Download alle antwoorden (pdf) - Examenkatern Geschiedenis.nl

Examenkatern havo en vwo Uitwerkingen H2
De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702
Hoofdstuk 2 Opkomst van de Republiek
2.1 Opstand om het oude te behouden
Opdracht 1
a Filips stond op het standpunt ‘één land, één godsdienst’. De bevolking werd vanuit een
centraal punt aangestuurd en een in religieus opzicht verdeelde bevolking zou in de ogen van Filips
minder eenvoudig – of tenminste minder eenduidig – aan te sturen zijn. Religieuze vrijheid betekende
minder eenheid, terwijl eenheid juist was wat Filips wilde bereiken.
b A De uitwerking hangt af van de definitie van ‘fundamentalist’. Een definitie als ‘Een
fundamentalist is iemand die zijn eigen godsdienst als enig juiste beschouwt en die godsdienst
dwingend wil opleggen aan anderen’ betekent dat je het eens bent met de stelling. Een definitie als
‘Een fundamentalist is iemand die zijn godsdienst op zeer strikte wijze interpreteert’ maakt van Filips
nog geen fundamentalist. Hij was immers voor die tijd niet extreem in zijn opvattingen.
B Zie de tweede en derde zin onder A. Hij was streng, hij had strikte opvattingen, maar
in zijn tijd waren het geen extremistische / fundamentalistische opvattingen.
Opdracht 2
a Als Margaretha van Parma de edelen hun zin zou geven, had ze ruzie met Filips. Als ze de
edelen niet hun zin zou geven, verloor ze aan draagvlak in de Nederlanden. Daarom koos ze voor de
halfslachtige toezegging dat de vervolgingen in de nabije toekomst gematigd zouden worden.
b 1) Er kwam meer verzet tegen de vervolgingen. Margaretha’s toezegging werd
geïnterpreteerd als het naderende einde van de vervolgingen.
2) Protestantse ballingen kwamen terug uit het buitenland en eisten vrijheid van godsdienst.
3) Overal werden in het openbaar protestantse kerkdiensten gehouden.
4) Nadat Filips hoorde wat Margaretha’s reactie was, stuurde hij Alva om korte metten te
maken met de opstandelingen.
(Gevolg 2 en 3 hangen sterk met elkaar samen en kunnen ook als één gevolg worden gezien.)
Opdracht 3
a God, Christus.
b De beeldenstormers waren niet antichristelijk, maar antikatholiek. Christus was voor hen net
zo belangrijk als voor de katholieken.
c A) Alva stond een zeer harde lijn voor. Een gematigde calvinist als De Wael was voor hem
ook een ketter en moest dus net zo hard worden aangepakt als de beeldenstormers.
B) Willem van Oranje was een groot voorstander van religieuze tolerantie. De Beeldenstorm
verafschuwde hij, want ook katholieken moesten hun religie kunnen belijden. Mensen als De Wael, die
de beeldenstormers bedaarden, konden dus op zijn steun en waardering rekenen.
Feniks, geschiedenis voor de tweede fase, havo en vwo 1 ©ThiemeMeulenhoff, Amersfoort 2011

Examenkatern havo en vwo Uitwerkingen H2
De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702
C) Filips was niet zo rechtlijnig en hard als Alva, maar in grote lijnen hield hij er dezelfde
ideeën op na. Niet voor niets stuurde hij juist Alva om de opstand neer te slaan. Filips zal dus, net als
Alva, weinig onder de indruk zijn geweest van het optreden van mensen als De Wael.
Opdracht 4
a Op de afbeelding is Filips passief: hij kijkt toe, maar doet zelf niets. Alva draait de pers aan, hij
verplettert de leeuw dus. Margaretha draait het wiel de andere kant op, zij wil het verpletteren van de
leeuw dus voorkomen.
b Filips had Alva gestuurd. En hij had Margaretha (in de brieven uit Segovia) bevolen de ketters
hard aan te pakken. Filips maakte het beleid, Margaretha en Alva moesten het uitvoeren. Dat zie je in
de afbeelding mooi terug: Filips kijkt geïnteresseerd toe, maar doet zelf niets.
