vier eeuwen geschiedenis in steen - Universiteit Leiden

vier eeuwen
geschiedenis in steen
Universitaire gebouwen in Leiden

vier eeuwen geschiedenis
in steen
Universitaire gebouwen in Leiden

verantwoording
Dit boek was er niet bepaald in een vloek en een zucht. Er is twee jaar aan gewerkt. Iedereen die een
bijdrage leverde realiseerde zich al gauw dat het vastgoed van de universiteit voortdurend aan verandering
onderhevig is. En ook dat de gebruikers vaak wisselen. Wat de ene dag actueel en bij de tijd was,
klopte de volgende dag niet meer. Hoe gaat een redactie daar mee om?
Als peiljaar is 2004 genomen: alle gebouwen die op die datum eigendom of – in een aantal gevallen –
alleen maar in gebruik waren bij de universiteit, zijn beschreven. Van alle gebouwen zijn wel zoveel mogelijk
de veranderingen opgenomen. Aan de gebouwen zelf en wat betreft de gebruikers. Enkele gebouwen
zijn inmiddels afgestoten.
Misschien verbaast de lezer zich over de zo prominent aanwezige objectcodes in de inhoudsopgave, en
hier en daar over de volgorde waarin de gebouwen in dit boek zijn opgenomen. Welnu. Dit boek vindt
zijn oorsprong in de behoefte van het Vastgoedbedrijf van de universiteit aan een handig naslagwerkje
voor eigen gebruik en voor relaties. De schoonheid van de gebouwen en de rijke historie van vele
daarvan, deden echter naar meer verlangen. En van het een kwam het ander. Het uitgangspunt van een
naslagwerk met prozaïsche interne objectcodes en nuttige vloeroppervlaktes, is echter overeind gebleven.
Vandaar.
De keuze voor deze aanpak is arbitrair. Net als elke andere keuze arbitrair geweest zou zijn.
De redactie

inhoud
Objectcode Pagina
Voorwoord .............................................................................................................................................. 5
Het theater van Leiden ............................................................................................................................ 7
Het Academiegebouw .................................................................................................................... 0101 10
Nonnensteeg ................................................................................................................................... 0102 16
Universitaire gevels aan het Rapenburg
– Rapenburg 59 ............................................................................................................................ 0105 20
– Rapenburg 61 ...................................................................................................................................... 22
– Rapenburg 63 ............................................................................................................................ 0104 24
– Rapenburg 65 ..................................................................................................................................... 26
– Rapenburg 6 ....................................................................................................................................... 28
– Rapenburg 32 ............................................................................................................................. 0602 30
– Rapenburg 38 ............................................................................................................................. 0603 32
Hortus botanicus .............................................................................................. 0201, 0203, 0205, 0206 34
5e Binnenvestgracht 7, 7a en 8 met Clusiustuin .................................................... 0204, 020602, 0207 38
Sterrewacht en twee observatoria .............................................................................. 0304, 0305, 0306 40
Van der Klaauw Laboratorium en Sterrewachtlaan 1-4 ............................................ 0301, 0302, 0303 44
Plexus en Regens Collegii .................................................................................................... 0401, 0402 46
Witte Singel/Doelen-complex
– Lipsius ........................................................................................................................................ 0901 50
– Johan Huizinga .......................................................................................................................... 0902 52
– Reuvensplaats ............................................................................................................................ 0903 54
– Arsenaal ..................................................................................................................................... 0904 56
– Universiteitsbibliotheek ............................................................................................................ 1002 58
– Van Eyckhof-Van Wijkplaats en Matthias de Vrieshof ........................................ 1001, 1003, 1004 60
Witte Singel 103 .............................................................................................................................. 5011 62
Kamerlingh Onnes Gebouw .......................................................................................................... 0701 64
Oude UB ......................................................................................................................................... 0501 68
Gravensteen .................................................................................................................................... 0601 70
Hugo de Grootstraat 25, 27 en 27a ............................................................................. 0801, 0802, 0803 72
Hugo de Grootstraat 32 .................................................................................................................. 0804 74
Stationsplein 240 ............................................................................................................................ 5001 76
Visitors’ Centre ............................................................................................................................... 5003 78
Leeuwenhoek .................................................................................................................................. 7001 80
Poortgebouw ........................................................................................................................................... 84
Kinderdagverblijf Kattekop ........................................................................................................... 2004 86
3

4
Objectcode Pagina
Pieter de la Court ........................................................................................................................... 2001 88
Laboratorium voor Fysiologie ....................................................................................................... 2103 92
Laboratorium voor Pathologie ...................................................................................................... 2101 94
Laboratorium voor Anatomie ....................................................................................................... 2102 96
Clusius Laboratorium .................................................................................................................... 2104 98
LUMC ...................................................................................................................................................... 100
Nieuwbouw O&O LUMC: onderzoeksgebouw ............................................................................ 2701 102
Nieuwbouw O&O LUMC: onderwijsgebouw .............................................................................. 2701 104
Sylvius Laboratorium ........................................................................................................... 2201, 2202 106
Van Steenis ..................................................................................................................................... 2301 108
Universitair Sportcentrum ......................................................................................... 2401, 2402, 2403 112
Gorlaeus Laboratoria ................................................................................................. 2501, 2505, 2506 114
Gorlaeus collegezalengebouw en beheervleugel ........................................................................... 2504 118
Huygens Laboratorium .................................................................................................................. 2502 120
J.H. Oortgebouw en Kamerlingh Onnes meethal ........................................................................ 2503 122
Snellius ............................................................................................................................................ 2601 124
Ketelhuis, hoogspanningsstation en waterscheidingsgebouw ........................................... 6001, 2510 126
Leiderdorp ...................................................................................................................................... 7003 128
Campus Den Haag ......................................................................................................................... 4003 130
Nederlands-Vlaams Instituut in Caïro .................................................................................................. 132
Veelgebruikte bronnen ............................................................................................................................ 135
Colofon .................................................................................................................................................... 136
Plattegrond .............................................................................................................................................. 138

voorwoord
Stad en universiteit horen bij elkaar
De stad Leiden en de Universiteit Leiden zijn innig met elkaar vervlochten. Dat is op vele manieren zichtbaar.
Maar het sterkst laat de vervlechting zich zien tijdens een stadswandeling: zonder op gebouwen van
de universiteit te stuiten is zo’n wandeling nauwelijks mogelijk.
De universiteit is gebruiker en/of eigenaar van veel panden die ooit een andere functie hadden maar tot
in hun voegen des universiteit zijn geworden. Zoals het Academiegebouw, het Gravensteen en vele voormalige
woonhuizen aan het Rapenburg. De universiteit heeft ook veel markante gebouwen aan Leiden
toegevoegd. Zoals in de negentiende eeuw het nu in volle luister gerenoveerde Kamerlingh Onnes Laboratorium,
in de jaren zestig en zeventig het Gorlaeuscomplex in de Leeuwenhoek en in de jaren tachtig
het Witte Singel/Doelen-complex.
Achter het station worden in opdracht van het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC), waarin
ziekenhuis en Faculteit der Geneeskunde samenwerken, nieuwe onderwijs- en onderzoeksgebouwen
opgetrokken. Zonder die samenwerking zouden ze er niet gekomen zijn. Iets verder van het stadscentrum,
op de Gorlaeuscampus in de Leeuwenhoek, komt het nieuwe sportcentrum van de universiteit.
De universiteit betrok het Academiegebouw in 1581, een luttel aantal jaren na de oprichting in 1575. Vanaf
dat jaar is een tijdlijn te trekken naar nu, aan de hand van tientallen universitaire gebouwen; ze vertegenwoordigen
ruim vier eeuwen eigenzinnige architectuur.
In dit boek vindt u alle Leidse universitaire gebouwen bij elkaar. Ja, zoveel zijn het er. Ze dringen zich niet
op. Zich voegend naar hun omgeving vallen ze niettemin op. Omdat ze karakter hebben.
Stad en universiteit horen bij elkaar.
AW Kist
Voorzitter College van Bestuur
Frans Dekker
Directeur Vastgoedbedrijf
AW Kist
Frans Dekker
5

Joris van Bergen
6
‘Vierhonderd jaar geschiedenis in steen’ wordt aangeboden aan ir. Joris van Bergen, lid van het College van
Bestuur, die per 1 september 2005 de universiteit verlaat.
Joris van Bergen heeft gedurende tien jaar een belangrijke rol gespeeld bij het denken over de ontwikkeling
van het vastgoed van de Universiteit Leiden. Hij bleef erop hameren dat een hoog niveau van onderwijs en
onderzoek tot uitdrukking moet komen in een hoog niveau van huisvesting van studenten en medewerkers.
Zo’n standpunt noopt tot keuzes in de besteding van het universitaire budget. Van Bergen durfde die keuzes
aan en wist ze te verdedigen. Om enkele voorbeelden te noemen: zonder hem zou Plexus er waarschijnlijk niet
zijn geweest, evenmin was zeker geweest dat het Kamerlingh Onnes behouden zou zijn voor de universiteit en
dat het gebouw de schitterende huisvesting voor de Faculteit der Rechtsgeleerdheid zou zijn geworden. Ook
was Van Bergen jarenlang de stuwende kracht achter de in aanbouw zijnde nieuwe onderwijs- en onderzoeksgebouwen
van het LUMC. Hierin krijgen medewerkers en studenten van het LUMC een state of the art
behuizing.
De Universiteit Leiden is Joris van Bergen zeer erkentelijk.
AW Kist
Voorzitter College van Bestuur

het theater van leiden
Omringd of geflankeerd door een oude binnenstad met vijf of meer eeuwen geschiedenis, krijgen de
gebouwen van de Universiteit Leiden als vanzelf een aura en een verhaal. Een zweem van academia, een
ongedefinieerd, maar zeer herkenbaar mengsel van traditie en moderniteit omhult de gebouwen. De
ouderdom van het Gravensteen en van het Academiegebouw heeft iets vanzelfsprekends; negentiendeeeuwse
laboratoria kunnen recycled worden tot juridische studiecentra of anders, en toch hun karakter
vasthouden. Ja, juist omdat een gebouw eerst een eeuw Faliebagijnkerk is geweest en daarna bijna vier
eeuwen bibliotheek, verleent het de onverbiddelijke gestrengheid van het centrale bestuursgebouw een
menselijke maat en intieme charme.
De Leidse universiteit kent, architectonisch bezien, eigenlijk drie perioden: die van de eerste jaren (de
Gründerzeit), toen de negentiende eeuw en tenslotte de twintigste eeuw. Er laat zich veel en vooral in die
twintigste eeuw nuanceren, maar grosso modo is de universiteit gegroeid in drie grote schokken, rond
1600, rond 1900 en ± 1980. De eerste periode is natuurlijk de meest overzichtelijke en sobere, maar wel
eentje waarin met minimale middelen een wereldreputatie werd gebouwd. Op het kleine bestek van twee
voormalige kerkjes – van de Witte Nonnen, het huidige Academiegebouw, en de Faliebagijnen – werd de
kiem gelegd voor een revolutie in onderwijs en wetenschap. Een bevlogen generatie bewerkstelligde deze
vooral met de grote greep van 1594 toen de Hortus botanicus werd aangelegd en het tweede kerkje
getransformeerd tot multifunctioneel gebouw met bibliotheek, anatomisch theater en schermschool.
Hoewel de universiteit in de loop van de zeventiende en achttiende eeuw haar reputatie verder
uitbouwde, geschiedde dat toch op hetzelfde stramien en in die kleine ruimte aan het Rapenburg. De
eerste grote uitbreidingen kwamen pas aan het begin van de negentiende eeuw. Toen kreeg het Academiegebouw
door uit- en aanbouw de vorm die het nu nog heeft en ook de hortus werd zo uitgebreid dat de
huidige contouren in zicht kwamen. En in 1856 kreeg de universiteit haar eerste echte laboratorium, in
1868 gevolgd door de befaamde sterrenwacht van Kaiser.
Maar eerst de nieuwe Hoger Onderwijswet van 1876. Die beklemtoonde de verwevenheid van onderwijs
en onderzoek en de noodzaak van nieuwe laboratoria en geavanceerde onderwijsruimten, en bracht zo
een nieuwe impuls. In 1877 werd een vier verdiepingen tellend gebouw voor de bibliotheek aan de noordzijde
van de Faliebagijnkerk in gebruik genomen. In 1885 werd haaks hierop naar het Rapenburg toe nog
een boekenmagazijn geplaatst. En in 1876 werd een nieuw gebouw voor biologie aan de oprijlaan van de
sterrenwacht in gebruik genomen.
In 1885 begon de grote verbouwing van het chemisch-natuurkundig laboratorium op de ruïne die het
ontplofte kruitschip in 1807 had nagelaten, met twee nieuwe vleugels ten noorden ervan, ten einde het
geschikt te maken voor het nieuwe cryogeen- en lagetemperaturenlaboratorium voor Kamerlingh Onnes.
Willem Otterspeer
7

8
het theater van leiden
Ook voor fysiologie (Einthoven) en pathologische anatomie (Mc Gillavry) werden laboratoria ingericht,
respectievelijk aan de Zonneveldstraat en naast het Academisch Ziekenhuis. In 1898 werd het eerste van
een complex van drie laboratoria voor scheikunde en farmacie opgeleverd, van de hand van Van Lokhorst,
gelegen op Vreewijk. In de jaren daarna volgde de rest. In 1899 werd het Academiegebouw uitgebreid
met een nieuw collegegebouw aan de Nonnensteeg. In 1908 werd een hieraan vast gebouwd nieuw
botanisch laboratorium geopend. Beide werden eveneens ontworpen door Van Lokhorst.
Aan de bouwactiviteiten die op de wet van 1876 volgden kwam aan het begin van de twintigste eeuw een
einde, behalve wat het Academisch Ziekenhuis betreft. Het oude ziekenhuis aan de Steenstraat dateerde
weliswaar pas van 1873, maar was als verpleeg- en onderwijsinstelling inmiddels verouderd. Twee aspecten
van de nieuwbouw, die in 1913 van start ging, kunnen als heraut van de nieuwe eeuw gelden: de locatie
ervan buiten het stadscentrum en de gedecentraliseerde paviljoenbouw.
Het nieuwe complex zou verrijzen tussen Oegstgeest en Leiden, tussen de Rijnsburgerweg en de Wassenaarseweg.
Voor zover met Leiden geassocieerd zou de grootschalige wetenschap – de ‘big science’ van de
twintigste eeuw, met haar enorme investeringen in menskracht en materieel – niet het oude quartier latin
rond de Pieterskerk en zelfs niet het Vreewijk van de laboratoria voor scheikunde en farmacie kiezen,
maar de noordwestkant van de stad, bij de uitvalswegen naar de grote steden.
Tussen 1950 en 1960 werd niet alleen duidelijk dat de studentenaantallen dramatisch toenamen, ook de
bijpassende onderwijs- en onderzoeksstructuur moest worden aangepast. In overleg met de gemeentebesturen
van Leiden en Oegstgeest, en in de overtuiging dat de universiteit in of in de buurt van de oude
stadskern moest blijven, werden twee locaties voor uitbreiding gevonden. De eerste bestond uit een
omvangrijk gebied ten westen van het Academisch Ziekenhuis, tussen de Wassenaarseweg en de Plesmanlaan,
tot aan Rijksweg 44. Hier zouden de exacte en geneeskundige wetenschappen hun uitbreiding
krijgen. De tweede was een veel smallere strook tussen de Witte Singel en de Rijn- en Schiekade. Dit zou
de plek zijn voor de humaniora, samen met een nieuwe bibliotheek. In 1978 werd de eerste paal geslagen,
op 23 mei 1984 verrichtte koningin Beatrix de opening.
Intussen werden in de Leeuwenhoek eerst de laboratoria voor de medische faculteit afgebouwd, in 1959
het fysiologisch laboratorium, een jaar later dat voor biochemie. Vervolgens werden plannen voor de nietklinische
laboratoria ingediend, en verrees, in het verlengde van de Sylviuslaboratoria, het majestueuze
Gorlaeuscomplex (scheikunde) met een als een discus boven de aarde zwevende schijf collegezalen
(1968), het Centraal Rekeninstituut en Mathematisch Instituut (1971) en het Huygenslaboratorium voor
sterrenkunde en natuurkunde (1974). Tegen de Plesmanlaan werd ook een universitair sportcomplex
aangelegd en in 1970 opgeleverd.

