweringen. Onzinnigheid, ja zeker lieve lezeres, maar dat neemt niet weg, dat vaak
onzinnige dingen vèr gaande gevolgen hebben. Men zou ook kunnen spreken van
‘dolzinnigheid’. De Heer de S., ook niet dwaas, verwittigde intusschen eenige
Brusselsche couranten. De ‘Gazette de Bruxelles’ publiceerde als eerste fraaie
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

artikelen. Het was niet duidelijk, schreef zij, waarom, terwijl toch bovendien ‘le noir
très vêtu was’, de heer Wibo wenschte te protesteeren. Het was immers een kleine
moeite zich in de Brusselsche musea, waar door de slagers Rubens en Jordaens
de meest walgelijke naakte vleeschmassa's worden vertoond, te gaan ergeren.
Overigens ried zij Dokter Wibo aan eens met zijn ‘Congoleeschen vriend’ een reis
naar den Congo te ondernemen, teneinde daar propaganda te maken voor ‘l'habit
obligatoire des carmélites pour les négresses et le smoking pour les nègres’. Een
tweede artikel verscheen onder den titel ‘Habillons les négresses’. In deze bedrijven
deponeerde Wibo een klacht bij de Rechtbank wegens ‘outrage aux moeurs’. Iets
dergelijks was reeds geprobeerd ten opzichte van den heer Marquet, Directeur van
Dechenne, die, trouwens buiten zijn weten om, een boek had doen verkoopen op
welks laatste pagina zich een reclame voor de in België verboden ‘Kama Soetra’
bevond. ‘Wat zijn dat voor toestanden?’ zult ge vragen. Geduld. Eenigen tijd geleden
had de Procureur-Generaal, de heer Servais, aan de rechtbanken een rondschrijven
gericht waarin hij op grootere gestrengheid in optreden tegen ‘onzedelijke lectuur
en afbeeldingen’ aandrong. Dit is natuurlijk zeer loffelijk, maar minder loffelijk is het
dat de burgemeester van Etterbeek, op het oogenblik in de wandeling bekend als
‘Plissart le Chaste’, zich reeds gedwongen had gevoeld om het aanplakken van een
affiche voor de film ‘La Femme Nue’, een doodonschuldig Paramount-product met
dito aanplakbiljetten, te verbieden. Heerscht er wellicht een ‘vague de pudeur’ in
België? Men zou het haast gaan gelooven. Tot iets dergelijks concludeerde dan
ook het welbekende weekblad ‘Pourquoi Pas’, dat bovendien fraaie vergelijkingen
trok tusschen ‘la belle Otero’, een ex-libidineuze dame met een bewogen verleden 1) ,
en vriend Wibo. Aldus wordt onze ridder aangesproken: ‘Heureusement, vous êtes
soutenu dans votre croisade et nous vous signalons une alliée qui mérite de se
joindre à vous. Elle est nommée Mme Caroline Otero; elle fut glorieuse, elle l'est
peut-être encore ... Cette dame Otero, qui mérite d'être dame patronesse dans la
maison de la moralité publique dont vous êtes le patron, possède une pudeur, qu'elle
a dû acquérir, blindée et imperforable désormais, sur le champ de bataille de
l'expérience. C'est elle qui, l'an dernier, à Juan-les-Pins, déposa une plainte auprès
du procureur de la République contre le peintre Jean Gabriel Domergue qui prenait
son bain dans un maillot trop réduit. Mme Caroline Otero aurait voulu que ce maillot
fût disposé autrement...’ Intusschen waren ook, via de N.R.F., de Parijsche kranten
gealarmeerd. Dat sommige weer van Gide's reputatie misbruik maakten behoeft
niet vermeld te worden. Valmy-Baysse, de tegenwoordige secretaris der Comédie
Française, stipuleerde in de ‘Volonté’ echter kort en krachtig: ‘la moralité publique
n'a rien à gagner dans cette aventure qui commence par le geste immoral de la
dénonciation’. Intusschen verdedigde de heer Wibo zich in de ‘Gazette de Bruxelles’
met de potsierlijkste argumenten. Bovendien had hij een verzwarende omstandigheid
ontdekt, want bij nadere inspectie van de twee bewuste negerinnen was onzen
monomaan gebleken ‘que ces négresses n'étaient pas seulement nues mais encore
épilées’. Wij kunnen hieruit concludeeren dat onze Président, met een loupe
gewapend, de twee jeugdige schoonheden sub umbilico nauwkeurig had bestudeerd.
Het heen en weer geschrijf in de couranten miste natuurlijk allerminst zijn uitwerking
op het publiek. Afbeelding No. 1 toont ons
1) Haar mémoires verschenen in twee deelen.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Het Corpus delicti.
In bruikleen afgestaan door de N.R.F.
261
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

262
het nieuwsgierige ‘volk’ (onnoodig te zeggen dat bewuste boekverkooper de photo's
in onveranderden staat had laten hangen). Zoo wordt de zedelijkheid het meest
gediend. De heer de Semblanx kwam intusschen spoorslags naar Parijs, daar hij
terwille van de publiciteit een gala-voorstelling van de film ‘Voyage au Congo’ wilde
organiseeren. Nieuwe artikelen verschenen in de Brusselsche Couranten: ‘Le Règne
de Tartuffe’, ‘Pudeur et Pruderie’ enz. De heer de Semblanx verkocht belangrijk
veel ‘Congo's’. Natuurlijk werden de koopers, die sensatielectuur verwachtten,
teleurgesteld, en dat was maar goed ook. Waarde lezers, dit zijn enkele
bijzonderheden van een zaak, die té uitgebreid is om haar in extenso te verhalen.
De uitslag van het aanhangige proces is ons nog niet bekend. Maar is het niet
treurig, dat alweer naaktheid met onzedelijkheid werd geidentificeerd, ditmaal in
een land, waarvan men het allerminst zou verwachten? Evenwel hebben wij hier
met geen geïsoleerd phenomeen te doen: de beroemde lex-Heinze, van 25 Juni
1900, naar den Duitschen souteneur Heinze zoo genoemd, schijnt te herleven. In
Hongarije althans werden reeds op grond der nieuwe zedelijkheidsverordening, te
Boedapest onlangs afgekondigd, wassen bustes van coiffeursvitrines en een
kunsthistorisch werk, met de Venus van Milo op den band, in beslag genomen. Mijn
God, wanneer ook deze, ons zoo vertrouwde, blootheden niet meer veilig zijn, waar
is dan het einde? Intusschen bepaalt genoemde zedelijkheidsverordening dat een
heer die een hem onbekende dame op straat aanspreekt of op andere wijze lastig
valt 80 pengo boete moet betalen (het omgekeerde wordt blijkbaar niet gestraft).
Bravo. Als Dominee Kersten hier eens zijn licht liet schijnen zou hij nuttig werk
kunnen verrichten in deze moderne wereld, door hem simplistisch ‘poel van zonde’
genoemd.
J.F OTTEN
Korte overwegingen
1. LÉON DAUDET heeft van zijn reis door Nederland een reeks artikelen mede
gebracht, welke ‘L'Action française’ publiceert. Wat ik ervan las is voldoende om
mij de overtuiging te geven, dat er nu eindelijk iets geestigs, warms en zuivers over
ons land geschreven werd. Als de stukken in boekvorm verschijnen, Stols heeft er
de hand op gelegd, dan zal er gelegenheid tot nauwkeurige bespreking zijn. Vooral
na het bleeke, voorzichtige geschrijf van Duhamel, waarin ieder enthousiasme,
iedere blijmoedige vriendschap voor ons land ontbreekt, is het levende, kleurrijke
getuigenis van Daudet een verademing.
Daudet kende ons land - denk maar eens aan ‘Le voyage de Shakespeare’ - en
hij had er eertijds een goeden gids in den betreurden, nooit genoeg gewaardeerden
Byvanck. Wat méér is: hij houdt van ons land. Niet zoo maar een beetje. Bij Daudet
zijn alle gevoelens vol, brandend, bewogen. En van zijn mannelijken hartstocht uit
schrijft hij, driftig en rijk, met een overdaad van treffende beelden. Het boek van
Leon Daudet is niet een boek dat ons min of meer ‘interesseeren’ zal; het is een
boek dat ons genoegen doet, dat tot ons hart gaat, dat ons zal aandoen als een
hartelijk woord van mensch tot mensch.
Wat hij schrijft over het zoo veel besproken en zoo gedachteloos opgehemelde
nieuwe Amsterdam is mij uit het hart gegrepen:
‘Mais une idée aussi anime cette nouvelle architecture oppidique: celle de la
révolution et de la guerre camouflée. Ces bastions multicolores annoncent un temps
industriel, où les ultrariches auront à se défendre, eux et leurs familles, contre les
assauts d'une plèbe bien nourrie, vigoureuse entraînée par des théoriciens, glabres
et barbus, de la peste socialiste, de la rage révolutionnaire. Ils annoncent aussi un
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

temps militaire, où la guerre sera en menace, ou en réalisation permanente, en
raison même de la rapidité des transports et de la facilité des communications.
L'architecture de l'oppidum est aussi celle de l'occupation et de la kommandantur.
Il suffisa à l'envahisseur allemand, slave, ou chinois, ou “d'autes peupes” - comme
dirait Briand - de remplacer les boutiques par des sentinelles et les fleurs et
mosaïques des terrasses par des mitrailleuses et des canons’.
2. Den tienden Maart van het komende jaar wordt Karel van de Woestijne vijftig jaar
oud. Zijn tijdgenooten en jongere vrienden willen hem op dien dag huldigen. Dat is
een goed idee. Men kan dat een goed idee vinden zonder, in het algemeen, iets te
voelen voor al die jubileumvieringen, welke, vooral in de tooneelwereld, tot een
belachlijke gewoonte zijn geworden. Die verjaardag is bijzaak, niet meer dan een
geringe aanleiding. Deze manifestatie komt voort uit een behoefte des harten om
te getuigen van de groote bewondering voor een kunstenaar en de gelegenheid
voor een beminnelijk man, die, noch in Vlaanderen, noch in Nederland op zijn volle
waarde wordt geschat. Van de Woestijne heeft natuurlijk een groote bekendheid
en hij heeft zijn vaste plaatsje in alle handboeken der litteratuur-geschiedenis. Maar
dat is bij lange niet genoeg. Van de Woestijne moest gelezen worden, zooals, terecht,
Boutens en Henriëtte Roland Holst gelezen worden. Wanneer hij, als zooveel van
zijn landgenooten, de Fransche taal als expressiemiddel gekozen had, dan zou hij,
zonder een zweem van twijfel, Europeesche vermaardheid genieten.
Om zijn werk nader te brengen tot de liefhebbers zullen twee bloemlezingen
verschijnen. Een met zijn lyrische poëzie in een monumentale uitgave (bij Johannes
Enschedé), een uit al zijn werk, in dicht en ondicht, in twee deelen, samengesteld
door Aug. van Cauwelaert en Joris Eeckhoud (bij Van Dishoeck). Dat is de goede
methode: breng een groot schrijver dichter bij zijn volk, desnoods op zijn vijftigsten
verjaardag.
3. De surrealisten hebben weer eens twee manifesten verspreid. Een naar aanleiding
van Soupault's uitgave van de complete werken van Lautréamont. Wat zij daarin
beweren lijkt mij redelijk. Zij protesteeren nl. tegen een poging om den schrijver van
‘Les Chants de Maldoror’ te populariseeren en om hem hier of daar te rubriceeren.
En dit streven is inderdaad even plat als zinneloos.
‘Cependant il fut jadis question de refuser la part du pauvre et de gonfler à bloc
le silence, la seule dighité que le comte de Lautréamont méritât. Autant dire qu'il
était une attitude au monde qui défiait hautement toute entreprise de vulgarisation,
de classement intéressé, toute volonté d'opportunisme, qui ne relevait de rien que
d'éternel. Nous nous opposons, nous continuons à nous opposer à ce que
Lautréamont entre dans l'histoire, à ce qu'on lui assigne une place entre Un Tel et
Un Tel. Sur terre, Monsieur Soupault, si même la place de Lautréamont était au
coin de la terre, du feu, de l'air et de l'eau, où pourrait bien être la vôtre, sinon entre
le vin et l'eau qui le coupe?’
In het andere manifest gaan de heeren Aragon, Breton, Eluard, Peret e.a. tekeer
tegen de belachelijke comedieuitvoering te Charleville, waar het door de Duitschers
vernielde standbeeld van Arthur Rimbaud met een deftige officieele plechtigheid
opnieuw onthuld is. Alle zwarte jassen waren erbij en het speeksel werd niet
gespaard. Het geheel was dik in orde. In het geschrift der surrealisten wordt
tegenover dit redeloos vertoon een reeks citaten uit Rimbaud's geschriften gesteld.
Brutale, razende, bittere, lasterlijke uitspraken tegen God, zijn land, zijn stad, zijn
moeder.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

263
Men behoeft niet lang te zoeken om ze te vinden. Maar het procédé is wel eenzijdig!
Want men kan, óók met citaten, het tegendeel bewijzen; omdat men alles bewijzen
kan met stukken van verzen en volzinnen.
Dat neemt echter niet weg dat een officieele huldiging van den buiten alle
maatschappelijke verhoudingen, buiten alle juridische en moreele wetten staanden,
zwervenden Wildeman, pijnlijk van belachelijkheid is.
‘L'ombre semble s'appesantir chaque jour sur les marais envahisseurs. L'hypocrisie
étend la hideur de sa main sur les hommes que nous aimons pour les faire servir
à la préservation de ce qu'ils ont toujours combattu. Il va sans dire que nous ne
nous abusons pas sur la portée de telles entreprises de confiscation, que nous ne
nous alarmons pas outre mesure de vos manoeuvres honteuses et coutumières,
persuadés que nous sommes qu'une force d'accomplissement total anime contre
vous tout ce qui au monde a été véritablement inspiré. Peu nous importe que l'on
inaugure une statue à..., que l'on édite les oeuvres complètes de..., que l'on tire
quelque parti que ce soit des intelligences les plus subversives puisque leur venin
merveilleux continuera à s'infiltrer éternellement dans l'âme des jeunes gens pour
les corrompre ou pour les grandir.
La statue qu'on inaugure aujourd'hui subira peut-être le même sort que la
précédente. Celle-ci, que les Allemands firent disparaître, dut servir à ce que l'un
d'eux bouleversât de fond en comble votre Place de la Gare ou réduisît à néant le
musée dans lequel on s'apprête à négocier ignoblement sa gloire’.
4. Het is de vraag of Stijn Streuvels redenen heeft om zich miskend te achten en
deswegen verbitterd te zijn. Naar mijn meening heeft hij echter niet te klagen over
waardeering en vriendschap van lezers en critici.
Maar het is altijd verwerpelijk, een bewijs van zwakheid èn van gebrek aan goeden
smaak, om die verbittering, al of niet gegrond, in het openbaar te etaleeren, zooals
hij dat doet in het prospectus voor zijn nieuwe boek, dat we hier, als een
afschrikwekkend staal van geestelijke en zedelijke aberratie afdrukken. Bovendien
is een prospectus, dat een zakelijke mededeeling aan het publiek behoort te zijn,
niet de plaats voor zulke persoonlijke ontboezemingen.
Het is werkelijk heel tactloos en onaangenaam. Men oordeele:
‘De Teleurgang van den Waterhoek’ werd ontworpen in 't jaar 1905. Het boek is
opgedragen aan al de lijkbidders en doodgravers in de republiek van het rijk der
letteren, - die een schrijver aanzien alsof hij een koersepeerd ware dat altijd opnieuw
den eersten prijs moet loopen, - ofwel eene koe, die buiten boter en melk, om het
jaar een kalf moet leveren.... en die dan nog vinden: dat het een veerzekalf had
moeten zijn, als 't een stierskalf is, en omgekeerd; - die er op azen, als een schrijver
twee jaar wachten durft een meesterstuk te leveren, het als hun ambtsplicht van
gepatenteerd ‘beoordeelaar’ beschouwen, en met kwalijk verholen genot, het als
‘hun’ profetie aan de heele wereld bekend maken: dat de schrijver zijne rol is tenden
gespeeld, dat hij er van onder trekken mag - afgeloopen! Op zoek naar een ander
slachtoffer. We beleven een tijd van déclamatie. Streuvels echter heeft nooit gestoeft
met titels van boeken die nog moesten geschreven worden, heeft ook altijd het
aangekondigde werk geleverd. Die Teleurgang nu - zijn vijf-en-twintigste boek ('t
kleingoed niet medegerekend) - is nog bijlange ‘zijn eigen’ teleurgang niet! Streuvels
voelt zich springlevend, - meer dan ooit in schik ... en begint eerst te werken. Maar
dàt belet geenszins - als 't hem invalt - hij zich de weelde veroorloven zal, te doen
alsof hij uitgebloed ware, om uit liefhebberij te prutsen aan buitenlabeur. Streuvels
en kostert in geen enkel kapelletje, voelt tegenover niemand eenige verplichting,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

en brengt zijn werk ter markt wanneer hij het goedvindt, en over om 't even wàt hij
in zijn pander meebrengt, mogen welweters hun orakel strijken... maar dàt is alles.
Een prins is hij die doen kan - en doet - 't geen hem lust!
5. Eindelijk heb ik, tusschen veel schuimende verheerlijking en al te verbitterde
verguizing, een juist afgewogen oordeel over Rostand ontdekt. En dat doet mij te
meer genoegen, omdat ik met mijzelf maar niet over dezen schrijver in het reine
kon komen. De vertooningen van zijn werk brachten mij, ondanks mijzelf, altijd onder
een onweerstaanbare bekoring, en de lezing gaf mij, ook àltijd, een teleurstelling
en wekte wrevel en afkeer. Alles wat ik las over Edmond Rostand gaf mij sympathie,
alles wat ik las van Edmond Rostand neutraliseerde deze weer. En nog zelden werd
mijn verlangen om te bewonderen zoo systematisch teruggeslagen.
De prachtig-gemonteerde reprise van ‘Chantecler’ in het Théâtre de la Port
Saint-Martin geeft Lucien Dubech aanleiding tot een zeer rechtvaardige beschouwing.
Hij bekent die zelfde charme te ondergaan, dezelfde ontroering te gevoelen, en toch
ziet hij ook die verschrikkelijke fouten.
Deze voorstelling: ‘permet de remettre cet ouvrage à sa juste place. Dans l'oeuvre
de son auteur, au premier rang auprès de Cyrano. Dans le théâtre contemporain,
très haut. Une pièce de Rostand, très haut? C'est vous qui parlez ainsi? Mais oui,
c'est nous.
Il y a dix ans que nous disions, à l'occasion: “Il faudra réhabiliter Chantecler”.
Grâce à M. Lehmann, ce jour arrive, qui doit être pour Rostand, sinon le jour de
vraie gloire, du moins le jour de juste gloire.
Gloire mesurée, restreinte, limitée de toutes parts. Rostand n'est pas un grand
poète, Chantecler n'est pas un chef-d'oeuvre. Trop de défauts abominables,
sans oublier à côté des parties exécrables les parties faibles. Mais il y a les parties
estimables, sinon très belles et très hautes. La part du pire, on la connaît de reste.
C'est le mauvais goût. Mais ici, il se présente sous un jour étrange, éclairé de deux
côtés par une lumière double étonnante, troublante, émouvante.
Il n'est pas une oeuvre de Rostand que le mauvais goût gâte autant que
Chantecler, et nulle part aussi il n'est plus offensant, puisqu'ici il dépare des
beautés véritables. Tout le rôle du merle, le second acte presque entier sont parmi
ce qu'on peut entendre de plus affligeant. Ce merle qui traverse par des calembours
une veine lyrique noble et saine, cette réception chez la pintade qui n'est, à une
scène près, qu'une suite de pitoyables extravagances verbales, on ne peut, en
vérité, mieux gâcher à plaisir l'agrément délicat de jouer avec les mots.
Mais voici l'extraordinaire, qui semble n'avoir pas été remarqué, à coup sûr qui
n'a pas été assez mis en lumière: cet horrible défaut, Rostand ne l'étale ainsi que
pour le railler. Une des idées directrices de la pièce est l'apologie de l'inspiration
saine qu'on reçoit de la nature, de la poésie simple, de la terre, du coin où l'on est
né, de la vie humble et du devoir familier. Le merle, le paon et la pintade ne sont là
que pour faire repoussoir, pour servir de cible aux condamnations violentes que
porte Chantecler contre le frelaté, l'artificiel, l'esprit impur, au nom du naturel,
de la poésie, du devoir. Le coq Chantecler, pour Rostand, est le symbole du paysan
poète, comme fut Mistral’.
Na deze nieuwe, en, naar mij toeschijnt, volkomen aanvaardbare, interpretatie,
die wellicht het eenige middel is tot redding van dit werk, beschouwt Dubech het
dichterschap van Rostand:
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