Margaretha had een vage belofte gedaan dat de vervolgingen verminderd zouden worden. Maar dat is
dan ook alles. De Beeldenstorm liet ze hard neerslaan. Dat ze actief bezig was om het ‘verpletteren’
van de Lage Landen tegen te houden, is geen juist beeld.
Alva was, met zijn keiharde aanpak, het symbool van het neerslaan van de opstand. Dat hij de leeuw
actief verplettert, is dus een juiste voorstelling van zaken.
c De suggestie van deze prent is dat de leeuw weerloos is, dat hij zich niet kan verdedigen. Dat
is een overdreven beeld. Al twee jaar na de Beeldenstorm begon immers de gewapende strijd tegen
de Spanjaarden.
Opdracht 5
a De Tiende Penning was geen bede. Het was een centraal geïnde belasting. Waar een bede
nog goed was voor de machtspositie van een stad of gewest, werd de Tiende Penning centraal
opgelegd. Daar stond niets tegenover, het was gewoon een nieuwe financiële verplichting.
b De Tiende Penning zou ook de dagelijkse levensbehoeften duurder maken. Geert Mak, de
auteur van bron 16 uit hoofdstuk 1, vertelt dat de budgetten van de meeste burgers al érg krap waren;
een stijging van de prijzen met 10% konden zij dus niet betalen.
Opdracht 6
a Kort na het beleg van Haarlem brak de Spaanse Furie uit: de soldaten gingen plunderen. In
een goed functionerend leger gebeurt dat niet.
b Na het beleg van Haarlem werden Alkmaar en Leiden (en enkele Zeeuwse plaatsen) nog
belegerd. Een leger dat niet functioneert, kan dat niet.
c Het ligt voor de hand om naar de chronologie te kijken. Na Haarlem werden nog diverse
militaire acties ondernomen, vóór de Spaanse Furie uitbrak. Het leger had zwaar geleden en er was
ongetwijfeld een enorme ontevredenheid onder de soldaten, maar de discipline en de staat van het
leger was nog niet zó verslapt dat de soldaten meteen na Haarlem een ongeregelde troep waren.
Feniks, geschiedenis voor de tweede fase, havo en vwo 2 ©ThiemeMeulenhoff, Amersfoort 2011

Examenkatern havo en vwo Uitwerkingen H2
De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702
Opdracht 7
a Meningen kunnen verschillen. De onderstaande uitwerking is dus niet de enig mogelijke.
Bron 23: ongeloofwaardig. Het klinkt als geroddel: de nonnen hebben wellicht op straat geklaagd over
een indringer en het verhaal is van mond tot mond gegaan (en dus veranderd) tot het de schrijver
bereikte.
Bron 24: geloofwaardig. De monniken zijn door de stad gevoerd, iedere burger heeft dat kunnen
waarnemen. Net als de manier waarop ze behandeld werden.
Bron 25: twijfelachtig. Hasselaar was voor alle verdedigers zichtbaar aanwezig, dus wat dat betreft
geldt hetzelfde als voor de voorgaande bron. Maar hoewel Hasselaar zich ongetwijfeld flink verweerd
heeft, doet de manier waarop zij beschreven wordt, wel erg gemaakt heldhaftig aan.
b Bijvoorbeeld:
– Was de schrijver zelf aanwezig bij de gebeurtenissen of heeft hij de informatie van horen zeggen?
– Was de schrijver een katholiek of een protestant? Stel dat de schrijver van bron 24 een katholiek
was. Dan is zijn opmerking dat de weggevoerde katholieken in leven werden gelaten, veelzeggend.
Immers: als hij de nieuwe machthebbers slechts heeft willen zwartmaken, had hij die opmerking wel
weggelaten.
– Welke gevolgen hadden de beschreven gebeurtenissen voor de schrijver? Stel dat zijn huis was
afgebrand tijdens het beleg van Haarlem, dan zou hij aanzienlijk negatievere gevoelens kunnen
hebben ten opzichte van de Spanjaarden. En dat zou zijn beschrijving van Hasselaar kunnen
beïnvloeden.