Intussen kregen oude panden een nieuwe bestemming. In 1955 werd het Gravensteen, na een grondige
restauratie, als juridisch studiecentrum ingericht. En in 1972 werden de laboratoria in Vreewijk heropend
als Juridisch Studiecentrum ‘Hugo de Groot’. Het administratieve centrum van de universiteit, sedert 1963
gevestigd in Stationsweg 46, verhuisde in 1999 naar de ‘oude UB’. In 2000 werd de Hortus botanicus een
dertien meter hoge plantenkas rijker en werd de hele voortuin opnieuw ingericht. En onlangs is de
verbouwing van het oude Kamerlingh Onneslaboratorium tot nieuw juridisch centrum voltooid.
En zo, goed zichtbaar vanuit het perspectief van de meeuwen die de stad als domicilie hebben uitverkoren,
werd het oude Leiden het decor van een universiteit. De academische gebouwen, de mensen die
erin werken, lesgeven en studeren, bepalen het straatbeeld. Het zijn haar studenten die de kroegen
bevolken, voor of achter de toog. Het zijn haar studentenverenigingen die het centrum soms tot een luidruchtige
adolescentenspeelplaats maken. Het zijn haar open dagen en EL CID-weken die de stad steeds
een klimaatsonafhankelijke lente schenken. Het zijn haar collecties die de vele rijksmusea in de stad hun
belang verschaffen en mensen trekken van heinde en ver.
Vanuit het meeuwenperspectief is goed te zien dat de Leidse universiteit Leidens belangrijkste moderne
bouwmeester is: het machtige lint van laboratoria langs de Wassenaarseweg, de dichter bij het centrum
fonkelende blauw-gele kubussen van het Academisch Ziekenhuis, de ruggen van voorwereldlijke reptielen
die het dak blijken van de eronder verborgen universiteitsbibliotheek, het als graansilo vermomde faciliteitengebouw
ertegenover. De Leidse universiteit is zo bij de tijd als een MTV-clip (en soms minstens zo
onbegrijpelijk), maar het verschil met een ‘gewone’ universiteit is dat de moderniteit, ook het architectonische
postmodernisme, zich aandient met oude namen en opgenomen wordt in bestaande mores.
De Leidse universiteit is een ‘plek’, een wonderlijk amalgaam van geschiedenissen en gebouwen, van oude
gebruiken en nieuwe stijlen, van grote namen en kleine plaquettes. Dit is het theater, waarin de Leidse
universiteit haar troupe monstert, haar rol speelt en haar repertoire voortdurend vernieuwt.
Willem Otterspeer
Hoogleraar universitaire geschiedenis
9

10
het academiegebouw
Adres Rapenburg 73 t/m 67
Objectcode 0101
Oppervlakte 3.797 m 2 no* (nr. 73), 1.019 m 2 no (nr. 71), 185 m 2 no (nr. 69), 735 m 2 no (nr. 67)
Bouwjaar ca. 1450 (Academiegebouw), oorspronkelijk bouwjaar onbekend (huizen rechts van de poort)
Architect Links: bouwmeester onbekend. Uitbreiding 1828: Jan Dobbe, opzichter van de Leidse universiteitsgebouwen.
Rechts: bouwmeester onbekend. Verbouwing 1936-1938: Rijksgebouwendienst
Status Rijksmonument
Functie 73: oorspronkelijk kloosterkerk. Nu in gebruik voor ceremoniële activiteiten (oraties, afscheidscolleges,
promoties, ontvangsten, vergaderingen, symposia, congressen, recepties en colleges)
67, 69, 71: oorspronkelijk woonhuizen, nu onderwijs-, onderzoeks- en kantoorgebouw
Gebruiker 73: College van Bestuur en faculteiten. 67, 69, 71: Academisch Historisch Museum, International Office
Bijzonderheden 73: Groot en Klein Auditorium, trappenhuis, Zweetkamertje, Senaatskamer, klokkentoren, gewelfkamer
Boven de poort naar de Hortus: Tuinkamer. 67, 69, 71: Curatorenkamer, grisailles
* Nuttig Oppervlakte

het academiegebouw
Het Academiegebouw vormt het hart van de universiteit. Het werd al snel na de stichting van de universiteit
op 8 februari 1575 in gebruik genomen en is het oudste gebouw van de universiteit. Maar vooral ligt
het Academiegebouw centraal in de stad en verbeeldt het de hele academische loopbaan: de student volgt
er colleges en studeert er af, de doorzetter promoveert er, de professor spreekt er zijn inaugurele rede uit
en uiteindelijk ook weer zijn afscheidsrede.
In de jaren veertig van de vijftiende eeuw stichtte Jan van den Woude, een telg uit het ridderlijke geslacht
Van Alckemade, aan het Rapenburg een klooster voor de Dominicanessen of witte nonnen. Ruim een
eeuw lang woonden hier 20 à 30 nonnen in afzondering en gehouden aan de zwijgplicht. Bij het klooster
hoorde een kapel, waar weinig over bekend is. Begin zestiende eeuw werd de kapel vervangen door een
kerk, gewijd in 1516: het huidige Academiegebouw.
De kerk heeft twee beuken: een brede aan de Rapenburgzijde en evenwijdig daaraan een smalle. De gevel
aan de Rapenburgzijde bestaat uit acht traveeën (vlakken tussen opeenvolgende steunpuntassen in een
gebouw) met hoge spitsboogvensters. Aan de straatzijden van het gebouw wordt de baksteen afgewisseld
met banen van witte natuursteen.
In 1566 werd de rust van de nonnen verstoord door de eerste beeldenstorm, waarbij het interieur van de
kerk verloren ging. Zes jaar later moest de kerk het opnieuw ontgelden. De nonnen zochten protectie bij
Willem van Oranje en schonken in ruil daarvoor hun bezittingen aan de staten. Dit had echter niet veel
zin. Na het Leidens Ontzet in 1574 werden klooster en kerk geconfisqueerd en de nonnen verlieten hun
onderkomen. Toen de beloofde alimentatie uitbleef, vertrokken de meeste naar het buitenland.
In 1581 betrok de universiteit, die eerst in het Barbaraklooster en later in het Faliede Begijnhof was gehuisvest,
de kerk; de kloostergebouwen werden gaandeweg afgebroken, totdat er in 1591 alleen nog enkele
fundamenten over waren.
Het Groot Auditorium Het zweetkamertje
RIJ
DOELENGRACHT
RAPENBURG
W I T T E S INGE L
RAPENBURG
RAPENBURG
DOELENSTG. HOUTSTRAAT
NONNENSTG
Rapenburg 73 t/m 67
KLOKSTEEG
RAPENBURG
KAISERSTR.
STERREWACHTLAAN
In vroeger tijden moesten
examenkandidaten in een
kamertje in het Academiegebouw
wachten. Dat was
zweten! Om zich af te reageren
schreven sommige studenten
hun naam op de muur.
Hiermee werd een traditie
geboren. Studenten hoeven
tegenwoordig niet meer in het
‘zweetkamertje’ te wachten,
maar afgestudeerden schrijven
nog altijd hun naam op de
muur. Als ze zijn geslaagd.
11

12
het academiegebouw

De komst van de universiteit resulteerde in een aantal ingrijpende verbouwingen om lokalen te creëren
voor de vier faculteiten: Filosofie (i.c. Letteren en Wis- en natuurkunde), Theologie, Medicijnen en
Rechtsgeleerdheid. Zo werden de scheibogen tussen de twee beuken gedicht en werd in fasen een extra
verdieping gecreëerd in de hoofd- en de zijbeuk; zo ontstonden onder meer het Groot en het Klein Auditorium.
Er verrezen binnenmuren, een nieuwe traptoren en er kwam nog een verdiepingsvloer bij. Waar
nu de ijzeren poort is, stond ooit een muur, die in 1612 werd vervangen door de zogenoemde Academiepoort.
Een restant daarvan is nog te zien in in de gevel van Rapenburg 71.In 1632 werd bovenop het
Academiegebouw een torentje gebouwd met daarop het kwadrant van Snellius: dit was de geboorte van
de Leidse Sterrewacht.
Het Academiegebouw kreeg in 1670 een toren naar ontwerp van stadsarchitect Willem van der Helm, met
een klok waaraan befaamde ambachtslieden werkten. Zo werd het eenwijzerige uurwerk gemaakt door
horlogemaker Willem Meester, de klokken voor het hele en het halve uur door de Amsterdamse klokkengieter
Petrus Hemony en werd voor de verguld koperen windwijzer instrumentmaker Samuel van
Musschenbroek aangezocht. De klok werkt nu op elektriciteit, maar oorspronkelijk was het een klok met
gewichten.
In 1733 werd de collegezaal van de medische faculteit verbouwd tot Senaatskamer. Deze werd voorzien
van een rijk gesneden schoorsteenboezem van de hand van Hermanus van Groen, en een marmeren
schoorsteenmantel. In de loop van de tijd kwamen er 155 portretten van hoogleraren te hangen.
Het kerkgedeelte van het Academiegebouw laat ondanks de verbouwingen die in de loop van de eeuwen
zijn uitgevoerd, veel schitterende ruimtes en elementen zien; het authentieke karakter van het gebouw is
goed bewaard gebleven. In de gewelfkamer is de vaste opstelling van het Academisch Historisch Museum
te zien. Verder wordt het gebouw vooral gebruikt voor universitaire ceremonies en bijeenkomsten. Het is
en blijft het hart van de Leidse universiteit.
De Senaatskamer De Tuinkamer
De wand naast de houten trap
is voorzien van houtskooltekeningen.
Victor de Stuers, rechtenstudent,
maakte ze in 1865
in één nacht: hij liet zich
insluiten. toen het gebouw
’s avonds dicht ging. De tekeningen
verbeelden het leven
van de Leidse student in vier
stadia: het afscheid van de
moeder, de verlokking van het
studentenleven, de plichten
van de student en het werkzame
leven als pleiter.
13

14
het academiegebouw

Rechts van de poort
Rapenburg 67-71, rechts van de poort, maken in de beleving van medewerkers en studenten integraal deel
uit van het Academiegebouw. De voormalig woonhuizen zijn onderling met elkaar verbonden en alle
toegankelijk via de poort.
De huizen Rapenburg 71-69 zijn in 1936-1938 grondig verbouwd; alleen de voorgevel en een deel van de
binnenplaatsgevel bleven overeind. Het geheel kreeg een betonskelet. Verder werd rechts van de Hortuspoort
een nieuwe vleugel voor collegezalen gebouwd.
De geschiedenis van Rapenburg 71 is nauw verbonden met de wetenschappelijke uitgevers Plantijn, Elsevier
en Van der Aa. De laatste liet kort na 1713 het huidige pand van drie bouwlagen hoog en vier traveeën
breed, optrekken. Lange tijd heeft het huis dienst gedaan als custoswoning. De custos had de functie van
concierge.
Voor het voormalige pand Rapenburg 69 werden in 1852 twee panden, van respectievelijk drie en vier
traveeën breed, samengevoegd. Het pand was lang eigendom van academiedrukker Luchtmans. Toen de
universiteit het verbouwde, bleef alleen de gevel bewaard; plafond, wandbehangsels en schoorsteen van de
grote zaal werden overgebracht naar een vertrek boven de Hortuspoort, nu de Tuinkamer. Het College
van Bestuur heeft een tijdlang vergaderd in dit pand. Een klerkenliftje en bel getuigen hier nog van.
De gevel van Rapenburg 67, dat drie bouwlagen hoog is en zes traveeën breed, stamt uit 1760. De indeling
en het achtiende-eeuwse interieur, met een fraaie houten trap, geschilderde behangsels van Dirk Kuipers
uit 1764-1765 en grisailles van Dirk van der Aa uit 1765, zijn goed bewaard gebleven.
Momenteel wordt het deel van het Academiegebouw (rechts van de poort) gebruikt door het International
Office (tot juli 2005) en het Academisch Historisch Museum dat kantoor- en magazijnruimte op de
zolder heeft.
Curatorenkamer, Rapenburg 67 Grisaille in de Curatorenkamer
Isaac Elzevier werd in 1620
academiedrukker in Leiden. Hij
legde het fundament voor het
uitgeversconcern Elsevier. Zijn
opvolgers – Bonaventura en
Abraham – stuwden het bedrijf
op tot grote faam, mede dankzij
Isaac: deze vestigde zijn drukkerij
in het Academiegebouw én
kocht van de weduwe van Erpenius,
de oriëntalist met een
eigen huisdrukkerij, alle letters,
matrijzen en stempels voor de
vervaardiging van oosterse
werken. Dit maakte de Elzeviers
in dit segment uniek.
15

16
nonnensteeg
Adres Nonnensteeg 1-3
Objectcode 0102
Oppervlakte 2.844 m 2 no verdeeld over drie en vier bouwlagen
Bouwjaar 1904-1906 (Botanisch Laboratorium) en 1914 (Herbarium)
Architect J. van Lokhorst en J.A.W. Vrijman
Status Gemeentelijk monument
Functie Oorspronkelijk Botanisch Laboratorium en Herbarium, nu onderwijs- en onderzoekgebouw
Gebruiker Faculteit der Letteren
Bijzonderheden Open trappenhuis met opgaande, hardstenen trappen

nonnensteeg
Het hoge en smalle complex aan de Nonnensteeg bestaat uit twee met elkaar verbonden, vergelijkbare
bouwblokken die het Rapenburg met de 5e Binnenvestgracht verbinden. De hoofdgevel van het gebouw
staat aan de Nonnensteeg, aan de achterzijde ligt de Hortus botanicus. De foto links toont, uitzonderlijk
in dit boek, de achterzijde van het gebouw; voor het fotograferen van de volledige voorgevel is de
Nonnensteeg te smal. Het centrum van de voorgevel van het voormalige Botanisch Laboratorium bevat
de rijk geornamenteerde hoofdingang die toegang geeft tot een trappenhuis in de vorm van een open
koker met glas-in-loodvensters. De trap komt op de verschillende verdiepingen uit op een centrale
verbindingsgang met aan weerszijden werkkamers en onderwijs- en dienstruimten. Onder de kap op de
derde verdieping ligt een tweede collegezaal die in beide gevels drie forse en identieke spitsboogvensters
met gotische traceringen heeft.
In 1914 werd tussen het Academiegebouw en het Botanisch Laboratorium het Herbarium gebouwd.
J.A.W. Vrijman, van 1906 tot 1923 rijksbouwmeester voor onderwijsgebouwen, voerde het uit naar het
ontwerp van de in 1906 overleden rijksbouwmeester J. van Lokhorst. Het pand bestond uit een magazijn
van vijf bouwlagen voor het bewaren van de plantencollectie, een trappenhuis dat uitkwam op een
centrale verbindingsgang en een dienstvleugel aan de andere zijde. Hiernaast lag een lager, verbindend
bouwblok dat in 1953 werd verhoogd.
De gebouwen zijn opgetrokken in een vrij grauwe baksteensoort. Net als bij verschillende andere laboratoria
van Van Lokhorst, komen in de gevelopzet de verschillende ruimten met bijbehorende functies tot
uitdrukking. In 1993 werd de bibliotheek verplaatst naar het voormalige botanisch museum en de magazijnruimte
van het Herbarium omgebouwd tot werkkamers en kantoren. Sindsdien zijn in het gebouw
enkele instituten op het gebied van niet-westerse talen en culturen gevestigd, zoals IIAS en CNWS, en de
bibliotheek van het Instituut Kern.
Nonnensteeg Trappenhuis
RIJ
DOELENGRACHT
RAPENBURG
W I T T E S I NGEL
RAPENBURG
DOELENSTG. HOUTSTRAAT
Nonnensteeg 1-3
NONNENSTG
KLOKSTEEG
RAPENBURG
RAPENBURG
KAISERSTR.
STERREWACHTLAAN
Botanicus J.M. Janse (1860-
1938) was een vernuftig ingenieur-constructeur:
Herbarium
en Botanisch Laboratorium
dienden in één gebouw, bij de
hortus te worden ondergebracht.
Hij kreeg zijn zin en
Van Lokhorst kreeg postuum
warme dank van Janse voor de
dienstbaarheid van zijn architectuur.
Het trappenhuis komt
voor in de film ‘De ontdekking
van de hemel’ van Jeroen
Krabbé, uit 2001, gebaseerd op
de gelijknamige roman (1992)
van Harry Mulisch.
17

18
65
63
61
59

universitaire gevels aan het
rapenburg
Rapenburg 59
Rapenburg 61
Rapenburg 63
Rapenburg 65
Rapenburg 6
Rapenburg 32
Rapenburg 38
19

20
rapenburg 59
Adres Rapenburg 59
Objectcode 0105
Oppervlakte 370 m 2 no
Bouwjaar Waarschijnlijk 16e of 17e eeuws, trapgevel waarschijnlijk 17e eeuw, in 18e eeuw afgeknot met lijst
Architect Onbekend
Status Rijksmonument. Tuinmuur aan Doelensteeg: gemeentelijk monument
Functie Oorspronkelijk woonhuis, nu in gebruik als kantoorgebouw
Gebruiker ISIM
59

apenburg 59
De eerstbekende eigenaar van het pand was Willem van Boschuysen, baljuw (rechter) en dijkgraaf van
Rijnland, overleden in 1518. Hij bezat het perceel dat tegenwoordig bestaat uit de nummers Rapenburg 59-
63. Pas in 1623 ontstond de huidige situatie.
Een van de voornaamste eigenaren van Rapenburg 59 was de rijke steenbakker Jacob Florysz van Montfoort,
die het pand in 1544 kocht. Hij liet de Leidse schilder Lucas van Leyden in 1531 het drieluik De genezing
van de blinden van Jericho schilderen, dat in de Hermitage in Sint Petersburg hangt.
Van 1692 tot omstreeks 1730 huurde Severijn Testijn het pand. Hij dreef er een herberg voor studenten,
met de naam ‘De Prins van Brandenburg’. De bewoners betaalden gemiddeld 300 gulden (± 140 euro)
huur per jaar voor een kamer.
Het hoekpand heeft een langgerekte plattegrond. Het is aan de Rapenburgzijde drie bouwlagen hoog en
heeft een lager bouwdeel aan de achterzijde. De natuurstenen blokken boven de vensters en de muurankers
in de voorgevel zijn sporen van de zeventiende-eeuwse trapgevel die, waarschijnlijk in de achttiende
eeuw, werd afgeknot en vervangen door een voor die tijd modieuzere lijstgevel. De lange gevel aan de
Doelensteeg laat goed zien dat het huis oorspronkelijk uit drie delen bestond. Het schilddak bedekt alleen
de eerste twee delen.
De meeste monumentale elementen zijn uit het huis verdwenen. Bewaard gebleven zijn een kastenwand
uit omstreeks 1730 in de kamer boven de kelder en de weelderig gesneden achttiende-eeuwse trap in het
midden van het huis. Voorts zijn de steunen in de overwelfde kelder authentiek.
In 1949 kocht de Nederlandse overheid het pand, waarna in 1956 een ingrijpende verbouwing volgde.
Momenteel wordt het pand gebruikt door het International Institute for the Study of Islam in the
Modern World (isim).
Achttiende-eeuwse trappenhuis Authentieke kastenwand
RIJ
DOELENGRACHT
RAPENBURG
W I T T E S I NGEL
RAPENBURG
Rapenburg 59
DOELENSTG. HOUTSTRAAT
NONNENST
KLOKSTEEG
RAPENBURG
RAPENBURG
KAISERSTR.
STERREWACHTLAAN
Toen prinses Beatrix in Leiden
studeerde (1956-1961) had ze
een werkkamer in de serre van
Rapenburg 59.
Beatrix volgde een vrije studierichting
binnen Rechten, met
onder meer inleidingen in de
economie, de parlementaire
geschiedenis en het staatsrecht.
Verder bestudeerde ze het
Statuut van het Koninkrijk en
de culturen van Suriname en
de Nederlandse Antillen.
21