264
‘Seconde faiblesse, plus excusable, mais grave encore: excellent dramatiste,
versificateur virtuose, poète d'intention, si l'on peut résumer par cette formule son
noble désir d'être grand poète, Rostand n'était par malheur pas un bon poète. Les
meillenres envolées de Chantecler, où l'inspiration est véritablement belle,
haute, admirable, restent loin en deça de cette beauté formelle sans laquelle rien
ne traverse le temps. Ces tirades ont de l'éclat, de l'élan; on y trouve parfois une
veine agreste qui rappelle davantage les bergeries que les vraies bucoliques; parfois
un mouvement, un rythme sourd qui ne vont pas loin de la beauté, comme dans la
conspiration des nocturnes; parfois une poésie qui n'est séparée de la grandeur
que par une dernière ombre de préciosité, comme dans les stances au soleil; souvent
une grâce agréable; presque toujours une jolie élégance morale, et toujours l'appétit,
le désir de la grandeur. Mais rien ne vit que par le style, ce qui ne veut pas dire la
correction, mais la beauté de l'expression, et qui pourrait citer dans Rostand un vrai
passage digne d'un vrai grand poète?’
En dan komt de wending in Dubech's betoog, met het woord: ‘et pourtant....’
‘Et pourtant, il faut réhabiliter Chantecler.
Toutes les intentions de la pièce sont nobles, belles, hautes. Ce fond de rusticité
paysanne, cet amour d'un coin de terre, des animaux simples, d'un coq, d'un
rossignol et d'un bon chien composaient le support, sinon nécessairement d'une
belle oeuvre, du moins d'une oeuvre riche de ces vérités solides comme le tuf et
limpides comme les sources. Tout le personnage de Patou est exquis, inspiré d'une
bonté qu'on sent, cette fois, naturelle et jaillie du coeur. Rien que ce rôle mériterait
l'indulgence. Et cette note n'est pas unique dans la pièce. On y sent partout circuler
un sentiment singulier, très émouvant, qui vaut qu'on s'y arrête.
Trop adulé, Rostand connut la rançon du succès; il fut jalousé, attaqué. Racine
disait que jamais la louange ne lui avait fait autant de plaisir que la critique ne lui
avait fait de mal: tous les êtres très sensibles pensent comme Racine dans le secret
de leur coeur. Cette conspiration des rapaces nocturnes contre le coq, ce choeur
des crapauds autour du rossignol, c'est la plainte qu'arrache la blessure. Et il n'est
pas un coeur bien né qui aurait envie de rire. Cette mélancolie dans la gloire rappelle
le chant satirique qui accompagnait les triomphateurs en Capitole. Seul, César était
assez fort pour écouter sans rien laisser paraître le cruel Urbani, servate
uxores.
Ou bien encore, cette tristesse aux abords du déclin fait penser au son brisé qui
rend si poignants les accents de la Flûte enchantée, quand l'instinct avertissait
Mozart que la mort allait toucher sa tête divine’.
Na den lof van Chantecler eindigt Dubech dan met een zeer enthousiaste
bespreking der opvoering. Ziehier, hoe de hoofdfiguur zich aan hem opdringt:
‘Par-dessus tout, il y a le magnifique symbole de Chantecler. Ce coq qui croit qu'
est son chant qui fait le ver le soleil, que c'est beau, cette figure de la foi agissante!
Rostand n'a jamais, à loin près, rien inventé d'égal, et il a soutenu un si grand thème
sans que l'inspiration fléchisse, à défaut de l'expression. Récompense d'un si beau
départ, il a rencontré plusieurs autres inventions admirables, comme celle qui sauve
de la condamnation sans appel le second acte, grâce à la scène si brusquement
belle où Chantecler protège ses ennemis réfugiés sous son aile contre l'ombre de
l'épervier. En vérité, ce n'est pas un beau symbole que Rostand a mis dans le coq
Chantecler, c'est deux ou trois, aussi beaux et justes les uns que les autres. Ah! s'il
s'était convaincu de cette vérité exprimée par Anatole France que seule la forme
simple a chance de traverser les siècles, que n'eût-il pas tiré de ces belles images
transposées du désir, de la gloire, de l'amour, du devoir, de la mort! Car elles y sont
Chani tecler séduit par la faisane, c'est l'appel de l'inconnu qu, traverse la vie
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

humble aux travaux ennuyeux difficiles(Verlainedisait:et faciles;
mais il avait tort); et c'est le devoir qui l'emporte, comme dans Corneille.
Chantecler est une pièce cornélienne, à sa façon’. Ik heb uit dit voortreffelijke
feuilleton van Dubech wat ruim geciteerd; omdat ik wéét dat tal van minnaars der
Fransche letterkunde zich tegenover Rostand in vrijwel dezelfde positie als ik
bevonden. Het is inderdaad een merkwaardig verschijnsel, dat het in enkele gevallen
zoo moeilijk kan zijn om tusschen de argumenten van het gevoel en die van het
verstand een redelijk standpunt te zoeken. Dit artikel lijkt mij zeer geschikt om dit
te helpen vinden.
GR.
Ingekomen boeken
L.C. Westenenk, Waar mensch en tijger buren zijn. Illustraties van
L.S.W.v.d. Noordaa. Den Haag, H.P. Leopold's Uitgeversmaatschappij.
Er is wel eens geklaagd, dat onze bestuursambtenaren - in tegenstelling met de
Engelsche - na hun terugkeer uit de koloniën zoo zelden schrijven over hun
ervaringen in de tropen. Thans echter heeft de Oud-Gouverneur van Sumatra's
Oostkust, L.C. Westenenk, geput uit den rijken schat zijner Indische herinneringen
en wederwaardigheden. De heer Westenenk blijkt niet alleen den Indischen
menschen en dieren een warm hart toe te dragen en een hartstochtelijk
natuurliefhebber te zijn, maar tevens te beschikken over een welversneden pen,
die den humor en tragedie van het Indische leven in al haar schakeeringen op
boeiende wijze weet weer te geven.
Liefdesbrieven gewisseld tusschen Willem Kloos en Jeanne Reyneke
van Stuwe. Van Juni 1898 tot 7 Sept. 1899. Den Haag, H.P. Leopold's
Uitgeversmaatschappij.
De briefschrijvers zeggen er van overtuigd te zijn, dat deze correspondentie in elk
geval (spaties niet van ons, D.G.W.) na hun dood zou worden gepubliceerd en
er daarom de voorkeur aan te geven mogelijke onbevoegden met die publicatie
vóór te zijn. Wij gunnen hun graag dit genoegen en hun drukkers de vette kluif.
Echter mogen de heer en mevrouw Kloos het ons ten goede houden dat wij dit boek,
dat met de litteratuur slechts in een ver verwijderd verband staat, aan den uitgever
terugzenden, aangezien het te dik is voor onze boekenkast. Er zijn, komt het ons
voor, een massa belangrijker liefdesbrieven geschreven. Wij voor ons b.v. vinden
die welke wij een twintig jaar geleden aan onze toekomstige vrouw schreven veel
interessanter. Overigens blijve dit bijbelsch formaat gereserveerd voor den bijbel.
Het Gulden Jongensboek. Samengesteld door A.B. van Tienhoven.
Utrecht, W. de Haan.
Mijn jongens zijn niet naar bed te krijgen deze avonden en kibbelen er over ‘wie
nou mooier is van 't jaar’: Leopold of De Haan. Naar de cijfers van hun huiswerk
informeer ik maar niet te veel!
Kerstboek Wereldkroniek 1927/1928. Rotterdam, Nijgh & v. Ditmar.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Dit Kerstboek, gratis voor de abonnés van De Wereldkroniek, maar ook in den
handel, behoeft voor dat van de W.B. zeker niet onder te doen. Mevr. v. Hille, Alie
Smeding, El. Zernike, A.M. de Jong, Jac. v. Looy e.a. leverden bijdragen in proza
en poëzie. Verder allerlei verrassingen, waaronder een achttal goed uitgevoerde
kleurreproducties naar schilderijen van moderne meesters.
Het Meisjes Jaarboek, Tweede Jaar. Den Haag, H.P. Leopold's Uitgevers
Maatschappij.
Welk meisje zou niet graag de heuzige Kea Bouman een tennispraatje hooren
houden, of Cissy v. Marxveldt hooren vertellen over haar Engelschen kostschooltijd,
of Lady Dorothy Mills over haar ervaringen bij de Touareggs in de Sahara. Die
stukken alleen zijn het geld al waard. Wat ge méér krijgt moet ge zelf maar eens in
den boekwinkel gaan kijken; tegenvallen zal het u zeker niet.
Jan Peeters, Muizenvertelsel. Geïll. door Leo Marfurt. Antwerpen, De
Sikkel. Utrecht, De Gemeenschap.
Het Jongensjaarboek. Vierde jaar. Den Haag, H.P. Leopold's
Uitgeversmaatschappij.
Zie boven een dergelijk werk van de firma de Haan. Ze kibbelen nog steeds.
(vervolg op blz. 2 van de achterstaande advertentiepagina's)
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

265
In verband met de manifestaties van Italiaansche kunst te Amsterdam,
tentoonstelling, concerten, lezingen, welke zulk een groot succes zijn
geworden, plaatsen wij in dit en het volgend nummer beschouwingen
over twee schrijvers, die, met d'Annunzio, behooren tot de boeiendste
figuren uit hun land: Papini en Croce.
I Giovanni Papini
Een vergelijking tusschen zijn ‘Uomo finito’ en ‘Storia di Cristo’
NADAT Papini een lange reeks artikelen en novellen geschreven had, opgenomen
in verschillende tijdschriften en kranten, zag zijn ‘Uomo finito’ het licht, een boek
dat in zekeren zin de bekroning werd van de voorafgegane werken. Het bevat in 't
kort alles wat Papini heeft gewerkt, gedacht in al de jaren zijner jeugd; hij heeft
daarin als het ware alle stukjes bij elkaar geraapt en op een weegschaal gelegd,
waarvan de eene zijde sterk naar beneden zakt onder de zwaarte der opgedane
ervaringen en de andere slechts licht overslaat door de weinige illusies die gebleven
zijn; en verslagen over dit resultaat is hij aan den kant van den weg gaan zitten,
voor het oogenblik geen kracht meer voelend om in de ingeslagen richting verder
te gaan. Het is de geschiedenis van een man, die in alle oprechtheid en met
zeldzamen hartstocht getracht heeft de waarheid te vinden; die, ondanks den schijn
van mislukking, overwinnen zal en den kostelijken graal met een voor hem dierbaar
geheim, den droom van vele slapelooze nachten, in zijn bevende vingers mag
houden. Hij vindt zichzelf eerst geheel, maar dan ook in al zijn menschelijke
grootheid, in ‘Het leven van Christus’, die alleen bij machte was verzachtende olie
op de bloedende wonden van zijn veel gepijnigd hart te gieten.
Don Juan op veroveringen uit, zou men de ‘Andante’ van den ‘Gebroken man’
betitelen kunnen, want hij is een Don Juan, verliefd op de waarheid, die zich op het
leven werpt met al de frischheid en onbezonnenheid van een ongeduldig, uitdagend
kind, en die zich meester maakt van alles wat blinkt en schittert in de wereld der
gedachten. Hij is zooals een vogel die voor 't eerst vliegt en onvermoeid den steeds
sneller achteruitwijkenden horizon navliegt. Een vreemde wijs vergezelt hem bij al
zijn ondernemingen; soms is het de wilde muziek van een in vlammen ontstoken
hart, een andermaal een droevig of vroolijk melodietje met ontelbare variaties; de
zwaarwichtigheid van den middelbaren leeftijd is er in hoorbaar, de gelatenheid des
ouderdoms preludeert zachtkens, maar het meest toch de belofte van een rijk geluk.
Alles of niets... het devies van Papini en van zoovele anderen; maar bij hem neemt
het, zooals alles, overgroote verhoudingen aan. En in het begin, dank zij zijn
onvermoeiden strijd, in spijt van alle nederlagen, schijnt hij steeds crescendo te
gaan naar het ‘alles’; de kracht hiervoor put hij uit zijn buitengewoon verstand en
zijn onuitroeibare liefde tot den arbeid. Soms komt hij er toe het leven te ontkennen,
dikwijls uit wanhoop, dikwijls door een algeheel zich losmaken van zijn ‘ik’, en deze
bittere twijfel vindt ten slotte nergens anders zijn rustpunt dan in de overdenking
van het leven van Christus, in wien hij een meester erkent waarvoor een karakter
als het zijne zich kan buigen. Doch hiervoor heeft zijn ziel een volkomen uitleven
noodig, en zooals het marmer onophoudelijk bewerkt moet worden om den juisten
vorm te verkrijgen, een vorm roerend van schoonheid, zoo ook ontvangt hij
voortdurend de harde, onverbiddelijke slagen der teleurstellingen. Maar terwijl hij
lijdt weet hij niets van het groote werk dat zich aan hem voltrekt, zijn hoogmoed zou
ook een dergelijke veronderstelling niet hebben toegelaten. Die hoogmoed, zoo
dikwijls hem verweten, en die ons uit elken zin tegenjammert, is meestal niets anders
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

dan een wilde wanhoop, en zijn overmoed, die alles van den troon tracht te rukken,
niets dan een uiting van een onophoudelijk zoeken naar een nog steeds onvindbaar
ideaal.
Uitgehongerd valt hij op de wetenschap aan en op de wijsbegeerte. Plato geeft
hem voor eenigen tijd zijn kalmte terug, en laat hem leven, voor een wijl, in een
wereld opgebouwd van abstracte gedachten; de werkelijkheid is idee geworden.
Van langen duur echter blijkt die stilte niet, zijn harts-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

266
tochtelijke, godsdienstige natuur verlangt een voorwerp om te aanbidden, en hij
werpt zich op het pantheïsme. Ook de wellust van het volkomen verzinken in zichzelf
heeft hij doorleefd, een volledig egotisme met al zijn gevaren; een god droomde hij
zich, steeds hooger wilde hij stijgen, alle hemelen doorkruisen... om zich daarna
terug te vinden op straat met zielige, verbrijzelde ledematen. Zijn smartelijk bezeerde
hoogmoed besluit wraak te nemen op de menschheid: Papini wordt anarchist en
bereidt met koortsachtige, sombere oogen een middel, dat met één slag alles zal
vernietigen. Hij richt een tijdschrift op en smijt zijn bitterheid met felle woorden op
het papier. Als een ‘Appassionato’, zooals hijzelf dit deel van zijn boek betitelt, rollen
zijn onstuimige gedachten; bevend van haat en ontgoocheling wil hij doen gelooven
dat de laatste oordeelsdag gekomen is. Maar even plotseling als het onweer opkwam,
dreef het weer weg; Papini had er genoeg van, zelf vermoeid van het leven dat hij
had gemaakt. Als gevolg verdween het tijdschrift. De werkelijkheid, zoo ruw terzijde
geschoven, eischte haar rechten bevelend op, en de zoeker raakte gevangen in
een warnet van theosofische bijgeloovigheden. Zijn verdwaalde, pijnigende
gedachten vormen een groot net, waaronder hij tevergeefs, hier of daar, de
waarheidsformule, die alleen hem de zoo noodige rust kan geven, tracht te vangen.
Nog vol haat roept hij ons met een schorre stem toe dat hij genoeg van ons heeft
en dat slechts het verleden groote mannen heeft voortgebracht; maar deze woeste,
uitbundige vereering is op den keper beschouwd niets anders dan een verbloemd,
schaamachtig liefhebben zijner medemenschen. Wat is hij in dit deel van zijn boek
nog ver verwijderd van de wijsheid; wat bezeert hij zich nog dikwijls aan de
middelmatigheid en de laagheid om hem heen. Opnieuw trekt hij uit als een Don
Quichotte, die vol verbetenheid aan goeden en boozen harde slagen uitdeelt. Een
dichter is hij, die, ofschoon gegrepen door den heiligen geest, niet beseft welke
opdracht hij voor het leven heeft meegekregen; hij is als een apostel van een god,
dien hij nog niet persoonlijk heeft leeren kennen en dien hij overal wanhopig zoekt.
Bewust van en verschrikt over zijn onwetendheid, begint hij, en nu op elk gebied,
zijn slaafsch geploeter om zijn kennis te verruimen; nauwkeurig ontleedt hij zijn
gedachten en die van anderen, hij wil en moet de oplossing van het levensraadsel
vinden. Een vaag, allengs klaarder vermoeden maakt zich van hem meester, namelijk
dat al zijn gewerk vruchteloos zal blijven en dat zijn ziel van honger dreigt te sterven;
dat zij het eenige is wat waarde heeft en dat hij derhalve eerst dezen knoop moet
ontwarren.
In het derde deel van dit zoo belangwekkende werk, in ‘Solenne’, zien wij hoe hij
zich ernstig bezig begint te houden met het waarom van ieder persoonlijk leven; de
‘Geschiedenis van Christus’, die 9 jaar later zal verschijnen, teekent zich al vaag
op het netvlies zijner gedachten af. De al grooter wordende liefde tot dezen profeet
toont hem den weg om uit het dichte bosch te komen waarin hoofd en hart zijn
verdwaald. Zijn afschuw en verachting voor het leven veranderen in een begrijpende
dankbaarheid, en geleid door zijn levendig temperament, vindt hij den weg naar het
nieuwe doel; een weg moeilijk en vermoeiend, maar die recht naar het ideaal voert.
Hij wil nu al zijn gedachten in deze richting orienteeren, doch dat het smartelijk is
zich los te maken van zijn oude gedachten moet hij vaak ondervinden. Echter: om
geheel te genezen dient zijn hoogmoed te worden gedood, zelfs uit zijn vleesch
gerukt als een vergiftige doorn, opdat deze niet zijn wezen nog ernstiger aansteke.
Het beeld van den Christus eenmaal aanschouwd laat hem niet meer los; de
verhalen van het Oude en Nieuwe Testament trekken als een groot panorama
voorbij, en koortsachtig zoekt hij daarin de oorzaak en het doel van het werelddrama
te ontdekken. Hij is nog niet bij machte de werkelijke beteekenis van de Christusfiguur
te omvatten, hij treurt over de afwezigheid van een verlosser en snakt naar de
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

evrijding, die niet alleen voor het grijpen ligt, maar zich in zijn innerlijk wezen reeds
gewaar doet worden. Met inspanning zijner laatste krachten en den hoogmoed tot
de uiterste grenzen drijvend, voelt hij zich verheven tot een god, om daarna eerst
en ten volle te beseffen in welke volslagen afhankelijkheid hij leeft. Voor Papini was
er geen andere uitweg mogelijk, zijn paradoxaal karakter liet zich alleen verslaan
door een paradox die boven alle paradoxen staat en niet te bereiken is. Het was
een hoogst gevaarlijke strijd: òf het dankbaar ontvangen der waarheid, òf een
wegzinken in de donkerste groeven des twijfels. Hij heeft het bitterste beleefd wat
ooit een mensch beleven kan: het falen van alle menschelijke wetenschap en wijsheid
en het ontredderd staan tegenover eigen failliet. Toch overwint hij; zijn ‘Storia di
Christo’ getuigt ervan.
Was reeds zijn ‘Uomo finito’ een reactie tegen den materialistischen geest van
den voor oorlogstijd, hoeveel meer nog de ‘Storia di Christo’! Deze verheerlijking
en dit begrijpen van den innerlijken vrede, uitgedrukt in dit boek, het vrijwillig offeren
van zichzelf, het kinderlijk aannemen zonder kleinzielige tobberij, werpt een schel
licht op de diepe wonde, waaraan de menschheid lijdt. Ofschoon Papini dit boek
geenszins de wereld heeft ingezonden als een soort pamflet en om den menschen
de groote verwijdering van een hoog ideaal te toonen, - zijn impulsief karakter is
daarvoor niet overleggend ge-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

267
noeg - en het alleen een bekroning is van een geheel innerlijke ziele-ontwikkeling,
heeft het toch geklonken als een stem in de woestijn, en het begeerig ontvangen
daarvan is een bewijs dat hetgeen hij doorleefde, door velen is gevoeld.
Na een zoo doornigen weg te hebben afgelegd als dien waarop hij ons voert in
zijn ‘Uomo finito’, staat hij perplex tegenover den eenvoud van het evangelie. Hals
over kop - een Papini doet altijd de dingen op geweldige, hartstochtelijke wijze -
springt hij in dit
GIOVANNI PAPINI
heldere water, en steeds dieper duikend, brengt hij ongekende, wonderlijke parels
aan de oppervlakte. Met verheerlijkte oogen staat hij voor de schatten, zoo innig blij
is hij er mee. De oude weerbarstige Papini is niet verdwenen, integendeel levendiger
dan ooit komt hij te voorschijn, maar er is in zijn stem de teederheid, het
enthousiasme van een gelukkig mensch. Alle krachten spant hij in om ons te
overtuigen, te overrompelen, te dwingen zelfs de waarheid van zijn vondst te
erkennen, die hij gelooft kersversch ontdekt te hebben. Zenuwachtig woelt hij in de
gegevens, want hij wil, dat alles aan hem zelf en ons duidelijk is, zóó glashelder,
dat wij niet anders kunnen doen dan beamen. Hij legt uit, vereenvoudigt, stelt vast,
met zekerheid, duwt ons als het ware zijn ontdekkingen onder den neus, opdat wij
ze zien en gebruik maken van zijn nieuwe wetenschap. In zijn ijver gaat hij dikwijls
te ver en overschreeuwt inplaats van te redeneeren, een fout trouwens, die men
voortdurend in dit werk en andere terugvindt. Hij staat zelfs klaar om, indien wij hem
niet blindelings volgen, ons te steenigen of voor gekken uit te maken.
Zijn sobere, gloedvolle stijl schijnt gemaakt om het Evangelie na te vertellen. Zijn
verklaringen, van overal gegrepen, helderen nu eens een tot nu toe duister gebleven
punt op, om dan weer de logische ontwikkeling te toonen van de beschreven
gebeurtenissen. Hij voorkomt echter onmiddellijk alle tegenwerpingen, die de
tegenstander zou kunnen vinden, hij wil er niet verder over praten en dwingt tot een
gedachteloos, volledig aannemen. Hiermee bewijst hij, nog niet dit rustige geloof te
bezitten van iemand, die met een begrijpenden glimlach, zonder innerlijk bewogen
te worden, op andersdenkenden neerziet. Hij heeft zulk een haast ons zijn
nieuwigheden te brengen, dat hij soms den voet verstuikt in zijn bewegelijkheid. Hij
is opgewonden, steeds vooruitgedreven door het verlangen meer te weten en
nauwkeuriger, terwijl hij zoo innig overtuigd is dat zijn nieuwe geloof hemel en aarde
zou kunnen verteren.
Hetgeen hij met bizondere voorliefde in het daglicht probeert te stellen, is de
menschelijkheid van de Christusfiguur. Al wat legende is werpt hij ver weg en teekent
ons een Christusbeeld met forsche, duidelijke lijnen, levend en ademhalend,
gebonden door het menschelijk deel zijner natuur aan de aarde, zooals wij allen.
Hij verwijdert al wat zou kunnen schaden aan den eenvoud, om voor ons te doen
oprijzen een Jezus die heeft geleden, gedacht, vertroost is geworden, maar wiens
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

daden en gedachten met een gouden draad van onschuld en heiligheid aan den
hemel zijn verbonden. Daarom ook, zegt Papini, staat de Christus zoo dicht bij ons;
hij heeft ons smartelijk leven gezien en aan den lijve ondervonden; hij kent volkomen
onze zwakheden, onzen twijfel, ons ongeluk en hij heeft begrepen hoe groot de
schuld is, die wij begingen aan den Vader. En zijn hart is ontroerd geworden, toen
hij ons jammerlijk vervallen ras aanschouwde; ook heeft hij gezien dat de vrijheid,
die zijn Vader ons had toegekend om Zichzelf te eeren, een strik is geworden, waarin
zoovelen zijn gevallen. Er was daarom een daad noodig, grooter en edeler dan alle
zonden ter wereld tezamen, om de volkeren, zelfs tegen hun wil, van den gevaarlijken
weg af te wenden en hen tot opzien van het aardsche geploeter te dwingen.
Papini's liefde tot Christus straalt af op alle personen, die om deze figuur hebben
geleefd. Met een zekere voldoening houdt hij zich op bij Johannes den Dooper,
want diens strengheid en ernstige eerlijkheid maken dat hij zich innerlijk verwant
voelt met dezen onomkoopbaren voorlooper. Hij kent hem geen enkele zachtheid
toe, en met welk genot herhaalt hij de snijdende opmerkingen en strakke woorden
van den woestijnmensch; alleen wanneer hij zijn vroegtijdigen dood beschrijft, is er
een toon van deernis in zijn korte zinnen.
Wanneer wij echter dit werk nauwkeuriger overdenken, moeten wij ons dan niet
afvragen of in Papini de kunstenaar soms niet sterker spreekt dan de geloovige
mensch? Heeft hij werkelijk bij het bepeinzen van het mysterie van Christus een
stilte voor zijn eigen onrustige ‘ik’ gevonden en is hem inderdaad de weg geopend
om terug te kunnen keeren naar den oorsprong van alle leven, zooals het Evangelie
wil doen gelooven? Vergasten zijn verbeelding en zinnen zich niet te veel aan de
schoonheid inplaats van de werkelijke mystieke beteekenis te doorgronden?
Verhindert de bewogenheid van den kunstenaar niet dikwijls het innerlijke gebeuren
van den mensch, van zijn eigen zelf? Dit zijn vragen die van onze belangstelling in
den mensch
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