Opdracht 8
a De soldaten kregen geen soldij uitbetaald. Dus besloten ze hun beloning dan maar zelf te
gaan halen. Ze plunderden Antwerpen: de Spaanse Furie. Het was een kortetermijngevolg, want het
vond plaats direct na het faillissement van de koning.
b De Spaanse Furie was een onbedoeld gevolg, want niemand had de Spaanse Furie van
tevoren gepland. Maar natuurlijk konden de bankiers wél vermoeden dat een faillissement van de
koning tot gevolg zou hebben dat de soldaten geen geld zouden ontvangen en zouden gaan
plunderen. Ze kunnen dat gegeven best in hun achterhoofd hebben gehad bij het weigeren van
nieuwe leningen aan de koning. Zij hoopten dan dat de onrust en ellende die ontstond door de
plunderingen, voor de koning een motief konden zijn om te proberen zijn schulden aan de bankiers
eerder af te lossen.
Opdracht 9
a Een opstand houdt in dat een groep mensen zich actief verweert tegen een overheid,
machthebber of maatregel.
Een oorlog is een gewapende strijd tussen twee of meer partijen.
Een burgeroorlog is een gewapende strijd tussen twee of meer partijen die zich afspeelt
binnen de grenzen van één land of rijk.
Feniks, geschiedenis voor de tweede fase, havo en vwo 3 ©ThiemeMeulenhoff, Amersfoort 2011

Examenkatern havo en vwo Uitwerkingen H2
De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702
Een revolutie is een grote verandering die in relatief korte tijd plaatsvindt. ‘Relatief’ betekent in
dit geval dat de verandering moet worden gerelateerd aan de periode die eraan vooraf ging. De
agrarische revolutie bijvoorbeeld duurde lang, maar na duizenden jaren van jagen en verzamelen,
was het toch een relatief snel proces.
b Mogelijke argumenten:
– Een groep mensen verweerde zich tegen het beleid van Filips. Dat maakt 1568-1648 een opstand.
– Er is gedurende tientallen jaren vaak en hard gevochten. Dat maakt 1568-1648 een oorlog. Geen
burgeroorlog, want Spanje ligt niet in de Nederlanden.
– Spanje en de Nederlanden maakten deel uit van hetzelfde rijk. Filips II was leider van beide
gebieden. Het was dus een interne kwestie: een burgeroorlog.
– Na eeuwen van overheersing en katholicisme was er binnen het tijdsbestek van enkele tientallen
jaren ruimte voor zelfbestuur en voor protestantisme. Dat zijn twee forse veranderingen die bovendien
in relatief korte tijd bewerkstelligd werden. Dus: revolutie.
Opdracht 10
a t/m d
Pacificatie van
Gent, 1576
Unie van
Atrecht, 1579
Unie van
Utrecht, 1579
Omschrijving Oorzaken Gevolgen
De gewesten maakten met
elkaar de afspraak dat zij
zouden samenwerken om de
Spanjaarden te verdrijven.
Onderlinge verschillen
werden even terzijde gelegd.
Filips II zou wettig vorst
blijven. Er zouden geen
religieuze vervolgingen meer
plaatsvinden.
Verdrag tussen de zuidelijke
gewesten en Filips II.
Verdrag tussen de
noordelijke gewesten. Zij
zouden samenwerken tegen
de Spanjaarden. De
godsdienstkwestie werd niet
geregeld.
De Spaanse Furie. De
soldaten gingen zó tekeer,
dat het duidelijk was dat het
vertrek van de soldaten beter
vandaag dan morgen kon
plaatsvinden.
Zie ‘gevolg’ van de
Pacificatie: de gewesten die
Atrecht ondertekenden,
waren katholiek.
Het was een reactie op de
oprichting van de Unie van
Atrecht.
Doordat de religieuze
meningsverschillen niet
bijgelegd waren, kon
Spanje de katholieke en de
protestantse gewesten
tegen elkaar uitspelen. Er
kwam dus tweespalt.
