download pdf deel 1 - Artesis

MAS
TERS
Royal Academy of Fine Arts, Antwerp — Artesis University College
2010

Colofon
TR 11/04 Masterboek 2010-2011
Auteurs : Masterstudenten 2010-2011
Concept & samenstelling : Nico Dockx & Jan Mast
Departementshoofd : Eric Ubben
Coördinatie bijdragen Masters Beeldende Kunsten : Els Van den Eynden
Coördinatie bijdragen Masters Conservatie en Restauratie :
Veerle Van der Linden, Apie Neven
Coördinatie presentatie Masters Beeldende Kunsten : Peter Bosteels
Speciale dank aan : Artesis Hogeschool Antwerpen
Track Report is het cahier voor onderzoek in de beeldende kunsten van de
Koninklijke Academie voor Schone Kunsten Antwerpen - Artesis Hogeschool
Mutsaardstraat 31, 2000 Antwerpen, www.track-report.be
Verantwoordelijke uitgever : Eric Ubben
Redactie : Thomas Crombez, Bert Danckaert, Els De bruyn,
Nico Dockx, Jan Mast, Sylvie Vandenhoucke
Hoofdredactie : Johan Pas
Coördinatie : Els De bruyn
Grafisch concept : Jan Mast — in dialoog met Nico Dockx & Lieve Laporte
Grafische vormgeving : Jan Mast, Gent, 05.2011
Drukwerk : GuidoMaes.Printingdeluxe
Oplage : 500
D/2011/411/4
NUR646
ISBN 9789490521134

MAS
TERS
2010

MAS
TERS
201

MAS
TERS
20

MAS
TERS
2

MAS
TERS

MAS
TER

MAS
TE

MAS
T

MAS

MASTERPROEF
“Het onderzoeken en behandelen van twee
fotobuttons.”
Fotobuttons of “simili-emaille” in het Frans,
waren een populair fenomeen aan het begin
van de 20e eeuw. Vanaf 1900 werden foto-
buttons populair in de Verenigde Staten. Hun
populariteit verspreidde zich vervolgens
naar Engeland en Frankrijk waar zij tussen
1910 en 1920 hun hoogtepunt beleefden. Een
fotobutton bestaat uit een ronde of ovalen
foto, geperst rond een metalen bolle mal,
waarover een coating is aangebracht. Ze
doen denken aan fotokeramische objecten
waarvan men een zo goed mogelijke imitatie
wou maken. Al snel werd daarom de naam
“simili-emaille” of “fake-email” gebruikt.
In deze masterproef werden twee fotobuttons
onderzocht. Beide objecten hadden
een spanningsscheur, veroorzaakt door het
krimpen van de coating. Bij één fotobutton
stond deze scheur volledig open. Om een
betere kennis van de samenstelling van de
materialen te krijgen werden de buttons geanalyseerd
met FTIR en XRF. Verschillende
mogelijke behandelingen werden uitgetest
op stalen om uiteindelijk tot een geschikte
behandeling te komen.
SCRIPTIE
“Een onderzoek naar de interacties tussen
daguerreotypieplaat, behuizing en atmosfeer
binnen de behuizing en het gebruik van
voltammetrie als analysetechniek.”
De daguerreotypie behoort tot één van de
eerste fotografische technieken. Nadat een
daguerreotypieplaat ontwikkeld was, werd
de plaat meestal in een behuizing geplaatst.
Deze behuizing diende niet enkel en alleen
als een decoratieve omlijsting voor het beeld,
maar vormde een bescherming door de plaat
af te schermen van zijn omgeving. Tijdens
de samenkomst van het Joint Network on
Daguerreotypes te Antwerpen in april 2010
kwam er echter een probleem naar voren.
Uit de ervaring van de verschillende foto- en
metaalrestauratoren die deel uitmaakten
van deze groep, bleek dat een aantal
daguerreotypieplaten schadekenmerken
vertoonden die gelinkt konden worden aan
hun behuizing. In de eerste plaats worden
in deze scriptie een aantal voorbeelden
aangehaald uit de praktijk die duiden op
bepaalde interacties tussen de behuizing
en de daguerreotypieplaat. Daarnaast
worden er een aantal experimenten uitgevoerd
om de invloed van het materiaal van
een behuizing op de daguerreotypieplaat
en het volume van de atmosfeer binnen
in de behuizing verder te onderzoeken.
De experimenten worden geanalyseerd
met voltammetrie. Deze techniek werd nog
niet eerder toegepast om daguerreotypiebehuizingen
te evalueren. De experimenten
zullen uitwijzen of voltammetrie hiervoor een
geschikte techniek is. Er wordt een werkprotocol
opgesteld dat gebruikt kan worden bij
latere experimenten.
04