268
Papini getuigen en die, al zouden ze volkomen bevestigend beantwoord worden,
niets afdoen aan de waarheid en schoonheid van dit boek.
Een karakter, zooals dat van Papini, moet eerst begrijpen om daarna te kunnen
aanbidden; deze noodzakelijkheid heeft zichtbare sporen achtergelaten, en ook de
behoefte zijn leven ietwat parallel te laten loopen met dat van den Christus, de
aanhoudende innerlijke vergelijkingen geven een merkwaardig persoonlijk stempel
aan zijn geschrift. Wanneer hij b.v. leest dat Jezus somtijds de eenzaamheid verkiest
boven het gezelschap van de menschen, voelt hij daardoor sterker nog het verlangen
om in afzondering te leven. Hij vergeet alleen al te gewillig dat een Jezus niet
genoodzaakt is weer tot de menschen terug te gaan om niet in diezelfde
eenzaamheid om te komen, terwijl Papini en wij allen niet gelukkig en zelfs niet
ongelukkig ver van hen kunnen zijn. Deze paradoxale mensch, die zijn geheele
leven naar paradoxen heeft gezocht om te kunnen neervellen hetgeen hem niet
behaagde, heeft hier eindelijk een paradox ontmoet, die alle ontkenning en alle
beaming omvat; en geheel overwonnen knielt hij neder voor de voeten, die eens
gespijkerd werden.
Zijn warme overtuiging doet hem nieuwe, jonge, levende zinnen schrijven,
ternauwernood vindt men in het gansche werk eenige reeds voorheen gebruikte
uitdrukkingen. Alles is nieuw bij hem en hij vreest geenszins de werkelijkheid onder
de oogen te zien. Ruw zet hij vage of verkeerd uitgelegde teksten terecht. Ademloos
jaagt hij de waarheid na, geen enkel woord slaat hij over, geen punt, geen komma;
alle hoeken en gaten onderzoekt hij, alle plooien trekt hij van dit oude kleed glad
om te zien of er niets in verborgen is, de grove stof houdt hij tegen het licht om goed
de kleuren te onderscheiden en opdat het alle weerkaatsingen ontvangt, die de
harmonie toonen. Hij voelt zich den zanger van Christus' heldendaden, hij zingt ze
op hoogen toon. Zijn stem is week en bewogen. Hij gelooft geroepen te zijn om Hem
te verdedigen, hij bezweert ons met overreding en overleg toch te erkennen en op
de knieën te vallen voor dezen levenden tempel.
Nu de vrede zich geheel heeft meester gemaakt van Papini, is zijn taal melodieus
en soepel geworden, in tegenstelling met die van de ‘Uomo finito’, welke kort en
stootend is. Alle stekels trekt hij onder veel pijn uit en een innig medelijden met de
menschheid legt hem milde woorden in den mond. Van zijn lippen vallen woorden
als frissche rozen, zijn vroomheid is zuiver en weldoend. Hij gebruikt een ‘geheel
eigen’ systeem om ons de oude verhalen te vertellen, hij glimlacht vergoelijkend
wanneer we soms wat verbaasd en beteuterd op zijn vreemde zinnen staren. Nog
steeds hangt hij met zijn heele hart aan den paradox; alles wat hij onderweg vindt,
toetst hij er aan om te zien of zijn vondst houdbaar is. Dikwijls ook geniet hij zonder
nadenken en laat zich wiegen op de cadens van het wonderlijke gebeuren. Het
groote dat vóór de geboorte van Christus is geschied, houwt hij onbarmhartig neer;
het is misschien te betreuren dat hij vergeet het schoone wat de tijden voor Christus
hebben voortgebracht te vergelijken met wat in de jaren daarna ontstond. Deze
vergelijking zou hem de gelegenheid hebben opengesteld om de heidensche
schoonheid veelvoudig te bewonderen, hetgeen het Christelijk ideaal niet geschaad,
doch integendeel verhoogd had. De zielegrootheid en zelfverloochening waarvan
de bewijzen door alle eeuwen heen te vinden zijn en waarvan de oorzaak geen
stervende God is geweest, veronachtzaamt hij te zoeken. Het leven dat Jezus is
komen prediken is door velen in de oudheid zoo gevoeld geworden en gepredikt,
denken wij slechts aan Boeddha; alleen met dit onderscheid dat Christus de gedachte
in vleesch heeft omgezet en zichzelf heeft geofferd als laatste, hoogste daad.
Eenmaal op weg, duwt Papini ons onweerstaanbaar voort, steeds hooger op, en
zijn gezicht, dat reeds een weinig glanst van het licht, dat hij heeft ontdekt, is als
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

een flambouw, die ons tot gids kan dienen in den nacht. Zijn mannelijke fiere stem
heeft een hooglied aangeheven, dat duidelijk in het ‘Leven van Christus’ hoorbaar
is. Hopen wij van harte dat hij weldra ons nog eens wat vertellen zal van het beloofde
land, dat zelfs Mozes niet heeft mogen betreden met aardsche voeten. -
NELLY KRUIZE
De folklore in het werk van Charles de Coster
DE folklore heeft in België, sinds de verzameling Vlaamsche Volksverhalen van
Alfons De Cock en Pol De Mont, waaraan elke Vlaamsche jongen in zijn geheugen
een plaats heeft gegeven naast zijn schoonste jeugdherinneringen, aanzienlijke
vorderingen gemaakt. Hoe zou het ook anders, in een land waar volksgebruiken en
traditie zoo welig tieren als op den Vlaamschen bodem, zoodanig dat onze literatuur
er een ruim deel van haar stof en inspiratie in heeft gevonden?
Een bewijs van dien snellen opgang is wel het feit dat de provincie Brabant een
bijzonderen dienst heeft ingericht, die belast is met geschiedkundige en folkloristische
opsporingen en die een tijdschrift uitgeeft, dat nu zijn zevenden jaargang is begonnen
met een uiterst geslaagd nummer.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

269
Het tijdschrift heet ‘Brabantsche Folklore’ 1) en verschijnt in beide landstalen. De
redactie had een gelukkigen inval, toen zij besloot de gelegenheid van de Charles
de Coster-herdenkingen te baat te nemen, om het gansche
Augustus-Octobernummer te wijden aan dezen in 't Fransch schrijvenden Belg,
wiens werk bij uitstek folkloristisch kan genoemd worden.
Het werk van Charles De Coster - en wij zullen hier bepaaldelijk handelen over
Uilenspiegel - is bijzonder belangwekkend voor den folklorist, niet alleen omdat het
volledig is opgebouwd uit elementen van onze folklore. ‘De vader van de Fransche
letteren in België’, in 't Fransch schrijvende over specifiek Vlaamsche
aangelegenheden en Vlaamsche typen schetsend, heeft voor de eerste jaren na
het ontstaan van de Belgische natie in veler oogen een zeer eigen beteekenis gehad
ten opzichte van de toenadering tusschen beide volksrassen.
Het was te voorzien dat onze folkloristen, waarvan sommigen nog in vollen
neophietenijver schijnen te verkeeren, de grenzen van hun jonge wetenschap en
haar invloedsfeer zoo wijd mogelijk zouden trekken. Zoo leest men in het eerste
artikel: ‘Wat blijft er van over (van het werk van De Coster) als men er de folklore
uit wegneemt? Wat er kan overblijven van een mooi paleis, waarvan gij de
fondamenten en het geraamte hebt weggenomen’.
Maar deze en soortgelijke overdrijvingen niet te na gesproken, bevat dit nummer
van de ‘Brabantsche Folklore’ uiterst belangwekkende dingen, o.m. een zeer
gedocumenteerde studie over den oorsprong van den Uilenspiegel, die waarschijnlijk
een compilatie is van grappen, verspreid in de meeste Europeesche landen onder
de ambachtslieden, de landloopers en de reizende kooplieden, op het einde der
XIVe eeuw methodisch gerangschikt, aan één en denzelfden persoon toegeschreven
en in 't plat-Duitsch op papier gezet. Tusschen 1518 en 1520 verschenen bij Michiel
Van Hochstraten te Antwerpen reeds Vlaamsche vertalingen van den Duitschen
tekst. De latere vertalingen schijnen echter maar flauwe afkooksels te zijn van den
oorspronkelijken Tyl, en waren gezuiverd van alle aanvallen tegen de katholieke
geestelijkheid vooral, en ook van de scatologische bijzonderheden, die het zich
louterend fatsoen van onze voorvaderen begonnen te shockeeren.
Uilenspiegel heeft in den loop der eeuwen ontelbare uitgaven gekend, die zoowel
in het binnenland als in den vreemde werden verspreid.
Het is in een exemplaar der persen van Isabella Van Paemel, uit Gent, wier
uitgaven gekocht werden door de bibliotheek te Berlijn, door het British Museum te
Londen en door de bibliotheek des konings te Parijs, dat Charles De Coster den
Uilenspiegel heeft gelezen. Hij had de brochure gevonden in het schildersatelier
van zijn vriend Adolphe Dillens. De heer Emile van Heurck, de Antwerpsche
archeoloog en folklorist, aan wiens artikel wij deze bijzonderheden ontleenen, stipt
daarbij aan, volgens Prof. Hamelius, dat De Coster voor zijn historischen roman wel
20 hoofdstukken van de oude uitgave heeft overgenomen en er niet tegen opzag
om stap voor stap zijn model te volgen, wanneer het verhaal sober en klaar was of
de bondigheid en de levendigheid van den dialoog moeilijk te overtreffen waren.
Maar steeds heeft hij aan de Fransche vertaling uitbreiding gegeven en er
verfraaiïngen aan toegevoegd. En in verband daarmede citeert hij de prachtige
inleiding van Georges Eekhoud voor den ‘Charles De Coster’ van Lode Monteyne:
‘Il anoblit, il magnifie, il idéalise ce luron trop souvent larron, ce paillard, ce
mystificateur de bas étage, et tout en lui laissant sa verve, son espièglerie, il lui
prête une âme généreuse et lyrique. Il hausse le ribaud, le mauvais garçon à la
tailie du patriote, le rimeur graveleux à celle du poète, le vagabond à celle du
libérateur et du héros’.
1) Dienst van Geschiedkundige en Folkloristische Opzoekingen, 12, Oud Koornhuis, Brussel.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Het blijkt dus dat het scheppend genie van De Coster toch ook het zijne heeft
bijgedragen tot het ontstaan van den Ulenspiegel zooals wij hem hebben leeren
kennen en liefhebben, in strijd met wat in hooger vermelde uitlating werd beweerd.
Maar wij zullen op onze beurt niet overdrijven in de tegenovergestelde richting
en grif toegeven dat De Coster voor zijn werk met volle grepen uit de folklore heeft
geput. Charles Potvin betoogt in de studie die hij aan de nagedachtenis van zijn
vriend heeft gewijd, dat de figuur van Lamme Goedzak zooals hij waait en draait,
evenals sommige karaktertrekken van Calleken, Lamme's vrouw, werden ontleend
aan de geschiedenis van Dulle Griet, een verhaal dat onder den vorm van
mannekensbladen algemeen verspreid was in Vlaanderen. In zijn fel gedocumenteerd
artikel ‘Thyl Ulenspiegel in het satirisch Beeldhouwwerk’ betoogt de heer Marinus
zelfs dat De Coster, vooral door de studie van de legendarische en veelal statirieke
figuren die men aantreft in de versiering van onze kerken en openbare gebouwen,
er in geslaagd is van het milieu waarin zijn personnages zich bewegen, zulke
treffende en echt aandoende beschrijvingen te geven.
Naast artikels over de demonologie, de toovenarij, de geesten en ander bijgeloof
in het werk van De Coster, is er ook een belangwekkende vergelijkende studie
tusschen den Ulenspiegel van De Coster en Pallieter van Felix Timmermans,
waarvan het besluit is, dat Pallieter meer het werk is van één artist, terwijl aan
Ulenspiegel een gansch volk gedurende eeuwen heeft meegewerkt.
Deze aflevering van ‘De Brabantsche Folklore’ geeft
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

270
naast een dertigtal illustraties in den tekst, op losse bladen een dozijn reproducties
der werken van de vele teekenaars en schilders, die De Costers' legende hebben
geïllustreerd: A. Oleffe, Maurice Langaskens, M. Verburgh, Paul Collet, Cockx, C.
Counhaye, Edm. Van Offel, Jan Canneel, Maurice Flament, Jos. Damien, Fernand
Wéry en Maurice Canneel.
En het feit dat zooveel schilders zich door het boek van Charles De Coster hebben
aangetrokken gevoeld, is misschien wel het treffendste bewijs van het innig verband
dat bestaat tusschen den Thyl Ulenspiegel en de folklore van een volk dat in zijn
schilders toch het toppunt van zijn kunnen heeft bereikt.
KAREL LEROUX
Mémoires van tijdgenooten II
HET eerste deel van de levensherinneringen te boek gesteld door Yvette Guilbert,
ook ten onzent door zoo menigen avond van spiritueele en élegante voordrachtkunst
bekend en bemind, is zoo juist verschenen. Zij heeft het den goedgevonden titel:
‘La Chanson de ma Vie’ gegeven, met als onderaanduiding: ‘Mes Mémoires’. De
uitgever is Bernard Grasset (Paris 1927). Een tweede deel: ‘Mes Voyages’ is in
bewerking en zal het geheel afsluiten.
Het omvangrijke boek dat thans voor ons ligt bevat, behalve uitvoerige biografische
bijzonderheden, een volledig beeld van de ontwikkeling van Yvette als kunstenares
en van den groei harer artistieke opvattingen; terwijl enkele voortreffelijk geteekende
portretten (vooral dat van Eleonora Duse is in zijn tragische bewogenheid wèl
geslaagd) een belangrijk intermezzo vormen.
Het is niet noodig dat wij een overzicht van den inhoud geven, maar het lijkt mij
zeer gewenscht om even de verdiensten en de gebreken van dit geschrift tegenover
elkander te stellen, teneinde den eventueelen lezers zoo juist mogelijk een indruk
van den aard en de beteekenis ervan te geven.
Om te beginnen moet men zeggen dat ‘La Chanson de ma Vie’ met opgewektheid
en onafgebroken entrain, dus fleurig en levendig geschreven is. Het is opendop het
werk van een temperamentrijke, geestige, gevoelige, ervaren vrouw, die precies
weet wat er met haar taal te bereiken is. Trouwens dit is niet haar eerste
schrijfproeve. Vroeger gaf Yvette Guilbert reeds een tweetal romans in het licht: ‘La
Vedette’ bij Garnier en ‘Les Demi-Vieilles’ bij Juven; daarin toonde zij een
onmiskenbare litterairen aanleg en oefende zij haar vaardigheid. Door haar vlugge,
lenige, nerveusgenuanceerde schrijftrant weet zij alles wat zij vertelt kleurig en
boeiend te maken. Zij bekoort ons; en, onze bezwaren vergetende, genieten wij van
deze mémoires als van een epannende lectuur. Er is in haar text een rijkdom aan
ervaringen verwerkt; Yvette Guilbert is getuige geweest van tal van interessante
gebeurtenissen, welke in een bonte afwisseling aan ons oog voorbijtrekken en zij
heeft tallooze menschen gekend en doorzien.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

YVETTE GUILBERT
En van dit levend verleden vertelt zij ons met een warme stem, waarnaar men niet
moede wordt te luisteren. Want dit is misschien wel de grootste verdienste van dit
boek: het heeft een eigen timbre, een geluid dat met géén ander geluid te verwarren
is. En die persoonlijke toon brengt, in de oogenblikken waarin de schrijfster op haar
best is, een direct, hartelijk contact tusschen haar en haar lezers.
Nu de keerzijden.
Met alle bewondering voor Yvette Guilbert als veelzijdige kunstenares, met allen
eerbied voor de energie en de doelbewustheid, waarmede zij haar leven heeft
opgebouwd; met de volledige erkenning van de verdiensten, welke zij zich ten
opzichte van bijna geheel vergeten liederenlitteratuur van haar volk heeft verworven;
moeten wij toch bekennen dat haar geschrift - ondanks de onmiskenbare qualiteiten
hierboven aangeduid - ons meer dan eens heftig prikkelt. Het spreekt vanzelf dat
een memoireschrijver zichzelf in het midden der gebeurtenissen plaatst. Maar zelfs
dat kan met discretie en takt, althans met een zeer bepaald gevoel voor maat,
geschieden. Yvette Guilbert toont echter te dikwerf een mateloos welbehagen in
zich zelf en een overdreven waardeering van de positie, welke zij in deze wereld
heeft ingenomen. Zij is het vierkant oneens met Pascal die le moi haïssable achtte!
Door deze hartelijke eigenliefde blijft de figuur van deze schrijfster, welke zoo positief
en scherp omlijnd, en met zoovele verrukkelijke gaven toegerust, uit haar boek op
ons toetreedt, ons, helaas, lang niet altijd zoo sympathiek als wij dat zelf wel zouden
wenschen.
Wij zijn telkens geneigd om deze kunstenares in haar strijd om de schoonheid,
in haar diepe genegenheid voor het leven en voor haar werk, van harte te beminnen;
maar telkens weer breekt zij ons élan, en stoot zij ons af door haar eigenliefde.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

271
DE SCHILLERPRIJS VOOR 1927 IS TOEGEKEND AAN
HERMAN BURTE
DE SCHILLERPRIJS VOOR 1927 IS TOEGEKEND AAN
FRANZ WERFEL
DE SCHILLERPRIJS VOOR 1927 IS TOEGEKEND AAN
FRITZ VON UNRUH
Als jong meisje is zij, volgens haar schildering, te midden van moeilijkheden en
verleidingen, in het oogloopend braaf en ijverig; als debutante weet zij hinderlijk
precies wat zij wil en hoe het zijn moet; en als zij staat op het toppunt van haar roem
en van haar activiteit, dan is zij volkomen, al te volkomen, doordrongen van haar
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

eteekenis. Op bladzijde 313, aan het einde van haar levensbericht, concludeert
zij zonder blikken of blozen: ‘quand je retrace ma somme de travail, ma somme
d'études et que je pense à mes réalisations orgueilleusement artistes, eh bien,
savez-vous ce qu'il me faut conclure de moi? que je suis plus grande que moi’. Er
zijn dingen, die men, hoe waar ook, niet van zich zelf zegt!
In dit opzicht kent echter Yvette Guilbert geen schroom. Zonder eenige
terughouding toont zij het grenzenloos welbehagen, dat zij in zichzelve en haar
kunst schept. En het is met den besten wil van de wereld niet te ontkennen dat dit,
vooral op den duur, zeer agaçant wordt. Niet minder hinderlijk zijn de bewijzen van
goed artistiek gedrag, welke zij op verschillende plaatsen in haar boek afdrukt. Deze
zijn weliswaar onderteekend door de allerberoemdste en allergrootste schrijvers
van haar tijd, maar daarom niet minder overbodig in het verband waarin zij hier
gebruikt worden. Waarlijk, Yvette Guilbert heeft zulke getuigschriften niet noodig!
Het zou te begrijpen en te rechtvaardigen zijn, wanneer een impresario er, om
zakelijke redenen, gebruik van maakte. Maar een kunstenares behoort zich, naar
onze opvattingen, van dergelijke al te opvallende reclamepractijken te onthouden.
En, tenslotte, maakt het geen aangenamen indruk, dat zij, zoo veel en met zoo
blijkbare ingenomenheid, over finantieele aangelegenheden handelt. Steeds en
steeds weer vertelt zij hoeveel zij per avond opstreek en deelt zij ons, enthousiast,
mede welk een schitterende contracten door haar werden afgesloten. Niemand
misgunt aan een verdienstelijke vrouw als Yvette hare indrukwekkende honoraria;
maar deze behooren thuis onder het huishoudelijk departsment en moeten daar
blijven. Al die klinkende intimiteiten staan in geen enkel direct verband met de
ontwikkeling van haar persoonlijkheid en hare artistieke uitingen.
Wanneer men, van te voren gewaarschuwd, deze bezwaren tegen ‘La Chanson
de ma Vie’ ter zijde weet te zetten, wanneer men uit al het àl te persoonlijke, het
menschelijke en het zakelijke weet af te roomen, dan blijft er, daar kan men van
verzekerd zijn, nog héél veel interessants, op interessante wijze verhaald, voor ons
over.
Interessants uit drie, zeer duidelijk afgescheiden, levensperioden. In de eerste
vertelt Yvette haar jeugd; in de tweede schildert zij haar moeilijk debuut in de wereld
van tooneel en cabaret en geeft zij een beeld van haar eerste genre, het
montmartersche bitter-erotische ‘levenslied’; en in de derde zijn wij getuige van de
algeheele vernieuwing van haar geestelijk leven en in verband daarmede van hare
kunstopvatting, zien wij hoe zij het lied, uit alle historische perioden, bestudeert en
tot een nieuw leven wekt.
Mij persoonlijk boeide hetgeen zij vertelde over haar montmartreschen tijd, het
meeste.
J.J. VAN VOORNE
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Grazia Deledda
272
TEN tweeden male is de Nobelprijs voor letterkunde aan Italië toegewezen, ten
tweeden male heeft een vrouw dien gekregen: de romanschrijfster uit Sardinië:
Grazia Deledda. Deze toekenning verkrijgt inderdaad eene bijzondere beteekenis.
Evenals Giosuè Carducci, de zwaarmoedige, sombere dichter, die door de
Zweedsche Academie werd bekroond, heeft Grazia Deledda's ernstige, aandachtige
geest zich met de moeilijkste problemen beziggehouden; evenals Selma Lagerlöf
bestudeerde zij den strijd tusschen hartstocht en plicht in onstuimige gemoederen,
die echter aan voorvaderlijke wetten zijn onderworpen.
Maar zij heeft een geheel eigen karakter; ofschoon ze wel eens doet denken aan
den één of anderen Italiaanschen of buitenlandschen schrijver, is zij volmaakt
oorspronkelijk en lijkt ze op niemand anders daar, waar ze haar geboorteland
Sardinië schildert.
Op het vasteland van Europa kennen weinigen dit afgelegen, eenzame eiland in
de Middellandsche Zee, met zijne droefgeestige, sombere natuur, met zijne scherp
afgeteekende, schilderachtige bergen, wier onbeweeglijke keten het hart door
schoonheid ontroert of het met droefheid vervult, dit eiland met zijne ‘nouragues’,
oude steenen torens door een cyclopenvolk gebouwd, en bewoond door een ras,
hetwelk de eeuwen en het her- en derwaarts trekken een ernstige, krachtige
schoonheid heeft verleend, hartstochtelijk in het goede zoowel als in het kwade,
sober van bewegingen en kort in het spreken. In vele opzichten moeten zij
ongetwijfeld op Theocritus' herders gelijken of op de krijgslieden en koningen van
Mycene. Eeuwen zijn over hen heengegaan, maar hunne ziel is onveranderd
gebleven, even trotsch en ongenaakbaar in hunne tegenwoordige armoede, als
toen hun vruchtbaar eiland, met Sicilië, de korenschuur van Rome was. Het Noodlot
beheerscht hun leven met dezelfde onverbiddelijkheid, waarmee de Schikgodinnen
of het antieke Fatum dat hunner voorouders beheerschten, en waaraan niemand
kan ontkomen. Hunne hartstochten, hunne lotgevallen zijn tragisch, smartelijk.
Gelach en gezang verbreken zelden de stilte van deze woeste, melancholieke
natuur. De vrouwen leiden er in het verborgene een bijna slaafsch bestaan, gebukt
onder wetten, die nog niet door de moderne denkbeelden zijn aangetast.
De doortrekkende reiziger wordt de bekoring en de schoonheid van dit land en
zijne bewoners meestal niet gewaar.
Grazia Deledda, die 52 jaar geleden in het stadje Nuoro werd geboren, kent uit
eigen ervaring de geheimen der Sardinische ziel en de innige schoonheid van die
nederige, verborgen levens, die zich afspelen in oude huizen, door een donkere,
Gothische poort afgesloten, of door een kleine binnenplaats met een portiek,
ondersteund door twee gemetselde, met wingerd begroeide pilaren en een steenen
put, die zich tegen den roodachtigen ingang afteekent.
Zijzelf heeft zeker, in het gras liggend, getracht met de lippen het fluweelige
omhulsel van een snijboon te openen zonder haar van de plant te scheiden, of zij
beschouwde, over den tuinmuur geleund ‘de vallei, overgoten door den gloed der
ondergaande zon, met hare lichtende verten vol blauwigen nevel, met het
wielengeknars der karren en de gedempte geluiden van den avond’.
Want hetgeen Grazìa Deledda heeft beschreven in haar reeds uitgebreid oeuvre,
dat van de novelle ‘Sang sarde’, op veertienjarigen leeftijd verschenen, tot aan haar
laatsten roman: ‘Annalena Bilsini’ een dertigtal werken omvat, dat heeft zij niet uit
hare eenigszins beperkte fantasie geput, maar uit hare onverbiddelijk openhartige
herinneringen, waarin literaire gekunsteldheid nooit de kracht en de waarheid van
visie verstoort.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Grazia Deledda heeft weinig onderwijs gehad. Als kleindochter van een
beeldhouwer, die meest heiligenbeelden boetseerde, als dochter van een
improvisator, gelijk men er op Corsica, Sicilië en Sardinië zoovelen vindt, had zij
dadelijk succes, en dat heeft zij altijd behouden. Men heeft het echter wel eens
jammer gevonden, dat er een zekere eentonigheid is in hare verhalen, waarin men
steeds dezelfde personen schijnt terug te vinden, die de schrijfster telkens weder
ten tooneele voert om ze met meer kracht en waarheid te kunnen uitbeelden.
Toen zij al ongeveer tien jaar een beroemde schrijfster was, verliet Grazia Deledda
haar geboorteland op 25-jarigen leeftijd, teneinde haar man naar Rome te volgen.
In verscheiden harer boeken beschrijft zij menschen uit de kleine burgerij of
Romeinsche ambtenaren. Maar gelijk Antaeus, die zijne kracht verloor, zoodra hij
het contact met zijn geboortegrond miste, wordt Grazia Deledda, zoodra zij niet over
Sardinië handelt, een schrijfster als alle anderen. Waar zij echter in hare boeken de
bevolking, de gewoonten en de natuur van haar land beschrijft, zooals in: ‘Elias
Portolu, Cendres, Notre Maître, Roseaux au vent, L'Incendie
de l'Oliveraie’ en in ‘Le Lierre’ bezit Grazia Deledda een opmerkelijk
meesterschap.
Men heeft de waarheid dezer schilderingen wel eens in twijfel getrokken, doch
ons past het niet deze quaestie te bespreken. Zijn hierop de beroemde woorden
van Rostand niet van toepassing: ‘Même quand il a tort, le poète a
raison?’
Wat ons betreft, we zijn ervan overtuigd, dat ze zijn, zooals zij ze beschreven
heeft in hare boeken, het meisje uit Nuoro en hare landgenooten, wier bloed met
dat van Spaansche edelen en ronddoolende ridders is vermengd, die werkzaam,
ge-
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