– De gewesten vormden
geen eenheid meer; er
kwam dus een einde aan
de Pacificatie.
– Oprichting Unie van
Utrecht.
– Er was geen weg meer
terug: Filips en de
ondertekenaars van
Utrecht zouden zich niet
meer met elkaar kunnen
verzoenen.
Feniks, geschiedenis voor de tweede fase, havo en vwo 4 ©ThiemeMeulenhoff, Amersfoort 2011

Examenkatern havo en vwo Uitwerkingen H2
De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702
Acte van
Verlatinghe,
1581
Opdracht 11
Het besluit dat de
Noordelijke Nederlanden (en
Vlaanderen en Mechelen)
Filips II niet langer als wettig
vorst beschouwden.
Het beleid van Filips werd
ervaren als tiranniek. Een
tiran is geen koning en hoeft
niet gehoorzaamd te worden.
(Uiteraard lagen de
ontwikkelingen van de
voorgaande jaren hieraan ten
grondslag.)
– De godsdienstkwestie
bleef liggen en zou dus in
de toekomst nog voor
problemen kunnen gaan
zorgen.
Er moest gezocht worden
naar een nieuwe vorst.
Toen dat niet lukte,
ontstond de Republiek, een
zelfstandig land.
a Het gemeenschappelijk belang was dat de plunderende Spaanse soldaten verjaagd werden.
De onderlinge verschillen, zoals de godsdienstkwestie, werden even terzijde gelegd. De verschillen
werden niet opgelost, maar wogen minder zwaar dan de dringende behoefte om de Spaanse soldaten
te verjagen.
b De leeuw beeldt de eenheid van de Pacificatie van Gent uit. De individuele gewesten worden
verdedigd door de leeuw, die symbool staat voor alle gewesten samen.
Opdracht 12
Argument voor de stelling: De Pacificatie was aangegaan om de Spanjaarden te verjagen. De
Spanjaarden waren dus de vijand. Door te gaan samenwerken met juist die Spanjaarden, werd er in
Atrecht dus gecollaboreerd.
Argument tegen de stelling: Collaboratie is samenwerking met de vijand. In de Pacificatie was
vastgelegd dat Filips II wettig vorst was en bleef van de gewesten. Toen de gewesten in de Unie van
Atrecht met Filips gingen samenwerken, was er dus geen sprake van samenwerking met de vijand,
maar van samenwerking met de wettige vorst.
Opdracht 13
a D.
b De koning van Spanje wordt ‘vervallen van de overheid en heerschappij’ verklaard. Tijdens de
Pacificatie van Gent en de beide Unies was dat nog niet het geval.
c Naar de Unie van Utrecht. Atrecht werkte samen met Filips en bleef zijn heerschappij (dus)
gewoon erkennen. Het waren de gewesten die samenwerkten in de Unie van Utrecht die Filips niet
langer erkenden.
Feniks, geschiedenis voor de tweede fase, havo en vwo 5 ©ThiemeMeulenhoff, Amersfoort 2011

Examenkatern havo en vwo Uitwerkingen H2
De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702
Opdracht 14
a/b 1) De hertog van Anjou voerde een waardeloos beleid. Zijn diner was belangrijker voor hem
dan zijn land.
2) Willem van Oranje werd in 1584 vermoord.
3) De graaf van Leicester voerde stiekem vredesbesprekingen met de Spanjaarden en verloor
toen dus het vertrouwen van de Staten.
c Feitelijk was de Republiek een los verbond van zelfstandige staatjes die alleen samenwerkten
op de meest noodzakelijke terreinen, zoals defensie of buitenlandse zaken. De hele opstand tegen
Spanje was juist begonnen om het oude te behouden: Karel V en Filips II wilden het bestuur
centraliseren en de Nederlandse gewesten en steden kwamen daartegen in opstand omdat zij de
oude privileges wilden behouden. Nu de Nederlanden een onafhankelijke Republiek waren geworden,
zou het onlogisch zijn geweest om het bestuur alsnog te centraliseren.