22
rapenburg 61
Adres Rapenburg 61
Oppervlakte 751 m 2 no
Bouwjaar Waarschijnlijk 16e of 17e eeuws, nieuwe gevel in 1701,
huidige lijst/voorgevel uit 1764
Architect Jacob Roman (gevel uit 1701)
Status Rijksmonument
Functie Oorspronkelijk woonhuis, nu kantoren
Gebruiker Leids Universiteits Fonds
Bijzonderheden Rocaille-motieven aan de voorgevel, rococo voordeur, authentiek stucen
houtsnijwerk in het interieur.
Eigendom Leids Universiteits Fonds
61

apenburg 61
In de achttiende eeuw kwam het vaak voor dat twee huizen werden verheeld. Zo ontstond ook Rapenburg
61, dat een samenvoeging is van twee zestiende-eeuwse huizen. Hierbij bleef een werkelijke integratie van
de gevel en de achterliggende structuur achterwege. De indeling van de oudere panden is nog te zien aan
het venster links van de ingang: de rechterhelft van het venster verlicht het voorhuis, de linkerhelft met de
twee aangrenzende vensters de linkervoorkamer. De lijstgevel uit 1701 werd ontworpen door Jacob Roman
en is een laat voorbeeld van de ‘strakke’ variant van het Hollands classicisme, dat wordt gekenmerkt door
soberheid en uiterst precies metselwerk. Jacob Roman, hofarchitect en aanvoerder van het stadhouderlijk
bouwbedrijf in de Nederlanden onder Willem III, werkte ook aan prestigieuze projecten als Paleis het Loo
en het stadhuis in Deventer.
Omstreeks 1764 werd de bestaande gevel opgesierd met een nieuwe deur en zwierige rococomotieven
rondom de vensters en onder de dakgoot. Deze modernisering gebeurde in opdracht van de patriciërsfamilie
Theodora Elisabeth en Joost van Reverhorst, die ook het interieur lieten aankleden met stuc- en
houtsnijwerk. Veel van deze oorspronkelijke details hebben de vernieuwingsdrift van de negentiende
eeuw doorstaan en zijn nu nog te bewonderen. De aanbouw aan de achterzijde en de T-vensters daarentegen
dateren wel uit de negentiende eeuw.
In 1919 kocht de bekende Leidse arabist Christiaan Snouck Hurgronje (1857-1936) het huis en onder diens
naam staat het nog steeds bekend. Sinds 1937 is Rapenburg 61 in bezit van het Leids Universiteits Fonds
(LUF), een stichting die in 1890 werd opgericht en geld bij particulieren inzamelt om onderzoek, onderwijs
en andere initiatieven aan de Universiteit Leiden te subsidiëren.
Rococomotieven op de gevel Stuc- en houtsnijwerk boven de schouw
RIJ
DOELENGRACHT
RAPENBURG
W I T T E S I NGEL
RAPENBURG
Rapenburg 61
DOELENSTG. HOUTSTRAAT
NONNENST
KLOKSTEEG
RAPENBURG
RAPENBURG
KAISERSTR.
STERREWACHTLAAN
Snouck Hurgronje promoveerde
in 1880 op 23-jarige leeftijd
cum laude op ‘Het
Mekkaansche feest’, de islamitische
pelgrimage naar Mekka.
Hij bekeerde zich later tot de
islam en woonde ruim vijf
maanden in Mekka als moslim
onder de moslims. Op grond
van een Frans bericht werd hij
ervan verdacht minder eerbare
bedoelingen te hebben met zijn
verblijf en hij werd enkele
dagen voor hij aan het bedevaartsritueel
zou beginnen,
Mekka uitgezet.
23

24
rapenburg 63
Adres Rapenburg 63
Objectcode 0104
Oppervlakte 144 m 2 no
Bouwjaar 1622, verbouwing 1959
Architect Onbekend
Status Rijksmonument
Functie Oorspronkelijk woonhuis, nu kantoorgebouw
Gebruiker Inter Consultancy Bureau, Leids Universiteits Fonds
Eigendom Leids Universiteits Fonds
63

apenburg 63
Op de plaats waar voorheen een bescheiden vijftiende-eeuws huis stond, werd in 1622 een nieuw pand
gebouwd. De eerste bewoner van dit nieuwe huis was Antonius Thysius, hoogleraar in de theologie en de
oudoom van Johannes Thysius die het pand later zou bewonen. Deze laatste was hoogleraar in de
welsprekendheid en bibliothecaris van de universiteit. Uit zijn nalatenschap zou de Bibliotheca Thysiana
(nu op Rapenburg 25) worden gesticht. Het pand bleef particulier bewoond tot 1917, daarna was het in
gebruik als bankgebouw.
Het huis is aan de voorzijde drie bouwlagen hoog en heeft een lange rechthoekige plattegrond met een
lagere achterbouw. De eenvoudige bakstenen voorgevel is met de kap het enige dat nog van het vroegere
huis rest. Opmerkelijk is de gotisch aandoende houten tracering in het bovenlicht van de entree.
In 1959 liet de Rabobank, de toenmalige eigenaar, een verbouwing uitvoeren waarbij het pand op de voorgevel
na werd afgebroken. Het bovenhuis bleef dienst doen als woonhuis.
In 1990 werd het pand eigendom van het Leids Universiteits Fonds, dat zelf zetelt in het aangrenzende
Rapenburg 61; daarheen werd op de begane grond een doorgang gemaakt. Tegenwoordig is het Inter
Consultancy Bureau (ICB) gevestigd in Rapenburg 63. Het ICB is een onderdeel van de Universiteit
Leiden dat taal- en cultuurondersteuning geeft aan het bedrijfsleven, de overheid en particulieren, op
basis van de expertise van de letterenfaculteit.
Gotisch aandoende tracering Glas-in-lood
RIJ
DOELENGRACHT
RAPENBURG
W I T T E S I NGEL
RAPENBURG
Rapenburg 63
DOELENSTG. HOUTSTRAAT
NONNENSTG
KLOKSTEEG
RAPENBURG
RAPENBURG
KAISERSTR.
STERREWACHTLAAN
Antonius Thysius schreef
samen met de hoogleraren
Walleüs, Rivetus en Polyander
een belangrijk leerboek voor de
theologiestudie, de ‘Synopsis
purioris theologiae’, een
dogmatisch handboek waarin
door studenten te verdedigen
stellingen stonden.
25

26
rapenburg 65
Adres Rapenburg 65
Oppervlakte 960 m 2 no
Bouwjaar Waarschijnlijk 15e of 16e eeuw
Architect Onbekend. Restauratie 1958 door J. Kruger en in 2003 door L. Zitman
Status Rijksmonument. Tuinmuur aan Doelengracht: gemeentelijk monument
Functie Oorspronkelijk woonhuis, nu kantoor, onderwijs- en studieruimten en
gastverblijven
Gebruiker International Taxcenter
Eigendom Prof.mr. C. van Raad
65

apenburg 65
De oudste bouwsporen van Rapenburg 65 gaan terug tot het begin van de zestiende eeuw. In 1700 werd de
rijke Leidse lakenhandelaar, kunstverzamelaar en amateur-tuinarchitect Pieter de la Court, eigenlijk ‘van
der Voort’ geheten, eigenaar van twee naast elkaar gelegen panden aan het Rapenburg. Deze Pieter de la
Court was de zoon van de gelijknamige politicoloog/econoom naar wie het gebouw van de Faculteit der
Sociale Wetenschappen is genoemd. De twee panden hadden beide een trapgevel. In 1749 liet dochter
Catharina, die de panden erfde, ze verhelen en er de huidige gevel met natuurstenen zijlisenen en
middentravee in zetten. De oudere, achterliggende structuur stond het classicistische ideaal van een
symmetrische gevel met centrale entreepartij in de weg: deze laatste is iets uit het midden geplaatst.
Het pand is rijk aan oorspronkelijke details en interieurstukken. Zo is werk te zien van de Italiaanse stucwerkers
Giovanni Battista Luraghi en Bernardo Laghi. Uit 1623 dateert een stucplafond met lemen ondergrond.
Lange tijd werd het pand bewoond door particulieren, waaronder de hoogleraar in de genees- en scheikunde
Gaubius, de rechtenstudent Johannes Kneppelhout die onder het pseudoniem Klikspaan in 1839-
1840 zijn Studenten-typen schreef en de Leidse burgemeester van 1910 tot 1927, jhr.mr.dr. N.Ch. de Gijselaar.
Hij verkocht het pand in 1928 aan de Vereniging van Vrouwelijke Studenten te Leiden. Deze liet in
1958 een restauratie uitvoeren waarbij in de rechtervoorkamer roccoco-elementen werden geplaatst: een
plafond en een schouwpartij, afkomstig uit het afgebroken pand Hoogstraat 1.
Vanaf 1973 bood het pand onderdak aan het Prentenkabinet, totdat het in 2002 werd verkocht aan het
International Taxcenter. Dit is een initiatief van de Leidse hoogleraar prof.mr. C. van Raad, die het gehele
pand liet verbouwen en herinrichten.
In het voormalige koetshuis aan de Doelensteeg, is het onder studenten en docenten populaire caférestaurant
Camino Real gevestigd. Het café is uitgevoerd in de stijl van de Memphis-groep, in 1981
ontstaan in Noord-Italië.
Wandtegeltje Rococo-elementen boven de schouw
RIJ
DOELENGRACHT
RAPENBURG
W I T T E S I NGEL
RAPENBURG
Rapenburg 65
DOELENSTG. HOUTSTRAAT
NONNENST
KLOKSTEEG
RAPENBURG
RAPENBURG
KAISERSTR.
STERREWACHTLAAN
‘Studenten-typen’ was een van
de drie delen van Studentenschetsen
die Klikspaan tussen
1839 en 1844 uitbracht. Na
‘Studenten-typen’ verschenen
nog ‘Studentenleven’ (over
ondermeer kroegjool en de
promotie, zich afspelend in
onder meer Sociëteit Minerva
en het Academiegebouw) en
‘Studenten en hun bijloop’, over
figuren rond de student, zoals
de hospita en de pedel. De
verhalen werden aanvankelijk
los verkocht voor een kwartje,
en pas later gebundeld.
27

28
rapenburg 6
Adres Rapenburg 6
Oppervlakte 826 m 2 no
Bouwjaar 1668-1669
Architect Willem van der Helm
Status Rijksmonument
Functie Oorspronkelijk woonhuis, nu sociëteitsgebouw en International Centre
Gebruiker Faculty Club, International Centre
Bijzonderheden Binnentuin met achterhuis
Eigendom Leids Universiteits Fonds

apenburg 6
Deze monumentale patriciërswoning werd rond 1670 in opdracht van de rijke koopman Allard Poelaert
gebouwd door de befaamde Leidse stadsbouwmeester Willem van der Helm, die ook de architect was van
het Gravensteen, de Morspoort en tal van woonhuizen. De gevel is een schoolvoorbeeld van het Hollands
classicisme in Leiden. Hij laat een combinatie zien van het zogenaamde Capra-type en de Scamozzi-orde:
boven de gebosseerde plintzone lopen over de eerste en tweede verdieping zes forse composietpilasters,
die uitermate populair waren bij de nouveau riche van de zeventiende eeuw. Het bekronende fronton
bevat reliëfs in empire stijl uit het einde van de negentiende eeuw.
De oorspronkelijke woning bestond uit een representatief voorhuis aan het Rapenburg dat door een tuin
werd gescheiden van het oudere achterhuis – het eigenlijke woongedeelte – aan de Papengracht. Het interieur
en de vensters werden aan het begin van de twintigste eeuw ingrijpend aangepast.
In 1957 vond een restauratie en gedeeltelijke reconstructie plaats, waarbij onder meer het rococo-snijraam
in het bovenlicht van de entree werd geplaatst. In 1960 betrok de universitaire mensa het gebouw. In 1974
verhuisde de mensa naar de Kaiserstraat, aan de andere kant van het Rapenburg.
Momenteel is de begane grond in gebruik als Faculty Club, een universitaire sociëteit met restaurant waar
alumni en personeel elkaar kunnen ontmoeten. De bovenste verdiepingen doen dienst als International
Centre, dat taalcursussen en sociale activiteiten organiseert voor (buitenlandse) onderzoekers en hun
families. Een deel van het pand wordt verhuurd aan buitenlandse gasten die maar een beperkte tijd in
Leiden blijven.
Zicht op het achterhuis De Faculty Club
DOELENGRACHT
RAPENBURG
BREESTRAAT
PAPENGRACHT
RAPENBURG
Rapenburg 6
SCHOOLSTEEG
DOELENSTG. HOUTSTRAAT
NONNENSTG
KLOKSTEEG
RAPENBURG
De zakenman Hendrik Jan
Deutz van Lennep, rond 1900
eigenaar van het pand, bracht
aan het begin van de twintigste
eeuw de genadeslag toe aan een
flink deel van het oorspronkelijke
interieur van het pand.
Hij liet de achttiende-eeuwse
lambrizering en het stucwerk
uitbreken en overbrengen naar
zijn landhuis in Heemstede.
Het uitbundige negentiendeeeuwse
meubilair verdween
eveneens naar Heemstede.
29

30
rapenburg 32
Adres Rapenburg 32
Objectcode 0602
Oppervlakte 264 m 2 no
Bouwjaar 17e eeuw; gevelverbouwing in 1872
Architect Onbekend
Status Rijksmonument
Functie Oorspronkelijk woonhuis, nu onderwijs- en onderzoekgebouw
Gebruiker Leiden University School of Management (LUSM)
Bijzonderheden Twee achttiende-eeuwse schouwen en mantels; bovenlicht met gietijzeren tracering
32

apenburg 32
Dit diepe pand bestaat uit drie achter elkaar gelegen bouwblokken die aan een lange, geknikte gang liggen
en tot aan het Gravensteen lopen. Het voorste en oudste blok dateert uit de eerste helft van de zeventiende
eeuw. De huidige lijstgevel kwam er pas bij tijdens een verbouwing uit omstreeks 1872, waarbij ook
de dwarsliggende kap op het voorhuis werd geplaatst. De smalle voorgevel is drie bouwlagen hoog en
bestaat op de begane grond uit drie vensterassen met rechts de entree, terwijl de eerste en tweede verdieping
twee assen breed zijn. De gevelopzet is in vergelijking met de belendende gevels uiterst sober van
vormgeving.
De twee achterste bouwdelen werden pas na aankoop van het perceel in 1645 door de drukker en uitgever
Bonaventura Elsevier aan het geheel toegevoegd. Lange tijd vormde het pand één geheel met nummer 30
op de hoek. In de achttiende en negentiende eeuw was het pand in gebruik als boekhandel en kantoorruimte.
Door diverse verbouwingen na de eeuwwisseling verloor het huis alle karakteristieke elementen
die het nog had, behalve de twee achttiende-eeuwse, boven elkaar gelegen schouwen, versierd met guirlandes
en lauwertakken van stucwerk.
Het Rapenburg was vanwege de aanwezigheid van de universiteit aldaar lang een geliefde vestigingsplaats
voor boekhandelaren, uitgeverijen en drukkerijen. Naast het pand op nummer 32, waren ook de
nummers 30, 36 en 69b in de tweede helft van de zeventiende eeuw in het bezit van de Elzeviers (toen nog
met een ‘z’).
In 1963 werd het interieur van Rapenburg 32 verder gemoderniseerd en geschikt gemaakt voor gebruik
door de universiteit. Het pand hoort nu bij de Leiden University School of Management (LUSM) en heeft
werk- en onderwijsruimten.
Achttiende-eeuws stucwerk De lange, geknikte gang loopt tot aan het Gravensteen
DOELENGRACHT
RAPENBURG
BREESTRAAT
PAPENGRACHT
RAPENBURG
Rapenburg 32
SCHOOLSTEEG
DOELENSTG. HOUTSTRAAT
NONNENST
KLOKSTEEG
RAPENBURG
Aan het Rapenburg woonden
en werkten diverse telgen van
befaamde drukkersgeslachten.
De Antwerpenaar Christoffel
Plantijn was bijna drie jaar
universiteitsdrukker (1583-
1585). In 1617 trad de eerste uit
een reeks Elzeviers aan. Zij verzorgden
bijna een eeuw (tot
1712) universitaire uitgaven van
hoge kwaliteit. Het portret hierboven
is van Mathieu. Daarna,
in 1714, volgde Pieter van der
Aa, die in 1730 plaats maakte
voor de befaamde Luchtmans.
Zijn bedrijf werd in 1848 overgenomen
door Brill.
31