273
loovig, fatalistisch en droomerig van aard zijn, met hunne hevige hartstochten in
strijd met hun plichtsgevoel, zooals de helden van Corneille, temidden van die
sombere, maar toch lieflijke natuur: ‘wanneer de wind de oude olijven schudt, die
tegen de helling gedrukt staan en ze door hunne beweging en grijze tint op wolken
doet gelijken, wanneer de groene en paarsachtige olijven afvallen, glinsterend als
paarlen, of wanneer de zilveren olijfbosschen golven gelijk een maanbeschenen
stroom, wanneer de Oostenwind uit het dal een geloei meevoert, even onheilspellend
als een stormachtige zee’...
Het zou evenwel onrechtvaardig wezen te beweren, dat zij deze menschen,
landstreken en gebeurtenissen steeds op dezelfde wijze heeft beschreven. Evenals
Ada Negri, op wie zij overigens heel weinig lijkt, heeft zij zich van den beginne af
aan steeds de grootste moeite gegeven om hare kunst te volmaken. Terecht heeft
men er zich over beklaagd, dat de personen uit hare eerste boeken onderworpen
waren aan onwrikbare wetten van erfelijkheid, noodlot, deugd of ondeugd. Steeds
meer maakte Grazia Deledda zich in latere werken los van schoolsche opvattingen,
van hare te groote voorliefde voor kleur- en natuurbeschrijving, voor het bijkomstige.
Langzamerhand werden hare hoofdpersonen belangrijker, er kwam meer leven,
beweging en diepte in hunne uitbeelding. Ze strijden tegen de natuurlijke neigingen,
die hen trachten te overheerschen; soms bezwijken ze eronder, doch niet als
lafaards, die er zich bij neerleggen, maar als dappere menschen, die zonder op de
overwinning te hopen, tenminste zonder blaam willen sterven.
In Grazia Deledda's laatste boeken zijn bladzijden van blijvende waarde, en
figuren, die men niet meer vergeet, zooals de moeder in het gelijknamige boek,
zooals Annalena Bilsini, Annarosa, Nina, oom Jouanniccou en de grootmoeder uit
‘L'Incendie’. Men vindt er diepe philosophische gedachten, met groote juistheid
beschreven innerlijke conflicten en de langzame ontwikkeling van opstandige
denkbeelden. Haar werk vol energie en geloofskracht kan men misschien in de
volgende woorden samenvatten: ‘Alles gaat voorbij: de wind zal gaan liggen, het
vermoeide woud zal stil zijn; de rust zal wederkeeren, maar ook de storm en daarna
weer de stilte. De hoofdzaak is kalm af te wachten, zonder te veel waarde te hechten
aan al wat vergankelijk is’.
EUGÈNE BESTAUX
Stanislas Przsbyszefski †
DE Poolsche romancier Stanislas Przsbyszefski is in den ouderdom van 60 jaar
plotseling overleden.
‘Homo sapiens’, dat reeds in 1894 geschreven was, mag wel zijn hoofdwerk
heeten, in dezen zin dat de schrijver er de volle maat van zijn talent in geeft, of liever
dat hij er zijn talent den teugel viert. Zulk geweld, zulke uitbundigheid overbluft ons
eenigszins, en zou wel klakkeloos romantisme lijken, als het niet bezield was van
een bijna spasmatischen drang, van een radeloos streven om een vertienvoudigd
leven in de materie te blazen. Het is de geschiedenis van Eric Falk, heen en weer
gerukt tusschen, uiteengerukt door plicht en driften. Maar bij iedere aarzeling, in
iederen strijd, zijn het steeds de begeerten die overwinnen. Deze door de
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

koorts van het leven aangegrepen held neemt de vrouw van zijn jeugdvriend Nikita;
de onschuld en de jeugd van een simpel meisje maakt hem slechts dolzinniger van
ziekelijk verlangen; zelfs de afwezigheid van liefde is hem een prikkel te meer om
een derde jonge vrouw tot moeder te maken; wanneer zijn vrouw, die hij toch
beminde, hem verlaat vindt hij troost bij een stoere revolutionnaire; tot dit hollende
leven met den waanzin bekroond en besloten wordt.
Men mag er zich wel deze liefdesverklaring bij te binnen roepen:
Zoo, als een hond, o vrouw:
Libidineus maar trouw...
doch het is niet heelemaal dat. Het is veeleer een zelfkwelling, een zich opporren
tot alle zonde, tot alle overdrijvingen. En hier is geen terugkeer, omdat de afgrond
dien men, alles ten spijt, doorgronden wil zonder bodem is. Gedachte,
menschelijkheid, werpt de held als afgedragen kleeren van zich af om nog enkel
zijn waanzinnig en niet meer te verwoorden doel na te streven.
Het gaat niet aan, Przsbyszefski met zijn held te vereenzelvigen, doch wel kan
men aannemen dat hij zich in dezen held naar zijn wensch beter en vollediger
verwezenlijkte dan in zijn leven.
Przsbyszefski leefde onder de bohème, die in de laatste decade der vorige eeuw
haar woelig en zwoel leven leidde in zekere Berlijnsche cenakels: heterocliete
verzamelingen van uitgeweken noorderlingen, van decadente dichters, van
machtelooze idealisten en mislukte genieën. Doch ook het scheppende talent was
er vertegenwoordigd. De Poolsche romancier knoopte er nauwe vriendschapsbanden
aan met den Zweed Strindberg, wien hij dertig jaren later nog in zijn memoires, niet
zonder liefde, herdenkt. In deze gedenkschriften zal hij ook ontkennen dat hij Dagny
Kristensen, die zijn vrouw zou worden, den grooten Zweed afhandig maakte. Deze
Dagny, Deensche zangeres, behoorde tot de fatale vrouwen die zich in de, meestal
geestelijke, orgieën van de krochtherbergen onder de mannen van de fluweelen jas
en de lavalière mengden. Zij werd door een Armeensch student vermoord, nadat
zij hem eerst aangelokt en naderhand afgewezen had.
Het leven van Przsbyszefski, zijn omgeving, zijn werken, het ademt alles een
zelfden geest van opzettelijken ondergang; waar zij het losgelaten instinct huldigen,
en daar een soort van mysticisme aan vast knoopen, is het wel of dat soort van
halsstarrige desperado's veeleer hun leven trachten te richten naar de leer van een
Zarathustra, dan uit de erkenning van het leven een wijsheid zoeken te putten.
Door het leven als door het werk van Przsbyszefski waait de wind van de groote
Poolsche vlakte. En zoo demonisch kan hij niet zijn, dat wij de sporen niet merken
van zijn godsdienstige opvoeding, zooals er steeds in hem iets blijft dat den zoon
van den armen dorpsonderwijzer verraadt.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

274
In ‘De Kinderen van Satan’, een anderen roman, zijn het weer de
wil-tot-het-zich-uitleven, bandeloos en gewetenloos, en de moraal, die met elkander
overhoop liggen. En ook in zijn tooneelwerk zijn het steeds Duivel en Engel, de reine
vrouw en zij die het vat is van alle verval, die den rusteloozen held naar den
ondergang voeren.
Dit onsamenhangend, geëxaspereerd oeuvre kan nauwelijks de belangstelling,
laat staan de spanning, gaande houden voor de gedachten of de schildering die het
ontwikkelt. Doch wel heeft het nog zijn bekoring om de razernij die de schrijver er
niet zonder talent teugelloos in botviert.
De roem van Przsbyszefski was sedert jaren reeds, tenzij dan bij eenige
getrouwen, geslonken tot de herinnering als aan een storm. Hij zelf had reeds de
memoires van zijn ‘overleden leven’ geschreven, met een soort van glimlachende,
doch tevens macabere kalmte, die er op wees dat het geweld was uitgetierd.
Rainer Maria Rilke
Na het voltooien en verschijnen der Duineser Elegien heeft Rilke met prof.
Kippenberg, de leider van het Insel-Verlag, de uitgave van zijn verzamelde werken
besproken. Het plan werd toen in hoofdlijnen vastgelegd. De dichter mocht de
verwezenlijking er van niet beleven. ‘Die Gesammelten Werke von Rainer Maria
Rilke’ verschijnen thans in zes deelen, bij de groote Leipzigsche
Uitgeversmaatschappij. De eerste drie deelen bevatten de poëzie, deel vier en vijf
het proza en het zesde de vertalingen.
De Fransche poëzie van Rilke wordt in het prospectus der uitgave onvermeld
gelaten; wel wordt aangekondigd dat de deelen tal van fraaie en belangrijke inedita
bevatten. Het nieuws van deze editie, welke niet bijzonder duur is, zal den talloozen
Rilke-ver-eerders in Nederland hoogst welkom zijn.
De kunst der kritiek in Nederland
Kritiek en Essay, verzameld door Dr. J.A. Roelert Frederikse, W.E.J.
Tjeenk Willink, Zwolle (1927).
DEZE bloemlezing van critieken en essays beantwoordt niet aan het idee dat men
algemeen - en zeer ten onrechte - over dergelijke werken heeft. In de eerste plaats
moet ik doen opmerken dat deze bloemlezing niet naar volledigheid streeft: zij is
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

geene verzameling van de mooiste fragmenten die, op het gebied van critiek en
essay - in de Nederlandsche taal werden geschreven. Zij is veeleer een spiegel van
wat de critiseerende en beschouwende Nederlandsche geest in den loop der eeuwen
heeft gepresteerd, zonder onderscheid van filosofische en esthetische strekking.
Dat die geest, in zijne diverse uitingen, zich weleens heeft vergist, doet hier niets
ter zake, ofschoon eene vergelijking der teksten wel aanleiding kan geven tot zeer
interessante bevindingen.
Naast de Nederlandsche stukken heeft de bloemlezer teksten van Engelsche,
Fransche en Duitsche schrijvers opgenomen, blijkbaar met het doel de uitingen van
den Nederlandschen geest met dien van andere landen te confronteeren. Dit is een
zeer gelukkig, uiterst vruchtbaar idee. Daardoor wordt de lezer in de gelegenheid
gesteld te oordeelen in welk tempo de gedachten in Nederland de algemeene
stroomingen van het geestelijk leven in Europa hebben gevolgd, en in welke
omstandigheden een geestelijk synchronisme was waar te nemen. Die bloemlezing
bevat dan ook een scrie documenten die een bijzonder licht werpen op de
ontwikkeling van het literaire en geestelijke leven der Nederlanden tot op onze
dagen. Dat deze documenten zich vaak tegenspreken, het is natuurlijk en
vanzelfsprekend en een waarborg voor de degelijkheid der keuze.
Laat ik even een voorbeeld kiezen: de critiek van den heer L. van Deyssel en die
van den heer F. Coenen. Beiden zijn, op enkele jaren na, tijdgenooten, of, laat ik
liever zeggen: beiden behooren tot de literaire beweging die voor de tegenwoordige
generatie geldt als de ‘Beweging van '80’. Het is eene vreemde tegenstelling. Aan
den eenen kant het lyrische proza van Van Deyssel, dat enkel eene uiting is van
esthetische emotie, aan den anderen kant het rustig beschouwend proza van F.
Coenen, dat werkelijk critisch is. Alle beschouwingen over de esthetische opvattingen
en het temperament van beide schrijvers laat ik opzettelijk ter zijde. Beschouwen
wij enkel het resultaat, in het licht van de in deze bloemlezing opgenomen fragmenten
van Potgieter, wat zien wij dan? Dat de critiek van den heer Coenen - niet alleen in
den vorm - dichter bij het proza van Potgieter staat, maar ook den geest van Potgieter
meer verwant is, dan de lyrische ontboezemingen van Van Deyssel, die
oogenschijnlijk den auteur van het Rijksmuseum meer nabij komt, althans wat het
esthetische uitgangspunt betreft, om niet te spreken van het filosofische. Ik weet
wel dat dit nadere toelichting zou vergen, maar ik haal alleen dit voorbeeld aan, om
te toonen tot welke vruchtbare vergelijkingen een dergelijke bloemlezing aanleiding
kan geven.
Vele andere, niet minder interessante vergelijkingen dringen zich op, voornamelijk
tusschen sommige nederlandsche en vreemde auteurs. In verband hiermede is het
misschien te betreuren dat niet scherper werd gewezen op de verwantschap van
Hooft met de Fransche Pleïade. En waarom werd niet een plaats verleend aan dien
geestigen Joh. de Brune, wiens vriendelijke overwegingen wel eens herinneren aan
den meester aller essayisten: Montaigne? En onder de moderne auteurs betreur ik
de afwezigheid van den essayist F. van der Goes, een der besten, naar ik meen,
van zijne generatie.
J.v.N.
Vondel en Verwey
Albert Verwey, ‘Vondels vers’. (C.A. Mees, Santpoort, 1927.)
IN het voorbericht deelt Verwey mede, dat dit werk aanvankelijk bedoeld was als
een inleidende studie van de Vondel-uitgave der Wereldbibliotheek. Wegens
meeningsverschillen verscheen het toen niet, doch nadat het handschrift Verwey
van dienst was gebleken bij zijn lessen te Leiden, meende hij het, buiten verband
met genoemde uitgaaf, in het licht te kunnen zenden. Naar bedoeling en opzet, zegt
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

hij, is het een studie van Vondels vers, doch tevens een uitbeelding van Vondels
ontwikkelingsgang. Ik wil aan dit voorbericht den algemeenen indruk vastknoopen
dien men bij het lezen van Verwey's werkje krijgt. Het is, op zichzelf, te kort en te
uitgebreid. Men leest
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

275
het, nu ja, zooals een doorsnee-leerling de lessen van een goed professor volgt. Af
en toe verdwijnt de belangstelling voor een kwartiertje en dan weer wordt men door
de kennis en het mededeelingsvermogen van den professor geboeid. Te kort zei
ik: tenzij men Vondel naast zich heeft en iedere opmerking van Verwey aan
menigvuldige gedichten of verzen toetst. Te uitgebreid op zichzelf, omdat Verwey
al te nauwgezet Vondels ontwikkeling op den voet volgt, zich niet meende te moeten
bepalen tot het aangeven en ontwikkelen van de groote lijnen van zijn onderwerp,
en op zekere oogenblikken zelfs niet aarzelt den inhoud van Vondels spelen
omstandig over te vertellen.
Doch deze opmerkingen houden nauwelijks eenige critiek in: voor wie Vondel al
dan niet grondig kennen, blijft, na lezing van Verwey's studie, tenslotte zeker gewin,
al was het maar een helderder inzicht in het wezen van Vondels kunst of een
aansporing om Nederlands grootsten dichter weer en nogmaals ter hand te nemen.
Bij de bestudeering van Vondels vers schakelt Verwey de eerste rederijkersrijmen
uit, en toont dan aan hoe de dichter als eerste eigenschap een voorzichtig oor had
voor de wijze waarop iedere klank en rust en wending in het vers aan tijdsduur
gebonden is; en als tweede, hoe dit vers het gevoel nooit onmiddellijk, maar langs
den weg der bespiegeling uitdrukt. Verwey legt er den nadruk op hoe dat laatste
punt nimmer de zakelijkheid uitsluit, doch een gevolg is van Vondels kracht om
feiten uit een anderen hoek dan wij het doen, en niet zelden dieper, te doorpeilen.
Nog in verband hiermede, maakt Verwey reeds bij den aanvang het treffend
onderscheid dat de ontluikende zinnelijkheid Vondel niet, zooals dit bij Breêroo en
bij Hooft het geval is, tot het vleeschelijke minnedicht drijft, doch hem enkel van uit
de christelijke naar de heidensche mythologie verplaatst.
Ofschoon Vondel de werkelijkheid als het ware van op een afstand, ‘als een soort
goddelijk spel’ ziet, is hij steeds bij uitstek een gelegenheidsdichter geweest. Ook
deze stelling wordt de gansche studie door vervolgd en bewezen; niet enkel aan
de hand van de verjarings-, huwelijks-, en overlijdensgedichten. Maar Vondel neemt
steeds deel aan het maatschappelijke zoowel als aan het gezelschapsleven. Hij
zingt zijn vreugde over de vrijmaking van Nederland: de godsdiensttwisten drijven
hem tot profetische gedichten; de afkeer voor de Remonstrantenvervolging leidt
hem humanistische banen op, en het is langs dezen weg dat hij tot een religieuse
katholiciteit naderde. Hierbij stelt Verwey de vraag of Vondel niet juist in de
Roomsche leer voldoening moest vinden, omdat deze vorm van het Christendom
het heidendom mede incorporeert. Waar hij het over de ‘Gebroeders’ heeft, zal
Verwey nog opmerken dat Vondel niet als een Jood maar als een Griek voelt, en
aan het einde van zijn studie komt hij tot het besluit dat Vondel ondanks christelijkheid
en deemoed een dichter van de Renaissance is gebleven.
Niet aan één stuk door, maar eveneens als het ware naar de ingevingen die hem
bij zijn veelvuldig betoog verlokken, handelt Verwey over Vondels kunst van de
tooneelmatige uitbeelding. Vondel heeft het bespiegelend drama tot een
Nederlandsche kunstsoort gemaakt. Met de Gysbreght eerst wordt Vondel tot een
meester in deze kunst. Het moge van Verwey's kant niets dan een objectieve
vaststelling zijn, er op te wijzen dat het in Vondels treurspelen niet om handeling
maar wel om spanning te doen is, wij zien in deze waarheid een rechtvaardiging
van onzen afkeer voor zekere pogingen om Vondel op modernistische wijze, met
heftig vertoon, met aanwending van een sprekende mise-en-scène, ten tooneele
te voeren. Het zou ons te ver leiden alle de stellingen van Verwey te ontleden. Hij
heeft het immers nog over de invloeden die Vondel onderging van du Bartas, van
de Groot, van Seneca, van de Grieksche tragici, invloeden die steeds bleven
nawerken doch waarbij Vondels levende verbeelding, en eigen kijk op het leven,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