Opdracht 15
De volgende gegevens mogen niet ontbreken:
1555: Filips II volgt Karel V op
1566: Smeekschrift
1566: Beeldenstorm
1567: Alva arriveert in de Lage Landen
1568: Executie Egmont en Horne
1568: Begin gewapende strijd tegen de Spanjaarden (Slag bij Heiligerlee)
1572: Inname Den Briel door de geuzen
1573-1574: Beleg van Haarlem, Alkmaar en Leiden
1576: Spaanse Furie
1576: Pacificatie van Gent
1579: Unies van Atrecht en Utrecht
1581: Acte van Verlatinghe
1584: Moord op Oranje
1585: Val van Antwerpen
1588: De Republiek ontstaat als statenbond
1588: De calvinistische kerk wordt in de Republiek de enige publieke kerk
Feniks, geschiedenis voor de tweede fase, havo en vwo 6 ©ThiemeMeulenhoff, Amersfoort 2011

Examenkatern havo en vwo Uitwerkingen H2
De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702
2.2 De kwestie van het geloof
Opdracht 16
a Egmont en Horne waren de eerste hoge edelen die door de Bloedraad ter dood gebracht
werden. Hun lijken werden tentoongesteld om duidelijk te maken dat het menens was. Hun executie
had een voorbeeldfunctie en maakte grote indruk.
b De gewesten.
c 1) De duivel staat aan de kant van Alva.
2) Alva wordt vergezeld door een kerkelijke hoogwaardigheidsbekleder. Kennelijk vindt de
kerk het prima wat er gebeurt.
3) De duivel houdt twee kronen omhoog in de richting van Alva en Granvelle: de wereldlijke en
de kerkelijke (katholieke) macht. Die kronen zitten hen kennelijk als gegoten.
d/e Argumentatie is bij deze vraag het belangrijkst; er is niet één juist antwoord.
Te zien is hoe de geuzen wreedheden begaan. Het is dus propaganda tegen de geuzen.
Maar de Nederlandse Opstand had niet alleen de wereldlijke component Spanjaarden versus geuzen,
maar ook de religieuze component katholicisme versus protestantisme. Hoewel lang niet alle geuzen
actief protestants waren (het was een samengeraapt zootje, ook in religieus opzicht), werden de
geuzen toch met het protestantisme vereenzelvigd. In die zin is propaganda tegen de geuzen
automatisch propaganda tegen het calvinisme.
Bovendien is de afbeelding, mede dankzij de realistische tekenstijl, een vorm van (al dan niet
waarheidsgetrouwe) geschiedschrijving. Immers, komende generaties konden van deze afbeelding
leren wat er gebeurd was. Om te bepalen of de tekenaar vooral een geschiedkundig of vooral een
propagandistisch doel had, is het van belang om te weten wanneer deze afbeelding gemaakt is.
Indien de afbeelding van lang na de gebeurtenissen dateert, is het immers minder zinvol om
propaganda tegen de geuzen te produceren.
Opdracht 17
a 1) Er waren veel katholieken en het instellen van vervolging zou tot een burgeroorlog kunnen
leiden.
2) De Opstand draaide mede om het verzet tegen religieuze vervolgingen. Het zou dan
minstens dubieus zijn om zelf ook religieuze vervolgingen in te stellen.
3) Veel machtige kooplieden-regenten meenden dat vervolging slecht was voor de handel.
b Willem van Oranje was voorstander van godsdienstvrijheid: wat hem betrof, mocht eenieder
zelf bepalen welke godsdienst hij aanhing. De staat moest niet één godsdienst voortrekken. Dat
gebeurde wel.
c Verschil: in Duitsland werd het lutheranisme gelijkgesteld aan het katholicisme. Dat gebeurde
in de Republiek niet: de niet-calvinistische religies werden weliswaar gedoogd, maar niet gelijkgesteld
aan het calvinisme.
