Voorproefje: bekijk enkele pagina's - Stichting Anemoon

Schelpdieren van het
Nederlandse Noordzeegebied
Ecologische atlas van de mariene weekdieren (Mollusca)
Rykel de Bruyne, Sylvia van Leeuwen,
Adriaan Gmelig Meyling en Rogier Daan (red.)
TIRION NATUUR STICHTING ANEMOON

Inhoud
1 Inleiding pag. 9
Sylvia van Leeuwen, Adriaan Gmelig Meyling, Rykel de Bruyne
& Rogier Daan
1.1 Een zee van kennis
1.2 Doelgroepen
1.3 Oorsprong en toekomst
1.4 Dankwoord
2 Methodische verantwoording pag. 13
Sylvia van Leeuwen, Rogier Daan & Adriaan Gmelig Meyling
2.1 Behandeld gebied
2.2 Behandelde soorten
2.3 Naamgeving en systematiek
2.4 Methodes ‘in het veld’
2.5 Gebruikte gegevens
2.6 Variatie en lacunes in de beschikbare gegevens
2.7 Toelichting op de kaarten
2.8 Toelichting op de trends en grafieken
2.9 Seizoenspatronen
3 Leefgebieden voor weekdieren pag. 23
Rogier Daan, Sander Wijnhoven, Rob Dekker & Sylvia van Leeuwen
3.1 Variatie aan leefgebieden in de zoute wateren
3.2 Noordzee
3.3 Waddenzee en Eems-Dollard
3.4 Zuid-Hollandse en Zeeuwse Delta
4 De oorsprong van de Nederlandse mariene
weekdierfauna pag. 35
Frank Wesselingh
4.1 Inleiding
4.2 Noordzeebekken en haar weekdierfauna’s
4.3 Migratie is van alle tijden
5 Schildvoetigen – Caudofoveata pag. 41
Rykel de Bruyne & Inge van Lente
6 Keverslakken – Polyplacophora pag. 43
Hermann Strack
7 Tweekleppigen – Bivalvia pag. 47
Rogier Daan, Rykel de Bruyne, Sander Wijnhoven, Wim Kuijper, Marco Faasse,
Godfried van Moorsel, Adriaan Gmelig Meyling & Sylvia van Leeuwen
8 Huisjesslakken – Gastropoda pag. 175
Rykel de Bruyne, Rogier Daan, Marco Faasse, Wim Kuijper, Sander Wijnhoven,
Adriaan Gmelig Meyling & Sylvia van Leeuwen
9 Zeenaaktslakken – Gastropoda pag. 263
Floor Driessen, Peter van Bragt & Rob Dekker
10 Stoottanden – Scaphopoda pag. 325
Aad Bastemeijer
11 Inktvissen – Cephalopoda pag. 327
Ate de Heij & Jeroen Goud

12 Effecten van menselijk gebruik op mariene
weekdieren pag. 343
Godfried van Moorsel & Sylvia van Leeuwen
12.1 Inleiding
12.2 Visserij
12.3 Scheepvaart
12.4 Waterbouwkundige werken
12.5 Winning van olie en gas, windparken
12.6 Winning van zand, grind en schelpen
12.7 Zandsuppleties en baggeren
12.8 Verontreiniging
12.9 Exoten
12.10 Klimaatverandering
13 Bescherming van de Nederlandse mariene weekdieren
pag. 355
Sylvia van Leeuwen
13.1 De internationale verdeling van verantwoordelijkheden
13.2 Internationale verdragen
13.3 Europese regelgeving
13.4 Nederlandse wetgeving
13.5 Mariene Natura 2000-gebieden in Nederland
Bijlagen pag. 361
Bijlage 1 Lijst van begrippen en afkortingen
Bijlage 2 Detailkaarten Waddenzee
Bijlage 3 Detailkaarten Delta
Bijlage 4 Lijst van vers aangevoerde of aangespoelde
soorten
Bijlage 5 Soorten weekdieren per deelgebied
Bijlage 6 Lijst van waarnemers
Bijlage 7 Fotoverantwoording
Bijlage 8 Adressen dataleveranciers
Literatuurlijst pag. 385
Soortenregister pag. 407

‘Filippijnse tapijtschelp’ bij Zoetersbout, Oosterschelde (HHO)
Gewone pijlinktvissen in de Oosterschelde (MH)
Alikruik met zeepokken bij Bergse Diepsluis, Oosterschelde
(GBE)
Groene wierslak in Zeeland (BB)

1 Inleiding
Sylvia van Leeuwen, Adriaan Gmelig Meyling, Rykel de Bruyne & Rogier Daan
1.1 Een zee van kennis
Bekeken vanaf de kust vormt de Noordzee een grauwgrijze deinende massa
zout water. Mensen hebben terecht ontzag voor die zee en haar enorme, soms
verwoestende krachten. Tijdens een wandeling op het strand, de overgang tussen
land en zee, genieten we van het uitzicht, het spel van de golven en het
geluid van de branding. Het strand gunt ons ook een kijkje onder dat wateroppervlak.
Er spoelen immers door een combinatie van stroming, wind en golven
vaak zee-organismen en resten daarvan aan. Een geregelde inspectie van de eb-
en vloedlijn kan experts veel vertellen over de grote diversiteit aan zeedieren en
over de processen die zich in de nabije kustzone afspelen. Ook de kunstmatige
rotskusten van dijken, strekdammen en havenhoofden zijn goed te bereiken en
te inventariseren. Daar treft men planten en dieren die specifiek zijn voor de
getijdenzone. Vanaf de jaren 60 van de vorige eeuw ging men ook verder uit
de kust onderzoeken wat er in zee leeft. Daarom werd in die tijd gestart met
professioneel wetenschappelijk onderzoek vanaf schepen met bodemhappers
en andere bemonsteringsapparatuur. Sinds enkele decennia worden ook steeds
vaker waarnemingen gedaan door sportduikers.
Een aanzienlijk deel van de organismen die op en in de zeebodem leven wordt
gevormd door de weekdieren (Mollusca), ook wel schelpdieren genoemd. Tot
deze groep behoren onder meer huisjesslakken, tweekleppigen zoals mossels,
zeenaaktslakken en inktvissen. Ze vormen een belangrijke voedselbron voor
andere zeedieren zoals kreeftachtigen, vissen en zeevogels. Zonder de enorme
aantallen weekdieren zou bijvoorbeeld de Waddenzee niet het rijke vogelgebied
zijn dat het nu is. Naast de functie van voedselbron speelt iedere soort
zijn eigen rol binnen het ecosysteem. Veel slakken leven van aas en detritus en
kunnen gezien worden als de ‘opruimers’ van de zee. Tweekleppigen filteren
enorme hoeveelheden water, waarbij slib wordt vastgelegd. Oesters en mossels
vormen banken en bieden een schuilplaats en aanhechtingsmogelijkheid voor
andere diersoorten. Tot slot zijn er allerlei complexere relaties van symbiose,
commensalisme en parasitisme tussen weekdieren en andere soortgroepen.
Van 255 soorten weekdieren staat vast dat ze leven of vanaf 1900 geleefd hebben
in de Nederlandse zoute en brakke wateren, inclusief het Nederlandse gedeelte
van de Noordzee (het Nederlands Continentaal Plat). Van deze soorten is
in deze ecologische atlas zoveel mogelijk beschikbare kennis gebundeld. Weekdieren
die alleen aangevoerd op drijvend materiaal of via schepen onze kust bereiken,
zijn in deze atlas buiten beschouwing gelaten.