10
&
61

11
<
MASTERPROEF
De objecten behandeld in het kader van
de masterproef hadden een uiteenlopende
problematiek op materiaaltechnisch vlak.
Echter bij elk van de objecten bleek het een
aandachtspunt om een behandelingsstrate-
gie met een minimum aan vocht, wegens te
grote vochtgevoeligheid van de dragers en /
of media, uit te stippelen.
Het eerste object uit 1869 uitgevoerd door
F. Arsant is een ingelijst kunstwerk met een
emotionele waarde, uitzonderlijke presentatie
en een gevoelige tekentechniek. Een
ontmanteling van de inlijsting was noodzakelijk
om de vooraf bepaalde leesbaarheid
te verhogen en het degradatieproces van de
diverse papieren dragers te stabiliseren.
Een ander object is een historisch archiefdocument
rond de dood van Franciscus
Anneessens in 1719 dat bewaard wordt in
de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience.
Het betreft een verzamelboekje dat naast
gedrukte ook met ijzergallusinkt geschreven
informatie bevat. Het is dit laatste dat het
grootste probleem vormt aangezien dit door
ernstige inktvraat is aangetast. Hierdoor
werd de leesbaarheid en raadpleegbaarheid
als archiefdocument onmogelijk gemaakt.
Om het boekje al zijn historische informatie
terug te laten prijsgeven en het bestendiger
te maken tegen manipulatie dienden waar
nodig de losse fragmenten terug gereconstrueerd
en de verzwakte zones verstevigd
te worden.
Het laatste object is een ingelijste kaart met
historische informatie over “De belegering
van de stad Hulst” in 1645, vermoedelijk uit
de 17de eeuw uitgevoerd door A. Santvoort.
Het grafische document met een emotionele
waarde als familiestuk heeft grote afmetingen,
is gekleefd op een textiel en is niet
meer volledig. De leesbaarheid is verstoord
door fragmentatie, verzuring en dominante
vroegere retouches. Wegens het risico tot
toenemend verlies van beeldinformatie bij
een uitgebreide, tijdrovende behandeling
werd gekozen voor een minimale interventie.
SCRIPTIE
“De ontwaarding van affiches door een
aangetast geheugen. De opbergingsproblematiek
in beeld met een schade-inventaris
van een recent gecentraliseerde collectie
affiches.”
De technische vooruitgang tijdens de industriële
revolutie samen met een artistieke
impuls leidde op het einde van de 19de eeuw
tot het ontstaan van affiches. De primaire
functie van affiches als boodschapoverbrengers
aanvankelijk gekoppeld aan het esthetische,
maakt dat dit medium geleidelijk
geheel autonoom telkens de aandacht blijft
trekken tot op heden.
Als onderdeel van het culturele patrimonium
krijgt de grote hoeveelheid affiches
voornamelijk een documentaire waarde
toegeschreven. Deze eerder onderwaardering
maakt dat ze meestal qua preservatie,
conservatie en restauratie voorrang moeten
geven aan voornamere kunstwerken zoals
tekeningen en prenten.
De literatuur toont aan dat hun fabricagemateriaal
doorgaans een lage kwaliteit
heeft waardoor het essentiële stabiele
geheugen van deze papieren dragers sneller
onderhevig is aan externe invloeden. Hoewel
affiches niet het doel hadden een duurzaam
leven te leiden zal de soms onherroepelijke
degradatie dit zeker doen. De opberging als
een belangrijk onderdeel van de preservatie
is essentieel voor de fragiele affiches en
vaak de enige optie om hun levensduur te
verlengen en hun waarde te behouden. De
zeer grote hoeveelheid en het formaat van
affiches dat geregeld groter is dan de voorziene
opbergsystemen maakt de opberging
niet evidenter om de schademechanismen
te beperken. Een weinig optimaal opbergsysteem
kan zelf de aanleiding vormen tot
schade en verdere aantastingen.
Aan de hand van een bestaande collectie
affiches werd er gepeild naar het effect van
de opbergwijze op de affiches. De affichecollectie
in kwestie is een recent samengestelde
collectie in het AMVC-Letterenhuis te
Antwerpen met de drie meest toegepaste
opbergsystemen nl. horizontaal, vertikaal
of opgerolde bewaring. Door middel van
een schade-inventaris wordt de specifieke
degradatie bij affiches ten gevolge van deze

systemen aangetoond en verduidelijkt. Deze
resultaten leidden tot het formuleren van
aanbevelingen en richtlijnen voor een meer
optimale, uniforme en duurzame opberging
van de affichecollectie. Een marktonder-
zoek naar beschikbare bewaarsystemen
verdedigt de haalbaarheid tot het effectief
uitvoeren en garandeert meer behoud van
affiches voor de toekomstige generatie.
11