Feniks, geschiedenis voor de tweede fase, havo en vwo 7 ©ThiemeMeulenhoff, Amersfoort 2011

Examenkatern havo en vwo Uitwerkingen H2
De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702
Overeenkomst: de overheid (de Duitse vorsten en de Staten-Generaal van de Republiek)
beslisten welke godsdienst zij voor hun onderdanen gewenst achtten. Er was dus geen individuele
geloofsvrijheid.
Opdracht 18
a Schuilkerk.
b Van buitenaf kun je niet zien dat er binnen een kerk is. Dat maakt dat de autoriteiten
gemakkelijk een oogje dicht konden knijpen, terwijl zij dat onmogelijk konden doen bij een opvallend
gebouw van een ‘gewone’ katholieke kerk.
c De stelling is te ongenuanceerd. De kerk is gebouwd door een rijke koopman. Die man kon
dus smeergeld betalen. En hij had vermoedelijk ook politieke invloed, want de bestuursfuncties
werden meestal aan rijke kooplieden toevertrouwd. Dat ‘zijn’ kerk met rust gelaten werd, wil niet
zeggen dat schuilkerkjes die door arme mensen werden bezocht, óók met rust gelaten werden.
Opdracht 19
a In de loop van de zeventiende eeuw neemt het percentage buitenlanders af van 10% naar
6%. Spinoza had dus wel gelijk, want 10% op de totale bevolking is een hoog percentage. Tijdens zijn
leven slonk het relatieve aantal buitenlanders in de Republiek echter wel, maar het is goed mogelijk
dat die trend hem niet bekend was. Een trend wordt achteraf zichtbaar.
b 1) Niet alle buitenlanders die naar de Republiek kwamen, kwamen vanwege de vrijheid. Zij
konden ook economische motieven hebben. Misschien nam de werkgelegenheid in de Republiek af in
de zeventiende eeuw, waardoor er minder werkzoekenden uit het buitenland kwamen.
2) Migratie wordt gekenmerkt door push- en pullfactoren: factoren die mensen verdrijven uit
hun thuisland en factoren die mensen naar een ander land toe trekken. De vrijheid in de Republiek
was een pullfactor: de Republiek was een aantrekkelijk land om te wonen. Misschien zijn de
pushfactoren, zoals oorlog, werkeloosheid en honger in andere Europese landen, in de loop van de
eeuw in omvang afgenomen. Als minder mensen ontevreden zijn met hun leven, zal er ook minder
geëmigreerd worden.
Opdracht 20
Ja. De reden dat een verboden boek doorgaans toch verkrijgbaar was, was dat iedere plaats en ieder
gewest andere regels hanteerde. De ene stad trad keihard op tegen het drukken of verspreiden van
een verboden boek, terwijl de andere stad het gedoogde. In een gecentraliseerde maatschappij zijn
ook de rechtsregels en de naleving daarvan centraal geregeld, wat tot gevolg heeft dat er eenheid is
in het al dan niet aanpakken van een bepaalde overtreding. Op het gebied van recht en rechtspraak is
een land met een gecentraliseerd bestuur dus zonder meer effectiever dan een land met een
versnipperd bestuur.
Feniks, geschiedenis voor de tweede fase, havo en vwo 8 ©ThiemeMeulenhoff, Amersfoort 2011

Examenkatern havo en vwo Uitwerkingen H2
De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702
2.3 Oorzaken van de economische dynamiek
Opdracht 21
1) De moedernegotie zorgde ervoor dat er handelsgewassen voor de markt geproduceerd konden
worden, wat de nijverheid ten goede kwam.
2) Het ontbreken van een feodaal systeem zorgde ervoor dat de boeren bekend waren met een
geldeconomie en voor de markt wilden en konden produceren.
3) De Hollandse gilden hadden relatief weinig macht, waardoor er concurrentie kon ontstaan in de
steden en tussen de steden. Dat is goed voor de handel.
4) Na de val van Antwerpen in 1585 kwamen Antwerpse kooplieden, bankiers, fabrikanten en
arbeiders naar het noorden, onder andere naar Amsterdam. Ze brachten hun kennis en ervaring mee.
5) De grote aantallen migranten zorgden ervoor dat er beschikking was en bleef over arbeidskrachten.
