Docentenhandleiding De Republiek in een tijd van vorsten

Examenkatern havo en vwo Docentenhandleiding
De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702
Docentenhandleiding De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702
Algemeen
Willen de leerlingen de examenstof in de examenzaal goed beheersen, dan is het raadzaam dat zij
tijdig met de verwerking van de leerstof beginnen. Een veel voorkomende fout is dat zij te veel blijven
leunen op de schouder van hun docent. Zij moeten begrijpen dat wat in de les behandeld is, alleen
beklijft als het ook zelf verwerkt wordt. Om hen hiermee op weg te helpen is aan het einde van elk
hoofdstuk een tekstblok geplaatst met de kop ‘Wat je moet kennen en kunnen’. Leerlingen kunnen
hiermee aan de slag door van alle punten vragen te maken en die uitgebreid te beantwoorden.
Eventueel kunnen zij hun werk laten controleren door hun docent.
Introductie
Vrijwel alle monumenten die de Nederlandse Opstand en zijn helden herdenken stammen uit de
negentiende eeuw. Twee uitzonderingen zijn de praalgraven voor De Ruyter (Amsterdam) en Willem
van Oranje (Delft). Negentiende-eeuwse monumenten zijn onder andere te vinden in:
Den Briel (Brielle), gedenkteken 1 april 1572
Den Haag, Oldenbarnevelt, Spinoza en Willem van Oranje
Dordrecht, Johan en Cornelis de Witt
Heiligerlee, gedenkteken slag bij Heiligerlee
Nieuwpoort, Maurits
Utrecht, Jan van Nassau
Veere, Valerius
Amsterdam, Vondel en Rembrandt
Delft, Hugo de Groot
Vlissingen, Michiel de Ruyter
Alkmaar, Alcmaria Victrix
Wat voor de monumenten geldt, gaat ook op voor kinderboeken en kinderliedjes over negentiendeeeuwse
helden. Alleen al over Michiel de Ruyter zijn meer dan 150 kinderboeken verschenen. Eén
voorbeeld is Paddeltje, de scheepsjongen van Michiel de Ruijter, geschreven door John H. Been en
geïllustreerd door J.H. Isings Jr. Van het liedje In een blauwgeruite kiel zijn talloze versies op plaat
verschenen. Het is een aardig idee om een voorbeeld daarvan in de klas te laten horen.
In Heiligerlee bevindt zich vlakbij het monument een klein museum gewijd aan de slag. Het museum is
alleen geopend in de maanden april tot november. De website: http://www.slagbijheiligerlee.nl/. Met
name wordt aandacht besteed aan wapens uit de tijd van de Opstand.
Hoofdstuk 1: De Habsburgse Nederlanden: eenheid of verdeeldheid?
Een aardige ingang tot het onderwerp van dit hoofdstuk zijn de symbolen uit de tijd van de
Nederlandse Opstand. De zeventiende-eeuwers waren meer dan wij gewend aan symboliek. Enkele
symbolen die verband houden met de Opstand: zout, ganzen, zilveren manen, Leo Belgicus en de
vrijheidshoed. Informatie vindt u op http://dutchrevolt.leidenuniv.nl/.
Verschillende schrijvers hebben in de loop der tijd de Opstand als onderwerp voor hun werk gekozen.
Een van hen is in het katern enkele keren gebruikt ter introductie van een hoofdstuk. Het betreft Louis
Paul Boon, Het Geuzenboek (Amsterdam 1979). Dit epos vertelt het verhaal van de bos- en
watergeuzen die in de zestiende-eeuwse Nederlanden streden tegen de Spanjaarden. Hoofdpersonen
in dit verhaal zijn onder andere Willem van Oranje, de hertog van Alva en Lumey het wilde everzwijn
van de Ardennen. Boon eindigt zijn verhaal met de val van Antwerpen in 1585. In zijn visie liet het
noorden de zuidelijke gewesten toen definitief in de steek.
Margaretha, de halfzus van Filips II, werd in 1522 in Oudenaarde geboren. Haar moeder was een
dienstmeisje aan het hof. Op tienjarige leeftijd werd Margaretha uitgehuwelijkt, maar haar echtgenoot
werd na een jaar vermoord. Ook een tweede huwelijk werd geen succes. De inhuldiging in 1559 als
landvoogdes werd het hoogtepunt van haar leven. Ruim acht jaar regeerde zij de Nederlanden
namens Filips II en kreeg zij te maken met mannen zoals Granvelle en de prins van Oranje. Jan
Siebelink heeft een roman geschreven over de landvoogdes: Margaretha (Amsterdam 2002). Het
boek bevat verschillende interessante anekdotes over deze vrouw.
Feniks, geschiedenis voor de tweede fase, havo en vwo 1 ©ThiemeMeulenhoff, Amersfoort 2011

Examenkatern havo en vwo Docentenhandleiding
De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702
Een heel ander boek is geschreven door G. de Bay, De hond van de hertog van Alva. Deze kleine
roman verscheen voor het eerst in 1658. Verteld wordt het leven van een hond in de onrustige tijd van
de Nederlandse Opstand. De herinneringen van deze hond (een echte schelm) betreffen de slechte
meesters die hij in zijn leven heeft gehad, met als dieptepunt de hertog van Alva. In 1997 verscheen
de laatste editie van dit boekje dat antiquarisch nog gemakkelijk verkrijgbaar is.