32
rapenburg 38
Adres Rapenburg 38
Objectcode 0603
Oppervlakte 281 m 2 no
Bouwjaar 1645-1651
Architect Arent van ’s-Gravensande
Status Rijksmonument
Functie Oorspronkelijk woonhuis, nu onderwijsgebouw
Gebruiker Tot medio 2004 Faculteit der Rechtsgeleerdheid, Departement Burgerlijk Recht.
Vanaf 2005 Faculteit der Kunsten en gedeeltelijk ISIM
Bijzonderheden Festoenen op de gevel, restant gevel van achterhuis met deurpartij, stucwerk
schoorsteen en plafonds
38

apenburg 38
De drie afzonderlijke huizen Rapenburg 34-36-38 vormen één compositorisch geheel en zijn ontworpen
door Arent van ’s-Gravensande, onder meer bekend van de Lakenhal en de Marekerk. Nummer 38 werd
in opdracht van Gerard van Hoogeveen, Leids bestuurder, rond het midden van de zeventiende eeuw
gebouwd en bestond oorspronkelijk uit een voor- en een achterhuis. Van het riante achterhuis, dat aan
het Pieterskerkhof werd gebouwd, resteert nog slechts de onderste bouwlaag die fungeert als tuinmuur.
Van ’s-Gravensande hanteerde voor zijn gevels het liefst een combinatie van het Capra-geveltype en een
detaillering volgens het voor die tijd in Holland zeldzame Palladiaanse schema, dat de Italiaanse architect
Palladio al in de zestiende eeuw ontwikkelde. Hierbij is op een hoge onderbouw een pilasterorde over één
of twee verdiepingen geplaatst. Het schema had als bijkomend voordeel dat de pilasters pas op de eerste
verdieping werden toegepast, reden waarom geen toestemming van het stadsbestuur nodig was om de
rooilijn te mogen overschrijden. De Palladiostijl werd in aangepaste vorm ook gebruikt door Van
’s-Gravensande’s opvolger Willem van der Helm, die onder meer het pand Rapenburg 6 ontwierp, eveneens
bij de universiteit in gebruik. De bakstenen gevel van nummer 38 is rijkelijk versierd met festoenen
en ionische kapitelen van zandsteen.
Het interieur bleef minder goed bewaard, hetgeen deels te wijten is aan de verbouwing die in 1957 werd
uitgevoerd om het pand geschikt te maken voor gebruik door de universiteit. Alleen de benedenkamer
heeft nog achttiende-eeuws stucwerk. In het pand zijn de Faculteit der Kunsten en ISIM gevestigd.
Achttiende-eeuws stucwerk Trappenhuis
DOELENGRACHT
RAPENBURG
BREESTRAAT
PAPENGRACHT
RAPENBURG
Rapenburg 38
SCHOOLSTEEG
DOELENSTG. HOUTSTRAAT
NONNENST
KLOKSTEEG
RAPENBURG
Arent van ’s-Gravensande liet
zich inspireren door zogenoemde
ordeboeken, die nauwkeurig
beschreven wat de
laatste mode in de klassieke
architectuur was en aan welke
eisen een cultuur-correct
ontwerp moest voldoen. De
vertaalde verhandelingen van
de Italiaanse renaissancearchitecten
Andreo Palladio en
Vincenzo Scamozzi waren in
Leiden het meest invloedrijk.
33

34
hortus botanicus
Adres Rapenburg 73a
Objectcode 0201 (Wintertuin), 0202 (Oranjerie, vakwerkschuur), 0203 (plantenkassen), 0205 (bijgebouwen),
020601 (Hortus, tuin)
Oppervlakte 2.841 m 2 no (excl. terrein) waarvan 670 m 2 (Wintertuin), 354 m 2 (Oranjerie), 118 m 2 (vakwerkschuur),
1.554 m 2 (plantenkassen) en 145 m 2 (bijgebouwen)
Bouwjaar 1744 (Oranjerie, restauratie 2004), 1880 (vakwerkschuur, restauratie 2004), 1938 (kassen, restauratie 1968),
1939 (zaadhuis), 2000 (Wintertuin)
Architect D. Marot (oranjerie), Architectenbureau H.J. Henket (wintertuin), plantenkassen singelzijde uit 1936-1938:
Rijksgebouwendienst
Hoofdlijnen tuinaanleg 1938: Jan Wils. Ontwerp huidige voortuin 1998: MTD Landschapsarchitecten
Status Divers: deels monument, deels moderne bouw
Functie De Hortus botanicus was vroeger de wetenschappelijke universiteitstuin, nu is de tuin ook open voor publiek
Gebruiker Faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen
Bijzonderheden Victoria Amazonica

hortus botanicus
De universiteit kreeg na de stichting in 1575 al spoedig behoefte aan een botanische tuin ten behoeve van
het medisch onderwijs. Na de komst, in 1593, van de beroemde plantkundige Carolus Clusius, legde
hortulanus Dirck Outgaertsz Cluyt achter het Academiegebouw in snel tempo de Universiteyts Cruythoff
aan, later omgedoopt tot Hortus botanicus. De Clusiustuin laat de oorspronkelijke opzet zien (pag. 38/
39). In de zeventiende en achttiende eeuw groeide de tuin flink in omvang. Het enige nog bestaande
gebouw uit deze tijd is de Oranjerie uit 1744 van architect Daniël Marot, een langwerpig bakstenen
gebouw met een iets vooruitspringende middenpartij met hardstenen bekleding. Hierin worden ’s winters
de subtropische kuipplanten ondergebracht.
Begin negentiende eeuw, na de afbraak van de stadswal, vond de grootste terreinuitbreiding plaats. De
hortus veranderde van een Frans geïnspireerde formele tuin in een op Engelse leest geschoeide landschapstuin.
Halverwege de eeuw sneuvelde een flink deel ten behoeve van de bouw van een nieuwe sterrenwacht.
De deels uit steen en deels uit hout opgetrokken vakwerkschuur naast de Oranjerie stamt uit 1880. Dit is
een sober voorbeeld van de toentertijd populaire chalet-stijl. De loods is ingedeeld in vier ruimten,
fungeert nu als werkplaats en berging en biedt ruimte voor catering- en bezoekersfaciliteiten voor de
Oranjerie. Een deel van het kassencomplex dateert uit 1938 en het zogenoemde zaadhuis, nu in gebruik
als administratie- en ontvangstruimte, uit 1939.
Tegenwoordig bevat de hortus diverse tuintypes, zoals een varentuin, een kruidentuin en, sinds 1990, een
Japanse tuin naar een ontwerp van M. Nakaruma en W. Kuitert. Het nieuwste gebouw (uit 2000) is de
Wintertuin, een groot, transparant gebouw met een subtropische kas en een bezoekerscentrum. De loopbrug
op negen meter hoogte biedt uitzicht op de boomtoppen.
De Japanse tuin De prachtige Victoriakas uit 1872 is helaas afgebroken
NEN SCHIE
W I T T E S I NGEL
DOELENSTG.
NONNENSTG
Rapenburg 73a
KLOKSTEEG
RAPENBURG
RAPENBURG
KAISERSTR.
STERREWACHTLAAN
Victoria amazonica, de witte
reuzenwaterlelie uit Brazilië,
bloeide voor het eerst in de
Leidse hortus in 1872. Sindsdien
wordt deze publiekstrekker
jaarlijks opnieuw als eenjarige
plant opgekweekt om in de
zomer ’s nachts tot bloei te
komen: de eerste nacht wit, de
tweede nacht roze. De bloei van
de reuzenwaterlelie heeft haast
mythische trekken gekregen.
Elk jaar is het de vraag of de
bloem zich in zijn volle schoonheid
laat zien en of de kas dan
opengaat voor publiek.
35

36
hortus botanicus
hwa
Oranjerie en vakwerkschuur (inzet)

Wintertuin
37

38
5e binnenvestgracht 7, 7a en 8
met clusiustuin
8
Adres 5e Binnenvestgracht 7, 7a, 8
Objectcode 0204 (nr. 7, 7a), 020602 (Clusiustuin), 0207 (nr. 8)
Oppervlakte 400 m 2 no (nr. 7/7a), 237 m 2 (nr. 8)
Bouwjaar 7/7a: 1620. Tuin: 1932, reconstructie 1990.
Architect 5e Binnenvestgracht onbekend.
7/7a: vermoedelijk Hendrik Jacobsz Staets
Status 7: Rijksmonument, 7a/8: gemeentelijk monument
Functie Oorspronkelijk Statencollege (theologische faculteit),
nu woning hortulana, University Lodge
Gebruiker 7: University Lodge
7a: woning Hortulana
8: kantoor staf Hortus botanicus
7
7a

5e binnenvestgracht 7, 7a en
8 met clusiustuin
De Clusiustuin zou eigenlijk Clutiustuin moeten heten: Clusius’ gezondheid was zwak en daarom werd de
Delftse apotheker en plantenkenner Dirck Outgaertsz Cluyt aangetrokken om onder Clusius de ‘Universiteyts
Cruythoff’ aan te leggen. Deze tuin was onder meer bedoeld ter ondersteuning van het medisch
onderwijs waar Cluyt ook een taak in kreeg; Clusius hoefde geen onderwijs te geven. Cluyt, die zich
Clutius noemde, nam de aanleg van de tuin met grote voortvarendheid ter hand en klaarde de klus in
1594 in vier maanden. De oorspronkelijke opzet verdween bij de latere uitbreidingen.
In 1932 vonden de toenmalige directeur Lourens Baas Becking en de hortulanus een inventaris met plattegrond
van de oorspronkelijk door Cluyt aangelegde Universiteyts Cruythoff uit 1594. Ze besloten op
grond hiervan de oorspronkelijke tuin te reconstrueren. Hiertoe werd een terrein naast het oude Statencollege
aan de 5e Binnenvestgracht aangewezen, aangezien op de oorspronkelijke locatie van de tuin
achter het Academiegebouw, bomen waren geplant. De nieuwe locatie was echter eigenlijk te klein, reden
waarom de reconstructie op tweederde grootte van het origineel werd uitgevoerd.
Welke planten precies bedoeld werden in de inventarislijst was niet altijd even duidelijk. In de loop van de
tijd bleek circa veertig procent van de namen verkeerd te zijn geïnterpreteerd. In 1974 werden in een
Poolse bibliotheek een aantal aquarellen herontdekt, die als voorbeeld waren gebruikt voor houtsneden
voor de boeken van Clusius. Zo kon in 1990 een veel betrouwbaarder reconstructie worden gemaakt.
Hek- en klimwerken, steunstokken en het paviljoen werden opgetrokken naar zestiende-eeuws model.
Het gebouw dat sinds 1936 fungeert als hortulanuswoning, 5e Binnenvestgracht 7a, maakte deel uit van
het voormalige Statencollege, het oude Collegium Theologicum waar theologiestudenten intern werden
gehuisvest. Mogelijk is de Amsterdamse stadsmetselaar Hendrik Jacobsz Staets de ontwerper van dit
gebouw uit het begin van de zeventiende eeuw.
Nummer 7 doet nu dienst als University Lodge (gastverblijf) Clusiustuin met zicht op de dienstwoning van de hortulana
NEN SCHIE
W I T T E S I NGE L
DOELENSTG.
NONNENSTG
KLOKSTEEG
RAPENBURG
RAPENBURG
KAISERSTR.
STERREWACHTLAAN
5e Binnenvestgracht 7, 7a, 8
De hortulanus van Clusius, de
Delftenaar Dirck Outgaertszoon
Cluyt, was naast
apotheker en plantenkenner
een autoriteit op het gebied
van bijenteelt. Hij wijdde er
een boekje aan: ‘Over de Byen’.
In een uitgave uit 1618 hiervan
is een vignet te vinden met een
afbeelding die in de Clusiustuin
tot leven is gekomen: een
bijenstal met echte strooien
bijenkorven, en het opschrift
‘godt voet alle
creaturen’.
39

40
sterrewacht en twee observatoria
Adres Sterrewachtlaan 5-9
Objectcode 0304 (Sterrewacht), 0305 (twee koepels), 0306 (terrein)
Oppervlakte 1.909 m 2 no (Sterrewacht), 128 m 2 no (twee koepels)
Bouwjaar 1868
Architect H.F.G.N. Camps
Status Rijksmonument
Functie Onderwijs- en onderzoeksgebouw en amateurastronomie
Gebruiker Faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen

sterrewacht en twee
observatoria
Van 1632 tot 1868 was op het Academiegebouw aan het Rapenburg een van de oudste Europese observatoria
gevestigd. Frederik Kaiser, die in 1837 tot observator en later tot directeur werd benoemd, streed
jarenlang voor een nieuwe sterrenwacht, uiteindelijk met succes.
In 1868 kwam aan de Witte Singel de nieuwe Sterrewacht gereed. Die bestond uit een centraal koepelgebouw
met twee vleugels, geïnspireerd op de sterrenwacht van Sint Petersburg. Bijna de helft van de
Hortus botanicus moest ervoor wijken. Er is later kritiek geweest op de enorme investering maar mede
dankzij de nieuwe Sterrewacht steeg het Leidse sterrenkundige onderzoek tot grote hoogte. Op het dak
van het centrale bouwdeel werden een grote en een kleine observatiekoepel aangebracht. De kleine werd
twee keer vernieuwd (in 1875 en rond 1930), de grote in 1888-1889.In 1922 werden twee nieuwe koepels
geplaatst. In 1878 werd de vrijstaande Heliometertoren, van waaruit metingen aan de hemel werden
gedaan, aan de Sterrewacht toegevoegd. Het ontwerp voor de 12,5 meter hoge toren is van de befaamde
negentiende-eeuwse bouwmeester P.J.H. Cuypers (1827-1921) en is het enige gebouw van zijn hand in
Leiden.
Delen van de Sterrewacht werden tussen 1868 en 1924 regelmatig verbouwd en uitgebreid te behoeve van
de diverse bewoners: het gebouw bood onderdak aan de directeur, de custodes en de observatoren maar
ook huisde de Dienst voor de Verificatie van ’s Rijks Zee-instrumenten er vanaf 1872 enige tijd. Op het
terrein zijn andere bouwwerken opgetrokken die ook weer werden afgebroken.
In 1971 verhuisde de Sterrewacht naar het Huygenslaboratorium en kwamen de gebouwen in gebruik bij
het Instituut Biologie Leiden van de Faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen. Nu wordt bekeken
of de Hortus botanicus en het Sterrewachtterrein weer één geheel kunnen worden. Verder wordt overwogen
de Sterrewacht zelf te verbouwen tot studiecentrum, gastenverblijf en sterrenkundig bezoekerscentrum.
De Heliometertoren is nu begroeid met klimop Vroeg-negentiende-eeuwse sterrenwacht op het dak van het
Academiegebouw (links)
NEN SCHIEKADE
DOELENSTG.
WITT E S I N G E L
NONNENSTG
KLOKSTEEG
RAPENBURG
RAPENBURG
KAISERSTR.
STERREWACHTLAAN
Sterrewachtlaan 5-9
De vleugels van het Sterrewachtgebouw
zijn oost-west
gericht. Dit ten behoeve van de
zogenoemde mediaanmetingen
die voor het observeren van het
heelal en de sterren zeer
belangrijk zijn: aan de hand
van de medianen wordt de
stand van hemellichamen
bepaald, evenals de banen
waarlangs ze zich bewegen. De
voorgevel van de Sterrewacht
bevindt zich aan de noordzijde.
41