Zonder de migranten zou de druk op de arbeidsmarkt te groot zijn geweest.
Opdracht 22
a Het onder water zetten van polders. Dat had Alkmaar en Leiden gered.
b Bij Antwerpen bleek deze tactiek minder succesvol: lang niet alle polders werden onder water
gezet, waardoor deze militaire maatregel minder effectief was.
c Met behulp van vuurschepen (‘hellebranders’).
d Bij het verslaan van de Spaanse Armada (1588).
Opdracht 23
a Bijvoorbeeld: protectionistische maatregelen die steden namen om de eigen economie te
beschermen, tolbarrières en sluisgelden die uitsluitend de plaatselijke economie ten goede kwamen,
zonder overleg lokale accijnzen of belastingen verhogen, de Amsterdamse regel dat eigen schippers
bij het laden voorrang hadden en het feit dat veel gebieden en steden een eigen munt hadden.
b In een particularistisch systeem kan ook worden samengewerkt, als dat door alle betrokkenen
zinvol geacht wordt. Een voorbeeld zijn de waterschappen. Strijd tegen het water is een gedeeld
belang en kan dus het best in overleg worden gedaan.
Andersom kan het ook: in een gecentraliseerde samenleving kunnen sommige beleidsterreinen best
gedecentraliseerd blijven. Het is bijvoorbeeld weinig zinvol als een centrale overheid beslissingen
neemt die alleen stad A aangaan. De bestuurders van stad A kunnen dat immers zelf beter
beoordelen.
c In principe leidt meer handel noodzakelijk tot grotere samenwerking. Blijft die samenwerking
uit, dan zullen zowel de handelaren als de lokale overheden steeds meer last van elkaars regels en
maatregelen krijgen. In de tekst wordt de oprichting van de VOC genoemd: een
samenwerkingsverband waarin de handelsrisico’s gedeeld werden. De handel op de Oost werd dus
centraal (door de VOC) geregeld.
Feniks, geschiedenis voor de tweede fase, havo en vwo 9 ©ThiemeMeulenhoff, Amersfoort 2011

Examenkatern havo en vwo Uitwerkingen H2
De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702
Een ander voorbeeld is het aangaan van muntunies: het is heel onpraktisch wanneer gebieden die
veel met elkaar handelen, ieder een eigen munt hebben. Ook het wederzijds wegnemen van
handelsbarrières zoals importheffingen, is een voorbeeld van uit handel voortkomende centralisatie.
Opdracht 24
De ondernemers in de steden specialiseerden zich, waardoor de samenwerking toenam en de
onderlinge concurrentie afnam. Men kon zich daardoor concentreren op de handel met het buitenland.
Examentraining
Opdracht 1
a Kern van het antwoord moet bevatten dat deze hypothese deels klopt. Enerzijds wilde Willem
van Oranje het oude behouden, namelijk het particularisme en de voorrechten van de adel. Anderzijds
was hij wel vooruitstrevend, omdat hij pleitte voor verdraagzaamheid op religieus gebied.
b Kern van het antwoord moet bevatten dat deze hypothese juist is. Er moet ingegaan worden
op het begrip relatief. Men was tolerant, dat wil zeggen dat andere religieuze groepen werden
toegestaan. Maar protestanten werden voorgetrokken, hadden een bevoorrechte positie.
c Kern van het antwoord moet bevatten dat deze hypothese juist is. Het ontstaan van de
Gouden Eeuw is voor veel historici (maar ook voor tijdgenoten) een raadsel, omdat de gewesten
onderling van elkaar verschilden en niet altijd op economisch gebied met elkaar samenwerkten.
Gewestelijke tolbarrières en belastingsystemen werkten een sterke nationale economie tegen.
d Deze hypothese zou je deels kunnen verdedigen. In 1555 maakten de Nederlanden nog deel
uit van het Habsburgse rijk, van een onafhankelijk land was nog geen sprake. In 1588 vormden zij de
Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, men erkende de soevereiniteit van Filips II niet meer.