Honderdduizenden waarnemingsgegevens afkomstig van zowel professionele
onderzoeksinstituten en musea, als vele honderden vrijwilligers (§ 1.3 en 1.4)
liggen ten grondslag aan deze atlas. Daarnaast is een grote hoeveelheid literatuur
doorgenomen. Op basis van al deze informatie geven we antwoord op
vragen zoals: Waar leven ze? In welke seizoenen worden ze aangetroffen? Waar
nemen populaties toe of af? De vele gegevensbronnen en de analysemethodes
worden beschreven in hoofdstuk 2. In hoofdstuk 3 komen de leefgebieden van
de weekdieren aan de orde en hoofdstuk 4 plaatst het ontstaan van de huidige
weekdierfauna in historisch perspectief. In hoofdstuk 5 tot en met 11 zijn naast
het uiterlijk van de soorten, verspreiding en trends ook de leefwijze en biotoop
beschreven. De hoofdstukken 12 en 13 geven een overzicht van de menselijke
invloed op mariene weekdieren en de beleidsmaatregelen om weekdieren te
beschermen.
Deze ecologische atlas maakt een zee aan kennis over de Nederlandse zeeweekdieren
op compacte wijze toegankelijk voor iedereen.
Fig. 1.1 Schelpen op het strand zijn voor velen de eerste kennismaking
met weekdieren (SD)
Fig. 1.2 Purperslakken tellen op een dijk in Zeeland Project
PIMP, (AGM). Vele vrijwilligers leverden een bijdrage aan de
verzameling van gegevens voor deze atlas
Fig. 1.3 Veel gegevens werden verzameld door professionele
onderzoeksinstituten (JD)
9

Schelpdieren van het Nederlandse Noordzeegebied Inleiding
Fig. 1.4 Zeekat (NE)
1.2 Doelgroepen
Deze atlas is bedoeld voor alle mensen die om welke reden dan ook interesse
hebben in de leefwijze en ecologie van weekdieren. Bijvoorbeeld omdat ze
graag schelpen zoeken op het strand, al duikend weekdieren tegenkomen of
tijdens het vissen weekdieren in hun netten aantreffen. Wetenschappers en
onderzoekers vinden in dit boek een zo compleet mogelijk overzicht van de
verspreidingsgegevens en beschikbare kennis over weekdieren. Beleidsmakers,
gebiedsbeheerders en natuurbeschermers kunnen de informatie gebruiken
als hulpmiddel bij het beheer van de Nederlandse zoute en brakke wateren
en het maken van goede afwegingen tussen economische belangen en de bescherming
van de zee met de daarin aanwezige weekdierfauna. Uit de gegevens
in deze atlas blijkt dat meerdere soorten weekdieren en hun leefgebieden
achteruit gegaan zijn en bescherming nodig hebben. De gegeven informatie
kan ook gebruikt worden bij het instellen en beheren van mariene Natura
2000-gebieden en het in stand houden van de kwaliteit van mariene habitats.
De vele vrijwilligers en wetenschappers die jarenlang met veel inzet waarnemingen
hebben gedaan en gegevens over weekdieren hebben vastgelegd, kunnen
deze atlas zien als een kroon op hun werk.
Maar behalve voor hen die al in meer of mindere mate met weekdieren te maken
hebben gehad, is dit boek vooral ook bedoeld voor mensen voor wie weekdieren
nog vrij onbekend zijn. Zij kunnen zich verwonderen over de enorme diversiteit
aan vormen en kleuren binnen deze diergroep. Zo zal menigeen verrast
zijn door de vele kleurrijke zeenaaktslakken in onze eigen wateren.
1.3 Oorsprong en toekomst
Het systematisch verzamelen van gegevens over mariene weekdieren heeft
in Nederland een lange traditie. De eerst gepubliceerde waarnemingen zijn
van Job Baster, een huisarts uit Zierikzee die van 1759 tot 1765 zijn 6-delige
10
Natuurlyke Uitspanningen behelzende eenige waarnemingen over sommige zeeplanten
en zee-insecten uitbracht. Al snel volgden Bomme en Slabber (zie Bennema,
2008) en ongeveer een eeuw later Maitland (1854) en Herklots (1859). In
1915 begon het ‘Comité ter bestudering van de Molluskenfauna in Nederland’
met het aanleggen van een kaartsysteem, dat later werd overgenomen door de
Nederlandse Malacologische Vereniging. Sinds 1941 houdt de Strandwerkgemeenschap
gegevens bij in een ‘Centraal Systeem’.
Stichting ANEMOON (de naam staat voor Analyse Educatie en Marien Oecologisch
Onderzoek) werd in 1993 opgericht om vrijwilligersonderzoek in het mariene
milieu te ondersteunen en kennis over mariene flora en fauna bij een
breed publiek onder de aandacht te brengen. In 1996 heeft Stichting ANEMOON
het Atlasproject Nederlandse Mollusken (ANM) in het leven geroepen, dat als
doel heeft de verspreiding van alle (mariene en niet-mariene) Nederlandse
weekdieren (mollusken) in kaart te brengen en zoveel mogelijk ecologische
kennis over de Nederlandse weekdieren te verzamelen. Vanaf de start van dit
project wordt samengewerkt met leden van de Strandwerkgemeenschap, de
Nederlandse Malacologische Vereniging en EIS-Nederland. Met hulp van vrijwilligers
werden tienduizenden gegevens uit databestanden, kaartsystemen,
schriften, logboeken, tijdschriften, rapporten en schelpencollecties van particulieren
en musea ingevoerd in het ANM-databestand (hoofdstuk 2). Ook werden
door het hele land excursies gehouden (behalve zeeweekdieren worden ook
land- en zoetwaterweekdieren geïnventariseerd). In december 2010 werd het
project “Diversiteit mariene schelpdieren van Nederland” gelanceerd, waarvan
de uitgave van deze atlas deel uitmaakt. Het project sluit aan bij de veranderende
interesse van mensen voor de natuur. Een interesse die verschoven is van de
vraag ‘wat is dit voor dier’ naar ‘waar en hoe leeft het en hoe gaat het met de Nederlandse
populatie’. Speciaal en uitsluitend ten behoeve van deze atlas werden
vervolgens ook gegevens beschikbaar gesteld door professionele onderzoeksinstituten,
overheidsinstanties en vrijwel alle ingenieursbureaus die onderzoek
doen naar Nederlandse weekdieren.