Sites met beeldmateriaal van de Nederlandse Opstand zijn schaars. De ‘Atlas van Stolk’ biedt prachtig
online materiaal, zoals diverse gravures van de moord op Oranje. Het adres: www.atlasvanstolk.nl.
Een tweede adres voor goed beeldmateriaal is www.rijksmuseum.nl, de site van het Rijksmuseum in
Amsterdam. Klik op ‘Collectie’, dan op ‘1250 Topstukken’ en kies vervolgens ‘Tachtigjarige Oorlog’. U
krijgt onder andere enkele geuzenpenningen te zien alsmede schilderijen van Adriaan van de Venne
(De Zielenvisserij), Gerard ter Borch (De Vrede van Münster) en Otto van Veen (Leidens Ontzet).
Hoofdstuk 2: De opkomst van de Republiek
Veel kerken en kloosters in de Nederlanden werden in 1566 tijdens de Beeldenstorm beschadigd.
Maar ook later kregen steden met beeldenstormers te maken als de burgers de kant van de prins
kozen. Sporen van vernielingen zijn onder andere zichtbaar in de Utrechtse Dom, de Nijmeegse
Stevenskerk en de Delftse Nieuwe Kerk.
Katholieken werden in de Republiek op alle mogelijke manieren tegengewerkt, maar er was geen
sprake van wrede vervolging. De katholieken mochten in het geheim hun erediensten blijven houden.
Op de zolder van een particulier huis konden zij de mis opdragen. De beroemdste schuilkerk bevindt
zich in Amsterdam: Museum Ons' Lieve Heer op Solder, Oudezijds Voorburgwal 40. Op het internet
vindt u informatie over de schuilkerk op: www.museumamstelkring.nl.
Een tweede schuilkerk in Amsterdam bevindt zich op het Begijnhof. Met de bouw van de schuilkerk
werd in 1665 een begin gemaakt door samenvoeging van twee woonhuizen. Het Amsterdamse
stadsbestuur keurde de bouw goed op voorwaarde dat van buitenaf niet te zien was dat er een kerk
stond. Het gebouw is ontworpen door de (katholieke) architect Philips Vingboons (1607-1678).
Over Willem van Oranje zijn talloze liederen geschreven, vaak met een propagandistisch doel. De
Utrechtse groep Camerata Trajectina heeft enkele van deze liederen uitgekozen en op cd gezet. Het
gaat om: ‘Liederen rond Willem van Oranje’, Clavigram 6818260, opgenomen 10 december 1984 in
Utrecht.
De teksten uit het ‘Geuzenliedboek’ en ‘Valerius Gedenkklanken’ kunt u integraal op het internet
vinden (www.dbnl.org/ en http://cf.hum.uva.nl/dsp/ljc/.
De Nederlandse Opstand kan goed worden geïllustreerd aan de hand van het ‘Wilhelmus’, ons
nationale volkslied. Er is zelfs een website aan gewijd. Het adres: www.wilhelmus.nl/. De site gaat in
op de historische achtergrond en geeft de mening weer van allerlei mensen over het lied. Natuurlijk
zijn tekst en muziek te downloaden. Een heldere uiteenzetting over het Wilhelmus is geschreven door
Willem Wilmink. In 2004 verscheen nog een heruitgave van het boekje.
In 2005 verscheen een box met zestien dvd’s onder de titel ‘Oorlog in woord en beeld’. Deel 4 uit deze
serie bevat een documentaire over de ‘onoverwinnelijke vloot’ van Filips II die in 1588 werd gestuurd
om Engeland te veroveren. De opstand van de Republiek der Verenigde Nederlanden leek redelijk
onderdrukt, maar de Engelse koning moest nog worden verslagen. De tocht van de Armada werd een
ramp. Deel 6 uit deze serie bevat de documentaire ‘De houten zeemuur’ over de Engelse Zeeoorlogen
tussen de Republiek en Engeland.
In het Prinsenhof in Delft is de plaats van de moord op Willem van Oranje nog te bezichtigen. Zelfs het
kogelgat in de muur is er nog. In 2000 is trouwens nog een onderzoek uitgevoerd naar de ware
toedracht van de aanslag. Met name is geprobeerd een antwoord te vinden op de vraag waarom het
kogelgat in de muur zo laag zit. De website van het Prinsenhof: http://www.prinsenhof-delft.nl/.