en inzicht en goede smaak, natuurlijkerwijs het overwicht namen. Een enkel
voorbeeld haalt Verwey ook aan van de wijze waarop Vondel eerste en
rechtstreeksche indrukken naderhand wijzigde:
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Alle vensters lagen vol
Nonnetronien blank en bol...
276
wordt, bedachtzamer en veralgemeenend:
Alle vensters lagen vol
Reine nonnen, blank en bol...
Maar de mooiste bladzijden van het werkje zijn wel die waar Verwey over Vondels
laatste producties schrijft. ‘Wij bezitten in Vondel een goed dichter, en daar gaat
niets boven. Zijn lotgevallen, zijn omgeving, zijn denkbeelden, zijn kerkgeloof, alles
heeft een zekere belangrijkheid, maar alleen een bijkomstige nevens dit eene: dat
hij een goed dichter was’. Hij getuigt dat de zeventiende eeuw voor een deel haar
luister ontleent aan de taal en aan Vondel. Vondel werd zelfs op hoogen leeftijd niet
oud: hij werd steeds vollediger dichter: hij schreef zijn laatste werken zonder dat
het onderwerp nog langer het noodzakelijke symbool was, doch integendeel gansch
in het gedicht was opgenomen. ‘Hij was nu niets dan een kunstenaar die zijn laatste
werken schiep’.
HERM. VAN GENDT
Schrijvers-interieurs
Dit is een hoekje van de bibliotheek en werkkamer van William Somerset Maugham;
de hoofdtoon van het interieur is helder geel. S.M. werd 25 Januari 1874 te Parijs
geboren als zoon van een gezantschapsraad. Na den dood van zijn vader werd hij
opgevoed door zijn oom Henry, predikant te Whitstable in Kent. Hij studeerde op
King's School te Kantelberg. Daarna twee jaar aan de universiteit te Heidelberg.
Toen begon hij te Londen met grooten tegenzin zijn studie in de medicijnen. Op
twintigjarigen leeftijd publiceerde hij ‘Liza of Lambeth’, dat succes had en hem in
staat stelde te gaan reizen. Hij bezocht Spanje, Italië, Griekenland, Frankrijk. Hier
voelde hij zich zóó thuis dat hij er te Saint-Juan-Cap Ferrat een villa huurde. In 1917
openbaarde zich, in Rusland, een tuberculose bij hem. Van dat oogenblik af, zocht
hij steeds zuidelijker klimaat. Hij bereisde Azië: China, Nederlandsch-Indië, Siam;
verder Noord- en Zuid-Amerika.
Zijn beroemdste en beste roman is: ‘The Painted Veil’. In: ‘The Trembling of a
Leaf’, ‘The Casuarina Tree’ publiceerde hij een groot aantal voortreffelijke Short
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Stories. Het tooneelstuk ‘Rain’ is een van de grootste successen der Londensche
en Parijsche Scène (‘Pluie’ in het Théatre de la Madeleine) geworden.
Kroniek van het proza
Aart van der Leeuw, Ik en mijn Speelman. Een luchthartige geschiedenis.
- Rotterdam, Nijgh & v. Ditmar's Uitgeversmaatsch., 1927.
GEWIS: in de boeken van het leven wordt vaak ‘van wonderbare vondsten verhaald!’
Het stiefkind van den visscher vindt den ring van den koning, als het den haak uit
de keel van een grondeling trekt; het herdersmeisje ziet uit de rotsen puur zilver
opwellen: munten met den beeldenaar van de moedermaagd bestempeld; de jonge
man plukt een bloem, die geluk brengt; de grijsaard stoot met den voet tegen den
sleutel des hemels; de vicomte de Lingendres, als hij de lokkende tonen des
gebochelden speelmans is gevolgd om als een vrij man over Gods zonnige
heirwegen te zwerven (vrij en toch gevangen in hoe zoeten min!) vindt een vogelnest,
en ik, ik deed de wonderbare vondst van dit boek. O, deze vondst betreft geen
wereldwonder, waarde lezer; zij betreft (slechts een kleine omzetting van woorden)
het wonder der wereld, en dat is veel meer!
De ware vondst is het niet gezochte. Dat, wat u wordt in den schoot geworpen
als in den slaap. Het stiefkind van den visscher zocht den ring des konings niet, en
het herdersmeisje dacht niet aan het pure zilver. Maar zie... Zoo ging het ons. Wij
speurden uit naar ‘serieuze literatuur’ - wat zal een serieus criticus van een serieus
letterkundig maandschrift ànders! - en wij overrompelden onszelf in een ‘luchthartige
geschiedenis’.
En die zou ons het wonder der wereld openleggen? Zoo is het. Gelooft ge mij
niet, vraag het den voorzeiden vicomte, als ge hem, maar dat is niet gemakkelijk,
altemet zoudt ontmoeten. Ge zult anders aan zijn gelukkig gezicht hem ongetwijfeld
herkennen, al kwaamt ge hem tegen onder 't dopje van een Amsterdamschen
mijnheer tegen Beurstijd!
Die jonge edelman kwam eens een dag te verliezen uit den geborduurden zak
van zijn fluweelen lijfrok. Wij hebben hem opgeraapt en eens goed bekeken. Weet
ge hoe die dag eruit zag? Ja, hoe ziet de dag eruit van een jong edelman, die rijk
is, een kamerdienaar heeft en een maitresse, en die naar den wensch van zijn vader
trouwen zal met een meisje, dat hij weliswaar niet kent, doch wier bruidschat aan
zijn vermogen en gemakken op een aangename wijze zal toedoen. - Als een
Amsterdamsche Beursheer eens een dag kwam te verliezen, b.v. op het Damrak
vóór Allert de Lange, en ge raaptet hem op, dan zou die dag er waarschijnlijk een
beetje anders uitzien (o, een béétje anders maar!), doch Amsterdamsche
Beursheeren verliezen natuurlijk hun dagen niet: ze bewaren die zuinig in hun
binnenzak onder hun portefeuille. Maar daarom zijn over hen geen ‘luchthartige
geschiedenissen’ te schrijven.
Deze vicomte de Lingendres was slordig op zijn dagen, zooals ons bleek. Die
dagen waren dan ook allemaal zoo'n beetje hetzelfde en... zij waren als de ruiker
waarmede hij zijn kamer trachtte op te vroolijken. Het is een aardige geschiedenis,
die ik wel gaarne even voor u zou afschrijven, maar het is beter, dat gij het boek
zelf leest en dan zou ik het genoegen u vooraf bedorven hebben. Genoeg, hij heeft
aan mevrouw de Soubise, zijn minnares, den vorigen avond, op een tuinfeest, een
ruiker ontfutseld, en hij zal nu van de geplette en half verwelkte bloemen de beste
bijeenlezen, ter versiering van zijn dag. Hij kiest een mosroos, draait die langzaam
tusschen de vingers en heeft even den tuin voor oogen met de honderden lichtjes
‘die de sterren hebben doodgemaakt en een groote, ronde maan er toe gebracht
hebben zich uit wanhoop midden in de vijverkom te verdrinken’. Neen, deze bloem
is vlak onder de kelkbladen voos. - Deze roos van Damascus? Ze geurt nog en
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

heeft een geheimzinnige kleur... Maar ze blijkt, lacy, in het hart verrot. Deze ‘Roem
van Provence’ dan, deze purperen, waar geen feil aan is te bekennen? Een oogenblik
geniet hij van haar schoonheid en droomt van de deinende boot, waarmee hij dwars
door de maan roeide, terwijl zijn tochtgenoote, een kleine blanke hand in het nat
dompelend, nog een paar stukken van het wegzinkende zilver poogde te redden.
Een oogenblik geniet hij van de bloem en van den droom. Dan een zacht ruischen,
en hij ziet, dat de ‘Roem van Provence’ hare bladeren laat zinken, één voor één en
langzaam, zooals een vrouw hare kleederen aflegt. - Mijn God, hier blijft niets over!...
Ja toch, alles blijft over, alles, letterlijk alles. Maar om dat alles te vinden moet men
alles ver liezen en het lied van den gebochelden speelman verstaan. Dan wordt
men de visscher en het herdersmeisje en de grijsaard die den sleutel des hemels
vond.
Wij leven allen in den droom van ons bevooroordeeld verstand, in een web van
vaste denkbeelden, wetten, theorieën, gevoelens en behoeften, ach! zoo velerlei
behoeften vooral! En is het niet de bekoorlijkheid en tegelijk de waarheid van het
Sprookje, dat het al dit vaste en verstarde (dat wij eigenwijs-onnoozel de werkelijkheid
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

277
noemen) eens lekkertjes uit zijn voegen licht? Daarom is het Sprookje zoo geliefd
bij kinderen en dichters, met dit verschil, dat kinderen in den poëtischen chaos van
het absurde de volle bevrediging vinden, terwijl 's dichters geest uit de losgelaten
valsche eenheid onmiddellijk een nieuwe eenheid zoekt.
In elk waarachtig sprookje (en wat is Aart van der Leeuw's geschiedenis veel
anders dan een geestig geconcipieerd en fraai gestileerd sprookje?) ligt een
werkzaam heimwee verscholen naar een harmonie, waarvan de eenheid die wij
hier in de laagte van het dagelijksche leven de werkelijkheid plegen te noemen,
slechts de bedriegelijke spotvorm is. - Wij kennen den gebochelden speelman
immers niet, alleen wijl we zijn wanstaltig uitsteeksel, ‘de vioolkist die hij altijd bij
zich heeft’, als potsierlijke schaduw over den weg zien glijden?
GERARD VAN ECKEREN
Kroniek der poezie
Henriëtte Roland Holst. - Heldensage (Em. Querido, Amsterdam 1927)
- Verworvenheden (Nijpels, Maastricht 1927).
ZOOALS men van zekere dagen de heerlijkheid, maar ook de mogelijke zorg met
dankbare neiging tegemoet treedt - het is geen berusting, geen aanvaarding, maar
een volledige en actieve overgave -, zoo komt een stemming van blijde vereering
over ons wanneer wij ons, als in een nieuwe wereld, overgeven aan de poëzie van
Henriëtte Roland Holst. Er is op dit oogenblik geen dichter onder ons, aan wie wij
ons zoo onderdanig en toch werkzaam onderwerpen; tegenover wiens zwakheden
zelfs wij nog dankbaar zijn als voor een onverdiende gift. Het is de beste liefde die
een levende van ons verlangen kan, dat wij niet blind zijn voor haar tekortkomingen,
maar deze erkennen en aanvaarden als mede deel uitmakend van haar beminde
verschijning. Als niemand is deze vrouw een toevlucht voor onze verlangens naar
een schoonheid die ons uit ons zelven rukt, en naar een schoonere wereld. Als van
Midas wordt het onzuiverste metaal goud onder haar aanraking. Haar poëzie is een
stroom, waarvan de slib die hij meevoert nog vruchtbaar maakt, terwijl al maar door
het heldere water ervan zijn jubelenden tocht voortzet. Wie niet de kracht in zich
heeft om met lovenden tegenzang haar zang te beantwoorden, moest liever in
zwijgende verrukking toeluisteren. Zal ik het bekennen? Een oogenblik was de
dwaze begeerte in mij om deze kroniek te vervangen door een ‘Ode aan Henriëtte
Roland Holst’.
Zooals haar vroegere bundels, dwingt ons de lange ‘Heldensage’, waarin zij den
opgang, de nooden en de voorloopige inzinking van den bolsjewistischen Staat
bezingt, tot overgave aan haar woord, niettegenstaande de betoogende uitweidingen
en den soms niet tot poëzie verwerkten verhaaltrant.
Reeds de voorzang verheft ons, zonder dat wij met de aarde voeling verliezen,
in het rijk van den geest:
De menschenwereld is een wonder ding;
door haar blaast de Geest als een groote wind...
De gansche sage moge een lofzang zijn op de revolutie, een voorspelling dat de
heilstaat toch eens wordt geboren, van den aanvang hooren wij toch dat ons geen
dogma wordt voorgehouden:
Ver in zijn eenzaamheden lacht de Geest:
‘mijn banen kan geen mensch vooruit verkonden’.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Kind van 't Al is hij, aan de stof gebonden,
maar de slaaf der stof is hij nooit geweest.
Maar, tenzij om haar lichtende poëzie, zouden wij deze waarschuwing niet behoeven
om de dichteres te volgen waar zij ons ook brengen wil, zoo zelfs, dat wie allerminst
om het bolsjewisme is begaan, toch aan de bekoring van haar wekroep geen
weerstand kan bieden en zich een oogenblik mede de opstandige en de held voelt,
of zijn kleinmoedigheid verwenscht:
Wee over ons, kleinmoedigen, die versliepen
het kostbaar uur, het kind der eeuwigheid.
Ik wil niet zeggen dat zulke poëzie ons in de gelederen van een partij moet brengen,
maar haar beter dan propagandistische, volmondige rechtzinnigheid wekt in ons de
sluimerende krachten voor den strijd en de hoop aan een toekomst waaraan wij
misschien niet gelooven. Een vers als dit:
Toen sprongen de verten open...
doet ruimten opengaan waarin wij ons verplaatst voelen als kinderen vol
offervaardigheid.
Juist daar verheft de ‘Heldensage’ zich tot de toppen der lyriek waar de dichteres
meer de ziel, de hoop en het verlangen uitzingt, dan waar zij, niet minder onstuimig,
niet minder rechtzinnig weliswaar, den strijd verhaalt die in werkelijkheid gestreden
werd:
Op de fabrieken was het een verwarring
die alle dagen wies. De arbeiders
wilden niet meer werken voor hun meesters,
zij wilden niet, wilden niet meer werken
voor de bezitters van het kapitaal.
of waar zij theoretiseert:
De revolutie moet onordlijk gaan.
Zij is niet een planmatig sloopen...
Zoo komen voortdurend naiëve uitlatingen, prozaïsche gemeenplaatsen en
grootspraak de lyrische vlucht afbreken. En toch ondervinden wij deze zwakheden
niet als een aanslag op ons vertrouwen en onze overgave; wij aanvaarden ze veeleer
als de onvermijdelijke schavelingen van het hout waarin het beeld gesneden wordt.
Want Henriëtte Roland Holst is als de kunstenaar dien wij aan het opbouwen van
zijn werk bezig zien. Haar ijver en bezieling jagen haar voort; de scheppingsdrang
overvleugelt de koelbloedige bezinning die wikt en weegt. In dezen roes is het de
tijd niet om bij tusschenpoozen
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

278
halt te houden en den afgelegden weg te overzien. Ademloos gaat het voorwaarts,
afgronden over en bergen op, roekeloos en zinneloos soms. Maar wat geeft het.
Eensklaps zal de begeestering het evenwicht vinden van maat en rythme en
aanzwellen tot een lofzang, de nevelen met een recht schot doorbreken, als een
fluistering wiegen over de aarde.
Zoo wordt de vrome, blijde taak volbracht. Maar neen, nooit is alles volbracht en
het einde is nog als een aanhef:
* * *
Derf nu, derf nu, gij stroomend verlangen,
heerlijk verwachten dat bleef onvervuld, -
ontsluit de bron der goudenen gezangen
opdat wij weer met kracht worden vervuld.
Rustiger en gelijkmatiger zijn de verzen uit den bundel ‘Verworvenheden’. Hier is
ieder woord, iedere klank uit de diepten van het gemoed opgeweld. De strijd, de
verlangens hebben respijt. Men treedt het gebied der ziel binnen waar van het
dagelijksche leven slechts nog de echo weergalmt. Het zijn niet meer gemeten
verten die lokken, maar ondoorgrondelijke diepten die aantrekken:
Wanneer zullen de nevels wijken
die mij scheiden van 't eigen gebied?
Doch er is geen haast, er is geen drang tot weten, maar een breede ontferming,
een bijna woordeloos beklag dat den glimlach der eeuwigheid gelijkt. Wel mag de
vraag rijzen:
Wat is de winst; wat wrocht ge, gij,
Wat hebt ge aan u zelf volbracht?
Er is geen antwoord van noode; vrede en weemoed hebben nu de plaats ingenomen
van hoop en geestdrift. Het is het wachten op den afgezant die den dood komt
verkondigen:
* * *
O stille baai en altijd veil'ge haven, -
te weten dat uw diepe kom ons wacht,
uw vrede onze' onvrede eens zal laven,
dat geeft tot doen ons en dragen kracht.
Zooals Henriëtte Roland Holst de gevoelens uitzingt die zich aan haar opdringen,
veruiterlijkt zij deze gevoelens met de woorden die haar naar den mond wellen en
de beelden die haar voor de oogen rijzen. In de ‘Heldensage’ wordt het somtijds tot
een rassche opeenvolging en een warreling van beelden, die, nauwelijks opgeroepen,
weer verdwijnen; een vloed van beelden waaronder de dichteres geen keuze kan
of wil doen, beelden die soms nauwelijks verband houden met de gedachte of het
gevoelen, en waarover de dichteres heenglijdt als met veerkrachtigen tred. Ik geloof
niet, dat men later over haar vers ooit een studie zal schrijven, zooals Verwey het
nog komt te doen over Vondel; want bij Henriëtte Roland Holst gaat het met de
maat, het getal en het rijm als met de woorden en de beelden; gebonden en vrij
vers wisselen elkander af; er is geen tijd tot ziften en meten. En toch, zij moge altijd
onze bewondering afdwingen en ons meesleepen, zelden is haar poëzie een pleidooi
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

voor den vrijen versvorm: het is onmiskenbaar dat haar gebonden strofen juist die
zijn waar de rijkste inspiratie uit spreekt.
Doch zelfs deze verzen zijn niet aan vaste regels onderworpen. Men voelt duidelijk
dat zelfs hier de dichteres zich geen dwang heeft opgelegd.
In Henriëtte Roland Holst hebben wij, evengoed als in een geniaal verzenbouwer,
een dichter van wien geen gebaar, geen ademtocht, geen kreet ons niet de goddelijke
aanwezigheid laat voelen.
Ik zei het reeds: dit ware beter een Ode aan de meest beminde Nederlandsche
dichteres geweest.
R. HERREMAN
Fransche letteren
Pierre Louys, Psyché, suivi de La Fin de Psyché par Claude Farrère,
Paris, Albin Michel, 1927.
DE laatste, en onafgewerkte roman van Pierre Louys, Psyché, is verschenen.
De dienst dien hij eens Jean de Tinan bewees, den nooit vervangen Tinan, zoo jong
gestorven en in wiens werk de heele jeugd van heel een tijdvak - een zoo sympathiek
tijdvak! - zoo levend is gebleven, deze dienst wordt Louys op zijn beurt door den
heer Farrère bewezen. Maar de omstandigheden zijn niet dezelfde. Tinan stierf in
volle productie, tot het laatste toe werkend aan zijn Aimienne zonder dat hem
vergund werd het te voltooien. Louys heeft Psyché naar het schijnt voltooid en
tienmaal zelf kunnen uitgeven. Het derde en laatste deel is niet onder zijn papieren
teruggevonden, en toch had hij den heer Farrère, die ze zich nog zeer precies
herinnert, de slothoofdstukken van den roman voorgelezen. Kan hij ze later niet
hebben vernietigd? De heer Thierry Sandre, langen tijd zijn secretaris, vermeent
dat het boek van te intiemen aard was om gepubliceerd te worden. Louys zelf heeft
aan den heer Farrère verklaard dat het te zeer dateerde. Maar de heer Farrère heeft
zich met deze redenen niet tevreden gesteld en het werk bekend gemaakt met een
door hemzelf naverteld slot. Gelukkig dat zijn herinneringen hem niet zóó precies
voorkwamen dat zij hem deden beproeven het ontbrekende deel uit 't hoofd te
citeeren. De vereering die hij den meester toedroeg - iedereen weet dat de heer
Farrère Louys zijn meester noemt, zooals iedereen weet dat de heer Farrère twee
genieën heeft gekend: Louys en Loti, zijn anderen meester - die vereering had hem
leelijker parten kunnen spelen. Hij heeft sedert lang verklaard dat Psyché het
levenswerk van den overledene vertegenwoordigde; dat Louys er - men weet niet
goed: zes of twaalf jaar, aan had gearbeid; dat hij, Farrère, hem zelfs voorgesteld
had eraan mee te werken en dat de meester had geantwoord: ‘Neen, waarde vriend,
wij beiden zullen nog wel eens samenwerken, maar niet hièraan’. Louys was een
beminnelijk, zich nimmer op den voorgrond dringend en uiterst hoffelijk mensch,
naar het getuigenis van een ieder die hem van nabij gekend heeft.
Het is des te pijnlijker, gegeven de sympathieke figuur van den schrijver, wanneer
men, na lezing van dezen roman dien hij zelf nooit heeft willen uitgeven, erkennen
moet dat hij er wellicht een beteren kijk op had dan zijn vereerder, de heer Farrère.
Het levenswerk van een groot schrijver is altijd een zeer précair ding; het is òf een
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

279
monument, of een ontgoocheling. Psyché lijkt helaas! zeer veel op het laatste.
Het is het gegeven van Aphrodite hervat: de groote liefde die haar bevrediging
nauwelijks overleeft; maar wat in Aphrodite een grootsch en wreed karakter had,
is hier verbleekt tot iets treurigs en algemeens. Wij spreken nu over den inhoud. De
stijl is, als altijd bij Louys, onberispelijk; de taal van de grootste zuiverheid. De
soberheid van zijn syntaxis is er een die, oppervlakkig beschouwd, aan armoede
zou kunnen doen denken; in de meest lyrische passage's, bij het grootste élan en
als de taal bloemrijk wordt, blijft een koel-nuch-tere smaak het geheel domineeren;
zoozeer dat wanneer hij, bij den tweestrijd van zijn heldin, schrijft: Une guerre
civile éclatait dans sa blanche cité intime, men even opschrikt en
de phrase overleest. Maar de inhoud is niet rijk genoeg voor den keurigen vorm;
Psyché en Aimery staan dichter bij den schrijver misschien dan Chrysis en Demetrios,
zij kunnen de vergelijking met deze twee geen oogenblik doorstaan. Psyché is
het gegeven van Aphrodite overgebracht in onzen tijd, en soms onwaarschijnlijker
geworden, dikwijls banaler.
Als Demetrios de vrouw die hij begeerd heeft versmaadt omdat zij in den droom
de zijne is geweest, staat hij vóór ons als de Verbeelding zegevierend over het
Vleesch. Als Aimery Jouvelle een week van geluk doorbrengt met mevrouw Psyché
Vannetty op zijn kasteel in Bretagne, zijn wij getuigen van een bonne fortune, niet
bewonderenswaardiger, goedbeschouwd, of bedroevender dan een ander. Het
ontbrekende derde deel met het zeer litteraire sterven van Psyché aan het eind,
bevat, zooals de heer Farrère het ons leert kennen, niets opvallend sterks of
onverwachts; het zou zelfs m.i. verklaarbaar zijn indien Louys het vernietigd had
om het anders te schrijven. Aimery bemint Psyché en Psyché maakt een tweestrijd
door alvorens zich aan hem te geven, dat is het eerste deel; Aimery en Psyché
beminnen elkaar, maar het einde dreigt, dat is het tweede; het einde komt, zooals
het voorzien werd, dat is het derde. Zijn grootste intensiteit bereikt de roman in het
tweede deel; Louys trouwens heeft erover gedacht dit boek La Semaine de
Printemps te noemen. Had hij onder een dergelijken titel het enkele tweede deel,
als novelle, gegeven, het had ons sterker getroffen, wellicht. Zooals het nu tot ons
gekomen is beantwoordt Psyché niet aan wat men had kunnen verwachten; het
is verre van een groot boek; het is een door Louys geschreven, een voortreffelijk
geschreven, Fransche roman.
E. DU PERRON
Shaw voor het zendapparaat
Shaw geeft voor het zendapparaat lessen in de juiste en fraaie uitspraak van het Engelsch.
De Prix Goncourt 1927
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Maurice Bedel, Jérôme 60 o latitude Nord. (Paris, Editions de la
Nouvelle Revue française 1927.)
DE roman van den heer Maurice Bedel, aan wien de Goncourt-prijs werd toegekend,
is een zeer vroolijk geschrift. De auteur behoort niet tot de jongste generatie. Hij is
twee en veertig jaar oud. Onder den naam Gabriel Senlis publiceerde hij een bundel
verzen Le Cahier de Phane (Grasset, 1913). Hij studeerde in de medicijnen
en werd in den oorlog tweemaal gewond. Hij reisde in Marokko, Algerië, Zweden,
Noorwegen, Denemarken, Duitschland, Nederland, Engeland. Het is in het Noorden
dat hij het onderwerp vond van den roman die thans is bekroond.
* * *
Een jong fransch dramaturg, Jérôme, begeeft zich naar Christiania, waar zijn
tooneelstuk ‘Littérature’ wordt opgevoerd. De vertaling ervan werd bezorgd door
Clara Berg, eene duidelijke blauwkous, die eene verleidelijke dochter heeft, genaamd
Uni. Op dit meisje wordt de jonge Franschman verliefd. Maar in Noorwegen is de
staat van verliefdheid voor een jeugdigen Zuiderling niet zonder bezwaren. Jérôme
is verplicht vermoeiende tochten te ondernemen, zich in de sneeuw te wentelen, te
boksen. Niettegenstaande al die sportprestaties, wekken zijne verkapte en toch
zeer duidelijke liefdeverklaringen geen echo in het hart van Uni, althans niet in het
begin.
Dit alles is zeer aangenaam verteld op een licht-ontroerden en eenigszins
sceptischen toon. De schildering van het milieu is voortreffelijk: sober en
karakteristiek. En hoe goed zijn de personages getypeerd: Uni's moeder, de
voorzitster van den geheelonthoudersbond; de vrouw van den burgemeester die in
hartstochtelijke verliefdheid ontvlamt wanneer iemand - en bij voorkeur een jonge
man - haar spreekt over de meest diepzinnige philosophische werken; Lena Larsen,
directrice van een geneeskundig instituut, die te Parijs gestudeerd heeft en in het
barre Noorden al door maar van Montmartre droomt. Deze ontvoogde dames
verloven zich, trouwen en scheiden zooals gij en ik een boterhammetje eten.
Aardig land, lustige zeden, meent gij wellicht? De jonge Jérôme ondervindt
nochtans dat dit ook niet alles is. Wanneer hij het zoover gebracht heeft dat hij
eindelijk Uni's liefde heeft gewonnen, beginnen pas de moeilijkheden. Het jonge
meisje kan maar niet begrijpen waarom Jérôme zich niet dadelijk als haar verloofde
in het publiek wil vertoonen. Jérôme aarzelt even, schrijft aan zijne moeder om haar
zijne plannen mede te deelen en vraagt, na lange overwegingen, Uni ten huwelijk.
Daarvoor wendt hij zich tot de moeder van het meisje. Maar deze goede dame
begrijpt er niets van. Wat heeft zij daarmee te maken? Zij heeft geen enkel recht op
hare dochter. In welk land beschikken de ouders over dit recht? Dat zijn
voor-historische zeden... Gij bemint elkaar? Dan moet ge maar trouwen. Zoo
rededeert deze beminnelijke geheelonthoudster. De jonge, welopgevoede
Franschman, die er niets van begrijpt, aanvaardt graag deze voordeelige theorie.
Maar daarmede is hij nog lang niet aan het einde zijner
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