2 Methodische verantwoording
Sylvia van Leeuwen, Rogier Daan & Adriaan Gmelig Meyling
2.1 Behandeld gebied
Deze atlas behandelt de schelpdieren van de zoute en brakke wateren van
Nederland. Tot het behandelde gebied behoren het Nederlandse deel van de
Noordzee tot de grens van de Nederlandse Exclusieve Economische Zone (EEZ)
en het Nederlands Continentaal Plat (NCP), het Nederlandse deel van de Waddenzee
inclusief een deel van de Eems-Dollard en de zoute en brakke wateren
van de Delta. Vroeger hoorden ook de Zuiderzee en de Lauwerszee hier bij. Voor
een kaart zie figuur 3.2 op pag. 24
Kwelders en zoute en brakke wateren binnendijks zijn ook opgenomen, maar
daarvan zijn alleen de soorten behandeld waarvan het voorkomen mede afhankelijk
is van de invloed van zeewater. Voorbeelden van zulke soorten zijn Gewoon
muizenoortje en Brakwaterkokkel. Zoetwatersoorten die af en toe in het
brakke water doordringen, maar die geen invloed van zeewater nodig hebben
voor hun voortbestaan, zijn niet opgenomen. Voorbeelden van zulke soorten
zijn Jenkins’ waterhorentje Potamopyrgus antipodarum en Ovale poelslak Radix
ovata. Voor informatie over deze soorten wordt verwezen naar het boek van
Gittenberger et al., 1998.
Waar in dit hoofdstuk wordt gesproken over de Noordzee, wordt het Nederlandse
deel daarvan bedoeld, tenzij anders aangegeven.
2.2 Behandelde soorten
Onder weekdieren verstaan wij alle soorten die behoren tot het fylum Mollusca
ofwel de mollusken (zie § 2.3). Deze atlas geeft een compleet overzicht van alle
soorten mariene weekdieren die levend voorkomen in de Nederlandse wateren
of die daar recent (na 1900) geleefd hebben. Dit zijn in totaal 255 soorten.
Soorten die vóór 1900 uit onze wateren verdwenen zijn, worden niet behandeld.
Voor de fossiele soorten van de Nederlandse stranden is de publicatie van
Moerdijk et al., 2010 aan te raden.
Binnen de recente Nederlandse fauna kan onderscheid gemaakt worden tussen
inheemse soorten en exoten. Inheemse soorten zijn soorten die van nature
in Nederland voorkomen. Ze hebben zich hier op eigen kracht gevestigd en
komen hier doorgaans al lang voor. Exoten zijn soorten die van nature niet in
Nederland voorkomen en die Nederland niet op eigen kracht kunnen bereiken.
Ze zijn (vermoedelijk) als gevolg van menselijk handelen terecht gekomen in de
Nederlandse natuur. Lang niet altijd kan echter met zekerheid worden vastgesteld
hoe een nieuwe soort in Nederland terecht is gekomen.
In deze atlas zijn alleen soorten opgenomen die levend zijn aangetroffen in
de Nederlandse wateren en die niet van elders zijn aangevoerd. Verder zijn
enkele soorten opgenomen waarvan uitsluitend zeer vers aangespoelde schelpen
bekend zijn. Met zeer vers wordt in deze atlas bedoeld: de aanwezigheid
van verse vleesresten of een nog intacte verbinding tussen de schelphelften
van tweekleppigen. Dit wordt beschouwd als een aanwijzing dat de schelp geleefd
moet hebben in de nabije kustzone. Doorgaans is zulk aanspoelsel van
maximaal 3 km uit de kust afkomstig (Gmelig Meyling en De Bruyne, 1994a).
Bij zandopspuitingen in verband met strand- en vooroeversuppleties kunnen
schelpen van verder weg worden aangevoerd, maar meestal niet verder dan 10
à 20 km uit de kust.
Soorten die wel levend of vers in Nederland zijn aangetroffen maar die wij niet
tot de Nederlandse fauna rekenen, zijn vermeld in bijlage 4. Het gaat om soorten
die zijn aangevoerd op drijvende voorwerpen, om materiaal voor de schelpdiercultuur,
om aangespoelde soorten met een vers uiterlijk die nooit levend in
Nederland zijn aangetroffen en om dwaalgasten (inktvissen). Een deel van deze
soorten wordt ook kort besproken onder het kopje ‘opmerkingen’ bij aanverwante
soorten. Dwaalgasten worden besproken in de algemene inleiding van
hoofdstuk 11 over inktvissen.
2.3 Naamgeving en systematiek
Om de verwantschap tussen soorten tot uitdrukking te brengen, worden ze
ingedeeld in genera, families, ordes en klassen. Op basis van DNA-onderzoek
komt veel nieuwe informatie beschikbaar en zijn opvattingen over de juiste indeling
voortdurend aan verandering onderhevig. In deze atlas zijn de nieuwste
inzichten in naamgeving en systematiek gevolgd. Op enkele uitzonderingen na
is de naamgeving gelijk aan die in het World Register of Marine Species (Appeltans
et al., 2012) en de systematische volgorde van families zoals vermeld
in Vaught (1989).
De Nederlandse namen zijn ontleend aan de officiële Nederlandse naamlijst
(De Bruyne et al., 1994). Voor soorten die daarin niet waren opgenomen, worden
in deze atlas volgens dezelfde criteria namen voorgesteld. De nu nieuw
voorgestelde Nederlandse namen staan tussen aanhalingstekens.
Schelp of slak?
Bij tweekleppigen eindigen de meeste namen met de term ‘schelp’, bij slakken
(huisjesslakken) meestal met ‘slak’ of ‘horen’. Dit onderscheid in naam
tussen beide klassen is historisch gegroeid en al eeuwenlang in gebruik.
Bijvoorbeeld in het eerste grote samenvattende werk over de Nederlandse
weekdierfauna maakte Herklots (1859) onderscheid tussen de ‘schelpdieren’
(tweekleppigen) en de ‘slakken’ (huisjesslakken en naaktslakken). Ook
in de spreektaal wordt met een ‘schelp’ doorgaans alleen de schelp van een
tweekleppige bedoeld. In de malacologie echter, wordt de term ‘schelp’ in
alle weekdierklassen gebruikt om het (meestal uitwendige) skelet aan te
duiden. Ondanks de vastgelegde uitgang van de Nederlandse namen, kan
men dus ook bij andere weekdierklassen spreken over de schelp.
De Nederlandse weekdieren zijn ingedeeld in zes klassen:
1 Schildvoetigen – Caudofoveata
2 Keverslakken – Polyplacophora
3 Slakken – Gastropoda (huisjesslakken en zeenaaktslakken)
4 Stoottanden – Scaphopoda
5 Tweekleppigen – Bivalvia
6 Inktvissen – Cephalopoda
De in Nederland levende vertegenwoordigers van deze klassen worden beschreven
in de hoofdstukken 5 tot en met 11. Anders dan in de systematiek zijn
de zeenaaktslakken behandeld in een apart hoofdstuk. Dit is gedaan vanwege
de afwijkende onderzoeksmethoden die voor deze soorten gebruikt worden en
daarmee samenhangend de gespecialiseerde auteurs.
13

3 Leefgebieden voor weekdieren
Rogier Daan, Sander Wijnhoven, Rob Dekker & Sylvia van Leeuwen
3.1 Variatie aan leefgebieden in de zoute wateren
Vanaf het strand lijkt de zee een grote eenvormige oppervlakte, maar niets is
minder waar. Onder water is er een grote variatie in waterdiepte, bodemsamenstelling,
stroomsnelheid en -richting (zie figuren 3.1 t/m 3.4), temperatuur en
zoutgehalte, die maakt dat er veel variatie is in leefgebieden. Het grootste deel
van de Nederlandse zeebodem bestaat uit slib of zand, maar er zijn ook kleine
gebieden met grind en stenen. Bijzonder voor Nederland is dat er vrij veel getijdengebieden
zijn, die bij eb droogvallen of alleen bij springvloed onderlopen.