In de Nieuwe Kerk van Delft bevindt zich niet alleen het graf van Hugo de Groot, maar ook het
praalgraf van Willem van Oranje. De Staten-Generaal gaven in 1609 opdracht voor de bouw van het
praalgraf. Het werd vervaardigd door de beeldhouwer Hendrick de Keyser. Het mausoleum wordt
gevormd door vier grote nissen met bronzen vrouwenfiguren. De gestorven prins ligt op een uit
Feniks, geschiedenis voor de tweede fase, havo en vwo 2 ©ThiemeMeulenhoff, Amersfoort 2011

Examenkatern havo en vwo Docentenhandleiding
De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702
marmer gemaakt bed. Aan zijn voeten ligt zijn hondje. Over dit trouwe beest gaat het verhaal dat hij
na de dood van Willem niet meer wilde eten of drinken en uiteindelijk stierf van honger en dorst. De
website van de kerk: http://www.nieuwekerk-delft.nl/.
Bron 31 betreft de aantallen migranten in de zeventiende-eeuwse Republiek. Het is misschien aardig
om de huidige situatie daarbij te betrekken. Volgens cijfers van het CBS voor het jaar 2000:
Totale bevolking 15.863.950 100%
Allochtonen 2.775.302 17,4% (waarvan 51% nietwesters
en 49% westers)
of
Niet-westerse allochtonen 1.408.767 8,8%
Westerse allochtonen 1.366.535 8,6%
Voor wie nog meer cijfermateriaal over de zeventiende eeuw wil gebruiken, kan de volgende bron
misschien nuttig zijn. Het is een tabel met gegevens over de herkomst van de bevolking van
Amsterdam:
Herkomst van de bevolking van Amsterdam
Inwoners 1600 1650 1700 1750 1800
Autochtonen 20.000 70.000 125.000 112.000 117.000
(30%) (38,9%) (53,9%) (51%) (53,2%)
Overige Hollandse steden 2.500 10.000 9.000 7.000 10.000
(4%) (5,5%) (3,5%) (3,3%) (4,2%)
Holland platteland 4.000 7.000 7.000 4.000 6.000
(6%) (4%) (3,3%) (2,3%) (3%)
Overig Nederland 13.000 23.000 32.000 35.000 36.000
(20%) (13,5%) (14%) (15,9%) (16,2%)
Totaal binnenlandse 19.500 40.000 48.000 46.000 52.000
immigranten
(30%) (23%) (20,8%) (21,5%) (23,4%)
Duitsland 16.000 35.000 32.000 40.000 43.000
(25%) (20%) (14%) (18%) (19,5%)
België / Frankrijk 4.500 11.000 7.000 1.000 1.000
(6,5%) (6,5%) (3%) (0,3%) (0,4%)
Groot-Brittannië 1.000 1.000 1.000 1.000 1.000
(1,5%) (0,5%) (0,3%) (0,3%) (0,4%)
Overig buitenland* 4.000 18.000 17.000 20.000 6.000
(7%) (11%) (10%) (8,9%) (3,1%)
Totaal buitenlandse 25.500 65.000 57.000 62.000 51.000
immigranten
(40%) (38%) (25,3%) (27,5%) (23,4%)
Totaal
*voornamelijk Scandinavië
65.000 175.000 230.000 220.000 220.000
Bron: Instituut voor Sociale geschiedenis, www.iisg.nl
De Rijp ligt op de rand van de Beemster en de Schermer in de provincie Noord-Holland. In de
zestiende eeuw profiteerde De Rijp van de commerciële handel en nijverheid die zou zorgen voor de
Gouden Eeuw. De inpolderingen van de zeventiende eeuw sneden het stadje niet af van de zee, want
de brede ringvaarten boden schepen voldoende ruimte om naar de Zuiderzee te kunnen. De zeevaart
werd voor de bevolking de belangrijkste bron van werkgelegenheid. In dienst van vooral Amsterdamse
reders bemanden zeelui uit De Rijp de schepen die goederen naar Frankrijk, het Iberisch Schiereiland
en de landen rond de Oostzee brachten. De rijke geschiedenis van De Rijp wordt zichtbaar in het
lokale museum ‘In ’t Houten Huis’. Het museum besteedt onder andere aandacht aan de teelt van
hennep, de walvisvangst en de haringvisserij. De website van dit museum: http://www.houtenhuis.nl/.
Feniks, geschiedenis voor de tweede fase, havo en vwo 3 ©ThiemeMeulenhoff, Amersfoort 2011

Examenkatern havo en vwo Docentenhandleiding
De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702
Om nog even stil te blijven staan bij de zeventiende-eeuwse nijverheid, in Oudewater (provincie
Utrecht) bevindt zich het touwmuseum 'De Baanschuur', gevestigd in een voormalige baanschuur van
een grootgarenbaan. Vroeger sloegen baanders hier na hun werkdag hennep, garen, sleden en
spintollen op. In het museum zijn oude gereedschappen te zien en tevens is er een echte lijnbaan
nagemaakt. Op http://www.touwmuseum.nl/ vindt u meer informatie.
De groep ‘Camerata Trajectina’ heeft ook een cd uitgebracht met liederen over de VOC. De titel is
‘Van Varen en Vechten’. Onder nummer GLO 6054 is de cd bij de groep in Utrecht te bestellen.