42
Sterrewacht

Van der Klaauw Laboratorium
43

44
van der klaauw laboratorium en
sterrewachtlaan 1-4
Adres Kaiserstraat 63 en Sterrewachtlaan 1-4
Objectcode 0301, 0302 en 0303
Oppervlakte 4.000 m 2 no, verdeeld over toren- en singelgebouw, 312 m 2 no (Sterrewachtlaan 1-3)
en 785 m 2 no (Sterrewachtlaan 4)
Bouwjaar Ca. 1957 (torengebouw) en ca. 1962 (singelgebouw)
Architect Ir. G. Friedhoff (torengebouw) en Van Oerle en Schrama (singelgebouw)
Status Het poortgebouw aan de Sterrewachtlaan 1 is een gemeentelijk monument
Functie Onderwijs-, onderzoeks- en laboratoriumgebouw
Gebruiker Faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen

van der klaauw laboratorium
en sterrewachtlaan 1-4
De tegenwoordige oprijlaan van de Sterrewacht deed vanaf 1876 jarenlang dienst als locatie voor het
‘Theatrum Zoologicum en Zoötomisch Laboratorium’ – het dierkundig laboratorium – dat als enige
onderdeel van een veel omvangrijker ontwerp van rijksbouwmeester J.F. Metzelaar uitgevoerd werd en al
snel te klein bleek.
De huidige biologische laboratoria aan de Kaiserstraat en de Sterrewachtlaan zijn ondergebracht in een
markant torengebouw van zes bouwlagen dat in Leiden bekend staat als de ‘wolkenkrabber aan de Kaiserstraat’.
Aan de Witte Singel ligt een lagere vleugel met de college- en practicumzalen, oorspronkelijk
bedoeld als tijdelijke huisvesting maar biologie is er toch nog lange tijd gebleven. Aan de Sterrewachtlaan
zelf zijn nog enkele afdelingen ondergebracht in lage bijgebouwen. Op de hoek Kaiserstraat-Sterrewachtlaan
ligt het landelijke poortgebouw (Sterrewachtlaan 1) dat uit het begin van de twintigste eeuw dateert.
Het 40 meter hoge rechthoekige torengebouw, dat een 28 meter hoog betonnen skelet heeft en geheel
bekleed is met rode baksteen, maakt een gesloten indruk. Op de hoeken zijn zware muurdammen aangebracht
over de hele hoogte van het gebouw. Een gelijkvormige maar kleinere bekroning is op de torenromp
geplaatst, omgeven door een glasrand voor directe belichting van de bovenste verdieping. In tegenstelling
tot de gesloten architectuur van het torengebouw, is bij het singelgebouw met een staal- en
glasconstructie enige transparantie bereikt.
Al sinds 1976 zijn de afdelingen van biologie verspreid gehuisvest en in die zin een zorg van de Faculteit
der Wiskunde en Natuurwetenschappen; het streven is in de nabije toekomst alle exacte opleidingen
(inclusief biologie) samen te brengen in de Leeuwenhoek.
Sterrewachtlaan 1-3 Kaiserstraat 63
N EN SCHIEKADE
WITT E S I N G E L
NONNENSTG
RAPENBURG
RAPENBURG
KAISERSTR.
STERREWACHTLAAN
Kaiserstraat 63 en
Sterrewachtlaan 1-4
HUGO DE GROOTSTRAAT
Het leven van de schrijver
Maarten ’t Hart is onlosmakelijk
verbonden met het Van der
Klaauwlaboratorium. ’t Hart
studeerde biologie in Leiden en
was lange tijd – tot hij van het
schrijven kon leven – als etholoog
(dierengedragskundige)
aan de Leidse universiteit
verbonden. In ’t Harts autobiografie
Het roer kan nog zes
maal om (1984) en andere
boeken van zijn hand, is veel
terug te vinden over zijn
studententijd, zijn professoren
en zijn collega’s.
45

46
plexus en regens collegii
Adres Plexus: Kaiserstraat 25, Regens Collegii: Kaiserstraat 13
Objectcode Plexus 0401. Regens Collegii 0402
Oppervlakte 1.788 m 2 no (Plexus), 153 m 2 no (Regens Collegii)
Bouwjaar Plexus 1973, Regens Collegii 1807
Architect Plexus: Architectenbureau H. Kroneman B.V., renovatie Plexus (2001): Dirk Jan Postel (Kraaijvanger•Urbis)
De inrichting is verzorgd door Hoek & De Wit Architecten
Renovatie Regens Collegii (2004): Hoek & De Wit Architecten
Status Het Regens Collegii is een rijksmonument
Functie Plexus is studentencentrum
Regens Collegii wordt gebruikt als kantoorgebouw alsmede als locatie voor bijeenkomsten en ontvangsten
Gebruiker Plexus: studentenorganisaties, Universiteitswinkel, Plex-fit, studentenvoorzieningen
Regens Collegii: Mare en Ufb (ontvangstlocatie)

plexus en regens collegii
Aan de Kaiserstraat nummer 13 en 25 liggen naast elkaar de gebouwen Regens Collegii en Plexus.
Oorspronkelijk was dit de Cellebroersgracht. Ooit stond hier het Cellebroersklooster dat de Staten eind
1589 huurden en verbouwden voor onderwijs aan en huisvesting van armlastige theologiestudenten
(bursalen): het Staten College. Ook de staf woonde in het complex, dat liep tot aan de 5e Binnenvestgracht.
Het Staten College was officieel geen onderdeel van de universiteit, maar de banden waren nauw.
Op zeker moment werd bij het complex een manege gebouwd ten behoeve van studenten die een
toekomst in Indië tegemoet gingen; daar verplaatste men zich het makkelijkste per paard. Aan het eind
van de zeventiende eeuw hield het Staten College op te bestaan en het complex verviel. Het enige dat nog
rest is de huidige hortulaniswoning: 5e Binnenvestgracht 7a.
Op gezag van koning Lodewijk Napoleon werd op het perceel in 1807 een militaire rij- en veeartsenijschool
gevestigd. De manege (met ‘bak’) heeft bestaan tot eind jaren zestig van de vorige eeuw en was
inmiddels geëvolueerd tot een sportvoorziening voor studenten. Het Regens Collegii was het woonhuis
bij de manege. In 2005 is het gerenoveerd en in gebruik genomen door universiteitskrant Mare en als
locatie voor bijeenkomsten en ontvangsten.
Studentencentrum Plexus was tot de verbouwing in 2001 de centrale studentenmensa De Bak, waarvoor
de belangstelling sterk terugliep. De Bak was weer het resultaat van een ingrijpende verbouwing, gereed
in 1973, van matrassenfabriek De Beuth. Het oorspronkelijke plan was om in het gebouw ook nog het
zogenoemde Groot Prytaneum (een vergadercomplex) onder te brengen maar dit werd te duur. De eerste
ideeën voor een studentencentrum voor en door studenten ontstonden in 1996.Op 8 februari 2002 werd
Plexus geopend. Plexus is Latijn voor zenuwknoop: een verzamelpunt en een ontmoetingsplek. Plexus
herbergt nu ruim tien studentenorganisaties, een aantal universitaire studentenvoorzieningen, de Universiteitswinkel,
studieplekken met en zonder computers, vergaderruimtes, een fitnessvoorziening en een
restaurant. De stijl van het interieur is modern industrieel: strak met als tegenwicht felle kleuraccenten.
De Cockpitzaal De manegepoort en het Regens Collegii
N EN SCHIEKADE
WITT E S I N G E L
NONNENSTG
RAPENBURG
RAPENBURG
KAISERSTR.
STERREWACHTLAAN
HUGO DE GROOTSTRAAT
Plexus, Kaiserstraat 25
Regens Collegii, Kaiserstraat 13
In 1594 sloegen studenten én
bursalen op tilt na maatregelen
om hun losgeslagen gedrag in
te perken. De bursalen van het
Staten College, waar een wel
zeer strikt regime heerste,
verstoorden colleges, maakten
spotliederen op de leiding,
smeten met eten en gooiden
ruiten in. Toen de bursaal
Daniël Alting hiervoor op 20
oktober lijfelijk getuchtigd
werd door schaftmeester
Bredius en twee gerechtsdienaren,
werd een van deze
dienaren, Claes Boon, door een
studentenmeute gedood.
47

48
Van Eyckhof- Van Wijkplaats
Doelensteeg
Universiteitsbibliotheek
Lipsius
Matthias de Vrieshof
Reuvensplaats
Arsenaal

witte singel/ doelen-complex
Doelencomplex:
Lipsius
Johan Huizinga
Reuvensplaats
Arsenaal
Witte Singelcomplex:
Universiteitsbibliotheek
Van Eyckhof -Van Wijkplaats
Matthias de Vrieshof
MALIEBAAN
RIJN EN SCHIEKADE
WITT E S I N G E L
RIJ
DOELENGRACHT
DOELENSTG.
EG
49

50
lipsius
Adres Cleveringaplaats 1
Objectcode 0901
Oppervlakte 7.144 m 2 no
Bouwjaar 1982
Architect H.P. Ahrens, E. Kleijer & A.H. Baller. Renovatie hal en restaurant (2003/2004): Hoek & De Wit Architecten
Functie Restaurant, collegezalen, theater, galerie, computerruimtes, copy & printshop, kantoorruimte e.d.
Gebruiker Faculteit der Letteren, LAK
Bijzonderheden Multifunctionele theaterruimte

lipsius
Door zijn omvang, hoogte, ligging en functies is het uit 1983 stammende Lipsiusgebouw het hart van de
letterenfaculteit. Het staat op het terrein waar tot in de jaren zeventig van de vorige eeuw de Doelenstraat
was.
Het langwerpige gebouw heeft drie bouwlagen (kelder en dakopbouwen niet meegerekend). Per bouwlaag
springen de gevels terug. De betonnen wanden zijn aan de buitenzijde grotendeels afgedekt met witte
stalen profielplaten, met daarover verzinkte stalen roosters, behalve op de begane grond aan de singelzijde.
Daar is baksteen toegepast. Aan de binnenzijde is het beton zichtbaar gelaten.
De ontmoetingsfunctie komt tot uitdrukking in de binnenstraat die zich uitstrekt over de hele lengte van
het gebouw. Vanaf de verdiepingen kijk je neer in de straat. De zijstraten voeren naar de trappenhuizen en
liften. Op de begane grond liggen het LAK-theater, een café, een koffieruimte en een restaurant dat in de
zomer van 2004 grondig werd vernieuwd. Verder liggen hier enkele grote, oplopende hoorcollegezalen.
Op de hogere verdiepingen zijn kleinere collegezalen, talenpractica, computerruimtes en toneel- en
muziekateliers gesitueerd. Ook zijn de centrale diensten van de letterenfaculteit (waarvan ook de faculteiten
Wijsbegeerte, Archeologie en Godgeleerdheid gebruik maken) er gehuisvest.
Het theater was in 1983, met voorzieningen als een flexibel stoelenplan, luchtbruggen en geavanceerd licht
en geluid, hypermodern. Nog steeds heeft de intieme zaal een uitstekende naam onder artiesten. Het LAK
staat sinds 1975 ook open voor bezoekers van buiten de universiteit. Het speelt nu een belangrijke rol als
schakel tussen universiteit en stad.
Het gebouw heet pas sinds 2004 Lipsius, naar de bekende humanist Justus Lipsius (Joost Lips, 1547-1606).
Deze was van 1578 tot 1591 aan de Universiteit Leiden verbonden. Hij maakte tekstedities van Tacitus en
Seneca die destijds onbetwist waren. Verder schreef hij boeken over allerlei aspecten van de Klassieke
Oudheid en later filosofische werken.
Het LAK-theater Het restaurant
WITT E S I N G E L
MALIEBAAN
RIJN EN SCHIEKADE
Cleveringaplaats 1
RIJ
DOELENGRACHT
DOELENSTG.
Op de eerste bouwtekeningen
lag het gebouw 90 ° gedraaid.
De binnenstraat was bedoeld
om de binnenstad met de UB
te verbinden. Doordat de positionering
van het gebouw niet
in overeenstemming bleek met
de overige plannen voor het
Doelenterrein, moest het een
kwartslag worden gedraaid. De
binnenstraat ligt nu evenwijdig
aan de Witte Singel.
EG
51

52
johan huizinga
Adres Doelensteeg 16
Objectcode 0902
Oppervlakte 3.235 m 2 no
Bouwjaar 1980-1982
Architect Hans Bosch
Functie Onderwijs- en onderzoekgebouw
Gebruiker Faculteit der Letteren

johan huizinga
Vanuit diverse locaties in de stad verhuisden in 1983 de Leidse kunsthistorici, historici en classici naar hun
nieuw gebouwde onderkomen, het Johan Huizinga aan de Doelensteeg.
Het gebouw is wel een ‘hoogtepunt van onopvallendheid’ genoemd, maar dat was ook de bedoeling: dat
het zich niet mocht opdringen maar zich bescheiden in de omgeving moest voegen, was een expliciete eis
bij het ontwerp. Door de vlakke gevels, de lichte kleur van de baksteen waaruit het is opgetrokken, en de
geringe hoogte stelt het zich inderdaad bescheiden op tegenover de aangrenzende historische bebouwing
en het blok woningen aan de overzijde van de steeg.
Het drie bouwlagen tellende complex is gebouwd in carrévorm om een open binnenhof. Deze wordt aan
drie zijden begrensd door een glazen omgang, waarlangs aan de buitenzijde op de begane grond de
grotere ruimten, zoals college- en studiezalen en administraties zijn gevestigd. Het gebouw herbergt
tevens de deels open en deels gesloten vakgroepbibliotheken van kunstgeschiedenis en geschiedenis, die
recentelijk zijn samengevoegd in dezelfde ruimte. De verdiepingen bevatten hoofdzakelijk de ruim
honderd werkkamers van de medewerkers van de opleidingen. Op de bovenste verdieping bevindt zich
een koffiekamer waar, ondanks protesten van de gebruikers, de koffiejuffrouw inmiddels plaats heeft
moeten maken voor een rijtje automaten.
Johan Huizing (1872-1945) is de grootste Nederlandse cultuurhistoricus aller tijden. Hij was hoogleraar
geschiedenis en politische aardrijkskunde aan de Leidse universiteit en enige tijd rector magnificus. Zijn
‘Herfsttij der Middeleeuwen’ – over de Bourgondische Nederlanden en Frankrijk – en ‘Homo ludens’ zijn
in meer dan twintig talen vertaald. Huizinga was niet alleen inhoudelijk maar ook stilistisch magistraal.
Hij hield er ethisch hoogstaande principes op na. Zo stuurde hij in de oorlog iemand van de universiteit
die een antisemitische brochure had geschreven, hetgeen hem op een verblijf in het gijzelaarskamp in Sint
Michielsgestel kwam te staan.
Het trappenhuis De glazen omgang
W I T TE SI N G E L
MALIEBAAN
RIJN EN SCHIEKADE
Doelensteeg 16
RIJ
DOELENGRACHT
DOELENSTG.
In het kader van de 1%-regeling
voor beeldende kunst aan
of in rijksgebouwen kreeg
Cornelius Rogge de opdracht
voor een kunstwerk op de
binnenplaats. De meningen
over de stalen pyramide die het
geworden is, zijn verdeeld,
maar in elk geval vormt hij een
geliefde achtergrond bij het
maken van foto’s.
EG
53

54
reuvensplaats
Adres Reuvensplaats 2-4
Objectcode 0903
Oppervlakte 3.968 m 2 no
Bouwjaar 1982
Architect Tjeerd Dijkstra (B.V. Architektengroep V.D.L.)
Functie Onderwijs- en onderzoekgebouw
Gebruiker Faculteit der Archeologie, KITLV

euvensplaats
De grondvorm van dit in grijze steen uitgevoerde gebouw is een carré om een binnenplaats, waarvan één
van de kwadranten ontbreekt. Op die plaats is een rustplaats met zandbak opgenomen. De zandbak
wordt omsloten door een heg, bomen en een begroeide pergola. Het idee hierachter is een normaal stedelijk
gebruik van het openbare gebied rondom de universiteitsgebouwen te bevorderen.
Het gebouw heeft drie bouwlagen en een kap. De draagconstructie is uitgevoerd in prefab beton, de
hellende daken zijn gevat in een lichte houtconstructie.
Op de begane grond zijn de administratie van de Faculteit der Archeologie, kleine collegeruimtes, de
bibliotheek en de studiezalen te vinden. Op de verdiepingen, die volledig vrij indeelbaar zijn gemaakt,
hebben de medewerkers elk een eigen werkkamer. Door vides te maken in de vloer van de tweede verdieping,
is op de eerste verdieping ruimte ontstaan voor vergaderingen en besprekingen.
De toegangen naar de gebruikers van het gebouw, waaronder ook het Koninklijk Instituut voor Taal-,
Land-en Volkenkunde (KITLV), liggen aan de binnenhof.
Aan de binnenplaatszijde van het gebouw is een tijdbalk te zien die betrekking heeft op alle periodes waar
de Leidse archeologie zich op richt. Het was een cadeau aan prof.dr. L.P. Louwe Kooijmans vanwege zijn
verdiensten als bestuurder, toen hij in 2003 afscheid nam van het decanaat van de faculteit. Dat had
twintig jaar geduurd. De tijdbalk werd getekend door Medy Oberendorff, tekenares van de faculteit, en op
het gebouw aangebracht door Kunst & Co.
De tijdbalk op de gevel van het binnenterrein De schervenzaal
MALIEBAAN
RIJN EN SCHIEKADE
WITT E S I N G E L
Reuvensplaats 2-4
RIJ
DOELENGRACHT
DOELENSTG.
Bij de aanvang van de bouw
van het nieuwe Archeologisch
Centrum bracht rector magnificus
prof.dr. A.A.H. Kassenaar
een ritueel bouwoffer ter voorkoming
van rampspoed, volgens
zeer oud gebruik. Het offer
bestond uit een pot, gemaakt
van scherven uit alle periodes
waar de Leidse archeologie zich
op richt, gevuld met onder
meer een Inca-knopentouw,
een kleitablet en een godinnenbeeld.
De pot is ingegraven in
het betonnen fundament voor
de ingang.
EG
55