Omdat elke soort andere eisen stelt aan de leefomgeving, gaat de variatie in
fysische omstandigheden samen met een variatie in soorten, waaronder weekdieren
(Kristensen, 1959). Niet alleen de natuurlijke omstandigheden variëren,
mensen hebben ook een duit in het zakje gedaan. Dijken, pieren, strekdammen,
scheepswrakken, kunstriffen en bouwwerken in zee zoals boorplatforms en
windmolens bieden een ondergrond van hard substraat die van nature weinig
in onze wateren aanwezig is. De Deltawerken hebben de leefomstandigheden
soms zo drastisch veranderd dat ook de weekdierfauna in en rond Zeeland een
heel andere is geworden.
KLAVER-
BANK
D O G G E R S B A N K
Bruine
Bank
O E S T E R G R O N D E N
Z U I D E L I J K O F F S H O R E G E B I E D
Breeveertien
K U S T Z O N E
Friese
Front
Waterdiepte
■ Land en kwelders
■ Droogvallende platen
■ 0-10 m
■ 10-20 m
■ 20-30 m
■ 30-40 m
■ 40-50 m
■ 50-60 m
■ 60-70 m
Fig. 3.1 Kaart van het NCP met de vijf deelgebieden en enkele kleinere karakteristieke gebieden.
Bron waterdiepte: IDON/ www.noordzeeatlas.nl
De betekenis van zoutgehalten
Het zoutgehalte in het water wordt meestal afgemeten aan de geleidbaarheid
van het water, gecorrigeerd voor temperatuur. De waarde van het
zoutgehalte (saliniteit) staat voor het aantal gram opgeloste stof per kilo
zeewater (‰). Standaard zeewater heeft een zoutgehalte van 35‰.
Een andere maat die voor de hoeveelheid zouten in het water wordt gebruikt,
is het chloridegehalte of chloriniteit. Er is een vaste verhouding tussen
beide grootheden: de waarde van Saliniteit is 1,8066 x de waarde van
Chloriniteit.
Type water Type water, vakterm Zoutgehalte (Saliniteit)
Zoet water Limnisch 0-0,5‰
Zwak brak water Oligohalien 0,5-5‰
Brak water Mesohalien 5-18‰
Sterk brak water Polyhalien 18-30‰
Zeewater Euhalien 30-40‰
Ingedampt zeewater Hyperhalien > 40‰
Tabel 3.1 Indeling in brakke wateren volgens Venetië systeem (Venice System, 1959)
In dit hoofdstuk geven we een beschrijving van de verschillende leefgebieden
voor weekdieren, waarbij we ook aandacht besteden aan de mariene Natura
2000-gebieden. Achtereenvolgens komen aan de orde: de Noordzee (§ 3.2), de
Waddenzee (§ 3.3) en de Delta (§ 3.4). Janssen & Schaminée (2009) geven een
uitgebreidere beschrijving van de Natura 2000-gebieden van zee en kust.
3.2 Noordzee
De Noordzee is een ondiepe zee, een gebied dat wel beschouwd wordt als een
voortzetting van het Europese continent onder water. Men spreekt daarom ook
wel van het Continentaal Plat. Afgezien van een tot 700 meter diepe geul langs
de Noorse kust zijn de waterdiepten van de Noordzee vrijwel overal minder dan
200 meter. De landen die aan de Noordzee grenzen, hebben het gebied middels
een verdrag opgedeeld in een aantal zones. Elk van de kuststaten voert het
beheer over de aangrenzende zone (zie verder § 13.1). De Nederlandse zone,
die een oppervlak van zo’n 57.000 km 2 beslaat en 1½ keer zo groot is als Nederland
zelf, wordt gewoonlijk het Nederlands Continentaal Plat (NCP) genoemd.
Dit gebied (in figuur 3.1 te zien als een taartpunt in zee) wordt in deze atlas
beschouwd als het Nederlandse faunagebied.
Met de getijdenbeweging stroomt via Het Kanaal Atlantisch water de Noordzee
in en weer uit. Hetzelfde gebeurt tussen Schotland en de Shetland-Eilanden.
In beide gevallen is de hoeveelheid water die de Noordzee instroomt gemiddeld
groter dan wat er uitstroomt. Als gevolg hiervan ontstaat een netto ‘reststroom’,
die in het meest zuidelijke deel van de Noordzee bestaat uit Kanaalwater
vermengd met zoet water uit de grote rivieren en zich in noordoostelijke
richting begeeft. Langs de Schotse en Engelse oostkust stroomt Atlantisch water
van noord naar zuid en deze stroom buigt ter hoogte van Hull af naar het
oosten. Vervolgens mengt deze zich met Kanaalwater uit het zuiden en gaat
de reststroom oostwaarts in de richting van de Duitse Bocht en daarna noord-
23

Links: Noordzeebemonsteringen NIOZ (MM/BA); midden: aquarium-opname levend aangespoeld,
onvolwassen exemplaar. Texel, 2009 (SD); rechts: Terschelling, 2007 (GD)
(%)
12
10
8
6
4
2
0
Texel-Den Haag: • gemeten waarden – trend
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Trefkans per jaar, op basis aangespoelde doubletten (project SMP).
[N.B: betreft: daadwerkelijk als Lutraria lutraria gedetermineerde exemplaren]
058 Lutraria lutraria (Linnaeus, 1758)
Otterschelp
Te verwarren met Lutraria angustior.
2006
2007
Uiterlijk L. 130 mm, H. tot 60 mm. Relatief dunschalige, ovale schelp. De top
ligt voor het midden. De bovenrand loopt vooraan in een regelmatige boog
naar beneden. Boven en onderrand lopen parallel. De schelp gaapt zowel aan
de voor- als achterzijde. De sculptuur bestaat uit concentrische lijntjes. Duidelijke
mantelbocht. Mantellijn en onderzijde mantelbocht lopen parallel, maar
vallen nergens samen. Slot heterodont; in beide kleppen een driehoekige ligamentholte.
Cardinale tanden gevorkt, zwakke laterale tanden (1 in rechter- en 2
in linkerklep). Schelpkleur mat grijswit, opperhuid geelbruin. Binnenzijde porseleinwit.
Dier: Mantelranden deels vergroeid, met openingen voor voet en sifobuis en
vooraan een vierde opening voor de uitscheiding van water en zand. Mantel
deels buiten de schelp, bezet met dunne franjevormige tentakels. Sifonen geheel
vergroeid tot een lange sifobuis (3 x langer dan de schelp) die grotendeels
bekleed is met opperhuid. Twee tentakelkransen rond de instroomsifo; de buitenste
met vertakte aangroeisels. De uitstroomsifo heeft alleen een onduidelijk
kransje. Voet kort, tongvormig, gebruikt voor verankering in het zand, niet als
graaforgaan. Lichaamskleur crème, voet grijs-tot geelwit. Sifobuis met aan de
uiteinden een gemarmerd patroon van roodbruine vlekken en strepen. Tentakelkransjes
soms wit, soms geheel bezet met kleine paarsbruine stippen.
Habitat en ecologie De dieren leven 20-30 cm diep ingegraven in zand of slibrijke
bodems, van iets beneden de laagwaterlijn tot ca. 100 m diep. Ze zitten
verticaal in de bodem. Het zijn filteraars. Via de lange sifobuis zuigen ze water
aan, dat ze langs de kieuwen pompen om er daar voedseldeeltjes uit te zeven.