Hoofdstuk 3: De Republiek in Europa
In Zuid-Oost Groningen ligt de vesting Bourtange. Het betreft een uniek historisch verdedigingswerk,
dat vrijwel geheel intact is gebleven. In 1580 gaf Willem van Oranje opdracht om op een zandrug, een
tange, een fort te bouwen. In 1593 werd de vesting opgeworpen. De vesting werd pas in 1851
opgeheven. In de jaren 1960 begon de gemeente Vlagtwedde met de reconstructie van de vesting.
Wallen werden opgeworpen, grachten gegraven en soldatenbarakken opnieuw opgetrokken. De
bezoekers kunnen nu weer door de straten van dit vestingstadje lopen en zich heel even in de
zeventiende eeuw wanen.
‘Camerata Trajectina’ heeft onder de titel ‘Bavianen en Slijkgeuzen’ een cd uitgebracht met liederen
over de bestandstwisten. ’Bavianen’ moet een verbastering zijn van ‘Arminianen’; in één van de liedjes
heten ze ‘loos als aaps’. De ‘Slijkgeuzen’ hadden hun bijnaam te danken aan de modder waardoor zij
zich ter kerke moesten begeven. Vele contra-remonstranten kerkten in een ander dorp, omdat zij de
preek van hun remonstrantse dominee niet wilden aanhoren. De cd is in Utrecht te bestellen onder
nummer GLO6031.
In 1648 werd kort na de Vrede van Münster begonnen met de bouw van een nieuw stadhuis op de
Dam. De decoraties binnen en buiten hebben in de meeste gevallen te maken met de zeventiendeeeuwse
geschiedenis van ons land. Het Paleis heeft een eigen, uitgebreide website: www.konpaleisamsterdam.nl.
Ook heeft Geert Mak vrij recentelijk een boekje geschreven over het gebouw (Het
stadspaleis. De geschiedenis van het paleis op de Dam (Amsterdam 1997).
Ook op de Dam bevindt zich in de Nieuwe Kerk het praalgraf van Michiel de Ruyter. Het graf is een
lofuiting op de admiraal en zijn daden. Liggend wordt de held geflankeerd door zeegoden die op een
schelp blazen. Achter De Ruyter is een zeeslag te zien die wordt bekroond door de Faam (de ‘roem’
zouden wij zeggen) en de wapens van het gewest Holland en de Republiek. De vrouwenfiguren links
en rechts van De Ruyter tonen zijn belangrijkste deugden: Voorzichtigheid en Kracht. Op de zwarte
marmeren onderrand van het monument staan De Ruyters heldendaden opgesomd.
Hoofdstuk 4: Na de Opstand
De toplaag van de samenleving werd gevormd door de regenten-kooplieden, een klasse met grote
economische én politieke macht. In en na de achttiende eeuw werden de regenten vooral gezien als
rentenierende nietsnutten die met hun gedrag het verval van de Republiek veroorzaakten. Dit beeld
houdt geen stand. De binnenlandse nijverheid liep terug, waardoor er meer werd geïnvesteerd in de
kapitaalmarkt.
Statussymbolen waren in de zeventiende en achttiende eeuw belangrijk. Aan een huis, een koets,
schilderijen of kleding kon men de positie van de familie in de samenleving afleiden. Door middel van
statussymbolen konden regenten zich onderscheiden van degenen boven wie men zich verheven
voelde. De grachtenpanden in Amsterdam geven een beeld van de rijkdom van de bestuursfamilies.
Enkele panden zijn nu als museum te bezoeken: het Museum Willet-Holthuysen, het Museum
Geelvinck en het Museum Van Loon. Van deze drie panden is het Museum Van Loon het bekendste.
De man die dit pand liet bouwen, Willem van Loon, was een van de oprichters van de VOC. Ferdinand
Bol, Rembrandts beroemdste leerling, heeft er nog gewoond.
De regenten bouwden hun stadspaleizen het liefst aan de Herengracht tussen de Gouden Bocht en
de Amstel, maar ook elders in de binnenstad vinden we kapitale ‘paleizen’. Hoe belangrijk de factor
status was bij de bouw van een huis, bleek toen de gebroeders Trip een huis lieten bouwen aan de
Kloveniersburgwal. Het pand moest in ieder geval aan één belangrijke eis voldoen: het moest groter
zijn dan het huis van de concurrent Louis de Geer. Louys en Hendrick Trip waren rijk geworden in de
Feniks, geschiedenis voor de tweede fase, havo en vwo 4 ©ThiemeMeulenhoff, Amersfoort 2011

Examenkatern havo en vwo Docentenhandleiding
De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702
wapenhandel en wapenfabricage. Dat is aan het Trippenhuis te zien. In het timpaan zijn kanonnen en
kanonskogels afgebeeld. Op het dak staan schoorstenen in de vorm van mortieren. Het Trippenhuis
was in feite een dubbelhuis en het bouwen kostte toentertijd 250.000 gulden. De regentenhuizen
buiten Amsterdam waren veel minder duur. De woning van een rijke Alkmaarse regent kostte 21.500
gulden. Gemiddeld waren de woningen van de regenten uit Alkmaar tussen de vijf- en de zesduizend
gulden waard.