280
verbazingen. Hij is nu verloofd. En als een telegram hem naar Kopenhagen roept,
waar zijn stuk zal worden opgevoerd, is het vanzelfsprekend dat Uni hem zal
vergezellen. Het is zoo iets als een huwelijksreis avant la lettre. En de zoogenaamde
‘wufte zuiderling’ die de moreele aberratie zoover drijft dat hij de vermoedelijke
onschuld zijner jonge verloofde wil eerbiedigen, moet zijn toevlucht nemen tot allerlei
listen om aan haar omhelzing te ontsnappen. Dit heeft voor gevolg dat het jonge
meisje hare verloving met den voor haar onbegrijpelijken Franschman verbreekt.
Deze keert dadelijk naar Christiania - intusschen in Oslo veranderd - terug, om van
Uni's moeder de oplossing van het charmante raadsel dat haar dochter is te
vernemen. Die goede moeder antwoordt hem met een citaat uit Rabindranath
Tagore: ‘hetgeen belang heeft zijn onze daden, niet het resultaat onzer daden’. Het
was dus haar dochter die gelijk had en Jérôme was aan zijn plicht tekort gekomen.
En dan volgen eenige diepzinnige beschouwingen over liefde en huwelijk.
De jonge Franschman is hoe langer hoe meer, wat men noemt uit zijn lood
geslagen. Het is zóó erg dat zelfs het Noorsche landschap van uitzicht verandert:
voor hem is Oslo niet meer Christiania. En na eenigen troost gezocht en gevonden
te hebben bij de bereidwillige Lena Larsen, vertrekt hij maar terug naar zijn goede
oude stad Lutetia.
Ten onrechte zou men in dit werk eene satire zien. Daarvoor is de toon te
vriendelijk, de uitdrukking der gevoelens te oprecht. Het is eene confrontatie van
twee mentaliteiten die, wat men ook bewere, in de volstrekte onmogelijkheid zijn
elkander te begrijpen. Het is dit eeuwigdurend misverstand, zoowel over het wezen
als den vorm der gedachten, zeden en gebruiken, dat aan dit boek zijn beminnelijken
toon geeft van melancholische ironie. Ik vrees zeer, dat uit ‘Jérôme 60 o latitude
Nord’ eens te meer zal blijken dat zelfs de beste literatuur de volken niet nader
tot elkander brengt. Maar dit is eene andere kwestie... Wat er ook van zij, het boek
van den heer M. Bedel is een zeer geestig werk in die aangename serie van
Fransche romans uit de laatste jaren, waarin, zooals in L'honorable partie
de Campagne van Raucat en Le voleur d'Enfants van J. Supervielle en
nog anderen, de Fransche geest en de Fransche zeden met die van andere landen
worden geconfronteerd.
J.v.N.
Joodsche letteren
Lewis Browne. Wondere Waarheid. (N.V. Ontwikkeling, Amsterdam,
1926.)
Een geschiedenis van de Joden, uit het Amerikaansch vertaald. - Het is een boek
van warme, wilde kunst en slechten smaak. Zeker is het, dat wij, wanneer het van
goeden smaak getuigen zou, maar de kunst er niet was, er slechter aan toe zouden
zijn.
De slechte smaak kondigt zichzelf ferm en schreeuwend aan. - Op den band zijn
letters afgedrukt, die ons den titel moeten vermelden, welke een ware cacophonie
in de letterwereld zijn. Hebreeuwsch aandoende letters voor Hollandsche woorden.
De Hebreeuwsche ‘sch’ een Hollandsche ‘w’; schril, schril!
En zooals in de letterwereld cacophonie ontstaat, zoo ook in die der Joodsche
historische letteren. - De Amerikanen hebben het er nu eenmaal op gezet hun
Jazz-bands overal op 't podium te plaatsen. Ik kan niet zeggen een vriend te zijn
van de voor groote kinderen geschreven brave Joodsche geschiedenissen, waarin
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

onomstootelijk Eva een stuk rib van Adam zijn moet; ik acht het uit den booze het
Godsgeloof aan inbreuken op de harmonie van Gods eigen schepping vast te
koppelen. Maar zooals deze Amerikaansche Jood met sikkel en zeis op 't veld van
onze geschiedenis rondwaart, is het ook bar. Er zijn orthodoxen, die op gezag
gelooven en er zijn rationalisten, die alleen na bewijs gelooven. In onzen tijd werd
een nieuwe mensch, de ethische mensch geboren, wien de zin voor het kwaad
ontgaan is en die slechts het goede gelooft: de overgezonde. Als je geen goede
maag en longen, geen stevige armen, geen volkomen evenwichtig gemoed en
verstand hebt, wanneer je eens bijgeloovig bent, of onberedeneerde sympathieën
of antipathieën hebt, ga hem dan maar uit den weg. En ik zeg het schuchter: Er zijn
‘fleurs du mal’, er zijn' zelfs ‘fleurs du laid’. - Als heel het leven stevig was en zulke
lekkere rooie wangen had als een meid van 't land - het leven zou het genuanceerde
tragisch-komische leven, dat de moeite waard is, niet meer zijn. Overwogen alles,
wat Browne in de geschiedenis van zijn volk en in die van de wereld afkeurt, geeselt,
bespot en verwerpt, vraag ik me af: Waarom beschreef jij dit abnormale volk, jij
vriend van het gezonde en normale, het krachtige en lieflijke? Browne biedt mij het
antwoord: ‘Omdat ik het liefheb om den profetischen geest, den geest van oorlog
in dienst der waarheid, van verzet tegen het booze, die het door zijn groote mannen
voerde vanaf verre tijden tot op heden’.
Ik neem het aan. Waarom echter is geen enkele Joodsche figuur met warme
liefde beschreven, met die liefde, die Browne toch bezit en hij het abstracte Israël
wijdt? Toch wel, één Jood, en het is juist Jezus van Nazareth, heeft Browne wel
begrepen en in een kort hoofdstuk met liefderijkheid uitgebeeld. En verder misschien
nog Rabbi Israël ben Eliesar, de stichter van het 18de eeuwsche chassidisme. -
Maar van de volkswording af tot den ondergang van den tweeden tempel is het
zoo koud, zoo oergezond in dit boek, is het of er gedweild wordt met groene zeep.
Wanneer ik niet al genoeg had van bijbelkritiek en bijbelkritische geschiedenis (ik
zonder dan het scheppingsverhaal met de sprekende slang uit) zou ik het nu krijgen.
In plaats van blij te zijn, dat we zooveel en zooveel moois en toch steekhoudends,
zooveel bijzonderheden weten uit het leven van Abraham, Izak en Jacob, en vooral
later van David en Salomo, wordt dat allemaal weggevaagd, en wat wordt er voor
in de plaats gegeven: ruwen spot, aftakeling van Davids grootheid, Salomo's wijsheid.
- Alle verhalen, die over Karel de Groote gedurende de middeleeuwen in omloop
waren, zullen wel niet waar geweest zijn. Maar dat er zich zooveel om Karel de
Groote gevormd hebben, bewijst dat deze een machtigen indruk op zijn geslacht
moet hebben gemaakt. En als Salomo, zooals Browne hem schetst, een
allergewoonst wulpsch, Oostersch despootje ware geweest, en David een
‘rooverhoofdman-zonder-meer’, hun nagedachtenis had niet stand gehouden.
In de latere Middeleeuwen begon men Karel de Groote te onttroonen en belachelijk
te maken. Degeneratieverschijnsel. En nu dan! Browne trouwens,
onkritisch-bijbel-kritisch, neemt al het kwaad, dat het Boek van deze koningen vertelt,
wel aan, ja buit het uit - maar het goede - dat is maar een verzinsel.
En daarom, een kras door de eerste helft van dit werk! Aangrijpend heeft Browne
echter de worsteling met Rome doorvoeld. Wat wild en waar schildert hij het beleg
van Jerusalem!
Tot aan den nieuwsten tijd toe is zijn boek in zijn beknoptheid goede literatuur,
een breed pad, gehakt in een moeilijk begaanbaar, beboscht gebied. -
Maar steeds weer spreekt Browne over den profetischen geest en over de
Joodsche schoonheid, die in ballingschap
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

281
verloren is gegaan. Browne's teekening van den vóór-galoeth-tijd echter is niet van
dien aard om zijn lezers ernaar te doen terugverlangen.
In den modernen tijd tast Browne wat rond. Hij liefkoost èn Mendelsohn èn zijn
assimilatorisch streven, en later het nationale Zionisme. Eerst vond hij wat te weinig,
nu wat te veel mooi.
Er is veel willekeurigs in dit werk en er wordt veel schoonheid in vernield. Maar
het brengt ook nieuwe schoonheid en onderstreept vergeten.
We hebben nu tenminste in Nederland een geschiedenis van het Joodsche volk
in 279 bladzijden, boeiend verteld en mooi van bouw en van geledingen.
De vertaling is niet altijd vlekkeloos en klaarblijkelijk door een niet-Jood verricht,
die zich nog wel eens aan fouten tegen het Hollandsch-Joodsch taalgebruik
bezondigt. (b.v. de galas in plaats van het golus, sjalutzim in plaats van chaloetsim).
Het werk van Browne is het werk van een kunstenaar en niet van een
schoolmeester. Dat bewijst Lewis Browne meer nog door z'n penteekeningen dan
door z'n woorden. Want er zijn er onder deze teekeningen, die van een zeer groot
doordringingsvermogen, van romantisch-realistischen kijk getuigen. 't Zijn geen
verluchtingen, maar levensgezellen van den tekst.
SIEGFRIED VAN PRAAG
Christelijke litteratuur I.
G. Sevensma-Themmen, De Andere Weg. - Uitgave U.M. Holland,
Amsterdam.
‘DE Andere Weg’, het schoone boek van Mevrouw G. Sevensma-Themmen, is 'n
voortreffelijk staal van godsdienstig psychologische kunst. Het beeldt ons in den
levensgang van de hoofdpersoon Louise van Weel 'n aangrijpend religieus
zielsgebeuren uit, want we lezen op pagina 98, dat het bij haar, Louise, ging ‘van
het verre en vage, waarin ze thuis was opgegroeid, tot het schromend naderen voor
het ontzaglijke van eigen schuld en Gods onuitsprekelijke genade in Christus’. Haar
liefdesverhouding tot Aart Gravestein voert tot een conflict tusschen geloof en
menschelijkheid, en waar zij niet de kracht in zich heeft om met zichzelf te worstelen
tot heiligmaking, daar heiligt God zelve dit uitverkoren vat door een katastrophalen
levensgang. Waar de levensuitbeelding van deze jonge vrouw in elementaire levende
kunstvorm sober-voornaam, bij uitstek levenswaar genoemd mag worden, en
doorzinderd is van eeuwigheidslicht, daar is het tevens een welkome aanwinst voor
de christelijk literaire kunst.
De levensgang van Louise van Weel wordt bepaald door twee factoren. De eerste
factor is haar menschelijkheid, die in aanleg en tendenzen op het nauwst samenhangt
met het gezin, waaruit ze is geboren en waarin ze is opgegroeid. En de tweede
factor is Gods genade in Jezus Christus, die ze goudglanzend geopenbaard zag in
haar grootmoeder. De inzet van den strijd tusschen die beide factoren, welke haar
levensgang beheerschen, is de heiliging van haar karakter en levenshouding.
Louise's moeder heeft geen levende menschelijkheid. In haar levenshouding neemt
de levensvorm, het decorum de centrale plaats in.
Ook de vader, Frits van Weel, is voor 'n groot deel standsmensch, waarom Pimmie,
zijn in alle opzichten misdeeld zoontje, hem een dagelijksche ergernis is, en ondanks
zijn voorliefde voor de plantenwereld, toch moet studeeren. In zijn diepste wezen
is hij echter liefdemensch. Dat blijkt uit de droefheid om het sterven van zijn moeder.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Doch de wereld en haar begeerlijkheid heeft hem afgetrokken van den God van zijn
jeugd, en zoo kwam het, dat zijn groote vaderliefde niet gericht werd door het
liefdeleven dat uit God is, maar door zijn egoïstische uiterlijke levenswaardeering.
De karakters van de beide kinderen, Jo en Lou, hangen nauw samen met de
zielsgesteldheid van vader en moeder.
Jo is eenerzijds de gelijke van haar moeder om haar vlakke soepele natuur,
anderzijds haar antipode, doordat ze geheel leeft uit de geest der christelijke liefde.
Lou lijkt met haar bruisend levensélan meer op haar vader. Het leven grijpt haar
vast aan alle kanten. Maar omdat zij tevens gegrepen is door den geest der
christelijke liefde, is bij haar alles conflict en spanning. Haar menschelijkheid begeert
tegen haar geloof.
Voor dat gezin is de oude grootmoeder de stem van God. Wáarschuwend voor Van
Weel, als zij hem wijst op zijn tout als vader, en getúigend voor Lou als zij deze
jonge vrouw, die hunkerend voor de levenspoort staat, er op wijst, dat zij zich moet
overgeven aan Christus om zich te laten leiden door Zijn innerlijk Licht. En toen
deze vrouw stierf, bad Lou dan ook: ‘O Heer, neem mij maar mee. - Ik weet den
weg niet. Ik zal wel eens struikelen, ook wel dwalen. Maar neem mij toch mee, Heer.
Als ik U maar mag zien, want dat moet toch heerlijkheid zijn!’
De hoofdstukken I t/m III beelden de levensmomenten uit, waaruit het eigenlijke
roman-gebeuren zich met innerlijke noodzakelijkheid en goddelijke konsekwentie
gaat ontplooien. Tusschen Hoofdstuk III en IV ligt een heele tijdsruimte, waarin
onder den indruk van Oma's verscheiden heel wat veranderd is, maar ook veel
hetzelfde gebleven. Van Weel is nog geheel de levensdrukke man van vroeger, met
dit verschil, dat zijn vitale menschelijkheid zich nu uitleeft op kerkelijk gebied. Hij is
traditioneel-kerkelijk-geloovig geworden. Geen wonder dat ondanks de glans van
een fleurige, eensgezinde, godsdienstige familie naar buiten, innerlijk de
verscheurdheid, de moeilijke punten en de botsingen zijn gebleven als vroeger. Hier
ook kon Lou's geloofsideaal geen werkelijkheid worden. Haar wasdom in het geloof
en in de liefde worden geremd door haar ingeleefd zijn in de onchristelijke sfeer van
het gezin. Ze dolde de dagen door en verduwde achter dat blijheidsvertoon het tikje
weemoed en ongerustheid.
God gaat nu ingrijpen!
Het verdere gebeuren heeft weinig diepgaande beteekenis voor Mevrouw Van Weel.
Zij blijft die zij is. Haar armelijke figuur verklaart voldoende den grooten invloed, die
Oma op Lou's geestesleven kon krijgen.
Diepergaand is de beteekenis voor Jo. Haar beteekenis in dit boek is voor een
groot deel hierin gelegen, dat zij de klare spiegel is, waarin zich 't haar omringende
leven zuiver weerkaatst, waartoe haar zielehouding haar bij uitstek geschikt maakt.
Doch zij is ook het type van den Christen-mensch, die gewillig ‘de andere weg’, dat
is Gods weg, gaat, als haar geloof bij de groote levensramp: het doodgeboren kindje
van Lou, naar den hemel opbrandt met smeeking en dank tegelijk, omdat God haar
de stilheid der sterkte gaf van wie zijn handen willig strekt om zich te laten gorden
tot den weg, dien Hij wil.
Voor Van Weel is de ellende, die over zijn huis komt, de somber-dreigende
onweerswolk, waaruit ten slotte de bliksem van Gods toorn slaat om den verloren
zoon bij
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

282
dat helle licht terug te leiden tot het pad des levens en zijn voetstappen te richten
op den weg des behouds. Van Weel wilde in Pim Gods vinger, die dreigend in zijn
leven was opgeheven, niet zien. Hij wilde ‘de andere weg’ niet gaan. En als nu op
de basis van Lou's voorspoedigen levensgang zijn boezemzonde van eigenzinnigheid
en hoogmoed zich gaat herhalen en hij nog voor het kind geboren is, voor z'n
kleinzoon al gaat hunkeren naar de glorie, die zijn eigen kind hem niet vermocht te
geven, dan breekt God, op hetzelfde moment, dat zijn radikaal-verkeerde opvoeding
van Pim in diens krankzinnigheid tot zijn ijselijkste konsekwentie komt, de opgaande
lijn van Lou's leven, daar haar kindje dood wordt geboren. En nòg was het niet
genoeg. Eerst toen Lou gestorven was, brak de glorie van het eindelijke zware
weten door over zijn gezicht. Dan ziet hij, hoe hij zijn dochter in haar beslissende
levenskeus niet met rijp levensinzicht heeft terzijde gestaan, doch eigen uiterlijke
levensglorie heeft gezocht en daarmee in beginsel het levensgeluk van zijn kind
vernietigd. Dan eindelijk kan hij Pim niet missen, omdat het ideale vaderschap in
hem is opgestaan. Dan kan hij, die Gods weg niet wilde gaan, zeggen: ‘Ik meende
dat ik de weg wist. En ik zag niets. God heeft de andere. Bidt dan, dat Hij ons die
leert gaan!’
De levensopenbaring van Lou's man, Aart Gravestein, is van een verwarrende
tegenstrijdigheid, welke veroorzaakt wordt door twee levenstendenzen. Er is, evenals
bij Van Weel, ook bij hem een egoïstische appreciatie van menschen en dingen,
naar de beteekenis, die ze hebben voor zijn uiterlijke levensheerlijkheid. Doch de
onrust in zijn oogen spreekt van de werking van zijn geweten. Van Weel's leven
ging in één richting, hij is een karàkter. Gravestein niet: hij staat onder invloed van
anderen. De slechte mensch in hem is verbonden met een mondaine, gewetenlooze
vrouw van de wereld; de betere mensch in hem gaat uit naar Lou. Beiden wil hij
vasthouden, met het funeste gevolg dat hij door zijn ontrouw Lou in den dood jaagt.
Nu hij de beste kansen voor de ontplooiïng van zijn innerlijkheid heeft vergooid,
leerde hij eindelijk opzien tot God.
Louise Van Weel is één van Gods liefste kinderen, aan wie het Bijbelwoord wel
wordt bewaarheid, dat de Heer degenen, die Hij liefheeft, kastijdt. We zien in dezen
christelijken roman de goddelijke paedagogie doende om Lou door vele beproevingen
heen in de harde leerschool van levenssmart en levensontluistering rijp te maken
voor den hemel. In haar ziel ontstaat het conflict tusschen menschelijkheid en geloof,
waaruit die wonderlijke ‘Schaukel der Seele’ wordt geboren, die labiele zielshouding,
die bestaat in het getrokken worden naar tegenovergestelde richtingen, terwijl het
tevens vasthouden van beide elkaar uitsluitende levensmomenten de spanning des
levens te voorschijn roept.
Zou dat conflict levensbeslissende beteekenis krijgen, dan moest Lou door een
huwelijk tot algeheele ontplooiing van haar vol-menschelijke vrouwelijkheid kunnen
komen. In de persoon van Aart Gravestein komt het leven voor haar in zijn meest
subjectieve gedaante. Ze staat dan voor de beslissende levenskeus en het is van
principieele beteekenis, dat ze, ondanks het feit, dat ze niet weet, of God dat huwelijk
wil, toch met Gravestein zich verlooft en trouwt. Het is ten slotte haar
zuiver-natuurlijke vrouwzijn, dat haar tot 'n verbintenis met dezen man drijft. Zoo
komt het, dat heel haar liefdeleven verbonden is met angst en huivering en dat er
'n stille weggeborgen vrees in haar ligt. Het huwelijk is voor haar ‘zwàre
levensheerlijkheid’.
De groote fout van Lou in haar verder leven is, dat ze den strijd des geloofs schuwt
uit vrees voor haar verhouding tot Aart. Die lijdelijke trek van haar karakter doet ons
nu zien, hoe ze ook echt het kind is van haar moeder. Die lijdelijkheid is ook oorzaak,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

dat God niet dóór haar psychische ontwikkeling heen haar geloof kon doen
zegepralen over haar menschelijkheid. Dit kon alleen geschieden door haar leven
door geweldige gebeurtenissen te schokken. Het menschelijke moest wegvallen,
opdat het goddelijke plaats zou erlangen. Het bloot-natuurlijke menschenoog moge
spreken van een catastrofalen levensgang, voor het oog des geloofs gaat het naar
de uiteindelijke overwinning in den vrede des harten.
Lou's liefdeleven beweegt zich niet in Gods weg. Was er bij haar vader opzet, bij
haar is er een onmacht om ‘de andere weg’ te gaan. God oordeelde over het
huwelijksleven van Lou en de telkens weerkeerende onrust van Aart. Doch ze wilde
er niet aan en al haar hoop stelde ze op het kind, dat geboren stond te worden.
In haar moederschap ging de heerlijkheid van haar leven culmineeren, doch zoo
kwam ze niet tot het lichtende middelpunt van het leven, tot Christus. De goddelijke
paedagogie gaat nu van koers veranderen en leidt haar weg door de diepte. Het
kindje wordt doodgeboren. Inderdaad! dit boek is zwaar en verbijsterend van
levensernst en principieel zondebesef. Het schoonste en teerste, dat ooit in de ziel
van een vrouw kan ontluiken, het wordt in de heilige orde der dingen Gods, in het
licht der eeuwigheid, gezien als kwaad.
Helaas - Lou zelve hoorde Gods roepstem niet. Ondanks het feit, dat Aart's
ontrouw steeds duidelijker blijkt, wil zij hem toch vasthouden en niet de mislukking
van haar huwelijk zien. De twee polen van Lou's liefdeleven zijn haar liefde tot haar
vader die een liefde in Gods weg was en de liefde tot haar man, die niet was een
liefde in Gods weg. Haar verhouding tot Aart heeft nu een blijvende breuk met haar
vader tengevolge - ook tegenover hem wil ze de mislukking niet erkennen, en als
Jo haar verzocht alles weer goed te maken door terug te keeren tot haar vader, sluit
ze met een siddering alles weer achter het scherm van haar liefde. Het zondige
handhaafde ze ten koste van het goede.
Als ze uit Bergen terugkeert in haar huis, wordt ze eindelijk onontkoombaar voor
de realiteit van Aart's ontrouw geplaatst, doordat zij hem in de vestibule verrast met
de andere. Dan nog, wil ze, als ze gevlucht is, de werkelijkheid niet aanvaarden,
niet strijden uit vrees voor de scheiding. Dan is het Gods tijd om de oplossing te
brengen: de ontbinding van het huwelijk: de bekeering van Van Weel en van
Gravestein, de realiseering van Lou's geloofsideaal - het gebeurt alles aan Lou's
sterfbed! De consequente oplossing van Lou's leven was de dood. Haar leven bleek
een totale mislukking. Ze had gefaald in het meest-wezenlijke van haar mensch-zijn,
in haar liefde. Ze had het leven ten volle doorleefd, op de hoogten der vreugde en
in de diepten der smart - wat kon ze nog meer van het leven verwachten, nu God
haar den vrede des harten had geschonken in de paradoxale geloofsjubel: ‘God is
goed geweest!’ Voor zulk een geloof heeft Gods liefde de eenige maar ook
volkomene zekerheid weggelegd aan de andere zijde van het graf!
Christelijk Nederland mag de autrice dankbaar zijn, die zulk een boek uit de
Christelijke levensgedachte baarde.
ZAANDAM
T. SCHUYT
Korte overwegingen
7. HET is een gewoonte geworden van tal van weekbladen om, op Engelsch
voorbeeld, in de maand December een premieboek, een winterboek, een kerstboek
aan hunne lezers aan te bieden.
‘De Wereldkroniek’ (uitgave van de fa Nijgh en Van
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