Voortplanting: dieren van gescheiden geslacht. Ei-afzetting en bevruchting via
de waterkolom. Groeit met name in de eerste twee jaar snel. De dieren kunnen
ruim 6 jaar worden.
2008
2009
2010
Deze soort is gesponsord door Bert van der Valk
Schelpdieren van het Nederlandse Noordzeegebied Tweekleppigen | Mactridae
Levend aanwezig vóór 1985
Levend aanwezig vanaf 1985
Vers aangespoeld vóór 1985
Vers aangespoeld vanaf 1985
Areaal en verspreiding Langs de gehele oost-Atlantische kust, van Noorwegen
en de Oostzee tot aan Zuid-Afrika. Ook in de Middellandse Zee. In de Noordzee
zelden in bodemhappen. De meeste vondsten stammen uit schaaftrekken. Omdat
deze alle na 1990 zijn uitgevoerd, stammen vrijwel alle waarnemingen van
na 1990. Doordat de dieren zo diep ingegraven leven, wordt in schaaftrekken
vaak niet de schelp, maar alleen de zware afgesneden sifo aangetroffen. Op de
Oestergronden en de Doggersbank zijn na 1990 verscheidene waarnemingen
gedaan. In het kustgebied ontbrak de soort geheel tot 2002, afgezien van een
enkele oudere waarneming. In dat jaar werden voor het eerst twee vondsten
gedaan boven de Waddeneilanden. In de daaropvolgende jaren nam het aantal
waarnemingen snel toe en bleek de soort zich in het gehele Nederlandse nabije
kustgebied te hebben gevestigd. Ook verder op zee is de soort aanwezig. Craeymeersch
& Perdon (2005) melden vanaf 2002 regelmatig sifonen van Lutrariasoorten
in materiaal van bemonsteringen met de bodemschaaf en zuigkor.
Sindsdien spoelen ook op het strand regelmatig levende dieren of exemplaren
met verse vleesresten aan, soms met tientallen tegelijk.
Trends Tot 1985 slechts incidenteel levend of als doublet aangespoeld. Vanaf
1991 neemt het aantal waarnemingen op het NCP toe tot ca. 2002, maar ontbreekt
de soort in de kustzone (alleen in 1994 enkele levend aangespoelde
exemplaren). Vanaf 2003 plotseling aanwezig in bodemmonsters in de gehele
kustzone, waarna de trefkans sterk toeneemt en ook de zone waarin de soort
leeft steeds breder wordt. Vanaf 2003 neemt ook de trefkans op aangespoelde
levende exemplaren op de Noordzeestranden sterk toe.
Opmerkingen Wordt soms door Ensis-vissers (onterecht) als ‘Geoduck’ op de
markt gebracht. De in de Noordzee gebruikte vismethode, waarbij schelpdieren
onder hoge druk uit de bodem worden gespoeld is waarschijnlijk schadelijker
voor de populatie van de Otterschelp dan voor de Ensis-soorten, aangezien Otterschelpen
zich niet of nauwelijks opnieuw kunnen ingraven. Bij andere vormen
van visserij (trawling) en bodembemonsteringen kunnen uiteinden van de
sifobuis beschadigd worden, maar wel weer aangroeien.
113

Schelpdieren van het Nederlandse Noordzeegebied Huisjesslakken | Muricidae
Links: variabele kleur, vorm en sculptuur. Oosterschelde (RHB/MM/HD). Midden: linksgewonden
exemplaar, Westkapelle (Naturalis, collectie ZMA); rechts: met eieren; Westkapelle, 2010 (AGM)
(%)
120
100
80
60
40
20
0
Indexcijfers (%) op basis van het gemiddeld aantal waargenomen exemplaren per vierkante meter,
op 82 monitoringlocaties (project PIMP)
152 Nucella lapillus (Linnaeus, 1758)
Purperslak
Te verwarren met Jonge wulkjes (maar andere biotoop)
Uiterlijk H. 45 mm, B. 25 mm. Dikschalige horen met 6-7 matig bolle windingen.
De top is spits, de mondopening ovaal, met een kort sifokanaal. In de mond
staan knobbeltjes. Geen navel. De sculptuur bestaat uit horizontale spiraalribben
gekruist door groeilijnen, soms schubjes. Schelpkleur zeer variabel: egaal
wit, geel- of donkerbruin of met smalle of brede kleurbanden. De vrouwelijke
schelp heeft een bredere mondopening. Operculum hoornachtig, roodbruin.
Dier: afgeplatte kop zonder snuit. Twee koptentakels, die aan het uiteinde
versmallen. Ogen op een breder deel, gelegen op eenderde of bijna de helft
vanaf de basis van de tentakel. Als onderdeel van de mantelrand is er een korte,
buisvormige sifo gevormd, die bij het kruipende dier door het sifokanaal naar
buiten steekt en in verbinding staat met de mantelholte. Voet kort en breed,
bijlvormig, met een dubbele voorrand, waarachter een inkeping zit voor het
boororgaan. Lichaamskleur egaal witgrijs of lichtgeel, soms met een oranje
zweem of/en witte vlekken, tentakels meestal geheel wit.
Habitat en ecologie Hard substraat in de getijdenzone en ondiep water van
rotskusten. In Nederland autochtoon te vinden in Zeeland op pieren, strekdammen,
dijken, golfbrekers en dergelijke, vanaf halverwege de litorale zone tot
enkele meters daar beneden. Nu en dan ook dieper. De dieren zijn carnivoor
en zoeken hun prooidieren actief op. De prooi bestaat vooral uit zeepokken en
kleine mossels. Deze worden door wrikken met de schelprand en de proboscis
geopend, waarna met de rasptong stukken vlees worden afgeschraapt.
Grote mossels en andere schelpdieren worden door de slak aangeboord met
de radula, geholpen door zuren en enzymen (carboanhydrase) die het calciumcarbonaat
waaruit de schelp is opgebouwd aantasten. Deze worden tijdens
het raspen aangebracht op het schelpoppervlak door een accessorisch boororgaan
in de voetzool. Met de radula en zuur wordt in 5-7 uur een rond gat in
de schelp van een prooi geboord. Daarna worden chemische substanties met
222
Noordzee (35 locaties): – Oosterschelde (40 locaties): – Westerschelde (7 locaties): –
1945
1947
1949
1951
1953
1955
1957
1959
1961
1963
1965
1967
1969
1971
1973
1975
1977
1979
1981
1983
1985
1987
1989
1991
1993
1995
1997
1999
2001
2003
2005
2007
2009
2011
2012
verlammende en weefseloplossende eigenschappen geïnjecteerd. Vervolgens
wordt de nu oplossende prooi met de voedingsslurf opgezogen. Het boorgat
van de Purperslak heeft rechte randen, in tegenstelling tot de taps toelopende
boorgaatjes van tepelhorens. Voortplanting: de dieren zijn van gescheiden
geslacht. In het Noordzeegebied ligt het voortplantingsseizoen in het voorjaar.
Eieren worden afgezet in aparte eikapsels op hard substraat. Deze hebben de
vorm van 3-9 mm grote, gele, plasticachtige flesvormige urntjes op een steeltje.