De inrichting van de regentenwoningen in de provinciesteden was lang niet altijd overdadig. De
waarde van de inboedel liep uiteen van twee- tot vierduizend gulden. De rijkste regenten van
Amsterdam wisten beter wat geld uitgeven was en de inrichtingskosten van hun woningen kon
oplopen tot tienduizend gulden of meer. De vertrekken op de begane grond die als ontvangstruimte
dienst deden, waren het meest luxueus ingericht. Tot deze vertrekken hoorden de voorzaal, de zaal
en de eetkamer. De kamers werden vaak aangeduid naar de kleur van de gordijnen, stoelzittingen en
het behang. Rood, blauw en groen waren de meest voorkomende kleuren. In het huis van Willet-
Holthuysen aan de Herengracht diende de blauwe kamer bijvoorbeeld als ‘herenkamer’, waar de heer
des huizes graag zijn verzameling gravures en tekeningen liet zien. In de voorzaal werden kortere
visites ontvangen, vaak was dat ’s middags. De zaal was de belangrijkste kamer. Hier werden
gekostumeerde bals, muziekuitvoeringen en literaire avonden georganiseerd. Typerend is de
voorliefde voor de Romeinse en Griekse Oudheid die begon in Italië en waaraan het tijdvak van de
Renaissance haar naam te danken heeft. In het Museum Willet-Holthuysen is hiervan een mooi
voorbeeld te zien in de vorm van een beeldengroep met als motief het Parisoordeel. Op een
godenbruiloft kregen godinnen ruzie over wie de mooiste zou zijn. Paris moest oordelen en koos
Aphrodite. Als beloning zou hij de mooiste vrouw ter wereld naast zich krijgen.
De middeleeuwse ‘Gevangenpoort’ is een bijzonder gebouw in het oude stadshart van Den Haag. De
Gevangenpoort was vroeger een van de toegangspoorten naar het Binnenhof. De Gevangenpoort is
de voormalige gevangenis van het gerechtshof van Holland. Bezoekers krijgen, voordat zij beginnen
aan een rondleiding, een korte film te zien over het proces van Cornelis de Witt, de bekendste
gevangene van de Gevangenpoort. De film illustreert de functie van de verschillende ruimtes in het
gebouwencomplex, zoals de cellen, de verhoorkamer en de pijnkelder, waar gevangenen werden
onderworpen aan het ‘scherp examen’.
Daniëlle Hermans schreef een verhaal over de moord op de gebroeders De Witt, getiteld ‘Oranje
boven’. Het verhaal was de directe aanleiding tot een nieuw onderzoek naar de lichaamsdelen van de
gebroeders De Witt in het Haags Historisch Museum. Op 1 juni 2011 publiceerde ‘Nieuwsuur’ het
volgende artikeltje op haar website: ‘Onlangs werd in het tv-programma Nieuwsuur bekend dat het
Nederlands Forensisch Instituut (NFI) onderzoek heeft gedaan naar de tong en vinger van de
gebroeders De Witt. Binnenkort gaat blijken of deze ook echt van hen zijn. In dat geval wil de
vereniging Vrienden van De Witt de mogelijkheid van een staatsbegrafenis nagaan. Het is een van de
meest spraakmakende politieke moorden in de Nederlandse geschiedenis. De moord op Johan en
Cornelis de Witt in het rampjaar 1672. Zij werden gelyncht door een woedende menigte, en
vervolgens uit elkaar getrokken en in stukken gesneden. In het Haags Historisch Museum worden tot
op de dag van vandaag de twee lichaamsdelen van de broers tentoongesteld. Voor de Maand van het
Spannende Boek schreef auteur Daniëlle Hermans een verhaal over de vermeende tong en teen van
staatsmannen Johan en Cornelis de Witt. Het NFI besloot na een gesprek met de schrijfster
daadwerkelijk onderzoek te gaan doen naar deze lichaamsdelen. De eerste uitkomsten tonen aan dat
de delen daadwerkelijk 17e eeuwse menselijke resten zijn. Het NFI zet zijn onderzoek voort en
probeert via vingerafdrukken en dan te achterhalen of ze vervolgens daadwerkelijk van de gebroeders
De Witt zijn. Als dit na 3 eeuwen zou worden bewezen, pleiten de Vrienden voor een discussie over
hoe om te gaan met deze relikwieën, waarbij een begrafenis voor de hand ligt. Immers,
raadspensionaris Johan de Witt leidde op intelligente en kordate wijze bijna 20 jaar ons land, terwijl
zijn broer Cornelis hem in de uitvoering (bijvoorbeeld op zee met Michiel de Ruyter) succesvol
bijstond. De vereniging stelt betrokken partijen graag voor met elkaar het debat te voeren over de
toekomst van de lichaamsdelen van de gebroeders De Witt. Zelf staat zij een staatsbegrafenis voor
om de uitzonderlijke prestaties van deze staatslieden te eren.’