56
arsenaal
Adres Arsenaalstraat 1
Objectcode 0904
Oppervlakte 2.870 m 2 no
Bouwjaar 1808, 1819, 1979-1981
Architect Salomon van der Paauw (1819), Tj. Dijkstra (1979-1981)
Functie Oorspronkelijk arsenaal, nu onderwijsgebouw opleidingen Chinees, Japans en Koreaans
Gebruiker Faculteit der Letteren

arsenaal
Begin negentiende eeuw werden flink méér legeronderdelen in de Leidse St.-Jorisdoelen gestationeerd.
Indirecte aanleiding was de ontploffing van een kruitschip in het centrum van Leiden, in 1807. Koning
Lodewijk Napoleon kwam dezelfde nacht nog kijken en beloofde hulp bij de wederopbouw. Die hulp
bestond onder meer uit de legering van een toenemend aantal militairen. De St.-Jorispoort, nu de
Doelenpoort geheten, is het enige overblijfsel van de in 1821 ten gunste van de Doelenkazerne afgebroken
St.-Jorisdoelen. Het is een ontwerp uit 1645 van stadsarchitect Arent van ’s Gravenzande. Toen in het
huidige wijkje de straatnamen werden toegekend, werd de overzijde van de Doelengracht abusievelijk
Sebastiaansdoelen genoemd. Dit had St.-Jorisdoelen moeten zijn.
Aan de Groenhazengracht verrees in 1818 een groot kazernegebouw, het oostelijke deel van het huidige
Arsenaal (een arsenaal is een opslagplaats voor oorlogsmaterieel). Het bestond uit twee bouwlagen, in
carrévorm om een open binnenplaats gebouwd en zoals gebruikelijk in die tijd, opgetrokken uit massieve
dragende metselwerkgevels. In 1850 werd er een bijna even groot complex tegenaan gebouwd. De huisvestingscapaciteit
op het terrein steeg daarmee tot 558 manschappen, 537 paarden, 9 officieren en 3 wasvrouwen.
De Doelenkazerne werd pas in de jaren zeventig van de vorige eeuw gesloten. Bij de herinrichting
van het terrein begin jaren tachtig, werd besloten het Arsenaal als markant stedelijk object te
handhaven. De binnenplaats van de oudste, oostelijke carré werd dichtgebouwd om plaats te bieden aan
de bibliotheek van de opleidingen Japans, Chinees en Koreaans. In de ring van de westelijke carré werden
de werkkamers en collegezalen gevestigd. De binnenplaats werd gehandhaafd maar overdekt met een
deels transparante overkapping. Daarbij is gebruik gemaakt van een gelijmde houtconstructie waarvan de
dakondersteuningen in één punt op de grond samenkomen. Zo is een sfeervol overdekt terras ontstaan.
Op de eerste verdieping van de oostelijke vleugel is ten behoeve van de opslag van bibliotheekboeken,
medio jaren negentig tussen de zolders een compleet nieuwe tweede verdieping gebouwd. Deze doet
dienst als extra opslagruimte voor de Chinese bibliotheek van het Sinologisch Instituut.
De bibliotheek van de vakgroep Chinees Altaar van de Chinese godin Mazu
WITTE S I N G E L
MALIEBAAN
RIJN EN SCHIEKADE
Arsenaalstraat 1
RIJ
DOELENGRACHT
DOELENSTG.
Een afbeelding uit ± 1900 van
de Doelenpoort, te vinden aan
het begin van de Sebastiaansdoelen,
met soldaten uit die
tijd. De naam ‘Doelen’ komt
ook voor in andere steden zoals
Amsterdam, Rotterdam, Delft
en Haarlem. De oorspronkelijke
betekenis was: oefenplaats
voor de schutterij, de stadsverdedigingsorganisatie
bestaande
uit vrijwilligers. Later was het
de benaming voor een gewone
legerplaats.
EG
57

58
universiteitsbibliotheek
Adres Witte Singel 26-27
Objectcode 1002
Oppervlakte 18.866 m 2 no
Bouwjaar 1984
Architect Bart van Kasteel (Architectenbureau Bart van Kasteel B.V.)
Functie Bibliotheek, studiezalen
Gebruiker Universiteitsbibliotheek

universiteitsbibliotheek
De Universiteitsbibliotheek (UB) is opgebouwd uit dezelfde stramienmaat van 7,2 x 7,2 m die is toegepast
bij de aangrenzende complexen. Het gebouw is 12 traveeën à 7.20 m lang en 9 traveeën breed. Het is opgebouwd
uit vlakke plaatvloeren die rusten op paddestoelvormige kolommen. De gesloten delen van de
buitenmuren zijn opgebouwd in hetzelfde metselwerk als dat van de belendende gebouwen en de bestrating.
De UB sluit goed aan bij de bebouwing aan weerszijden maar het afwijkend materiaalgebruik in de
hogere bouwlagen, de kantelen en de grote lichtkoepels bepalen het eigen karakter van het gebouw. Deze
lichtkoepels, waarvoor de architect zich volgens eigen zeggen heeft laten inspireren door de kassen in de
Hortus, overkappen de centrale hal en de omliggende vides. De koepels met hun gebogen dakruiten
veroorzaakten door de nieuw toegepaste maar nog niet helemaal uitontwikkelde techniek de eerste jaren
veel lekkages; in de jaren negentig zijn ze dan ook vervangen.
Het gebouw mocht niet te hoog worden ten opzichte van de omliggende gebouwen. Om toch voldoende
ruimte te creëren heeft het daarom twee kelderverdiepingen gekregen waar studieruimtes zijn gemaakt en
bergingen voor boeken. Op de begane grond zijn de kantine, de uitleenafdeling en de catalogi te vinden;
op de eerste verdieping liggen de studiezalen van de diverse faculteiten. Op de tweede verdieping
bevinden zich de bijzondere studiezalen voor de oosterse en westerse handschriften waar deze bibliotheek
befaamd om is.
Een paddestoelvormige kolom in een van de studiezalen Hal met lichtkoepel
G
MALIEBAAN
RIJN EN SCHIEKADE
WITT E S I N G E L
Witte Singel 26-27
RIJ
DOELENGRACHT
DOELENSTG.
De bibliotheek van de Universiteit
Leiden ging in 1587 van
start in de gewelfkamer van het
Academiegebouw. Willem van
Oranje schonk in 1575 het
eerste boek aan de universiteit:
de door Christoffel Plantijn
gedrukte Polyglotbijbel in acht
imposante banden. Sindsdien
hebben talrijke verzamelaars
de bibliotheek bedacht met
schenkingen of legaten. Daarnaast
verwierf de bibliotheek
tal van collecties. De collectie
omvat nu 2,5 miljoen boeken
en handschriften.
EG
59

60
van eyckhof-van wijkplaats en
matthias de vrieshof
Adres P.N. van Eyckhof 1-4, Van Wijkplaats 2-4 en Matthias de Vrieshof 1-4
Objectcode 1001 (P.N. van Eyckhof-Van Wijkplaats),
1003 (Matthias de Vrieshof),
1004 (Maliebaangarage)
Oppervlakte PN. van Eyckhof-Van Wijkplaats: 4.865 m 2 no;
Matthias de Vrieshof: 4.690 m 2 no
Bouwjaar 1981
Architect Joop van Stigt (Architect B.N.A. J. van Stigt)
Functie Werkkamers medewerkers, collegeruimten
Gebruiker Faculteit der Letteren, Faculteit der Godgeleerdheid, Faculteit der Wijsbegeerte, INL en NINO

van eyckhof- van wijkplaats
en matthias de vrieshof
In deze gebouwen aan weerszijden van de Universiteitsbibliotheek zijn de talen en culturen van Letteren,
de Faculteiten der Godgeleerheid en Wijsbegeerte en enkele instituten gehuisvest. De plattegrond van het
zuidelijk cluster wordt gevormd door twee carré’s om een binnenplaats, die elkaar in één kwadrant overlappen.
De zeven kwadranten zijn elk op hun beurt eveneens opgebouwd uit twee in elkaar geschoven
vierkanten en zijn, behalve aan de oostkant, op de begane grond van elkaar gescheiden door doorgangen
en op de hogere verdiepingen verbonden door loopbruggen. De opzet van het noordelijke cluster is eveneens
gebaseerd op kwadranten.
Opvallend aan het complex is dat het veel niet-prominente ingangen heeft. Deze architectuur paste in de
heersende filosofie van eind jaren zeventig: het Witte Singelcomplex moest ‘deel uitmaken van het stadsweefsel’.
Het sloot aan op, en moest vergelijkbaar zijn met een oude stadswijk. Vandaar dat het op veel
plekken betreedbaar en geheel doorkruisbaar werd gemaakt. Door dit concept ontstond echter overlast
van zwervers en verslaafden. De basisfilosofie is nog steeds herkenbaar maar de meeste toegangsdeuren
zijn inmiddels afgesloten. Het donkere interieur past in dezelfde tijd maar doet nu somber aan.
Als constructieve elementen heeft het complex paddestoelvormige kolommen, die deels in het zicht zijn
gelaten. De combinatie met de rode baksteen waaruit de gevel is opgetrokken, bepaalt het karakteristieke
aanzien. De gebouwen hebben twee, drie of vier bouwlagen onder platte daken die worden gedragen door
in de gevel steunende lichte houten kapconstructies. Onder de gebouwen liggen parkeergarages en fietskelders.
De hoofdstramienmaat van 7,20 x 7,20 meter is op verschillende manieren, naar behoefte, in te delen.
Matthias de Vrieshof Donker interieur uit de jaren zeventig
MALIEBAAN
RIJN EN SCHIEKADE
WITT E S I N G E L
RIJ
DOELENGRACHT
DOEL
ENSTG.
Van Eyckhof-Van Wijkplaats
en Matthias de Vrieshof
De stramienmaat van 7,20 x
7,20 meter, ook gehanteerd in
de tussenliggende Universiteitsbibliotheek,
is willekeurig
gekozen: het is de kleinste
parkeermaat voor drie auto’s.
De architecten konden geen
andere referentie bedenken, ze
waren allemaal even goed én
even slecht. ‘Boeken passen
overal.’
EG
61

62
witte singel 103
Adres Witte Singel 103
Objectcode 5011
Oppervlakte 345 m 2 no, verdeeld over drie bouwlagen
Bouwjaar Omstreeks 1850; zolderverdieping en interieur verbouwd in
de tweede helft van de twintigste eeuw
Architect Onbekend
Functie Oorspronkelijk woonhuis, nu faculteitsgebouw
Gebruiker Faculteit der Rechtsgeleerdheid tot september 2004

witte singel 103
Het E.M. Meijers Instituut werd in 1997 ingesteld als (internationale) onderzoekschool van de Faculteit
der Rechtsgeleerdheid. Het pand, uit ongeveer 1850, waarin het instituut tot de verhuizing naar het
Kamerlingh Onnes Gebouw domicilie hield, is gelegen aan de Witte Singel en was oorspronkelijk in
gebruik als woonhuis van welgestelde particulieren. Het vrijstaande gebouw met riante tuin aan de
achterzijde heeft een rechthoekige plattegrond en bestaat uit twee bouwlagen en zolder onder een
schilddak. Aan de achterzijde is de kap recentelijk uitgebouwd.
Aan de singel staat de symmetrische lijstgevel met een sobere neoclassicistische opzet. De voor- en zijgevels,
inclusief de plintzone, zijn gepleisterd en van imitatievoegwerk voorzien. In de voorgevel ligt
centraal de verhoogde entree, toegankelijk via een trap van hardsteen, geflankeerd door twee maal twee
schuifvensters op de begane grond en vijf schuifvensters op de eerste verdieping. Tussen de begane grond
en de eerste verdieping is ter decoratie een profiellijst aangebracht die om het hele gebouw loopt. De
gevels worden aan weerszijden afgesloten door hoeklisenen, versierd met blokken op de begane grond en
panelen op de eerste verdieping.
Inwendig is het pand aangepast aan de kantoorfunctie, maar de oorspronkelijke opzet is nog te
herkennen. Ook zijn enkele details, onder meer de imposante trap en de serre aan de achterzijde, bewaard
gebleven.
Het pand is in 2005 afgestoten.
Het negentiende-eeuwse trappenhuis Zicht op de serre vanuit de riante tuin
HUGO DE GROOTSTRAAT
JAN VAN GOYENKADE
DOEZASTRAAT
BOISOTKADE
W I T T E S I N G E L
Witte Singel 103
JAN VAN HOUTKADE
HERENSTRAAT
Z O E T E R W O U D S
E.M. Meijers was tot aan zijn
dood in 1954 hoogleraar rechtsgeleerdheid
aan de Leidse
universiteit. Met zijn erkend
superieur intellect heeft hij veel
invloed uitgeoefend op het
moderne rechtsleven in Nederland.
Op sociaal vlak wijdde
Meijers zijn krachten onder
meer aan het nog bestaande
‘Het Leidse Volkshuis’, een
vroege volksuniversiteit.
63

64
kamerlingh onnes gebouw
Adres Steenschuur 25
Objectcode 0701
Oppervlakte 12.500 m 2 no
Bouwjaar 1856, renovatie 2004
Architect H.F.G.N. Camp, renovatie H. Ruijssenaars/De Architectengroep
Status Rijksmonument
Functie Oorspronkelijk laboratorium, met ingang van 2004 faculteitsgebouw
Gebruiker M.i.v. 2004 Faculteit der Rechtsgeleerdheid
Bijzonderheden Oude collegezaal, de ‘koudste plek op aarde’

kamerlingh onnes gebouw
Op de zogenoemde Kleine Ruïne – ontstaan in 1807 na de ramp met het kruitschip – werd na lang
aandringen van de betrokken hoogleraren in 1856 begonnen met de bouw van het ‘Physisch, Chemisch en
Anatomisch Laboratorium’ naar ontwerp van de architect des konings H.F.G.N. Camp. Het werd in de
loop van anderhalve eeuw organisch uitgebreid; het oudste deel ligt aan de Steenschuurzijde, het jongste,
uit het midden van de vorige eeuw, grenst aan de Zonneveldstraat.
Het laboratorium werd later genoemd naar de beroemde natuurkundige Heike Kamerlingh Onnes (1853-
1926), die vanaf 1882 hoogleraar was in Leiden. Samen met zijn collega en vriend, de theoretisch natuurkundige
Lorentz (1853-1928), bouwde Kamerlingh Onnes het laboratorium uit tot een van de meest
geavanceerde van Europa. In 1913 kreeg Kamerlingh Onnes de Nobelprijs voor natuurkunde.
De natuurkundigen zijn inmiddels verhuisd naar het Huygens Laboratorium en het Oortgebouw in de
Leeuwenhoek. Het monumentale Kamerlingh Onnes Laboratorium met zijn roemrijke verleden heeft een
academische bestemming gehouden: het is in 2004 gerestaureerd, verbouwd en gedeeltelijk opnieuw
opgetrokken en biedt nu onderdak aan de gehele rechtenfaculteit. Deze was tot voor kort verspreid over
het centrum gehuisvest.
De neoclassicistische voorgevel van het pand, nu Kamerlingh Onnes Gebouw geheten, is gerestaureerd en
de hoofdentree is erin teruggebracht. Het nieuwe adres is dan ook: Steenschuur 25.
Architect Hans Ruijssenaars beschouwt licht als bouwmateriaal en dat is in het gebouw te zien; de
somberte is verdreven. Van het vroegere interieur zijn alleen een monumentale trap en een schitterend
gerestaureerde collegezaal bewaard gebleven. De binnenplaats werd met glas overkoepeld en biedt nu
plaats aan de bibliotheek annex studie- en computerzaal. Met recht het hart van de faculteit.
De opstelling waarmee een temperatuur van -272˚C werd bereikt, toen de laagste temperatuur ooit, wordt
teruggeplaatst in het gebouw.
De geheel gerestaureerde oude collegezaal De vroegere binnenplaats is nu de bibliotheek
KLOKSTEEG
RAPENBURG
RAPENBURG
KAISERSTR.
LANGEBRUG
NIEUWSTEEG
Steenschuur 25
BREESTRAAT
STEENSCHUUR
DOEZASTRAAT
BOTERMARKT
VAN DER WERFPARK
GARENMARKT
In dit laboratorium zou het
Kamerlingh Onnes in 1908 –
terwijl de buurtbewoners
vreesden voor een ontploffing –
eindelijk lukken om Helium
(het gas met de laagste kritische
temperatuur van
-272ºc) vloeibaar te krijgen.
Het laboratorium kreeg
daardoor de bijnaam ‘de
koudste plek op aarde’. Het
record is inmiddels met ruim
een graad gebroken.
(V.l.n.r. de fysici Ehrenfest,
Lorentz, Bohr en Kamerlingh
Onnes).
65

66
Kamerlingh Onnes Gebouw in renovatie

Oude UB
67

68
oude ub
Adres Rapenburg 68-74
Objectcode 0501
Oppervlakte 4.175 m 2 no verdeeld over zes vleugels van 2 t/m 6 bouwlagen
Bouwjaar 15e eeuw (voormalige kapel), 1915-1927 (hoofdgebouw), 1999 (renovatie en herinrichting)
Architect Hoofgebouw: J.A.W. Vrijman e.a. (Rijksbouwkundige Dienst voor Onderwijsgebouwen.
Uitbreidingen: o.m. stadsarchitect J.W. Schaap,Van den Eerenbeemd (tuinaanleg)
Renovatie en herinrichting: Atelier PRO architekten bv
Status Rijksmonument
Functie Oorspronkelijk universiteitsbibliotheek, nu bestuurs- en kantoorgebouw
Gebruiker Bestuursafdelingen en expertisecentra van de universiteit
Bijzonderheden Gietijzeren magazijnskelet in C-vleugel en achttiende-eeuwse plafondschildering van Augustinus Terwesten

oude ub
Sinds mei 1999 heeft de ‘Oude UB’ (Rapenburg 70) na een ingrijpende verbouwing de functie van
bestuurscentrum van de universiteit. De oudste geschiedenis van het pand gaat terug tot het laat-middeleeuwse
Faliede Bagijnhof. De kapel van dit hof werd in 1591-1593 verbouwd en in gebruik genomen als
universiteitsbibliotheek. De eerstvolgende ingreep vond plaats in 1819 toen de slanke toren met spits aan
de voorzijde werd gesloopt. Er kwam een breed, classicistisch gebouw te staan. Vanaf 1862 kreeg de bibliotheek
de beschikking over het hele complex, hetgeen gepaard ging met ingrijpende verbouwingen, onder
leiding van stadsarchitect J.W. Schaap.
In 1915 werd het voorgebouw, evenals het pand Rapenburg 70, afgebroken om plaats te maken voor een
nieuw L-vormig gebouw, uitgevoerd in een sobere classicistische vormentaal. Hierbij werd de plafondschildering
met de vier seizoenen van Augustinus Terwesten in de ‘zaal’ van de bibliothecaris geplaatst, nu
de werkkamer van de voorzitter van het College van Bestuur. Na de verhuizing van de bibliotheek naar de
Witte Singel in 1984, werd in het complex tijdelijk het Rijksherbarium gevestigd.
In 1999 vond een renovatie plaats om het gebouw gebruiksklaar te maken voor het College van Bestuur
en de diverse centrale diensten, waaronder het Vastgoedbedrijf. Bij deze herinrichting heeft Atelier Pro
een helder complex opgeleverd dat bestaat uit zes vleugels die gegroepeerd zijn rond een centraal bouwdeel
met receptie, ontvangstzaal en restaurant. De dakconstructie van de kapel zoals te zien op de foto
rechtsonder, is bewaard gebleven maar om redenen van functionaliteit weggewerkt.
Aan de achterkant van het gebouw ligt een sobere, open tuin die de bebouwing rond het complex goed
zichtbaar laat, en die overdag open is voor publiek.
De centrale hal Boekenopslag in ‘de kapel’ rond 1900
RIJ
DOELENGRACHT
RAPENBURG
W I T T E S I NGEL
RAPENBURG
DOELENSTG. HOUTSTRAAT
Rapenburg 68-74
NONNENSTG
KLOKSTEEG
RAPENBURG
RAPENBURG
KAISERSTR.
STERREWACHTLAAN
De humanist Janus Dousa
(1545-1604) was van 1585 tot
1593 de eerste bibliothecaris
van de Leidse universiteitsbibliotheek.
Dousa is verantwoordelijk
geweest voor de
verhuizing van de bibliotheek
uit de krappe behuizing in de
gewelfkamer van het Witte
Nonnenklooster – het huidige
Academiegebouw – naar de
Faliede Bagijnkerk in 1594.Er
is in Leiden een straat naar
hem vernoemd. Deze sluit aan
op het Rapenburg.
69