Elke urn bevat 600 eieren, die merendeels het voedsel vormen voor de 25-35
uitkomende jongen. Per keer produceert een vrouwtje ca. 30 eicapsules (in
Atlantische populaties aanzienlijk meer). De eieren in de capsules ontwikkelen
langzaam (5-7 maanden). Jongen komen in het voorjaar uit en zijn 1 mm groot,
met een schelp van anderhalve winding. Geslachtsrijp na 2-3 jaar (25 mm). De
dieren kunnen minstens 6 jaar worden.
Areaal en verspreiding Van Gibraltar tot het Arctisch Gebied, Atlantische kust
van Noord-Amerika. In Nederland is de soort bekend uit meerdere gebieden: in
de Westerscheldemonding zijn populaties waargenomen bij Ritthem, Vlissingen
en Breskens. Langs de Noordzeekust zijn aanzienlijke populaties bekend uit
Zeeland, met name van Zoutelande, Westkapelle, Neeltje Jans en de Brouwersdam.
Vroeger behalve algemeen in Zeeland, ook bekend van een vrij grote
populatie bij Hoek van Holland en incidentele waarnemingen op andere plaatsen
langs de Noordzeekust, onder andere van Den Helder, waarbij het echter
niet om permanente populaties ging. Vooral verspreid over de hele Oosterschelde
zijn diverse locale populaties bekend. Uit het gebied rond het Grevelingenmeer
is de soort alleen waargenomen bij Scharendijke en Dreischor. Van de
Waddenzee is een kleine populatie bekend van Texel (nabij ’t Horntje).
Trends In de Oosterschelde treden na 1970 sterke dalingen in dichtheden op als
gevolg van imposex veroorzaakt door TBT (zie opmerkingen). Op veel plekken
waar de Purperslak rond 1970 algemeen was, werd de soort in de jaren rond
1995 nauwelijks meer gevonden. De Europese Unie verbood het gebruik van TBThoudende
antifoulings vanaf 1 januari 1993 voor schepen kleiner dan 25 meter,
maar al enkele jaren daarvoor was het gebruik van deze middelen afgenomen.

Boven: kruipende dieren zijn vaak grotendeels door de schelp afgedekt, met hoogstens uitstekende
koptentakels. Rechts op foto: horen met schubvormige sculptuur. Oosterschelde, 2006 (PvB)
Oosterschelde: • gemeten waarden – trend
(%)
14
12
10
8
6
4
2
0
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Links: trefkans (%) op basis van waarnemingen in Zeeland. Patroon over de jaren (project MOO);
rechts: purperslak boort gat in een Mossel. Tholen, Tuttelhoek, 2008 (MLT)
Van 1997 nemen de dichtheden weer toe. Het verbod lijkt snel effect te hebben
gehad, mede omdat de Oosterschelde geen grote scheepvaart kent. In 2010
nemen de dichtheden weer af op locaties waar dijkversterkingswerkzaamheden
(met name gebruik van gietasfalt) waren. Voor de Westerschelde geldt dat de
dalende trend zich al vanaf 1960 inzet, mogelijk toen al mede vanwege chemische
en organische verontreiniging. Vanaf 1970 nemen de dichtheden nog sneller
af en vanaf 1993 wordt de soort daar niet meer gevonden. De scheepvaart is
in de Westerschelde dusdanig intensief en de TBT-concentraties in het sediment
nog zo hoog dat nog geen sprake is van herstel. Langs de Noordzeekust deden
zich meerdere trends voor. Al ver vóór de jaren 30 kwam de soort voor op de
Noorderdam bij Hoek van Holland. Na het verlengen van de pier na 1960 en het
ingieten van de steenbestorting met teer, is de populatie daar snel verdwenen.
Herstel werd vermoedelijk vooral verhinderd door TBT-invloeden. Vanaf begin
20 e eeuw tot ca. 2008 was de grootste populatie van Nederland (plaatselijk 350
exemplaren per m 2 ) aanwezig op de strekdammen met palen bij Westkapelle.
Door zandsuppleties en dijkversterkingen verdwenen in 2008 en 2009 echter
verreweg de meeste strekdammen en palen vrijwel geheel onder zand en teer,
inclusief vrijwel de gehele populatie Purperslakken. Omdat veel zand weer is
weggespoeld, is inmiddels in 2011 en 2012 weer plaatselijk herstel opgetreden
en zijn er plekken waar tot 40 dieren per m 2 te vinden zijn.
Tot 1996 kwam ook een grote populatie voor op de strekdammen en paalhoofden
bij Zoutelande. Deze populatie is na 1996 zeer sterk afgenomen, waarschijnlijk
als gevolg van bedekking met zand door zandsuppleties. Na aanleg van de
sluizen en ‘havenhoofden’ op Neeltje Jans, alsmede de strekdammen en inlaatsluis
op de Brouwersdam, hebben zich aan de Noordzeezijde ook Purperslakken
gevestigd, lokaal zijn deze populaties toegenomen.
In het Grevelingenmeer verdween het specifieke getijdenmilieu na de afsluiting
in 1971 door de Brouwersdam. Tot 1975 werden nog Purperslakken gemeld;
waarschijnlijk vooral oude, zich niet meer voortplantende dieren. Na 1978 zijn
in het Grevelingenmeer geen Purperslakken meer waargenomen. De zeer kleine
populatie bij Texel heeft in ieder geval tot 2007 standgehouden. Bij Den Helder
leefde een kleine populatie van 1965 tot 1991. Waarschijnlijk verdween de soort
hier door dijkaanpassingen (overgieting met gietasfalt/teer).
Deze soort is gesponsord door A.W. Gmelig Meyling
Schelpdieren van het Nederlandse Noordzeegebied Huisjesslakken | Muricidae
Levend aanwezig vóór 1985
Levend aanwezig vanaf 1985
Vers aangespoeld vóór 1985
Vers aangespoeld vanaf 1985
Opmerkingen Rond 1970 wordt tributyltin (TBT) toegepast in coatings; producten
om aangroei (fouling) op de scheepwand te remmen. Het middel bleek
effectief, maar had sterk negatieve gevolgen voor mariene ecosystemen. TBT
verstoort onder meer de hormoonhuishouding van weekdieren. De Purperslak
geldt, samen met de Wulk, als de meest gevoelige soort op dit gebied. Bij
concentraties van slechts 1 ng TBT-Sn per liter ontwikkelt zich bij vrouwelijke
dieren een penis, een verschijnsel dat ‘imposex’ wordt genoemd omdat het de
voortplanting ondermijnt. Bij concentraties van 7-10 ng TBT-Sn per liter wordt
de voortplanting onmogelijk. Deze gevoeligheid maakt de Purperslak tot belangrijke
indicatorsoort, die nu als bedreigde soort is opgenomen in de OSPAR-lijst.
Ondanks het TBT-verbod, is de stof nog lang niet uit het sediment verdwenen.
In 2007 vertoonden zowel in de Oosterschelde als langs de Noordzeekust veel
vrouwelijke exemplaren nog imposex (Kaag & Jol, 2007; Gmelig Meyling & De
Bruyne, 2006, 2007). Rond de intensief bevaren monding van de Westerschelde
is de soort nog niet teruggekeerd.