Het komt geregeld voor dat politici zich spiegelen aan voorbeelden uit het verleden. Dit doen zij altijd
met een duidelijk politiek doel voor ogen. Op 1 juni 2011 sprak PVV-leider Geert Wilders zijn
slotwoord in het proces dat tegen hem was aangespannen wegens haat zaaien. Wilders vergeleek
zich onder andere met ‘voorgangers’ als Johan de Witt: ‘Ik sta hier omdat ik sprak. Ik sprak, ik spreek
Feniks, geschiedenis voor de tweede fase, havo en vwo 5 ©ThiemeMeulenhoff, Amersfoort 2011

Examenkatern havo en vwo Docentenhandleiding
De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702
en ik zal blijven spreken. Velen hebben gezien en gezwegen, maar niet Pim Fortuyn, niet Theo van
Gogh, niet ik. Ik moet spreken. Want Nederland wordt bedreigd door de islam. […] Ik wandel in een
lange traditie die ik wil eren. (...) Elke dag voeren de beveiligde wagens mij langs het standbeeld van
Johan de Witt aan de Haagse Hofvijver. De Witt schreef het Manifest van de Ware Vrijheid en hij
betaalde voor de vrijheid met zijn leven. Elke dag betreed ik mijn werkplek op het Binnenhof waar
Johan van Oldenbarnevelt na een politiek proces werd onthoofd. Leunend op zijn stok sprak de oude
Oldenbarnevelt zijn laatste woorden tot zijn volk: '’Ik heb eerlijk en vroom gehandeld als een goed
patriot.'’ Die woorden maak ik graag tot de mijne. Ik wil het vertrouwen van al die anderhalf miljoen
kiezers van mijn partij niet beschamen. Ik wil mijn land niet verraden. (...) Ik wil eerlijk zijn, ik wil eerlijk
handelen en daarom wil ik mijn vaderland beschermen tegen de islam. Zwijgen is verraad.
Vrijheid en waarheid. Ik betaal er elke dag de prijs voor.’ 1
De retoriek van Wilders was voor Peter Giesen aanleiding een beschouwing te schrijven over de in
zijn ogen zinloze vergelijking met personen uit een ver verleden. 2 Het artikel zou in de klas gebruikt
kunnen worden voor een aardige discussie: ‘In zijn slotwoord voor het gerechtshof in Amsterdam
vergeleek Geert Wilders zichzelf met groten uit de vaderlandse geschiedenis, zoals Johan de Witt en
Johan van Oldenbarnevelt. Zij moesten hun strijd voor de vrijheid met de dood bekopen. In hun geest
zal Wilders doorgaan, ook al loopt hij permanent gevaar. Deze vergelijking is retorisch sterk, maar
historisch onjuist, zeggen deskundigen.
Wilders schuwde in zijn slotwoord het pathos niet. '’Ik sprak, ik spreek en ik zal blijven spreken’', zei
hij, net als Pim Fortuyn en Theo van Gogh. Nederland wordt bedreigd door de islam en die waarheid
moet worden gezegd. ‘'Ik wandel in een lange traditie die ik wil eren. Ik plaats mijn leven in de
waagschaal voor de verdediging van de vrijheid van Nederland’', aldus Wilders. Elke dag rijdt hij in zijn
beveiligde auto langs het standbeeld van Johan de Witt naar het Binnenhof, waar Johan van
Oldenbarnevelt in 1619 werd onthoofd.
Johan de Witt was raadspensionaris, de hoogste ambtenaar van de Republiek der Verenigde
Provinciën. In 1672 werd hij door het gepeupel vermoord, volgens Wilders omdat hij het Manifest van
de Ware Vrijheid had geschreven. De Witt heeft de titel Manifest van de Ware Vrijheid overigens nooit
gebruikt. Zijn geschrift uit 1654 heette Deductie. De titel Manifest van de Ware Vrijheid was de
ondertitel van een heruitgave uit 2009.
‘'Waarschijnlijk noemt hij De Witt omdat de titel van het manifest zo goed bij zijn thema past: ik vecht
voor de vrijheid om de waarheid te spreken. Maar De Witt was helemaal niet geïnteresseerd in de
vrijheid van meningsuiting. Dat leefde in de 17de eeuw helemaal niet. Met vrijheid bedoelde hij
provinciale vrijheid. Hij wilde Holland vrij maken van de bemoeienis van de stadhouder en de andere
provincies'’, zegt historicus Michel Reinders, die promoveerde op '’Gedrukte chaos. Populisme en
moord in het Rampjaar 1672. Een onderzoek naar de invloed van politieke pamfletten in de Gouden
Eeuw’'. '’Johan de Witt was een voorstander van censuur, net als vrijwel al zijn tijdgenoten.'’
Tussen Wilders en raadspensionaris Van Oldenbarnevelt bestaan op het eerste gezicht nog wat meer
overeenkomsten. Van Oldenbarnevelt werd geëxecuteerd omdat hij zich verzette tegen de streng
calvinistische politiek van prins Maurits.