70
gravensteen
Adres Pieterskerkhof 6
Objectcode 0601
Oppervlakte 968 m 2 no
Bouwjaar 13e eeuw
Architect Arent van ’s-Gravesande, Cornelis Huybertsz van Duyvenvlucht, Pieter Jansz Van Noort,
Willem van der Helm
Status Rijksmonument
Functie Oorspronkelijk grafelijke gevangenis, stedelijke gevangenis, gerecht, militair magazijn, boekenmagazijn,
nu onderwijsgebouw
Gebruiker LUSM en International Office (per juni 2005)
Bijzonderheden Hal, zaal 015,de cellen
Eigendom Gemeente Leiden

gravensteen
Hierom stort men smenschen bloet
hierom sticht men metter spoet
borghe ende hoghe stene
meneghen te wene
Aan het eind van de twaalfde eeuw, in een periode waarin hout hét bouwmateriaal was, werd naast de
residentie van de graaf van Holland een toren van steen gebouwd. Deze werd dan ook ‘Gravensteen’
genoemd.
Het Gravensteen was in de eerste plaats de vluchtplaats voor de Graven van Holland. Maar het was meer
dan dat. De woorden ‘smenschenbloet’, ‘stene’ en ‘wene’ in het gedicht Wapene Martijn van de Dietsche
dichter Maerlant, verraden de tweede functie: de twee kelderverdiepingen deden dienst als gevangenis.
Hier werden de krijgsgevangenen, belastingontduikers en misdadigers opgesloten.
In 1463 werd de grafelijke gevangenis overgedragen aan de stad Leiden onder voorwaarde dat die de
restauratie zou betalen. In dat jaar werd het gebouw verhoogd en werd de traptoren gebouwd. In de
periode hierna werd het Gravensteen meerdere malen uitgebreid: in 1555 met een vleugel aan de westzijde,
in 1654 met een tuchthuis aan de oostzijde en een jaar later met een vleugel aan het Pieterskerkhof. In
deze periode werd ook de galerij aan de noordzijde, waarvan in 1604 het eerste gedeelte tot stand kwam,
en van waaruit de rechters uitzicht hadden op de executieplaats, verlengd. In 1671-1672 volgden de bouw
van de Vierschaar (rechtbank) en de Schepenkamer.
Na 1853 heeft het Gravensteen nog dienst gedaan als militair magazijn en als boekenmagazijn van het
(nog steeds bestaande) antiquariaat Burgersdijk en Niermans. Tientallen jaren was een deel van de rechtenfaculteit
in het Gravensteen gevestigd. In 2001 startte het LUSM in het linkerdeel van het gebouw en in
2005 neemt het International Office van de universiteit het rechterdeel van het gebouw in gebruik.
De cellen Collegezaal
DOELENGRACHT
W I T
RAPENBURG
RAPENBURG
DOELENSTG. HOUTSTRAAT
Pieterskerkhof 6
NONNENSTG
KLOKSTEEG
RAPENBURG
KAISER
RAPENBURG
De twijfelachtige eer van de
laatste executie waartoe in het
Gravensteen opdracht werd
gegeven, viel toe aan Janus van
der Blom. Janus werd in 1853
veroordeeld tot de dood voor de
beestachtige moord op een
boerenmeisje. Terwijl de rechters
toekeken vanuit de galerij
werd Janus door middel van de
strop ter dood gebracht.
71

72
hugo de grootstraat 25, 27 en 27a
Adres Hugo de Grootstraat 25, 27 en 27a
Objectcode 0801 (nr. 27/hoofdgebouw), 0802 (nr. 27a/dependance links) en 0803 (nr. 25/dependance rechts)
Oppervlakte 3.960 m 2 no verdeeld over drie bouwlagen in het hoofdgebouw,
1.554 m 2 no verdeeld over 2 t/m 4 bouwlagen in de dependance links,
678 m 2 no verdeeld over twee bouwlagen in de dependance rechts
Bouwjaar 1896-1898 met uitbreiding in 1910 (nr. 27), 1955 (nr. 27a) en ca. 1950 (nr. 25)
Architect J. van Lokhorst (hoofdgebouw), J.A.W. Vrijman (uitbreiding hoofdgebouw)
Status Rijksmonument (nr. 27)
Functie Tot 1968 Laboratorium voor Organische Chemie, tot september 2004 onderwijs- en onderzoeksgebouw
Gebruiker Tot september 2004 Faculteit der Rechtsgeleerdheid, Juridisch Studiecentrum Hugo de Groot
Bijzonderheden Het trappenhuis uit 1910 van J.A.W. Vrijman is bewaard gebleven

hugo de grootstraat 25, 27,
en 27a
De rijksoverheid besloot aan het einde van de negentiende eeuw nieuwe huisvesting voor de universitaire
laboratoria te bouwen buiten het toenmalige stadscentrum. De overheid wilde dit vanwege het risico voor
de volksgezondheid en de gebrekkige werkomstandigheden in de bestaande laboratoria in het Kamerlingh
Onnes Laboratorium. Voor de bouw werd rijksbouwmeester J. van Lokhorst aangetrokken die in
zijn herkenbare stijl tal van onderwijsgebouwen in heel Nederland neerzette. Kenmerkend zijn ondermeer
de vele neogotische motieven en de asymmetrische gevelopzet. Het Leidse laboratorium is zeer
functioneel van opzet en rond een rechthoekige binnenplaats gebouwd. Op de begane grond van de oostvleugel
bevond zich oorspronkelijk het grote laboratorium voor de chemici. In de westvleugel, langs de
Gerrit Doustraat, bevond zich op de begane grond het grote laboratorium voor de medici en op de eerste
verdieping de collegezaal. Het laboratorium werd rond 1910 door J.A.W. Vrijman, de opvolger van Van
Lokhorst, uitgebreid met een U-vormige vleugel die tegen het bestaande bouwdeel werd gebouwd. Zo
ontstond de binnenplaats. In de jaren vijftig werd het laboratorium opnieuw uitgebreid met lagere,
eenvoudig vormgegeven dependances (nummer 25 en 27a).
In 1968 verhuisde de chemie van de Hugo de Grootstraat naar een nieuw complex in de Leeuwenhoek:
het Gorlaeus. Nadien heeft de Faculteit der Rechtsgeleerdheid het gebouw in gebruik gehad als Juridisch
Studiecentrum Hugo de Groot. De oorspronkelijke indeling en detaillering gingen grotendeels verloren.
Nu de rechtenfaculteit naar het Kamerlingh Onnes Gebouw is vertrokken, is het gebouw afgestoten en
wordt het herontwikkeld tot een appartementencomplex.
Geveldetail Trappenhuis uit 1910
RIJN EN SCHIEKADE
STERREWACHTLAAN
.
HUGO DE GROOTSTRAAT
BOISOTKADE
W I T T E S I N G E L
SCHELPENKADE
JAN VAN GOYENKADE
Hugo de Grootstraat 25, 27 en
27a
In 1873 werd Antoine Paul
Nicholas Franchimont (1844-
1919, rechts op de foto) de
eerste buitengewoon hoogleraar
in de organische chemie
ooit. Mede op zijn aandringen
kwam er in 1901 het
‘paleisachtige’ laboratorium
aan de Hugo de Grootstraat.
Franchimont vond het zeer
geschikt voor ‘de zeldzame
vereeniging van uitgebreide
kennis, combinatievermogen,
logischen zin, scherpzinnigheid,
handigheid en wat goed
geluk’: de wetenschap.
T
73

74
hugo de grootstraat 32
Adres Hugo de Grootstraat 32
Objectcode 0804
Oppervlakte 2.479 m 2 no
Bouwjaar 1895-1898
Architect J. van Lokhorst
Status Rijksmonument
Functie Oorspronkelijk farmaceutisch laboratorium, daarna onderwijs- en onderzoekgebouw,
bestemming: appartementencomplex
Gebruiker Faculteit der Rechtsgeleerdheid tot september 2004,
daarna herontwikkeling tot studentenhuisvesting
Eigendom Het gebouw is eind 2002 verkocht aan SLS Wonen

hugo de grootstraat 32
Het Farmaceutisch Laboratorium verhuisde in 1898 van een verouderd pand aan de Papengracht 4 in het
stadscentrum, naar de Hugo de Grootstraat ‘buiten’ de stad. Het hoofdgedeelte van het nieuwe gebouw
werd rond twee elkaar kruisende gangen opgezet waaraan de oorspronkelijke practicumlokalen en laboratoria
lagen.
Aan de straatzijde ligt een monumentale gevel van drie bouwlagen hoog en zeven traveeën breed. Hier
tegenaan staat rechts een opvallend torenachtig bouwlichaam van vier bouwlagen onder een hoog
schilddak. In de toren bevonden zich oorspronkelijk laboratoria en magazijnen, en in de aanbouw aan de
achterzijde het trappenhuis. De kleine vleugel rechts van de toren herbergde op de begane grond de
modelapotheek en op de verdieping de collegezaal. Het gebouw is opgetrokken uit felrode baksteen, afgewisseld
met banden van gele baksteen en natuurstenen waterlijsten. Het gebouw valt vooral op door zijn
speelse gevelopzet en is minder log dan het later gebouwde Laboratorium der Organische Chemie aan de
overzijde van de straat. In de jaren zeventig betrok de farmacie een nieuw laboratorium in de Leeuwenhoek
en werd het gebouw betrokken door de Faculteit der Rechtsgeleerdheid. Van de oorspronkelijke
inrichting zijn alleen enkele details in de voormalige collegezaal en de neogotische aankleding van het
trappenhuis overgebleven.
De bovenste bouwlaag van de achtervleugel is van recentere datum. De twee custoswoningen – de
nummers 28 en 30 – werden in dezelfde stijl als het hoofdgebouw door Van Lokhorst in 1899 opgeleverd.
Het gebouw wordt nu, na de verhuizing van de rechtenfaculteit naar het vernieuwde Kamerlingh Onnes
Gebouw, verbouwd tot ongeveer 90 studentenkamers.
Origineel glas-in-loodraam in het trappenhuis De bibliotheek van de rechtenfaculteit
RIJN EN SCHIEKADE
STERREWACHTLAAN
.
HUGO DE GROOTSTRAAT
Hugo de Grootstraat 32
BOISOTKADE
W I T T E S I N G E L
SCHELPENKADE
JAN VAN GOYENKADE
Hoogleraar H.P. Wijsman
schreef in 1894 over het laboratorium
aan de Papengracht:
‘Er bestaat te Leiden een pharmaceutisch,
scheikundig laboratorium,
hetgeen volgens de
mannen der wetenschap zoo
slecht beoordeeld wordt, als
maar enigszins mogelijk is.’
Een jaar later werd begonnen
met de bouw van het nieuwe
laboratorium in de Hugo de
Grootstraat.
T
75

76
stationsplein 240
Adres Stationsplein 240
Objectcode 5001
Oppervlakte 2.652 m 2 no
Bouwjaar ca. 1960
Architect M.P. Schutte
Functie Kantoren en appartementen
Gebruiker Universitair Facilitair Bedrijf (UFB), internationale studenten
Eigendom Elfstaete BV

stationsplein 240
Het Universitair Facilitair Bedrijf (UFB) van de Universiteit Leiden is met enkele afdelingen gehuisvest in
een vleugel van een groter complex, dat aan het Stationsplein en de Stationsweg is gelegen. Dit complex
werd begin jaren zestig in zeer korte tijd uit de grond gestampt en was onderdeel van de herinrichting van
het gehele stationsgebied. Architect Schutte tekende voor het ontwerp en bouwde voor de universiteit in
dezelfde tijd ook de uitbreiding van het Kamerlingh Onnes Laboratorium aan de Zonneveldstraat.
Het gebouw is overal zeven bouwlagen hoog en heeft een (gespiegelde) L-vormige plattegrond, waarbij de
bouwdelen aan de kopse kanten als kantoren in gebruik zijn, en het langere, centrale bouwdeel als appartementencomplex.
Elke vleugel heeft eigen toegangen en trappenhuizen. Aan de achterzijde ligt een
verscholen parkeerterrein, dat toegankelijk is via twee doorgangen. Hoewel de meningen over de architectonische
kwaliteiten van het gebouw uiteenlopen, is het complex een sprekend voorbeeld van het stedelijk
bouwen uit de jaren zestig. Kenmerkend zijn de monotone, rechthoekige en grootschalige bouwvolumes
– de gevreesde ‘blokkendozen’ – en de combinatie van wonen, werken en winkelen.
De universiteit heeft Stationsplein 240 in gebruik. Onder dit huisnummer valt het hele laatste bouwdeel
aan de kant van de Plesmanlaan. Enkele kantoorafdelingen van het UFB zijn gevestigd op de eerste en
tweede verdieping. Op de begane grond bevinden zich de centrale postkamer van de universiteit en een
grafische afdeling. Op de bovenste verdiepingen wonen buitenlandse studenten.
Postkamer Centrale productielocatie UFB Copy, Print & Mail
STATION S P LEI N
STATIONSWEG
MORSSINGEL
Stationsplein 240
1E BINNENVESTGRACHT
Gevestigd zijn in het centrum
van een stad, wil ook zeggen
dat zich soms stadsproblemen
voordoen en er sprake is van
overlast. Het stevige hek op de
foto is bedoeld voor het buiten
houden van zwervers en
junkies die in de kelder van het
gebouw een warme en
beschutte slaapgelegenheid
vonden. Met alle vervuiling
vandien.
77

78
visitors’ centre
Adres Stationplein 3c
Objectcode 5003
Oppervlakte 66 m 2
Bouwjaar 1996
Architect Ir. H.C.H. Reijnders
Functie Oorspronkelijk NS Reisbureau, nu universitair bezoekerscentrum
Gebruiker Visitors’ Centre
Eigendom NS Stations B.V.

visitors’ centre
In 1999 werd het idee geboren om een universitair Visitors’ Centre op te zetten. Geïnteresseerden zouden
er vragen moeten kunnen stellen over de Universiteit Leiden en het zou zo gesitueerd moeten zijn dat het
kon dienen als eerste aanspreekpunt voor bezoekers uit binnen- en buitenland.
Het toeval wilde dat net op dat moment het reisbureau van de NS, gevestigd in het Centraal Station, de
deuren sloot. De universiteit huurde daarop de ruimte, ideaal gelegen aan de stadszijde van het station,
tussen de loketafdeling en de fietsenstalling.
Het Visitors’ Centre heeft een afwijkende plattegrond: de ruimte heeft de vorm van een driehoek,
waarvan één zijde, de pui, een ronding heeft. Deze pui ligt in de kromming waarmee de voorzijde van het
station terugwijkt. Het Visitors’ Centre had aanvankelijk twee ingangen: een vanuit de loketruimte van
het station en een draaideur van buitenaf. Die vanuit de loketruimte heeft de NS afgesloten waardoor het
Visitors’ Centre alleen nog buitenom bereikbaar is.
Hoewel de NS hier aanvankelijk tegen was, is er in de hal van het moderne, uit glas en witte stalen frames
opgetrokken station uit 1996, een groot verwijzingsbord naar het Visitors’ Centre opgehangen.
Het Visitors’ Centre, op werkdagen geopend van 8.00 tot 20.00 uur, is nu een geliefd aanmeerpunt voor
buitenlandse en binnenlandse bezoekers die per trein vanaf Schiphol of van elders arriveren. Ze kunnen
er even uitblazen, een taxi bellen, ontvangen worden door hun gastheer of -vrouw of zich laten uitleggen
waar hun hotel of een bepaald universiteitsgebouw te vinden is. Het Visitors’ Centre verkoopt ook artikelen
met het universiteitslogo en er is algemene informatie over de universiteit te vinden.
Voor de ingang van het Visitors’ Centre Giftshop met artikelen van de Universiteit Leiden
R I J N S B U R G E R W E G
STATIONSPL E IN
S CHU TTER S V
STATIONSWEG
Op het verwijzingsbord naar
het Visitors’ Centre in de hal
van het station moest op het
allerlaatste moment een wijziging
worden aangebracht: de
apostrof stond vóór de s in
plaats van erachter. Het was
een kwestie van enkelvoud of
meervoud: staat de apostrof
voor de s, dan is grammaticaal
sprake van een centre van één
bezoeker, staat hij erachter, dan
wordt bedoeld een centrum
voor meerdere bezoekers. Een
essentieel verschil dus.
79