283
Ditmar) heeft er ditmaal eens iets zeer bijzonders en iets zeer fraais van willen
maken.
Dit Kerstboek biedt, behalve texten van bekende auteurs, o.a. proza van niemand
minder dan Jacobus van Looy, en behalve een voorbeeldige typografische uitvoering,
met een deftig en sierlijk titelblad door J. van Krimpen, een aantal houtsneden als
illustraties.
Al kom ik meer en meer terug van het dogmatisch standpunt dat de houtsnede
het éénige procédé is dat voor boekverluchting in aanmerking komt, ik blijf toch
gelooven dat het, méér dan één ander, zich daartoe van nature leent. In Nederland
wordt deze kunst echter schaars beoefend in verband met het uitgeversbedrijf;
omdat ons publiek geen liefhebberij heeft in goedgeïllustreerde boeken, althans
daar geen geld voor wil uitgeven. Het was dus een voortreffelijk initiatief om eens
aan te toonen wàt er uit onze houtsnijders in dit opzicht te halen was. Het spijt mij
om, tegenover de goede bedoelingen van de uitgevers van de Wereldkroniek, te
moeten zeggen, dat het resultaat, zoo niet bedroevend, dan toch weinig bemoedigend
is. Twee xylografien van J.G. Veldheer verraden zijn technisch meesterschap, zijn
‘Taormina’ is een mooi stuk werk; maar verder zijn, naar mijn smaak, alleen de
‘Harmonicaspeler’ van Jozef Cantré en de ‘Moeder en Kind’ van N. Eekman
eenigszins interessant, en dan nog vind ik ze geen van beide geslaagd. De
houtsneden van Franken, Van der Vossen en Nijland zijn zoo echt zonder liever of
loover, dor en star. De Roofvogel van J.T. ten Klooster is bepaald heel leelijk en
wezenloos, de Clown van Mees ordinair van uitvoering en opvatting en de Veerpont
van Oepts lijkt veeleer een misplaatst grapje, een niet geheel gelukte parodie op
Petrus Alma.
Als dit alles nu inderdaad het beste is wat onze houtsnijkunst vermag voort te
brengen dan is het maar gelukkig dat er geen vráág naar met houtsneden versierde
uitgaven is!
Ik geloof echter dat er in Nederland beter werk te vinden ware geweest. Zoo
herinner ik mij een ‘Aanbidding der Koningen’ van Jaap Weyand, enkele edele
sneeuwgezichten van Jan Boon, met een prachtige verdeeling van wit en zwart,
werk van Bezaan, van Dobbenbergh, Joep Nicolaas. Henri Jonas, Wittenberg, Nico
de Laaf, Esscher en B. Esser, dat alles èn fraaier en belangrijker was dan het meeste
hier geboden. En waar wij in de litteratuur geen onderscheid tusschen Vlaamsche
en Nederlandsche schrijvers maken bij het samenstellen van onze tijdschriften en
jaarboeken, zouden in dit Kerstboek Van Straeten en Stuyvaert zeker op hun plaats
geweest zijn. Ik hoop dat de firma Nijgh en van Ditmar zich door deze ervaring niet
zal laten afschrikken om de proef een volgend jaar nog eens te herhalen en dan
met wat meer omzichtigheid de keuze zal doen.
Misschien zou zij ook eens een andere proef kunnen nemen en de uitgave of
herdruk van een werk, dat zich daar in het bijzonder toe leent (ik denk b.v. aan een
der boeken van Couperus uit haar fonds) doen versieren met een reeks goede
xylografien.
In Frankrijk bereikt men zelfs in zeer goedkoope edities (die van Fayard en
Ferenczi) er zulke allerplezierigste resultaten mede.
8. Het proces Camoin contra Carco heeft de aandacht getrokken niet alleen omdat
een persoonlijkheid zoo zeer en vue als de schrijver van Jésus-la-Caille er bij
betrokken was, maar ook om de principieele questies, welke er aan ten grondslag
liggen.
Camoin is een verdienstelijk schilder, die in een bui van neerslachtigheid (in 1914)
een groot deel van zijn werk vernietigde. Hij deed dat door zijn doeken in stukken
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

te snijden en daarna in de aschbak te gooien. Een voddenraper vischte ze daar uit
op en verkocht ze aan een uitdrager. Deze restaureerde de doeken en verkocht ze
aan een kunsthandelaar, die ze nog wat opknapte om ze aan een collega over te
doen. - Uit diens handen gingen ze over in die van Francis Carco, die de Camoin's,
met tal van andere schilderijen uit zijn collectie, in het Hôtel Drouot in veiling bracht.
Daar werden ze echter, op verzoek van den schilder, in beslag genomen.
Zie hier de materie van het proces. Na uitvoerige pleidooien is de uitspraak
gevolgd. Carco heeft de schilderijen terug moeten geven aan Camoin en hem
bovendien frs. 5000 schadevergoeding moeten betalen.
Deze uitspraak is zeer sterk gecritiseerd. En naar ik meen terècht. Hoe weet men,
als men te goeder trouw bij een bekend kunstkooper een schilderij koopt, op welke
wijze dat in het bezit van den kunstkooper gekomen is? De doeken van Camoin
kwamen bij Carco in de vijfde hand! Het is voor een liefhebber practisch
onmogelijk om de geheele geschiedenis van het werk, dat hij zich wenscht aan te
schaffen, van te voren na te gaan, nog afgezien van het feit, dat de kunsthandel
noch verplicht, noch geneigd is mededeelingen te doen omtrent de wijze waarop
hij zijn koopwaren verwerft.
Wat Carco thans overkomen is hangt dus iederen bezitter van schilderijen, die
deze niet direct op het atelier van den kunstschilder zelf gekocht heeft, boven het
hoofd. Camoin had natuurlijk het volste recht om zijn werk te vernietigen, maar dan
moet hij ook zorgen dat ze de facto verdwijnen. Débris, op den openbaren weg
achtergelaten, worden res nullius, het ding van iedereen, volgens oud recht.
Indien de uitspraak van den Parijschen rechter die deze zaak beoordeelde
algemeen zou gaan gelden, wordt het oude, eerwaarde beroep van voddenraper
onmogelijk gemaakt, en wordt iedere voddenraper een dief!
9. Er is te Parijs een openlijke strijd ontbrand tusschen de schouwburgdirecteuren
en de tooneelreferenten. De eersten beweren, dat de critiek hun niets dan ergernis
en schade brengt en geen invloed hoegenaamd heeft op het succes. Zij verklaren
niet in te zien waarom zij aan een mijnheer, die het er, naar hunne opvatting, op
toelegt om hun onaangenaam te zijn, twee kostelijke fauteuils gratis moeten
aanbieden.
Deze quaestie heeft twee kanten. De eerste is deze: heeft de critiek, in het
algemeen, een duidelijk aanwijsbaren invloed - ten gunste of ten ongunste - op de
recettes; de andere is: in welke verhouding staat de criticus, die vrijplaatsen
accepteert, tegenover den directeur, die hem deze aanbiedt.
Het eerste probleem is maar niet zoo een twee drie op te lossen. Het staat in
verband met factoren die plaatselijk verschillen: zooals de mentaliteit van het publiek,
de intellectueele en zedelijke waarde van de critiek, de wisselwerking tusschen
publiek en critiek, de beteekenis, welke de dagbladpers in een bepaald sociaal
milieu inneemt, de verhouding tusschen den criticus en zijn dagblad etc. etc.
Voor zoo verre het dus mogelijk is om te generaliseeren, zou ik geneigd zijn om
vast te stellen dat de critiek, ten onzent, noch het succes kan forceeren, noch het
succes kan verhinderen, maar dat zij, in vele twijfelachtige gegevallen, wanneer het
publiek zelf aarzelt in zijn sympathie of antipathie, de schaal naar succes òf sof kan
doen overslaan. leder kan de gevallen uit zijn herinnering opnoemen van stukken,
welke, ondanks een reeks schitterende critieken, toch geen repertoire konden
houden, en van stukken, welke de journalisten met broederlijke eenstemmigheid
verwierpen en die tòch een honderdste opvoering haalden! Waar nu in de
bovenbedoelde ‘tusschengevallen’ de pers nog al spoedig geneigd is om wat strenger
te oordeelen dan het groote publiek, kan men, dunkt mij,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

284
wel aannemen dat, van het directorale koopmansstandpunt geredeneerd, de critiek
meer nadeel dan voordeel brengt.
Nu de andere zaak. Het is onmiskenbaar dat de criticus die een vrijplaats
aanvaardt, de gast wordt van de directie. En nu verwacht men niet van een
welopgevoeden gast dat hij zoo hard mogelijk verklaart: hoezeer hij de soep, welke
hem wordt voorgezet, verafschuwt, de visch verfoeit en de taart beneden peil vindt!
Daarom is het vrijkaartjessysteem uit den booze, het is in strijd met de waardigheid
van de pers en met de belangen der directies.
Indien een courant het noodig oordeelt om hare lezers onafhankelijk voor te lichten
over hetgeenin den schouwburg te kijk gegeven wordt, dan kan die dienst wat geld
kosten, precies als alle andere diensten aan de directie geld kosten. En als het au
fond geen belang heeft voor de lezers en dus voor het blad zelf, dan is er geen
enkele reden om een willekeurigen journalist met zijn nichtje van een gratis spectakel
te laten genieten.
Wanneer de directies al geneigd zouden zijn om vrijkaartjes te geven, dan zouden,
naar ik het zie, de bonafide journalisten moeten weigeren er gebruik van te
maken (zooals hier in Nederland ook reeds in enkele gevallen geschiedt). En het
zou zelfs heelemaal niet gek zijn indien de vakvereenigingen van dagbladschrijvers
hun leden verboden dergelijke faveurtjes aan te nemen.
10. In den Haagschen Kunstkring maakt men zich reeds sedert eenigen tijd bijzonder
warm over het vraagstuk der kritiek. Men schrijft er over, men spreekt er over. Men
heeft er zelfs een congres aan gewijd! De zonderlingste individuen hebben op dat
congres de zonderlingste propoosten afgegeven. Zoo een zekere H.A.P. de Waart.
Deze beweerde dat kritiek een misdaad is en door de wet strafbaar gesteld moet
worden; hij vroeg om een actie ten einde een regeling in dien zin van de
volksvertegenwoordiging te verkrijgen. Over dergelijke zotten spreekt men niet
verder. Basta. Maar het is intusschen merkwaardig dat al die zoogenaamde
kunstenaars van den kunstkring geen flauw begrip schijnen te hebben van wat kritiek
au fond is. Zij denken en spreken eigenlijk ook niet over de kritiek; zij denken en
spreken uitsluitend over de mogelijke economische gevolgen van de publicatie van
de kritiek. Het is dien heeren niet om een aesthetisch probleem te doen, maar
uitsluitend om de centen. Prof. Herbert van de Poll, schaamteloos maar oprecht,
zei het ronduit: ‘wij moeten verkoopen, de kunst is een quaestie van ellebogen’. Ik
zal niet zeggen dat men er vroeger anders over dacht; maar men zei het alleen niet
zoo brutaal. ‘Smijt ze d'r uit’, betoogde hij. En hij heeft absoluut gelijk. Zoodra de
kunstenaars zich op het standpunt van den handeldrijvenden middenstand stellen
hebben zij het recht, wat zeg ik, de plicht om ieder die in hun winkeltje de waar
denigreert buiten te smijten. Het eenige gevaar van deze methode is echter dat het
publiek van kenners, dat kunstwerken en geen wandversiering wil koopen, óók
buiten blijft. Maar dat moeten de winkeliers zelf weten.
Men ziet wel dat het geheele debat van den kunstkring buiten de geestelijke
problemen omgaat.
Een tweede punt, waarover de heeren het hadden, was het ‘droit de réponse’,
d.w.z. de wettelijke verplichting om antikritiek op te nemen op de zelfde plaats en
met dezelfde letter gezet als de kritiek, zooals die o.a. in Frankrijk bestaat. Daar
echter gaan stemmen op om het ‘droit de réponse’ af te schaffen, omdat het tot de
dwaaste excessen leidt. Men herinnert zich de zaak Doumic-Sylvain! De comediant
Sylvain, die een tragedie geschreven had, dwong den hoofdredacteur van La Revue
des Deux Mondes - als ‘antwoord’ op een slechte kritiek - zijn geheele stuk in extenso
af te drukken!
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

De voorstanders van deze wettelijke regeling baseeren zich op een onjuiste
voorstelling van de kritiek. Kritiek verschilt n.l. in niets anders van het gedicht, het
schilderij, de symphonie, dan in den oorsprong der ontroering. De schilder reageert
- zoo in het algemeen gesproken - op een ontroering door de natuur, de criticus op
een ontroering door een kunstwerk gewekt. En alle psychologen, die dit probleem
behandeld hebben, zijn het er over eens dat de directe en de indirecte emotie noch
in wezen, noch in intensiteit, noch in waarde behoeven te verschillen.
Wie dus de kritiek wil ‘verbieden’ doet precies het zelfde als de dwaas die een
schilder wil verbieden contact te zoeken met het landschap, dat hij zich voorstelt te
interpreteeren.
De actie tegen de kritiek stuit natuurlijk in de eerste plaats af op de practische
onmogelijkheid om doeltreffende maatregelen te stellen, maar zij berust bovendien
op een in den grond onjuiste premisse: de tegenstelling tusschen kunstenaar en
kriticus. Deze bestaat niet. Er zijn alleen kunstenaars en niet-kunstenaars. En
de kunstenaars kan men onderling niet onderscheiden naar de oorzaken der
ontroering. Dat is pure dwaasheid. Wil men tot elken prijs, omdat men niets anders
en beters te doen heeft, actie voeren, dan kan men actie voeren tegen een bepaalden
criticus, omdat men meent dat die in een of meer concrete gevallen in zijn artistieke
taak is te kort geschoten; zooals men b.v. ook een actie kan voeren tegen een
schrijver omdat hij leelijke en verwerpelijke boeken schrijft, of tegen een schilder
omdat hij afschuwelijke schilderijen exposeert.
Voor heeren echter, die zich een plaats als kunstenaar, niet met pen of penseel,
maar met twee ellebogen veroveren, gelden zulke overwegingen niet. De kritiek
past niet in hun ‘systeem’. Daarin past alleen het Advertentiebureau.
11. Er is een geval-Valéry. Ik ken werkelijk geen schrijver met een zoo merkwaardige
carrière. Daar is allereerst een schitterend debuut met gedichten en proza, dat,
omringd door de belangstelling der vrienden en kenners, volkomen onbekend blijft
voor het uitgebreider publiek van lettrés en lezers. Daarna een lange tijd van
volkomen stilzwijgen. De naam van Valéry zou in dien tijd weer gehéél vergeten
zijn, zelfs door de ‘ingewijden’, indien hij niet prijkte in de algemeen gebruikte
bloemlezing van Léautaud en Van Beever.
Toen nu nog maar enkele jaren geleden Valéry zijn geheimzinnig stilzwijgen
verbrak, ontstond er plotseling om zijn naam en zijn persoon een soort deining van
nieuwsgierigheid. Hoe die ontstond weet niemand. Maar de mondaine salons
maakten zich van hem meester, de snobs boden op tegen de echte kenners van
poëzie; en in minder dan geen tijd was Valéry een wereldberoemd dichter. Die
wereldroem (en de salons) bracht hem in de Academie française, dat soort decoratief
Bronbeek voor gepensioneerde generaals, diplomaten en letterkundigen.
Er verschenen studies in tijdschriften en dikke boeken over Valéry; en zijn werk
werd uitgegeven in een onafzienbare reeks luxe-edities. Van het onschuldigste
krantenartikeltje, van het huiselijkste voorredetje van zijn hand werden kostelijke
plaquettes gemaakt.
Kortom het was al Valéry wat de litteraire klok in Europa en Zuid-Amerika sloeg.
Toen kwam de reactie. De boekenbeurs toonde een langzame maar geregelde
daling in Valérywaarden. En na de loftrompetters staken de belagers aan alle kanten
het hoofd op. Gustave Téry, Clement Vautel, La Fouchardière, Vandérem en, last
not least, André Rouveyre.
Precies als de provalerianen overdreven de antivalerianen. Het werd een fraai
tegen elkander opbieden! Op dit
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

285
oogenblik zijn wij juist getuige van het contra-offensief der pro's!
Onder deze omstandigheden zal het nog enkele jaren duren voor wij, rustig, een
oordeel over Valéry en zijn werk kunnen formuleeren. Eerst moet dat ridicule lawijt
een beetje bedaard zijn. Ik heb zoo'n idee dat, als ten slotte een overzicht van de
situatie mogelijk zal zijn, men zal erkennen dat Valéry misschien niet zoo'n groot
dichter is, als zijn hartstochtelijke lofzangers wel wilden doen gelooven, en zeker
niet zoo'n verwerpelijk chalatanerig auteurtje als zijn vijanden hem afschilderen; en
dat zal blijken hoe de pro's toch dichter bij de werkelijkheid zijn dan de contra's.
De daling der Valéry's op de bibliofilische markt staat in geen enkel verband met
de beteekenis of de waardeering van zijn dichterschap. Deze is het gevolg van
overproductie. Het aantal werkelijk goede en definitieve texten van Paul Valéry is
ten slotte zéér beperkt. Men kwam er dus toe om telkens en telkens weer dezelfde
texten te herdrukken in gevarieerde uitvoering, en om allerlei fonds de tiroir
ongeëvenredigd fraai en duur uit te geven. Hiermede heeft men den kooplust en
de koopkracht van het publiek vermoeid. De werkelijke éditions originales, zoowel
van het proza als de poëzie, blijven vrijwel op prijspeil te midden van het débâcle.
Een geheel andere zaak is: wie heeft de schuld van deze onoordeelkundige
overproductie?
Albert Thibaudet, in een verdediging van Valéry, schrijft: ‘Maintenant, qu'on
s'amuse un peu en voyant non Valéry, mais ses japons impériaux, chez les
Hollandais, passer tulipes, et telle de ses plaquettes y contracter exactement le
genre de valeur d'un oignon rare au XVIIe siècle (la merveilleuse Tulipe qu'écrirait
l'auteur de la Grenade et de Palme! s'il faisait encore des vers!) je n'y verrais
aucun mal, si Valéry, qui retrouve chez les marchands ses lettres les plus intimes,
n'était aussi, en un point, une victime de la tulipomanie’.
Dit alles is niet geheel onjuist, maar wel geheel verkeerd voorgesteld. Want geen
uitgever, Hollander of geen Hollander, kan een letter van Valéry drukken zonder
diens autorisatie. De zaak is dat Paul Valéry al die bibliofilen-èdities
gewenscht heeft om de wille van de zeer aanzienlijke finantieele voordeelen, welke
er uit voortvloeiden. Valéry is met al die herdrukken en plaquetten rijk geworden.
Dit zij hem van harte gegund. Het is echter niet alleen een beetje gek, maar een
beetje schandelijk, om hem nù, achteraf, voor te stellen als het slachtoffer van
Hollandsche speculanten. Het slachtoffer heeft de frankjes binnen, maar de
speculanten zitten op het oogenblik met de gedeprecieerde waar, met de stroppen!
Neen, laten wij de feiten zien zooals zij zijn: de reactie tegen Valéry en de baisse
in de Valériana zijn uitsluitend het gevolg van een verkeerde stratégie littéraire. De
schuld van dat alles is Valéry zèlf, zijn ijdelheid, zijn zoeken naar bijval der snobs
en zijn grenzenlooze baatzucht.
Maar nu mag men nog niet het kind met het badwater in de goot gooien: er staan
eenige verrukkelijke verzen op zijn naam, en eenige strakke, diepe pagina's proza.
12. Er is hier in Nederland een soortement van semiofficieele propaganda voor de
Fransche litteratuur, voor het Fransche geestesleven, welke gevoerd wordt door de
Vereeniging Nederland-Frankrijk, náást de officieele propaganda van de
Alliance-Française. Dit instituut Nederland-Frankrijk, opgericht en tot op den dag
van heden geleid, met de allerbeste bedoelingen (men kent deze: de weg naar de
hel is er mede geplaveid), heeft zich langzamerhand ontpopt als een succursale
van den uitgever Gallimard; Duhamel, Romains, Rivière, Lalou (die, ofschoon bij
Crès uitgegeven, al te innig verknocht is aan de N.R.F.!) en last not least Frédéric
Lefèvre. Zonder in een nadere beschouwing van de verdiensten van die heeren te
treden, kan men wel dadelijk vaststellen dat zij, tot een zelfde ‘richting’ behoorende,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

het geestelijk leven in Frankrijk op een zeer eenzijdige wijze representeeren. Dat
men Duhamel, het type van een export-groot-heid, deed uitkomen is te excuseeren,
en ook voor Rivière is wat te zeggen, hoewel zijn lezing over Gide voor een
buitenlandsch publiek volkomen ongenietbaar was; maar wat moesten wij hier met
dien ridiculen en hinderlijken unanimist Romains, die noch in zijn eigen land, noch
daarbuiten iets vertegenwoordigt; wat met den schoolmeester Lalou en wat - in 's
hemelsnaam - met mijnheer Lefèvre. Over dien mijnheer wou ik het hebben. Zijn
lezingen hier waren schandelijk, in één woord schandelijk slecht, onbenullig,
oppervlakkig en eigenwijs. Ik heb hem gehoord over Valéry en over Claudel. Het
was beide keeren verre beneden het peil der middelmatigheid.
Verder heb ik Lefèvre bij mij gehad en ik heb twee dagen met hem opgetrokken;
zijn conversatie is even druk en leeg als zijn conferenties. Hij is het type van den
hollen streber, die er koste wat het wil ‘komen’ moet, en die niets en niemand ontziet.
Wanneer morgen aan Lefèvre zijn advertentieblaadje ‘Les Nouvelles litteraires’
ontnomen wordt, is hij niets meer, dan bestáát hij niet meer.
De heer Jacques Boulenger, een uitstekend criticus en historie-schrijver, een
door en door nobele figuur in de Fransche litteratuur heeft in een alleraardigste
brochure ‘Une Heure avec Frédéric Lefèvre’ de methodes van den vrijbuiter geestig
en afdoende aan de kaak gesteld. Daarna heeft Gaston Le Révérend hem eens
aan den tand gevoeld, en nu hebben eindelijk René de Planhol en Jean Héritier
den moed om de puntjes op de i te zetten. Dat de heer Lefèvre zijn ‘wereldberoemde’
interviews kant en klaar thuis gestuurd krijgt, om er dan zelf hier en daar een woordje
in te lasschen, om zich zelf in een fraai licht te zetten, was bekend; nu schijnt het
ook dat de opname van die ‘interviews’ in het orgaan van den heer Lefèvre afhankelijk
is van finantieele toenaderingen tusschen den geïnterviewde en den interviewer.
Héritier, die een volkomen eerlijk, betrouwbaar, voorzichtig en scherpzinnig criticus
is, schrijft: ‘Au sujet des malfacteurs intellectuels des Nouvelles littéraires, je crains
biens que la venalité ne s'ajoute à la malfaisance’. En hij baseert deze uitspraak op
een persoonlijke ervaring. En de Planhol zegt dan ook van zijn onthullingen:
‘Jean Héritier n'est ni aveugle, ni gobard. Il sait voir, comprendre et juger. En nous
pouvons nous fier à lui: ce n'est pas à la légère qu'il dit fait sa confiction’.
Zonder mij nu verder in een polemiek te begeven, waarvan niet alle elementen
op een afstand te controleeren zijn, vraag ik mij toch af of Lefèvre nu een man was
en is om door Nederland-Frankrijk te worden uitgenoodigd, de aangewezen
vertegenwoordiger van het Fransche geestesleven in den vreemde.
De brochure van Jacques Boulenger is verschenen vóór de uitnoodiging naar
Lefèvre verzonden werd. Men had dus kunnen, neen: behóóren te weten, wie deze
heer was. Naar mijn meening behooren wij hier alleen buitengewone figuren binnen
te halen; typische vertegenwoordigers van een typische geesteshouding, gróóte
kunstenaars, bijzondere sprekers. En die zijn er in Frankrijk. Maar het bestuur van
Nederland-Frankrijk kent die niet of wil die niet kennen. Valéry, Ghéon, Daudet zijn
niet door N.-F. geïntroduceerd!
En zijn Gide, Bainville, Maritain, Derême, Martineau (over Stendhal), Cazin (een
voortreffelijk ‘spreker’), Benjamin, Béraud (zie hier voor het vuistje weg namen van
‘links’ en ‘rechts’, zonder eenige persoonlijke voorkeur) niet ieder belangrijker, als
persoonlijkheid en als figuur in de letterkunde, dan een Romains, een Lalou of een
Frédéric Lefèvre.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