'’Van Oldenbarnevelt was voor de vrijheid van consciëntie. Dat wil zeggen dat iedereen het recht had
te geloven wat hij wilde. Maar het was niet de bedoeling dat geloof ook publiekelijk te verkondigen'’,
zegt Reinders. Als historicus vindt hij het niet erg zinvol om figuren uit het heden te vergelijken met
figuren uit de Gouden Eeuw. '’In ruim driehonderd jaar is er veel gebeurd. De omstandigheden zijn
totaal anders, begrippen als ‘vrijheid’ hebben een heel andere betekenis gekregen'’, aldus Michel
Reinders.
'’Jezelf vergelijken met historische grootheden is een veelgebruikte, maar riskante stijlfiguur'’, zegt
Roderik van Grieken, directeur van het Nederlands Debat Instituut. '’Als het lukt, ga je op de
schouders van reuzen staan. Maar je kunt ook de plank misslaan.’' Als kandidaat voor het
Amerikaanse vicepresidentschap vergeleek brokkenpiloot Dan Quayle zichzelf met John F. Kennedy.
Dat werd potsierlijk gevonden.'’
Wilders vergelijking met De Witt en Van Oldenbarnevelt vindt Van Grieken wel overtuigend. '’Of ze
historisch klopt, kan ik niet beoordelen en dat zal voor de meeste mensen gelden. Maar ze past heel
goed in het beeld dat Wilders van zichzelf wil uitdragen: de patriot, de goede Nederlander. Daarom
citeert hij ook de laatste woorden van Van Oldenbarnevelt aan het volk: ik heb eerlijk en vroom
gehandeld als een goede patriot’, aldus Van Grieken.
1 Geert Wilders, ‘Ik sprak, ik spreek en ik zal blijven spreken’, De Volkskrant 3 juni 2011.
2 Peter Giesen, ‘Wilders haalt De Witt uit context. Het slotwoord van Geert Wilders voor het gerechtshof’, De
Volkskrant 3 juni 2011.
Feniks, geschiedenis voor de tweede fase, havo en vwo 6 ©ThiemeMeulenhoff, Amersfoort 2011

Examenkatern havo en vwo Docentenhandleiding
De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702
Het is effectieve retoriek, oordeelt ook Jeroen Bons, hoogleraar geschiedenis van de retoriek aan de
Universiteit Utrecht. Wilders verwijst naar een groots verleden, waarin de Republiek als een bolwerk
van de vrijheid gold, ook al betekende vrijheid in de 17de eeuw iets heel anders dan nu. '’Daarmee
spreekt hij zowel het hoofd als het hart aan’', aldus Bons.
Wilders versterkt de geloofwaardigheid van zijn boodschap door haar te koppelen aan zijn eigen
veiligheid. Daarmee gebruikt hij de stijlfiguur van de parrhesia, zegt Reinders, de verplichting om de
waarheid te spreken, zelfs als dat gevaarlijk is. Bons: '’Hij stelt zichzelf voor als een profeet van de
vrijheid die waarschuwt omdat hij meer kennis heeft dan anderen, in dit geval van de gevaren van de
islam.'’
Maar zijn claim 'de' waarheid te spreken, is filosofisch zwak, vindt Bons. '’Die claim is gebaseerd op
het feit dat gerenommeerde islamdeskundigen zijn opvattingen steunen. Maar er zijn ook talloze
deskundigen die het helemaal niet met hem eens zijn.'’’
Literatuur
Baalbergen, J., Van Opstand tot Onafhankelijkheid. De Unie van Utrecht en het ontstaan van een
zelfstandige staat 1559-1609 (Den Haag 1979).
Caenegem, Raoul C. van, Geschiedenis van Engeland (3 e druk; Leuven 1997).
Danner, Helga, Van water tot land, van land tot water. Verwikkelingen bij de indijking van de Beemster
(z.p. 1987).
Deursen, A. Th. van, Een dorp in de polder. Graft in de 17 de eeuw (Amsterdam 1994).
Deursen, A. Th. van, Mensen van klein vermogen (Amsterdam 1995).
Deursen, A. Th. van, Willem van Oranje. Een biografisch portret (Amsterdam 1995).
Deursen, A. Th. van, De hartslag van het leven. Studies over de Republiek der Verenigde
Nederlanden (Amsterdam 1996).
Deursen, A. Th. van, Maurits van Nassau. De winnaar die faalde (Amsterdam 2000).
Deursen, A. Th. van, De last van veel geluk. De geschiedenis van Nederland 1555-1702 (Amsterdam
2005).
Dreiskämper, Petra, ‘Redeloos, radeloos, reddeloos.’ De geschiedenis van het rampjaar 1672
(Hilversum 1998).
Ekkart, Rudolf E.O., Portret van Enkhuizen in de Gouden Eeuw (Zwolle/Enkhuizen 1990)
Fruin, R., Tien jaren uit den tachtigjarigen oorlog 1588-1598 (Den Haag 1924).