13
<
MASTERPROEF
Mijn eindproject omvat verschillende soor-
ten ingelijste grafische documenten die een
grondig onderzoek vereisen qua bewaring
en presentatie.
Het eerste object is een 19de eeuws ingelijst
pastelportret van een jonge vrouw. Dit werk
is vervaardigd met losse grafische media
en heeft o.a. daarom een specifieke benadering
nodig. In verband met mijn scriptie
moest er een oplossing gezocht worden om
een historisch correcte oplossing te vinden
betreffende de bewaring van de montage en
inlijsting.
Vervolgens werd mij een gekleurde grafische
prent “le baiser à la derobée”, naar een werk
van Fragonard, toevertrouwd. Deze bevatte
een grote microbiologische aantasting aan
de voorzijde. Hierbij is een doorgedreven
onderzoek naar de schimmel nodig. In verband
met de toestand en de waarde van het
werk werd er gezocht naar een passende
restauratie -ingreep.
Tenslotte werd er een reeks van preventieve
behandelingen uitgevoerd op een reeks van
vroeg 20ste eeuwse ingelijste objecten,
afkomstig uit het museum van Diksmuide.
Het betreft vijf aquareltekeningen van
Ketty Gilsoul-Hoppe en één werk van A.
Crespin. De voornaamste schadekenmerken
hebben te maken met oude en slechte
montagetechnieken.
SCRIPTIE
“Een historische compositie: de conservatieproblematiek
van 19de eeuwse ingelijste
werken op papier.”
Een inlijsting heeft verschillende doelen:
het beschermt, bewaart en presenteert een
ingesloten object.
In tegenstelling tot de conservatie en restauratie
van schilderijen en oude foto’s is er
binnen de papierrestauratie slechts weinig
onderzoek gevoerd naar de behandeling
van ingelijste grafische documenten. Naast
een inlijsting bevatten deze ook een passepartout,
een specifiek montagesysteem
en een rugkarton met een mogelijke (kunst-)
historische relevantie.
In mijn onderzoek probeer ik me te beperken
tot 19de eeuwse Belgische objecten.
Vandaag de dag worden er grote vragen
gesteld bij de bewaar- en beschermkwaliteiten
van deze 19de eeuwse materialen.
Daarom worden deze oude technieken en
materialen vaak vervangen door moderne
materialen en ophangsystemen. Toch is het
onze rol als conservator / restaurator om respect
te hebben voor het object in zijn geheel
als reflectie van een bepaalde tijd.
Dit onderzoek zal ik voeren door te verwijzen
naar objecten uit mijn masterproef
en naar objecten die ik onderzocht uit de
collectie van het prentenkabinet van het
Koninklijk Museum van het Leger en de
Krijgsgeschiedenis te Brussel.
Er wordt onderzocht in welke mate het
mogelijk is de schadefenomenen te neutraliseren,
zonder afbreuk te doen aan de
historische opbouw van het ingelijste werk.
Er moet een beslissing genomen worden in
welke mate de historische opbouw belangrijk
is voor het werk. Bij deze zal er verwezen
worden naar de hedendaagse ethische
normen rond conservatie en restauratie.