286
Maar de dames en heeren die zich in hun vrijen tijd welwillend bezighouden met de
Fransche propaganda, houden er een eigen meening - waarom ook niet? - op na.
En het blijft dus vechten tegen de bierka.
GR.
Jeugdpoëzie
(Een herhaalde oproep)
MIJN oproep voor jeugdpoëzie heeft vele, echter geen groote gevolgen gehad. Ik
wist dat het rijm velen in ons land verleidt. Maar zóóvelen! En zóóweinigen, die
zichzelf en mijn bedoeling begrepen!
Ik vroeg om jeugdpoëzie, helder en verfrisschend, als een teug bronwater;
levenselixir, zooals een inzender, dien ik zeer erkentelijk ben, het noemde. Maar
men stuurde mij allerlei kinderdrankjes, flesschenmelk en ranja.
Sommigen zochten merkbaar een laatsten uitweg naar een reeds allerwegen
gebarricadeerde publiciteit. Het zij mij vergund hun het laatste hek te sluiten. Anderen
dank ik voor de onbedoelde vroolijkheid die zij mij verschaften.
Wat ik gehoopt had, is nog niet gebeurd. Wel is mijn kleine verzameling met
enkele voortreffelijke en verrukkelijk jonge verzen verrijkt, en ondervond ik reeds
groote belangstelling van de zijde der uitgevers. Maar de meeste inzendingen bleven
ver beneden het, in de voorbeelden aangegeven, peil van jonge, levende, nog weinig
gestyleerde maar rasechte poëzie. Behalve van hen, die ontijdig zwegen, verwachtte
ik vooral jeugdpoëzie van onze dichters; de namen springen mij naar de lippen,
maar ik wil bescheiden zijn; des te eer zullen zij mij verhooren, en aan de
verrukkingen hunner jeugd en de argelooze of roekelooze stoutmoedigheid hunner
eerste droomen alsnog recht doen door het hunne te zenden aan Anthonie Donker,
Spoorsingel 11, Rotterdam. Zij verzekeren zich de dankbaarheid van allen, die met
spanning verwachten, wat verzamelaar en uitgever voorbereiden.
Een voorbeeld ter kenschetsing laat ik nogmaals volgen:
De landsknechten
De slag begint. Onze hoofden duizelen
van wijn en nachtgelag in de taveernen.
En 't dronkenmakend zingen van de deernen
hooren wij steeds weer in onze ooren ruizelen.
Wat is een vijand? Deze dag wordt prachtig.
De zon komt op. De nevels waaien henen.
Wij knielen neer en bidden God-almachtig
ons de gerechte zege te verleenen.
Wij weten niet voor wie van beide zijden
de lucht zoo flakkert en zoo feestlijk schuimt.
Klaroenen spreken helder-op en bij de
ruiters weerklinkt een psalm die 't hart verruimt.
De mist is weg. De kim brandt ros en rood.
Waar is de vijand? - Onze slapen branden.
De wapens sidd'ren niet meer in de handen.
Vooruit, bij God! maak baan!
sla dood! sla dood!
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

THEUN DE VRIES
Ingezonden
Het debat over de bekwaamheid des boekhandels
NA het vele juiste wat Stols, Mayer, Greshoff e.a. over de toestanden in den
Nederlandschen boekhandel hebben gezegd, lijkt mij nog één opmerking gemaakt
te moeten worden. Voorop sta, dat hiermee geen eigenlijke verdediging van fouten
en misstanden in dien boekhandel bedoeld is. Wat de bovenvermelde critici hebben
gegispt, is ongetwijfeld terecht afgekeurd. Maar dat neemt niet weg, dat de
gemiddelde boekverkooper een zeer verzachtende omstandigheid voor zijn
onbekwaamheid kan aanvoeren. En die is: het peil, waarop de gemiddelde
boekenkooper staat.
Greshoff spreekt in zijn stukje in de vorige G.W. over zichzelf en min of meer over
den werkelijken boekenkenner in het algemeen. Maar hoe ontzettend weinig
Nederlanders zijn dat? En die ‘happy few’ hebben dan toch immers de drie of vier
boekhandelaars, die, zooals Greshoff zelf zegt, ‘werkelijk tot alles in staat zijn’.
En de rest?
- Het is thans weer de maand van Sinterklaas en Kerstmis, de maand waarin de
menschen elkaar geschenken geven, die zelfs wel eens uit boeken bestaan. Als
men toevallig eens bij zijn boekhandelaar komt, moet men voor de aardigheid eens
niet op de boeken, maar op de boekenkoopers letten. Eens hooren naar de
onwaarschijnlijke vragen, die zij stellen, eens letten - dat is zoo mogelijk nog
kenmerkender - op de manier, waarop zij een boek niet inkijken, maar bekijken,
alsof er een vogeltje uit zou komen. Al die menschen, die zonder eenige aarzeling
zouden zijn als zij spliterwten, bonten mantels, potlooden of wat dan ook moesten
koopen, staan dom te grijnzen als het een boek betreft, vinden alles duur, weten
geen namen van schrijvers, geen titels van boeken etc.
En nu zou ik willen vragen: moeten er voor deze droevige producten van de
hedendaagsche algemeen ontwikkelende en nog algemeener deciviliseerende
democratie, voor de poovere wezens van dezen tijd van verplicht onderwijs en
onverplichte stompzinnigheid, nu werkelijk goede boekhandelaars zijn? Waarvan
zouden die moeten bestaan? En gesteld dat zij bestaan konden - wat voor nut
zouden zij hebben? De kundige boekhandelaar zou zich dagelijks aan zijn klanten
kunnen ergeren, dat is alles. Ernstiger nog: als alle, of de meeste, boekhandels zoo
goed zouden willen worden als de vier door Greshoff geprezene, zouden zij op zoo
hooge kosten komen, dat zij ten slotte geen van alle, dus ook de thans beste niet,
meer konden bestaan.
Neen, zoolang de moderne half-beschaving (die honderdmaal funester is dan de
ergste onbeschaafdheid) voortduurt, is het belachelijk, den boekhandel te willen
verbeteren, wiens toestand - oorzaak en gevolg daarvan, maar ongetwijfeld oneindig
veel meer het laatste dan het eerste - onverbrekelijk met die half-beschaving
samenhangt. Laten er enkele (drie of vier, het getal, door Greshoff genoemd, is ruim
genoeg) in alle opzichten capabele boekhandelaars zijn voor de enkele vernuftige
boekenkoopers, die hun adressen toch waarachtig wel te weten kunnen komen
(anders zijn het geen vernuftige boekenkoopers). En laat de rest maar gerust blijven
zooals zij is. Voor het slijten van Opstandigens en Merijntje Gijzens behoeven van
den boekhandelaar heusch geen buitengewone kwaliteiten te worden gevergd.
Rotterdam, 4 December 1927.
J.C. BLOEM
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Boeken koopen en verkoopen
WIJ zouden het op prijs stellen enkele opmerkingen in Uw blad te mogen maken
naar aanleiding van de belangwekkende artikelen waarin de heeren Henri Mayer
en Greshoff zich uitspreken. Ons staat weliswaar een eigen orgaan ter beschikking,
De Litteraire Gids, doch ten eerste stelt ons publiek niet zooveel belang in het
Nederlandsche boek, en verder bedoelen onze woorden juist den lezers van D.G.W.
een eenigszins ander inzicht te geven betreffende een enkel onderdeel van de
genoemde artikels.
Bij alle lof over de uitstekende dingen die er worden gezegd, betreuren wij het
dat het blijkbaar moeilijk is een zoodanigen vorm van voorstelling van zaken te
vinden,
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

287
dat men geen onbillijkheden tegenover derden begaat. Brusse's feuilletons over de
uitgeverij verwekten zoo ontstemming, niet alleen om de kwestie van de
boekhandelskorting, maar ook doordat verschillende uitgevers het gevoel kregen
dat (onopzettelijk) concurreerende bedrijven in de hoogte werden gestoken, ten
koste van het hunne. En evenzoo deed de admireerende houding van den interviewer
ten opzichte van de firma Nijhoff niet aardig tegenover de andere Haagsche
boekverkoopers aan. Al vallen wij den Heer Mayer geheel bij in zake zijn idealen
van het specialiseeren van den boekhandel, daar wij één straat van hem af zijn
droomen reeds volkomen in vervulling hebben doen gaan.
Den heer Greshoff wenschen wij te complimenteeren over zijn van helder inzicht
getuigende uiteenzetting betreffende de kortingskwestie. Doch als in een ‘groote
stad’ gevestigd zijnde onderneming, willen we opkomen tegen de minder prettige
woorden door hem aan de provinciale collega's gewijd.
De heer Gr. ‘wil iederen boekhandelenden vriend door een examentje bewijzen
dat hij te kort schiet!’ Dit nu is een onbillijkheid. Hij zou dan eischen dat elk
boekverkooper, en zelfs elk bediende, nog iets méér weet van zijn speciale
liefhebberij voor moderne Fransche letteren, waar hijzelf een menschenleven in is
opgegaan! Deze eisch is vooral onbillijk in ons land, waar de litteraire belangstelling
zeer gering is en bijgevolg de verkoop van het litteraire boek in een algemeenen
boekhandel slechts een miniem deel van den omzet uitmaakt. Doordat de heer Gr.
zelf in letteren opgaat, verliest hij uit het oog dat de gemiddelde Nederlandsche
ambtenaar, arts, advocaat, ingenieur en zakenman nooit belletrie koopt - in groote
tegenstelling met den buitenlander - en dat de boekhandel het dus voornamelijk
moet hebben van schoolboeken, studiewerken (rechten, techniek, economie,
medicijnen), kinderboeken, modebladen, tijdschrift-abonnementen, platen,
prentkaarten en papierwaren. De echte Hollander vindt het zonde van het geld dit
voor een niet-vakboek uit te geven, ook al omdat hij zich boven de litteratuur
verheven acht (en vaak terecht), anderzijds staat ze te ver van hem af. Dit schijnt
voort te komen uit de eigenaardige positie die ze ten onzent inneemt: de echte Ned.
aard en geest brengt een te zeer kleinburgerlijke kunst voort, terwijl het intellect zijn
cultuur grootendeels uit het buitenland heeft geïmporteerd, zoodat er tusschen
‘leesboek’ en litteraire kunst ineens een wijde gaping is.
Zoo de heer Gr. dus hooge eischen aan den verkooper aangaande litteratuur zou
mogen stellen, zij die het boek bij hun bedrijf noodig hebben zouden dan nog veel
méér mogen eischen! De boekverkoopersstand zou er dan een van bibliothecarissen
en archivarissen moeten zijn! Wel komt een goede bibliographie natuurlijk veel te
hulp, maar niet alleen is de aanschaf daarvan kostbaar, doch het bijhouden er van
bijna ondoenlijk, althans wat het buitenlandsche boek betreft. Staan er weliswaar
allerlei bibliographische uittreksels ten dienste - om eenig inzicht in den aard van
de nieuwe werken te krijgen moet men al gauw zijn toevlucht nemen tot (behalve
de traditioneele en meest overschatte door Mayer genoemde) bladen als The
Publishers' Circular voor Engeland, The Publishers' Weekly voor Noord-Amerika,
de Frankfurter Zeitung, Journal des Débats, Bibliografia Español, Politiken voor
Scandinavië, etc. Hierdoor is het, behalve aan in afdeelingen gesplitste of
gespecialiseerde zaken, feitelijk alleen den importeurs van boeken uit een enkel
land mogelijk ‘bij’ te zijn. Hierop vertrouwt een groot deel van den boekhandel,
zoodat ten slotte alle zaken in gelijke conditie verkeeren, de groote zoo goed als
de kleine, daar alle practisch uit dezelfde bibliographieën putten: de kleine uit die
van den importeur. Het is daarom onbillijk te zeggen dat de laatste tot het verschaffen
van inlichtingen niet in staat zijn.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Dat ze niet alle in gelijke mate de verlangde informaties geven, is echter de groote
schuld van het publiek. Wij durven te zeggen, dat zij die zich het meest uitsloven
met het samenstellen van uitvoerige en nauwkeurige titel- en prijsopgaven, de
grootste teleurstellingen ondervinden. Hoe vaak dient het vragen van zulk een
opgaaf niet tot het dekken van den aftocht naar een andere zaak, waar men het
verlangde dadelijk hoopt te vinden; hoe vaak verzoekt men niet een opgaaf waarvoor
men nooit terugkomt; hoe dikwijls is het opgezochte niet te duur, verlangt men het
beste of het gekste voor een miniem bedrag, of wil men het als goed Hollander ten
slotte niet koopen omdat men het eerst niet kan inzien, of gaan zij die meenen dat
de verkooper zijn winst óp den buitenlandschen prijs legt het zelf bestellen; of tijgt
men tevreden met de verkregen lijst naar zijn eigen boekhandelaar, waar men een
vaste rekening heeft, maar die van al het onvruchtbare opzoeken al lang de brui
heeft gegeven! En dan zijn er eindelijk nog degenen die de moeiten met een
bestelling beloonen, maar bij ontvangst willen ruilen!
Dan is er nog het geval dat wel de verkooper, doch niet de importeur dien hij de
aanvraag doorzond, er werk van wil maken, of al wat minder dubieus is laat voorgaan.
De opdrachtgever weet als regel niet welke moeite men zich achter de schermen
geeft om aan de ‘grillen’ van velerlei binnenloopers te voldoen (men diene te
bedenken dat de beoefening van géén studie of liefhebberij zooveel beunhazen en
geestelijk ontwrichten maakt als de letterkunde!). Een verontschuldiging van de
onridderlijke houding tegenover den verkooper in vele zulke gevallen is dit echter
niet.
Intusschen zijn wij het met den Heer Greshoff toch eigenlijk heelemaal eens......
we wilden slechts de àl te zeer verdrukten even een hand toesteken.
N.V. Litteraire Boekwinkel
VERBRAECK & COLMJON DEN HAAG
Boekenschouw
Vertaalde werken
Hermann Löns. Helmond Hagenrieder. De roman van een Liefde.
Vertaling van L. Warendorff. - Laren, A.G. Schoonderbeek. (214 blz.).
Prijs f 2.90; geb. f 3.90
De geschiedenis van een liefde noemt de schrijver dezen roman, de geschiedenis
van vele liefden, van vele verliefdheden zou het beter kunnen heeten. De
hoofdpersoon Helmond Hagenrieder is een schilder, gelukkig getrouwd maar met
een onleschbaren dorst naar nieuwe avonturen. Hij is een echte Duitscher: bij de
laagste en platste gedachten heeft hij nog een voorraad idealisme en artistieke
sentimentaliteit bij de hand om er zoodoende iets anders van te maken dan wat het
is. Behalve van zijn vrouw houdt hij heel veel van zijn nichtje, Zwaantje, een bijzonder
koel meisje, dat hem wel graag mag, maar niet verliefd op hem is. Helmonds vrouw
Greta laat hem overigens genoeg vrijheid; vroeger heeft ze al eens tegen hem
gezegd: ‘zeg, ik geloof dat het de meeste mannetjes moeilijk valt jullie vrouwtjes
trouw te blijven. Wanneer het eens zoo met jou gaat en je richt verder geen onheil
aan, doe dan wat je wilt, maar weten wil ik het niet!’ En wat later zegt Greta tegen
Zwaantje: ‘Wat zou het mooi zijn als je altijd bij ons bleef. Helmond kan heel goed
twee vrouwen gebruiken, en jij past eigenlijk beter bij hem
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

288
dan ik. Denk hier eens goed over na, Zwaantje!’ Dan pas voelt Helmond hoe veel
hij van Zwaantje houdt, maar zij merkt het niet en is zelfs schuw en bang voor hem.
Helmond raakt totaal in de war door zijn hopelooze liefde, hij is anders niet de man
om zich op dat gebied iets te ontzeggen, doch door Zwaantje voelt hij een wonderlijke
verlegenheid; vroeger had hij haar nooit begeerd hoe mooi ze ook is, maar nu
plotseling wenscht hij haar als vrouw. En hij belijdt haar zijn liefde. Doch Zwaantje
blijkt schuw en teruggetrokken, ze vindt het verschrikkelijk dat ze Helmond niet kan
helpen. Maar ze kan niet. En de ontwikkeling van deze liefde wordt ons dan in den
roman verder verteld. Zwaantje wordt bang voor Helmond, die hierdoor heftig
geprikkeld wordt en haar verwijt dat ze hem dood-martelt omdat ze te veel ‘dame’
is. ‘Ik kan zonder jou niet leven en jij niet zonder mij, en was jij niet zoo karakterloos,
karaktervast, dan zou je tot mij komen en zeggen: “Hier”. Want dit zal je weten: iets
van je afsmeeken dat doe ik niet en je overrompelen wil ik ook niet, want ik ben niet
verliefd op je, ik hou alleen maar van je en ik wil dat je je van ganscher harte aan
mij geeft’. Langzamerhand overwint Helmond zijn onvruchtbare liefde tenslotte, na
veel andere avonturen en minnarijen beschouwt hij Zwaantje heel koel: ‘zij was nog
net zoo mooi als vroeger maar hij had te lang verdriet om haar gehad om haar nu
nog te kunnen bewonderen. Zij was niets meer voor hem, alleen het beeld van een
mensch waar hij eens heel veel van had gehouden’. En dan wordt alles stiller in
Hagenrieder, de altijd laaiende vlam van zijn hartstocht begint te dooven. En wanneer
zijn laatste liefje, het boerenkind Anne, ook is gestorven, wordt hij zwaar ziek en
sterft ook. En zijn laatste gedachte is: ‘Het is altijd hetzelfde, de hemel is blauw en
de zon is geel. Het eene zoowel als het andere jaar bloeit de heide in den nazomer
purper, daarna worden de berken geel, dan komt de sneeuw en zoo gaat het op
dezelfde vervelende manier door. Dat zie ik nu al zoowat een vijftig jaar en ik heb
er genoeg van. En met liefde en haat gaat het al net zoo: eerst rood, dan geel, dan
bruin, tenslotte wit, altijd op dezelfde eentonige manier; het kan mij niets meer
schelen’. Helaas zullen veel lezers wanneer zij op dit punt van het boek zijn gekomen
ook wel denken: ‘het kan mij niets meer schelen’. Helmond Hagenrieder staat in
zijn zinnelijke sentimentaliteit, zijn opgeschroefde levenskunst en zijn fantastische
minnarijen te ver van ieder gewoon mensch af dan dat we met hem kunnen
meeleven. Goede beschrijvingen, gevoelige opmerkingen ontbreken niet en de
gejaagde, verwarde en vaak zwoele atmosfeer is hier en daar niet onverdienstelijk
gegeven. - De vertaling wemelt van germanismen.
L.M. Montgomery. Valencias droomslot. Uit het Engelsch door A.E. de
Vries. - H.D. Tjeenk Willink en Zoon. 1927. (312 blz.) geb. f 2.90
Dit is een alleraardigst boek, dat ook uitstekend geschikt is voor jonge meisjes. De
schrijfster Montgomery heeft er bijzonder goed slag van om een eenvoudig
geschiedenisje smakelijk en boeiend te vertellen. Valencia is een meisje van negen
en twintig jaar, ongetrouwd, ‘te midden van een kring van bloedverwanten waar de
ongetrouwden eenvoudig beschouwd worden als personen die geen man hebben
kunnen krijgen’. Ze heeft een allerakeligst leven, zit totaal onder de plak van haar
moeder, tante en ooms en bezit voor geen cent eigen wil. Bovendien is ze nog erg
zwak en niet goed gezond. Na een bezoek aan haar dokter schrijft deze haar een
brief, waarin hij haar meedeelt dat ze nog maar een jaar te leven heeft daar ze een
ernstige hartkwaal heeft. Valencia vertelt hiervan niets aan haar familie, alleen krijgt
ze plotseling het gevoel dat alle ontstemming of humeurigheid van haar
bloedverwanten haar niets aangaan en besluit ze precies te doen wat ze zelf wil.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26

Op een saai familiediner, waar alle uitgestreken ooms en tantes aanzitten, zegt
Valencia de zotste dingen, trekt zich van verwijten of berispingen niets aan en voelt
zich voor 't eerst van haar leven erg opgewekt. Haar familie denkt in ernst dat ze
gek is geworden. Later gaat ze het huis uit om de dochter van een ouden dronkaard
te verplegen en in de huishouding te gaan helpen. Daar ontmoet ze een romantisch
persoon, Barney Smith, die op een afgelegen plek in de bosschen woont en een
knap natuuronderzoeker is. Hij wordt haar man en ze hebben een idyllisch leven
ver van alle menschen, in de vrije natuur. De kwaal van Valencia verbetert overigens
hoe langer hoe meer, en wanneer ze nu ontdekt dat de dokter haar een verkeerden
brief zond, en dat ze volstrekt niet dood zal gaan is ze ontzettend ontdaan. Zij
vroeg Barney met haar te trouwen, hem zeggend dat ze heel gauw zou dood gaan,
en nu heeft ze 't gevoel dat ze hem heeft bedrogen, door niet heusch dood te gaan.
Natuurlijk komt alles op de beste manier in orde, na een paar verrassende
ontknoopingen. De schrijfster heeft den stijven familiekring heel humoristisch
geteekend en ook van Valencia een ‘echte snoes’ gemaakt.
D.G.W. in 1928
16 kolommen druks méér
De reorganisatie van ons blad in 1925 heeft ons een stuk verder gebracht. Maar
tevreden zijn wij nog bij lange na niet. D.G.W. moet véél beter, véél interessanter
worden. Er moeten meer rubrieken komen en de boekbespreking moet
systematischer geschieden; de rubriek ‘Uit de Tijdschriften’ dient in eere te worden
hersteld, om nu maar niet meer te noemen. Daarom willen wij ons nogmaals
opofferingen getroosten.
Indien onze abonnés ons blijven steunen willen wij in 1928 nòg ½ vel druks (16
kolom) méér geven dan thans. Ook typografische verbeteringen zullen worden
aangebracht. Waartegenover slechts de zeer geringe abonnementsverhooging met
f 0.50 per geheelen jaargang.
Wij rekenen op Uw aller instemming!
RED. EN UITGEVERS.
Den Gulden Winckel. Jaargang 26