Wat betekent de naam Zwolle? - Historisch Centrum Overijssel

Wat betekent de naam Zwolle?
door dr. M. Gysseling
De streek van Zwolle en mede de gehele Vechtstreek vertoont een opvallende
eoncentratie van prehistorische namen. Met prehistorische namen
worden hier bedoeld namen ontstaan vanaf de indo-europeanisering (derde
millennium vóór Christus; hoger kunnen wij niet opklimmen) doch vóór de
germanisering, welke een aanvang neemt in de tweede eeuw vóór Christus.
Ook in onze gewesten zijn de oudste namen doorgaans waternamen.
Praktisch elke waterloop, en in vele gevallen zelfs elk opvallend gedeelte
van een waterloop, droeg in het eerste millennium vóór Christus een eigen
naam. De grotere waterlopen, de rivieren, hebben doorgaans hun oude
naam bewaard, bijvoorbeeld de IJsel (uit Eislà, bij Indo-europees eis-
'heftig, onstuimig', dus 'de onstuimige rivier') of de Vecht (denkelijk, evenals
de Utrechtse Vecht, uit Pekitis, bij pek- 'lieflijk', dus 'de lieflijke rivier').
Kleinere waterlopen daarentegen hebben meestal in de loop der middeleeuwen
hun oude naam geruild voor een jongere, vaak banale naam. Aldus
heet de waterloop die door Zwolle stroomt tenminste reeds in de 14e eeuw
de A, hetgeen een Germaans woord ( ahwö) met de doodgewone betekenis
'water' is. De benedenloop ervan heet, denkelijk aanvankelijk slechts bij
Zwartsluis, Zwartewater, welke naam pas achteraf kan uitgebreid zijn tot
aan Zwolle.
Toch is zeer vaak de oude waternaam, vooraleer te verdwijnen, overgegaan
op een aan die waterloop gelegen nederzetting. Waar de waternaam in
ongewijzigde vorm tevens de naam van de nederzetting geworden is, is deze
naamsoverdracht doorgaans eerst in de vroege middeleeuwen gebeurd.
Waar daarentegen de tot nederzettingsnaam geworden waternaam voorzien

is van een bijkomend suffix ofwel van een meervoudsuitgang (en in dit laatste
geval duidde de nederzettingsnaam primair de bewoners van die nederzetting
aan), is deze naamoverdracht meestal nog in prehistorische tijd of
ten allerlaatste in vroeg-merovingische tijd (Se-6e eeuw) gebeurd. Een voorbeeld
nabij Zwolle van een dergelijk meervoud (namelijk datief meervoud)
is de plaatsnaam Wijthem ([1212-1216]: Widmen) die in zijn vroegste
vorm primair de bewoners aanduidde van een nederzetting gelegen aan de
beek genoemd Weidamà, bij Indo-europees weid- 'draaien, buigen', dus 'de
bochtige beek': het dorp ligt in een opvallende bocht van een beek.
De prehistorische waternamen zijn bijna altijd afleidingen: aan een betekenisdragende
stam (bv. eis-, pek-, weid-) wordt een suffix (bv. -anà, -ila)
toegevoegd.
De plaatsnaam Zwolle gaat ongetwijfeld op een prehistorische waternaam
terug. Als eerste stap in de naamreconstructie mogen wij Swolna aannemen,
waarin vervolgens In tot /I geassimileerd (gelijkgemaakt) is. Het meest
voor de hand liggend is een nog ouder Swalanà, waarin al, zoals vaker
voorkomt in prehistorische namen, tot ol geworden is. Dit is een afleiding
van een in waternamen meermaals optredend Indo-europees woord swel-,
dat 'buigen, draaien' betekende. Dit woord schuilt bijvoorbeeld ook in
Zwalm, uit Swaliaïmà, bijrivier van de Maas in Limburg, waaraan, in een
opvallende bocht, het dorp Zwalmen ligt. '
Op grond van de oudste vormen van de naam Zwolle kan men moeilijk
bepalen wanneer deze nederzettingsnaam uit de waternaam is ontstaan: hetzij
pas in de middeleeuwen, hetzij reeds in de prehistorische of op zijn
laatst vroeg-merovingische periode, dus niet later dan de Se à 6e eeuw.
Minder waarschijnlijk is bij de naam Zwolle een afleiding van een Indoeuropees
woord sal-, variant sôl, dat 'goed, geschikt' betekende (dus Salanà
resp. Sôlanà 'de goede, geschikte beek'), een woord dat ook bijvoorbeeld
schuilt in de volksnaam Salii 'de goeden', waarnaar Salland genoemd is.
Dit Sôlanà kan dan via Suolana (Se eeuw) tot Swolana met Friese klankevolutie
(stijgende diftong, Ile-12e eeuw) geworden zijn. Een zo jonge Friese
klankevolutie bevreemdt echter te Zwolle.
De waterloop waaraan Zwolle zijn naam ontleent, heette verder stroomopwaarts
denkelijk Karikà 'de grijze', gegermaniseerd als Harikô, Want
daarop wijzen zowel Hareulo = 'bos aan de Harika' als Herksen, nederzettingsnaam
afgeleid van een waternaam Karikisà.
Zoals IJselmuiden aan de monding van de IJsel ligt, zo ligt Genemuiden
aan de monding van een waterloop die oorspronkelijk denkelijk Ghanià
heette, bij Indo-europees ghan-, variant van kan- 'helder', dus 'de heldere
waterloop', Dezelfde naam Ghanià leidde tot Germe, naam van een nederzetting
aan de samenvloeiing van Vecht en Zwartewater. Er lijkt dus oorspronkelijk
een namenoppositie te zijn geweest tussen de heldere waterloop
stroomopwaarts, bij Hasselt, en de donkere waterloop stroomafwaarts in
het moerassige gebied bij Zwartsluis.
2

Eveneens op prehistorische waternamen gaan, steeds in de buurt van
Zwolle, de namen Schelle en Dieze terug: Schelle (1385 Scheine), uit Skalinä,
bij skal- 'grijs', dus 'de grijze beek'; Dieze, denkelijk te vergelijken met
de Dieze in Noordbrabant, uit Dheusà, bij dhewes-, dheus- 'blazen, ademen'
(bijvoorbeeld in Galloromaans dùsius 'demon', Litauws dvasas 'adem,
geest', Middelhoogduits getwàs 'spook'), dus een beek bewoond door geesten.
3