15
&
45

15
&
45

15
&
45

15
&
45

15
&
45

15
&
45

15
&
45

15
&
45

MASTERPROEF
“De conservatie en restauratie van een
18de eeuwse afgenomen muurschildering.”
Deze muurschildering stamt uit het laat-
ste kwart van de 18de eeuw en bevond
zich op de schouwmantel in het huis van
de voorlaatste Drossaard van Peer.
De muurschildering, leed zware schade
door een ontploffing in de kachel in
1968, waardoor met name de onder-
zijde zich in een extreem slechte staat
bevond. Het beschadigde oppervlak
werd destijds geëgaliseerd met mortel
en overschilderd met olieverf net zoals
de originele verflaag. In november 1969
werd de muurschildering afgenomen
omdat de muur aan verbouwingswerken
onderworpen werd. De muurschildering
werd op een nieuwe drager geplaatst
van voornamelijk gips. Uiteindelijk kwam
de muurschildering in het depot van het
Openluchtmuseum Bokrijk terecht waar
het tot en met oktober 2010 gestockeerd
werd. Vanaf oktober 2010 werd gestart
met een historisch en materiaaltechnisch
onderzoek en de conservatie en restauratie
werkzaamheden.
De restauratie bestaat onder andere uit
het verwijderen van de oude drager en
het plaatsen van een nieuwe drager, het
verwijderen van de overschilderingen
zodat de originele schildering weer zichtbaar
wordt, het fixeren en consolideren,
het herpositioneren van de loszittende
delen en het verwijderen van de vergeelde
vernis. Vervolgens wordt de optie voor de
invullingen en retouche besproken en uitgevoerd.
Na de conservatie en restauratie
gaat de afgenomen muurschildering weer
terug naar het Openluchtmuseum Bokrijk.
SCRIPTIE
“Graffiti on the move. Technisch en ethisch
onderzoek naar het behoud van graffiti
door middel van een afname om het in
een andere context te plaatsen.”
Zowel graffiti als afnamepraktijken vinden
hun oorsprong in de oudheid, maar de
techniek van afnames werd verder ontwikkeld
in de renaissance en de techniek
van graffiti, zoals we die nu kennen is in de
20ste eeuw verder ontwikkeld. Vandaag
wordt graffiti steeds meer als kunstvorm
erkend en kan men dit beschouwen als de
hedendaagse muurschilderkunst.
Om deze kunst in sommige gevallen te
behouden, kan men overgaan tot een
afname van graffiti. Deze afname kan
indien gewenst tentoongesteld worden
in een museum. Op deze manier worden
de twee oude technieken herenigd tot één
nieuwe techniek. Is hier behoefte aan, ja
of nee? Is dit een verantwoorde ingreep?
Op deze vragen wordt dieper ingegaan.
Om tot de afname van graffiti te komen
worden de termen graffiti en afname
apart besproken en onderzocht. Dit om
een duidelijk beeld te krijgen van wat men
hieronder verstaat, wat hun geschiedenis
is en onder welke vorm men deze
twee technieken terug kan vinden in een
museum. Vervolgens wordt er ingegaan
op het materiaaltechnisch onderzoek wat
uiteindelijk leidt tot de uitvoering van een
graffiti afname.
23