De Purperslak is een belangrijke rover in het intergetijdengebied. Volgens de
literatuur verweren mossels zich soms tegen aanvallen door ze met byssusdraden
in te spinnen. Zelf vormen de slakken vooral als ze jong zijn een prooi. 50-90%
van de jonge Purperslakken (2-5 mm) vallen in hun eerste twee levensjaren ten
prooi aan vogels als Steenloper, Paarse strandloper, Oeverpieper en Scholekster,
volwassen dieren aan Eiders en meeuwen. Eiders slikken de schelpen geheel in,
andere vogels wrikken of breken de schelpen open. In het litoraal en sublitoraal
worden jonge dieren gegeten door de Strandkrab Carcinus maenas (slakken tot
15 mm) en de Fluwelen zwemkrab Necora puber (slakken tot 25 mm). De Noordzeekrab
Cancer pagurus en Europese Zeekreeft Homarus gammarus kunnen
gro tere exemplaren kraken, maar leven meestal in dieper water dan de Purperslak.
Dieren boven de 40 mm zijn vrij van predatie door krabben en vogels.
De naam Purperslak komt van een in vroeger tijden uit deze dieren en hun
aanverwanten gewonnen kleurstof. Deze geelwitte stof uit de hypobranchiaalklier
verandert onder invloed van slakkenenzym en zonlicht via groen, blauw en
rood in de kleur purper. Het dragen van purperen mantels was voorbehouden
aan Romeinse keizers en andere hoogwaardigheidsbekleders, die daardoor niet
geurloos waren. Hiervan stamt de uitdrukking: something ‘fishy’.
223

Schelpdieren van het Nederlandse Noordzeegebied Zeenaaktslakken | Polyceridae
Links: Oosterschelde, Zeelandbrug, 2012 (FD); rechtsboven: Oosterschelde, 2008 (PvB); rechtsonder:
eieren. Oosterschelde, 2012 (PvB)
(%)
5
4
3
2
1
0
Trefkans (%) op basis van duikwaarnemingen in Zeeland, met links: seizoenspatroon in Oosterschelde,
berekend over 1990-2010 en rechts: patroon over de jaren (beide: project MOO)
211 Thecacera pennigera (Montagu, 1815)
Gestippelde mosdierslak
Te verwarren met Polycera quadrilineata (zwartgestippelde vorm).
Uiterlijk Geen schelp. Tot 30 mm. Vrij plompe, ovale slak met een relatief hoge
rug. Er zijn geen mondtentakels. De voet heeft afgeronde uitgetrokken hoeken.
Midden op de rug staat een hoefijzervormige kieuwkrans, bestaande uit
3-5 twee- of drievoudig vertakte kieuwen. Aan de achterzijde worden ze beschermd
door twee forse papillen, feitelijk restanten van de mantel. De rhinoforen
op de kop, met lamellen aan de uiteinden, staan in een opvallend grote,
complex gevormde schede, bezet met twee grote lobben. De basiskleur van het
lichaam is semitransparant tot wit, waarbij de inwendige organen door de huid
heen zichtbaar zijn. Er bestaan ook lichtgroene exemplaren. Verspreid over het
lichaam liggen onregelmatig gevormde, karakteristieke oranjegele en zwarte
pigmentvlekken, waarvan de zwarte altijd kleiner zijn. Op de uiteinden van de
papillen en aan de achterste bovenrand van schede rond de rhinoforen is vaak
een witte pigmentvlek aanwezig.
Habitat en ecologie De soort leeft meestal in de bovenste laag van het sublitoraal,
in matig stromend water tot ca. 20 m diep. Hoewel vaak aanwezig op
wieren, met name Vederwier Bryopsis sp., vormen die niet het voedsel. De dieren
zijn carnivoor en monofaag, met als enige voedselsoort het Spiraalmosdiertje
Bugula plumosa. In de maag zitten drie minieme kauwplaten om voedsel mee
te vermalen. De kleine holten aan weerszijden van de kop zouden een sensorische
functie hebben en helpen bij het opsporen van levende Bugula. Volwassen
exemplaren worden hoofdzakelijk gevonden in de zomer en het najaar. Voortplanting:
hermafrodiet. Eisnoeren worden in Nederland vooral waargenomen
in de herfst. Ze vormen een lage, platte, smalle band. Deze wordt afgezet op
zacht substraat, in de vorm van een slordige vuilwitte of lichtbruine spiraal van
nauwelijks iets meer dan een winding. De snoeren zitten meestal gedraaid rond
Bugula plumosa. Er zijn geen gegevens bekend over de embryonale en larvale
ontwikkeling van deze soort. Leeftijd: éénjarig, waarschijnlijk veel korter.
286
kans op ≥ 1 ex
kans op ≥ 10 exx
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
maand
(%) Oosterschelde: – gemeten waarden
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
1990
1992
1994
1996
1998
2000
2002
2004
2006
2008
2010
Deze soort is gesponsord door Jeroen Zeeuw
Levend aanwezig vóór 1985
Levend aanwezig vanaf 1985
Vers aangespoeld vóór 1985
Vers aangespoeld vanaf 1985
Areaal en verspreiding Voorkomend langs de gehele Europese Atlantische
kust. Daarnaast onder andere bekend van Brazilië, Zuid-Afrika, de Amerikaanse
oostkust, de Australische oostkust, Nieuw-Zeeland, Pakistan en Japan. In de
Nederlandse kustwateren voornamelijk in de Oosterschelde en (zelden) de
Westerschelde. De eerste Nederlandse waarneming dateert uit oktober 1954
(Westerschelde bij Vlissingen). Daarna is de soort infrequent waargenomen tot
en met 2012. In oktober 1985 aangetroffen in de noordwestelijke Oosterschelde.
Ongeveer vanaf 1990 regelmatig in de gehele Oosterschelde aanwezig, zij
het vaak invasiegewijs. Het aantal waarnemingen per jaar varieert, maar is na
1995 toegenomen. De dieren zijn vooral in de zomer en herfst gezien. De toename
is mogelijk veroorzaakt door het geleidelijk opwarmen van het zeewater,
wellicht ook in combinatie met het stabieler en hoger worden van het zoutgehalte
(als gevolg van de afsluiting van het Volkerak, 1988). Hierdoor wordt
sindsdien veel minder rivierwater via de Oosterschelde afgevoerd. Vanaf 2001
wisselen de aantallen jaarlijks zeer sterk en zijn er ook jaren zonder waarnemingen.
Trends Sinds 1985 in grote delen van de Oosterschelde invasiegewijs aanwezig.
Daarbuiten weinig waargenomen. Dit betekent een toename van het areaal.
Aangezien de soort sedert 2006 echter alleen sporadisch is waargenomen, lijkt
van een permanente vestiging van de Gestippelde mosdierslak in de Oosterschelde
nog geen sprake.
Opmerkingen Ondanks het soms bonte kleurpatroon (in Europa zijn de dieren
vaak ge kleurder dan elders op de wereld) is de Gestippelde mosdierslak goed
gecamoufleerd tussen wieren en kolonies van het Spiraalmosdiertje. Hierdoor
zijn ze slechts met moeite te vinden. Vaak vallen de eisnoeren eerder op.
Wellicht is de huidige kosmopolitische verspreiding te danken aan transport
met ballastwater van zeeschepen.
De soort is mogelijk gevoelig voor langdurige periodes met extreem koud water
in de winter.