Goor, J. van, De Nederlandse koloniën. Geschiedenis van de Nederlandse expansie 1600-1975 (Den
Haag 1994).
Groenveld, S., De kogel door de kerk? De Opstand in de Nederlanden 1559-1609 (Zutphen 1991).
Groenveld, S., De Vrede van Münster. De afsluiting van de Tachtigjarige Oorlog (Den Haag 1997).
Groenveld, S., Het Twaalfjarig Bestand 1609-1621. De jongelingsjaren van de Republiek der
Verenigde Nederlanden (Den Haag 2009).
Groenveld, S. e.a., De Tachtigjarige Oorlog. De Opstand in de Nederlanden ca. 1560-1650 (Zutphen
2008).
Groenveld S. en G.J. Schutte, Delta, Nederlands Verleden in vogelvlucht 2, (Leiden/Antwerpen 1992).
Haan, Maartje de, ‘Vaderlandsch trots’. De negentiende eeuw (Warnsveld 2005).
Hermans, Daniëlle, ‘Oranjeboven’, in: Just Enschede (ed.), Stille getuigen. Sporen van misdaad in 25
verhalen (Amsterdam 2011) 47-55.
Israel, Jonathan I., De Republiek 1477-1806 I en II (Franeker 1996).
Jongh, E. de, Portretten van echt en trouw. Huwelijk en gezin in de Nederlandse kunst van de
zeventiende eeuw (Zwolle 1986).
Kamen, Henry, The Duke of Alba (New Haven/Londen 2004).
Kaplan, Benjamin J., Divided by Faith. Relious Conflict and the Practice of Toleration in Early Modern
Europe (Cambridge/Londen 2007).
Lak, Martijn, ‘De moedernegotie. Handel met Oostzeegebied bracht meer rijkdom dan de VOC’,
Historisch Nieuwsblad 06 (2007).
Lem, Anton van der, De Opstand in de Nederlanden 1555-1609 (Utrecht 1995).
Lem, Anton van der, ‘Nederland een voorbeeld voor de wereld’, toespraak voor het Studium Generale
aan de Universiteit van Leiden, 27-10-2004.
Lemm, Robert, De Spaanse inquisitie. Tussen geschiedenis en mythe (Kampen 1993).
Lesger, Clé, Handel in Amsterdam ten tijde van de Opstand. Kooplieden, commerciële expansie en
verandering in de ruimtelijke economie van de Nederlanden, ca.1550-ca.1630 (Hilversum 2001).
Feniks, geschiedenis voor de tweede fase, havo en vwo 7 ©ThiemeMeulenhoff, Amersfoort 2011

Examenkatern havo en vwo Docentenhandleiding
De Republiek in een tijd van vorsten, 1477-1702
Maarseveen, Michel P. van, Jos W.L. Hilkhuijsen en Jacques Dane (eds.), Beelden van een strijd.
Oorlog en kunst vóór de Vrede van Münster (Zwolle/Delft z.j.).
Nierop, Henk van, Beeldenstorm en burgerlijk verzet in Amsterdam 1566-1567 (Nijmegen 1978).
Nierop, Henk van, Het verraad van het Noorderkwartier. Oorlog, terreur en recht in de Nederlandse
Opstand (Amsterdam 1999).
Panhuysen, Luc, De ware vrijheid. De levens van Johan en Cornelis de Witt (8 e druk; Amsterdam
2010).
Prak, Maarten, Gouden Eeuw. Het raadsel van de Republiek, Amsterdam 2002.
Prak, Maarten, ‘Overleven in de Gouden Eeuw’, Leischrift 23/2 (2008).
Parker, Geoffrey, The Dutch Revolt (Londen 1977).
Presser, J., De Tachtigjarige Oorlog (5 e druk; Amsterdam 1978).
Rogier, L.J., Eenheid en scheiding. Geschiedenis der Nederlanden 1477-1813 (Utrecht 1968).
Stipriaan, René van, Ooggetuigen van de Gouden Eeuw in meer dan honderd reportages (Amsterdam
2000).
Swart, K.W., Willem van Oranje en de Nederlandse Opstand 1572-1584 (Den Haag 1994).
Vries, J. de en Ad van der Woude, Nederland 1500-1815. De eerste ronde van moderne economische
groei (Amsterdam 1995).
Vries, R.J. de, Enkhuizen 1650-1850. Bloei en achteruitgang van een Zuiderzeestad (Amsterdam
1987).
Willemsen, R. Th., ‘Beleggers in een nieuwe Compagnie. Het aandeelhoudersregister van de kamer
Enkhuizen der VOC’, in: R. van Gelder, J. Parmentier en V. Roeper (eds.), Souffrir pour Parvenir – De
wereld van Jan Huygen van Linschoten (Haarlem 1998) 65-79.
Woltjer, J.J., Tussen vrijheidsstrijd en burgeroorlog. Over de Nederlandse Opstand 1555-1580
(Amsterdam 1994).
Feniks, geschiedenis voor de tweede fase, havo en vwo 8 ©ThiemeMeulenhoff, Amersfoort 2011