MASTERPROEF
“Corrosie op de drager – Lacunes in de
beeldlaag: Het behandelen van aan
elkaar gerelateerde schadekenmerken op
ferrotypieën”
Een ferrotypie bestaat uit een beeld
gevat in een collodium- of gelatinelaag,
op een goedkope zwart- of bruingelakte
ijzeren drager. De ferrotypieën die in dit
onderzoek worden behandeld, bevatten
een onderbelicht collodiumnegatief als
beeldlaag en dateren allebei uit de periode
tussen 1854 en ca. 1900.
Een lacune in de beeldlaag kan storend
zijn bij het aanschouwen van een fotografisch
object of de afbeelding ervan. Dit
is omdat de lacune de informatie op, en
de eenheid en de esthetiek van het beeld
verstoort. Bij voorkeur wordt deze lacune
opnieuw ingestukt.
Wanneer ferrotypieën lacunes in de
beeldlaag vertonen, zal dit echter overwegend
gepaard gaan met corrosie op
de blikken drager. De moeilijkheid om
corrosie op ferrotypieën te behandelen
bestaat erin dat een ferrotypie een gelaagd
object is, waarbij er altijd collodium
grenst aan de plek waar de corrosie zich
bevindt. De uitgekozen corrosiebehandeling
moet dus met zulk een product
gebeuren of zodanig worden uitgevoerd,
dat het de omringende collodiumlaag niet
aantast. Er zijn slechts enkele teksten
gepubliceerd over het instukken van
lacunes in de beeldlaag van ferrotypieën.
Deze vermelden echter niet of in maar erg
beperkte mate hoe corrosie op de blote
drager, in de beeldlacune, gestabiliseerd
of verwijderd moet worden vooraleer de
lacune kan worden ingestukt.
Na het uitvoeren van een kunsthistorisch
en materiaaltechnisch onderzoek naar de
twee historische ferrotypieën, wordt er in
dit onderzoek eerst gezocht naar een geschikte
behandeling om corrosie op ferrotypieën
te verwijderen. Vervolgens wordt
er een manier gezocht om de lacunes in
de beeldlaag in te stukken, en wordt er
gekeken welke corrosiebehandeling bij
voorkeur gecombineerd kan worden met
welke instukmethode. Deze onderzoeken
gebeuren door middel van een literatuurstudie
en op empirische wijze.
SCRIPTIE
“Conservatie- en restauratiebehandelingen
op gelamineerde foto’s en de ethische
vraagstukken die ze opwekken”
Het lamineren van kunstfoto’s is een
presentatietechniek waarbij een transparante,
zelfklevende kunststoffolie op
het oppervlak van de foto, dus op de
beeldlaag, wordt aangebracht. De fotograaf
kiest ervoor deze afwerking op zijn
werken toe te passen, vanuit esthetische
of praktische overwegingen.
Aangezien het lamineren van foto’s nog
maar sinds kort wordt toegepast, zijn nog
niet alle mogelijke schade- en verouderingskenmerken
van gelamineerde foto’s
bekend. Daarnaast roept het dilemma om
een beschadigde gelamineerde foto al
dan niet te behandelen, heel wat vragen
op omtrent de conservatie-restauratieethiek.
Indien er ten slotte toch wordt
beslist om over te gaan tot het conserveren/restaureren
van een beschadigde gelamineerde
foto, is er bovendien nog niet
geweten hoe de verschillende materialen
van dit foto-object zullen reageren op een
specifieke behandeling.
Dit scriptieonderzoek tracht enerzijds
enkele cruciale materiaaltechnische
kenmerken betreffende de materialen die
aangewend worden bij het lamineren van
foto’s, duidelijk te formuleren. Anderzijds
wil het enkele praktische mogelijkheden
omtrent conservatie-/restauratiebehandelingen
onderzoeken, om deze
vervolgens te toetsen aan de ethische
vraagstukken en standpunten die hierbij
een rol spelen. Dit gebeurt respectievelijk
aan de hand van een praktisch onderzoek,
uitgevoerd op teststalen, en een interview
dat wordt afgenomen van museummedewerkers
met een relevante specialisatie.
30

31
<
MASTERPROEF
Dit academiejaar kreeg ik twee heel
diverse werken voor een conservatie/
restauratiebehandeling. Met als rode
draad de zeer zware beschadiging van
deze werken. Deze zware beschadigingen
verstoorden de leesbaarheid van beide
werken. De problematieken waren echter
zeer divers daar het om een werk op
paneel en een werk op doek ging.
Bij de restauratie van het paneel werd
de leesbaarheid verstoord door de voorgaande
restauraties die zeer duidelijk
zichtbaar aanwezig waren en door de
vele lacunes in de picturale laag. Ik werd
geconfronteerd met zeer typerende schadeverschijnselen.
Het fixeren van de verflaag,
verwijderen van overschilderingen
en oude retouches, het aanpassen van
al bestaande vullingen zijn slechts enkele
handelingen die aan bod kwamen tijdens
deze restauratie.
Bij het werk op doek, dit betreft een
wandbespanning, ging het om een
verderzetting van een restauratie, hierbij
werd er XRF-onderzoek toegepast,…
dit zijn slechts enkele handelingen die
werden uitgevoerd voor deze restauraties.
SCRIPTIE
“Bernard Janssens en zijn restauraties.”
Bij restauratie van schilderijen komen we
meer en meer kunstwerken tegen waarbij
er al oude restauraties aanwezig zijn. Het
is dan ook interessant om deze oude
ingrepen eens van naderbij te bekijken
en een terugkoppeling te maken met de
hedendaagse visie en aanpak van de aanwezige
problematieken. Het doel van mijn
scriptie is een inzicht krijgen in de toegepaste
technieken en de hedendaagse
staat van bewaring van deze werken te
evalueren.
Ik heb mij toegelegd op enkele restauraties
uitgevoerd door Bernard Janssens,
een veelzijdig kunstenaar en restaurator,
vooral werkzaam als restaurator tijdens
het interbellum. Hierbij maak ik gebruik
van de originele foto’s voor behandeling
gemaakt door Bernard Janssens zelf en
zijn beschrijving van de restauratie die hij
uitvoerde. De bestaande informatie vul
ik aan door de hedendaagse staat van
bewaring te analyseren. En een terugkoppeling
te maken met de hedendaagse
restauratie-ethiek.