De economie bloeit op, men staat op de drempel van de Gouden Eeuw. Wat dat betreft was het een
wereldmacht in wording. Het economisch zwaartepunt in West Europa was in Amsterdam komen te
liggen. Maar politiek gezien is op dat moment de toekomst nog onzeker. Er zal nog jaren oorlog
gevoerd worden (De Tachtigjarige Oorlog) tegen Spanje.
Opdracht 2
De juiste volgorde is: C, F, E, A, D, B.
Opdracht 3
Bron 16 en gebeurtenis A. De Unie van Utrecht kun je zien als een reactie op de Unie van Atrecht.
Bron 12 en gebeurtenis B. De Opstand tegen de Spanjaarden, waar het beleg van Haarlem een
onderdeel van was, leidde tot het ontstaan van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.
Bron 6 en 7 en gebeurtenis C. De reactie van Margareta van Parma op het smeekschrift zorgde
ervoor dat calvinisten (protestanten) openlijker werden in het uitdragen van hun geloof. Bij
hagenpreken werd opgeroepen tot de Beeldenstorm.
Feniks, geschiedenis voor de tweede fase, havo en vwo 10 ©ThiemeMeulenhoff, Amersfoort 2011

Examenkatern havo en vwo Uitwerkingen H2
De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702
Bron 19b en gebeurtenis D. Nadat Filips II wordt afgezworen als vorst, werd Willem van Oranje
vogelvrij verklaard en uiteindelijk vermoord.
Bron 14 en gebeurtenis E. In de bron wordt verwezen naar de Pacificatie van Gent, waarbij de
Nederlandse gewesten afspraken de Spaanse troepen te zullen verjagen. Een gevolg is dus
samenwerking tegen de Spanjaarden, dit wordt afgebeeld in de prent.
Bron 8 en gebeurtenis F. Na de Beeldenstorm wordt de hertog van Alva naar de Nederlanden
gestuurd. Hij moet orde op zaken stellen, wat wordt afgebeeld in het schilderij van bron 8.
Opdracht 4
A Juist, zeker een verzet waarbij geweld werd gebruikt kwam elders in Europa niet voor.
B Onjuist, de gewesten verschilden vaak van mening over de koers. Denk bijvoorbeeld aan de
Pacificatie van Gent, de Unie van Atrecht en de Unie van Utrecht.
C Juist, ook de kritiek op de contrareformatie en de strenge vervolging van protestanten was een
oorzaak van de ontevredenheid in de Nederlanden en een oorzaak van de Opstand.
Opdracht 5
Leiden kon kiezen voor de leus ‘vanwege de vrijheid’, omdat men in opstand was gekomen tegen de
onderdrukking van de Spanjaarden. Het beleid van Filips II was gericht tegen de privileges, zoals ook
de stad Leiden had. De Habsburgers streefden naar centralisatie. Leiden zag dit als een bedreiging
voor haar vrijheid.
Een aspect van de onderdrukking, waren de vervolgingen van protestanten. Hier was men in de
Nederlanden ook tegen in opstand gekomen. De leus ‘Vanwege de godsdienst’ is dus ook passend,
maar dekt daarmee niet de hele lading. In deze uitspraak komen niet alle oorzaken voor de opstand
tegen de Spanjaarden naar voren.
Opdracht 6
Doordat er een feodale traditie ontbrak, waren er in Holland en Zeeland weinig grootgrondbezitters
met horigen (onvrije boeren die werkten voor de landeigenaar en de oogst aan hem moesten afdragen
in ruil voor onderdak en bescherming). In plaats daarvan kende men vrije boeren, die een stuk grond
moesten pachten of in eigendom hadden. Deze boeren hadden er zelf belang bij om zo efficiënt
mogelijk te produceren, omdat zij dan zelf meer verdienden. Vandaar dat zij commercieel waren
ingesteld. Men verbouwde juist die gewassen waar vraag naar was op de (internationale) markt.
Feniks, geschiedenis voor de tweede fase, havo en vwo 11 ©ThiemeMeulenhoff, Amersfoort 2011