Schelpdieren van het Nederlandse Noordzeegebied Inktvissen | Sepiolidae
Links: dier op bodem. Grevelingen, Koepeltje, 2009 (MMA); midden: zwemmend. Bergse Diepsluis,
2012 (FD); rechts: eieren aangespoeld op plastic korf. Goedereede: Kwade Hoek, 2009 (KvdW)
(%)
10
8
6
4
2
0
Trefkans (%) op basis van duikwaarnemingen in Zeeland, met links: seizoenspatroon in Oosterschelde,
berekend over 1994-2010 en rechts: patroon over de jaren (beide: project MOO)
248 Sepiola atlantica d’Orbigny, 1839
Dwerginktvis
Te verwarren met Andere soorten uit de subfamilie Sepiolinae.
Uiterlijk Dorsale mantellengte maximaal 21 mm, hele dier tot 50 mm. Het lichaam
is zakvormig met aan beide zijden een min of meer ronde vin van 10
mm doorsnede. Aan de rugzijde is de mantel met de kop vergroeid. Op de vangarmen
staan twee rijen zuignapjes. Alleen op de top van het vierde armpaar
(ventrale armpaar) staan zeker zes rijen zeer kleine zuignapjes. Op de lepel aan
het eind van de tentakels staan acht rijen zuignapjes. Deze lepel is langer dan 7
mm. Bij het mannetje is de eerste vangarm links de hectocotylus. De hele arm is
aangepast, waarbij de twee kammen met elk drie à vier sterk vergrote zuignappen
opvallen. De grondkleur van het lichaam is doorzichtig vuilwit met gelige
vlekken, maar het dier kan door het openen en sluiten van de talrijk aanwezige,
met roodbruin pigment gevulde chromatoforen binnen seconden van kleur
verschieten. Naast de roodbruine chromatoforen bezit de Dwerginktvis vooral
op de kop en vangarmen ook nog met geel en oranjerood pigment gevulde
chromatoforen, die het vermogen tot camoufleren nog vergroten. Aan de ventrale
zijde bevinden zich aan de voorkant in de mantelholte twee niervormige
lichtorgaantjes. Inwendig aan de rugzijde gelegen zit een bijna rudimentaire,
lancetvormige chitineuze gladius zonder kalk. Deze beslaat driekwart van de
dorsale mantellengte en kan ca. 18 mm worden.
Habitat en ecologie Pelagisch levende bodembewoner van ondiepe kustwateren
en estuaria, tot 90 m diep. In de Noordzee vindt in de winter enige trek
plaats naar het midden, wanneer vlak langs de kust de watertemperatuur beneden
de 5° Celsius komt. Het dier ligt ingegraven in het zand te wachten op
een prooi, die vanuit deze hinderlaag wordt buitgemaakt. Het voedsel bestaat
vooral uit jonge garnalen en aasgarnalen. Voortplanting: de dieren zijn van gescheiden
geslacht. De overdracht van de spermatoforen vindt plaats na een
eenvoudig ritueel. De 3 mm grote eieren worden in ongekleurde doorzichtige
trosjes van ten hoogste 50 stuks gelegd en aan allerlei substraat vastgemaakt.
334
kans op ≥ 1 ex
kans op ≥ 10 exx
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
maand
Grevelingenmeer: – gemeten waarden
(%) Oosterschelde: – gemeten waarden
16
14
12
10
8
6
4
2
0
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Deze soort is gesponsord door Harry en Bert Holsteijn
Levend aanwezig vóór 1985
Levend aanwezig vanaf 1985
Vers aangespoeld vóór 1985
Vers aangespoeld vanaf 1985
De eieren komen na ongeveer twee maanden uit. Omdat de Dwerginktvis volgens
de literatuur nog geen negen maanden wordt, moeten er meerdere generaties
per jaar zijn. Hoe dit in de Noordzee zit, is nog in onderzoek. In een in
augustus-september 2008 door Imares-IJmuiden verzameld monster van 107
exemplaren op de plaats waar nu de Maasvlakte ligt, waren in de frequentieverdeling
van de dorsale mantellengte drie lengteklassen te onderscheiden. Dit
kan wijzen op drie paaiperioden. Het betreft hier slechts één waarneming aan
één monster, zodat aanvullend onderzoek nodig is.
Areaal en verspreiding Van Noorwegen langs alle kusten van Noordwest-Europa
tot aan Marokko. Waar de waterdiepte meer dan 50-60 m bedraagt, wordt
de kans op andere Sepiola-soorten steeds groter. Bij rotskusten met baaien komen
de dieren soms wel in de baai, maar niet daarbuiten voor. Uit Nederland is
de Dwerginktvis bekend van Zeeland tot in de Waddenzee. Vooral in het Oosterscheldebekken
en Grevelingenmeer vaak door duikers waargenomen. Ook
komen in het late voorjaar soms dieren voor in strandpoelen en zwinnen. De
soort wordt regelmatig door garnalenkotters gevangen en is ook als kornetvangst
gemeld.
Trends Uit de duikwaarnemingen (MOO) komt voor de Oosterschelde en het
Grevelingenmeer geen significante toe- of afname naar voren over 1994-2010.
Ook het aantal 10 x 10 km-hokken waarin de soort in de periode vóór en vanaf
1985 is waargenomen, laat geen toe- of afname zien.
Opmerkingen De lancetvormige rugschildjes spoelen zelden aan en kunnen
worden verward met vinstralen van vissen (Buizer & Doeksen, 1977). Van Moorsel
(2004) gaat uitgebreid in op S. atlantica in onze wateren en de verschillen
met andere soorten.

Schelpdieren van het Nederlandse Noordzeegebied
Onder het zeeoppervlak gaat een grote variatie aan leefgebieden
schuil, waarin elke diersoort een specifieke plek heeft. Dat geldt niet
alleen voor de tropische zeeën met hun prachtige onderwaterleven,
maar ook voor onze ‘eigen’ zoute en brakke wateren: de Noordzee, de
Zeeuwse en Zuid-Hollandse Delta en de Waddenzee.
Alle ruim 250 in het Nederlandse deel van de Noordzee voorkomende
soorten van een van de meest gevarieerde diergroepen ter wereld
worden in deze atlas behandeld: de weekdieren (Mollusca). Hiertoe
behoren vooral schelpdragende soorten als de huisjesslakken en
tweekleppigen, maar ook zeenaaktslakken en inktvissen. Gegevens
TIRION NATUUR STICHTING ANEMOON
www.tirion.nl www.anemoon.org
van professionele onderzoeksinstituten en van talloze vrijwilligers
zijn in dit naslagwerk op een toegankelijke manier ontsloten in
tekst en beeld, met bijna 1.700 foto’s, kaarten en grafieken. Behalve
beschrijvingen van uiterlijk, leefwijze, voedsel, voortplanting en habitat,
zijn kaarten opgenomen waarop de verspreiding van dicht onder
de kust tot ver in de Noordzee levende soorten wordt geïllustreerd.
Ook veranderingen die in de loop der tijd zijn opgetreden staan aangegeven.
Eventuele trends en seizoenspatronen zijn samengevat in
heldere grafieken en ook aan de bedreigingen en bescherming van
weekdieren is ruime aandacht besteed. Een aanwinst voor iedereen
met interesse voor het leven in zee.
~