80
leeuwenhoek

leeuwenhoek
De Leidse universiteit in de polder
Met de plechtige heropening van de universiteit op 17 september 1945 stond de ‘universitas’ voor een
periode van herstel. Plannen voor interne vernieuwingen en uitbreidingen werden geformuleerd tegen de
achtergrond van de gebreken die de vooroorlogse universiteit vertoonde. Begin jaren vijftig kwamen de
eerste bouwactiviteiten weer op gang. Zo werd het Kamerlingh Onnes Laboratorium uitgebreid met een
geheel nieuwe vleugel en werd het Gravensteen ingericht als juridisch studiecentrum. Ook werd de
‘wolkenkrabber’ aan de Kaiserstraat voltooid alsmede de nieuwe kliniek voor interne geneeskunde aan de
Wassenaarseweg, de huidige Faculteit der Sociale Wetenschappen. De werkelijk grote plannen voor
uitbreiding van de universiteit lagen evenwel buiten het stadscentrum.
Wat men in 1945 nog niet wist, was dat verdere vernieuwing en uitbreiding ook om een andere reden
hoogst noodzakelijk zouden zijn: in een periode van slechts twintig jaar, werd de universiteit geconfronteerd
met bijna een verdrievoudiging van het aantal studenten: van 2.824 studenten in 1945 naar 7.878 in
1965.
Weg van het Rapenburg
Van oudsher waren de verschillende faculteiten gevestigd aan en rond het historische Rapenburg. Pas aan
het einde van de negentiende eeuw betrok een aantal natuurwetenschappelijke opleidingen min of meer
noodgedwongen nieuwe laboratoria aan de grens van het stadscentrum. Vanaf omstreeks 1910 werd het
terrein direct achter het station bebouwd met het nieuwe Academische Ziekenhuis van rijksbouwmeester
J.A.W. Vrijman. De Pathologische en Anatomische Laboratoria van de universiteit, in 1959 aangevuld met
het Fysiologisch Laboratorium, verrezen ook op dit tot Boerhaavekwartier omgedoopte braakliggende
terrein. Maar veel dringender was het te voldoen aan de behoefte naar voldoende en gepaste onderwijsen
onderzoekruimten na de Tweede Wereldoorlog. In deze tijd verwierf het rijk in naam van de universiteiten
grondgebied rond de universiteitssteden om de voorziene uitbreiding van het hoger onderwijs het
hoofd te kunnen bieden.
De gemeenten die de Leeuwenhoek omringen, met name Oegstgeest, stelden in 1957 gezamenlijk een
structuurplan vast waarin hun visie op de ruimtelijke toekomst werd vastgelegd. Voor de universiteit
werd daarin een terrein van ongeveer 140 hectare gereserveerd, hoewel daar slechts ongeveer 100 hectare
van overbleef voor praktisch gebruik omdat de geplande wegen veel ruimte in beslag namen. Het zou een
rechthoekig polderterrein worden, gelegen tussen het Centraal Station en de Rijksweg (nu snelweg) A44.
Met het oog op de huisvesting van de natuurwetenschappelijke en medische faculteiten kreeg dit terrein
de naam Leeuwenhoek, naar de befaamde Nederlandse natuurwetenschapper en biomedicus Antony van
Leeuwenhoek (1632-1723). Een delegatie uit de ministerraad, bestaande uit zeven ministers, bracht in april
1960 een werkbezoek aan de Leidse universiteit. Ze werden bij die gelegenheid op de hoogte gesteld van
81

82
leeuwenhoek
Rijnfront-Oegstgeest
de vele universitaire wensen en moeilijkheden. Aanvankelijk gingen de gedachten uit naar een campusuniversiteit
naar Amerikaans model, maar die is er nooit gekomen. Het eerste, visionaire plan voor het
gebied ging uit van een centraal voorzieningengebouw met grote collegezaal op een halfverhoogd plateau,
met daaronder een parkeergarage. Het plateau zou via een brede trap op de dreef aansluiten terwijl via
een rondlopende gang, ongeveer zes meter boven het maaiveld, zes laboratoria in torenvorm bereikt
konden worden.
Groen, water en ruimte
Het zou er allemaal wat anders uit komen te zien. De Faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen
verliet omstreeks 1970 haar onderwijsgebouwen in de binnenstad en betrok gestaag de nieuwe gebouwen
in het meest westelijke deel van de polder, direct naast de snelweg aan de Max Planckweg, de Einsteinweg
en de Niels Bohrweg. Later kwamen hier het Universitair Sportcentrum en enkele dienstgebouwen bij.

Dichter bij het station lagen al de medische laboratoria; deze werden in 1975 aangevuld met de losstaande
hoogbouw van het Sylvius Laboratorium, die tussen het Boerhaavekwartier en de Faculteit der Wiskunde
en Natuurwetenschappen in werd geplaatst.
Life meets Science
Een deel van de Leeuwenhoek is in de jaren tachtig met de gemeente Leiden geruild ter verwerving van
het Doelenterrein in het centrum om daar bebouwing te realiseren voor de Letterenfaculteit.
Kenmerkend voor de Leeuwenhoek is de aanwezigheid van veel groen, water en open ruimte waarin
ogenschijnlijk willekeurig zeer forse gebouwen zijn verrezen.
In 1985 werd een deel van het gebied omgedoopt tot Bio Science Park vanwege de ontstane concentratie
van in biomedische technologie gespecialiseerde bedrijven, laboratoria en onderwijsvoorzieningen. Het is
in Nederland het grootste in zijn soort.
In juli 2003 nam de universiteit het initiatief tot samenwerking op het gebied van de Life Sciences met
onder meer kennisinstellingen en ondernemingen in het Leidse Bio Science Park en de lokale en regionale
overheid. Onder het motto ‘Leiden – Life meets Science’ wordt nu gewerkt aan de uitwerking van een
tienjarig actieprogramma gericht op een intensievere wisselwerking tussen onderzoek, onderwijs,
bedrijfsleven, overheid, publiek en maatschappelijke organisaties op het gebied van de Life Sciences.
Een ander doel is de versterking van het Leidse Life Science-cluster. Hierin participeren de Universiteit
Leiden en het LUMC, de gemeente Leiden, de provincie Zuid-Holland, de bedrijven van het BioScience
Park Leiden, TNO Preventie en Gezondheid, museum Naturalis en de Kamer van Koophandel Rijnmond.
Concentratie
Voor de toekomst van het universitair bouwen in het algemeen en dus ook voor de Leeuwenhoek is het
Lange Termijn Huisvestingsplan 2012 van de universiteit van belang. Uitgangspunten in dit huisvestingsplan
zijn concentratie van gelijksoortige opleidingen en onderzoekinstituten en een meer effectieve
benutting van gemeenschappelijke voorzieningen en beschikbaar vloeroppervlak. Voor de Leeuwenhoek
betekent dit onder meer een grootschalige herinrichting van het huidige gebied.
Er komen ook een nieuw onderwijs- en een nieuw onderzoeksgebouw voor onderzoekers en studenten
van het LUMC. Hieraan wordt momenteel gewerkt. Deze prestigieuze nieuwbouw komt tussen het Boerhaavekwartier
en gebouw 1 van het LUMC te liggen en moet in 2006 worden opgeleverd. Op langere
termijn wordt ook Rijnfront, het gebied ten westen van de A44, in samenwerking met de gemeenten
Oegstgeest en Leiden betrokken bij de herinrichting van het gebied.
83

84
poortgebouw
Adres Rijnsburgerweg 10
Oppervlakte 7901 m 2 no
Bouwjaar 1925 tot 1928
Architect Gart Westerhout
Status Rijksmonument
Functie Oorspronkelijk het hoofdgebouw van het Academisch Ziekenhuis Leiden. Nu is het een kantoorverzamelgebouw
onder beheer van MediPark B.V.
Gebruiker Interne Arbodienst Universiteit Leiden, Dienst voor Veiligheid en Milieu, Interne Arbodienst Universiteit
Leiden (GBGD) en 21 andere bedrijven
Eigendom Medipark B.V.

poortgebouw
Net als nu in het Leids Universitair Medisch Centrum, het LUMC, kwamen in zijn voorganger, het Academisch
Ziekenhuis Leiden (AZL), de medische wetenschap en de patiëntenzorg samen. Het Poortgebouw
met de twee poortwachtershuisjes en de voormalige directeursvilla (Rijnsburgerweg 4) zijn de enige
restanten van het AZL.
Omstreeks 1900 barstte het toenmalige Leidse Academisch Ziekenhuis, dat stond op de plek van het
huidige Museum voor Volkenkunde aan de Steenstraat, uit zijn voegen. Daarom werd uitgeweken naar
een locatie vlakbij, ten oosten van het station. Het nieuwe ziekenhuis werd ontworpen onder de rijksbouwmeesters
J.A.W. Vrijman en G.C. Bremer door respectievelijk J.M. de Groot en G. Westerhout
volgens een oorspronkelijk Frans concept dat later school maakte onder de naam Duitse paviljoenbouw.
Het idee achter dit concept, waarbij de afdelingen in los van elkaar staande gebouwen werden gehuisvest,
was dat op deze wijze de verspreiding van infecties werd ingedamd. Om die reden vond het in onder
anderen Florence Nightengale (1820-1910) een warm pleitbezorgster. Het bleek echter een misvatting, de
infectiedruk was niet minder.
Het AZL werd gebouwd in de periode 1913-1928. Het Poortgebouw had een representatieve functie, benadrukt
door de monumentale driebogige doorgang onder het gebouw en de baldakijnen aan weerszijden
daarvan. In het gebouw zetelden in de laatste jaren van het AZL de directie en de administratie. Met de
groei van het aantal patiënten en personeelsleden, bleek de paviljoenbouw al snel inefficiënt en oneconomisch
en vanaf 1900 was het paviljoentype op zijn retour. Toch bleef men het in Nederland tot aan de
tweede wereldoorlog bouwen. Het AZL zou uiteindelijk tot in de tachtiger jaren van de twintigste eeuw
dienst doen. In 2000 werden Poortgebouw, poortwachtershuisjes en villa Rijksmonumenten.
Nu is de Arbodienst van de universiteit een van de huurders in het tot modern kantorencomplex omgebouwde
pand. Inwendig zijn nog maar enkele kararakteristieke elementen bewaard, zoals de trappenhuizen
met zuilen.
De onderdoorgang met gewelven en baldakijnen De vroegere collegezaal, nu congreszaal
BOERHAAVELAAN
R I J N S B U R G E R W E G
Rijnsburgerweg 10
ALBINUSDREEF
Hoewel er dus wel wat af te
dingen viel op de paviljoenbouw,
was het niveau van het
AZL hoog. Zo verrichtte prof.
J.L. Terpstra in 1966, na baanbrekend
werk van prof. J.J. van
Rood, de eerste niertransplantatie
in Nederland binnen een
familie: mevrouw Rijntjes gaf
een nier aan haar zoon Kees.
Het AZL was ook befaamd om
zijn transplantaties bij
kinderen.
(V.l.n.r: prof. Terpstra, mw.
Rijntjes en zoon Kees in 2000.
Kees overleed in 2001).
85

86
kinderdagverblijf ‘ kattekop’
Adres Wassenaarseweg 8
Objectcode 2004
Oppervlakte 505 m 2 no
Bouwjaar 1994
Architect Guus Baneke (Baneke, Van der Hoeven Architecten bna)
Functie Kinderdagverblijf
Gebruiker Stichting Universitair Kinderdagverblijf ‘Kattekop’
Bijzonderheden Ramen op kinderhoogte, patio met gracht

kinderdagverblijf
‘ kattekop’
De Stichting Universitair Kinderdagverblijf Kattekop werd in 1980, na lange strijd en mede onder druk
van de toenmalige Emancipatiecommissie van de Universiteitsraad, opgericht voor de opvang van
kinderen van medewerkers en studenten van de Leidse universiteit. De kinderopvang was aanvankelijk
gehuisvest aan de Langegracht en vanaf 1983 in de Kloosterpoort naast het oude Elisabethziekenhuis aan
de Middelste Gracht in het centrum van Leiden. Door ruimtegebrek werd begin jaren negentig besloten
tot nieuwbouw.
Gekozen werd voor een onopvallende en goed bereikbare locatie tussen de bestaande bebouwing naast de
Faculteit der Sociale Wetenschappen. Op 7 april 1994 werd het hoogste punt bereikt en in september van
hetzelfde jaar opende de nieuwe Kattekop, met plaats voor 46 kinderen in de leeftijd van acht weken tot
vier jaar, haar deuren.
Het grondplan van het verblijf is een carré met in het centrum de entree met receptie en de verschillende
kleinere werkruimtes, geflankeerd door afzonderlijke lokaalvleugels voor baby’s en peuters. De afgeschermde
patio tussen de vleugels ligt met één zijde aan het water en doet dienst als speelruimte met
zandbak voor de kleinste kinderen; de speelplaats voor de peuters ligt aan de buitenzijde. Het gebouw is
één bouwlaag hoog, waarbij de peuterlokalen wat hoger zijn opgetrokken. De houten dakconstructie is
daar goed zichtbaar. De entree en de buitengevels zijn aan de straatzijde erg gesloten en opgetrokken uit
afwisselend felrode bakstenen en hardhouten betimmering. Aan de achterzijde en binnenin daarentegen,
spelen licht, lucht en openheid de hoofdrol en is gebruik gemaakt van lichte kleuren. De inrichting is
helder en strak.
De zandbak voor de allerkleinsten is binnen Achterzijde met speelplaats
R I J N S BURGERWEG
ALBINUSDREEF
WA S S E N A A R S E W E G
Wassenaarseweg 8
Bij de opzet en inrichting van
de Kattekop is uitbundig
gebruik gemaakt van glas,
waardoor het zicht op en het
uitzicht van de gebruikertjes
uitstekend is. De leidsters
kijken vanuit de sanitaire
ruimte in de groepsruimte en
de kinderen kunnen steeds
vanuit de binnenruimtes naar
buiten kijken en andersom: de
ramen zijn namelijk op kindhoogte
geplaatst.
87

88
pieter de la courtgebouw
Adres Wassenaarseweg 52
Objectcode 2001
Oppervlakte 18.028 m 2 no verdeeld over zeven bouwlagen
Bouwjaar 1959-1965
Architect H.T. Zwiers
Functie Tot 1989 polikliniek voor interne geneeskunde van het Academisch Ziekenhuis Leiden,
nu onderwijs- en onderzoeksgebouw
Gebruiker Faculteit der Sociale Wetenschappen, Afrika Studiecentrum, ICLON, PLATO

pieter de la court
In 1989 verhuisden alle onderdelen van de faculteit der Sociale Wetenschappen vanuit diverse locaties in
de stad, naar het geheel aangepaste ‘Gebouw 5’ van het Academisch Ziekenhuis Leiden (AZL), de voormalige
polikliniek interne geneeskunde. Het faculteitsgebouw, dat het Pieter de la Courtgebouw werd
genoemd, naar de zeventiende-eeuwse politicoloog met deze naam, heeft een rechthoekig grondplan en
een omvang van 85 x 55 x 30 meter (l x b x h). Uitwendig maakt het gebouw een logge en ontoegankelijke
indruk, het inwendige is veel plastischer. In het centrale deel bevindt zich over de hele hoogte van het
gebouw een monumentale hal met trap, met opvallend veel ruimte daaromheen. Blikvanger is een waterkunstwerk
van Loes van der Horst. De hal wordt geflankeerd door afgesloten lichthoven.
De torenconstructies op het dak herbergen schoorstenen en liftmachinekamers. In het souterrain zijn
computerlokalen gevestigd, terwijl op de begane grond de bibliotheek en het restaurant te vinden zijn.
Op de bovenliggende verdiepingen bevinden zich aan de buitenwanden en rond de lichthoven collegezalen,
de kantoorruimtes van de vijf departementen, en gelieerde instituten zoals het Afrika Studiecentrum
en het ICLON.
Hier en daar herinnert het gebouw nog aan de oorspronkelijke functie van polikliniek. Zo zijn er enkele
liften met deuren aan beide zijden (destijds bedoeld voor het efficiënt in- en uitrijden van bedden). En in
het souterrain bevindt zich een ‘kamer’ opgebouwd uit blokken zuiver lood uit een VOC-schip, die
gebruikt werd voor het maken van röntgenfoto’s. Het lood voorkwam interactie met andere vormen van
straling.
De achteringang van het gebouw, gekeerd naar het stadscentrum en station Leiden CS, dient nu als
hoofdingang. Deze hoofdingang én het restaurant worden in de zomer van 2005 ingrijpend vernieuwd.
Het royale parkeerterrein wacht een verandering in het kader van de herinrichting van het hele gebied.
Studentenbalie op de eerste verdieping In 2002 werd een tuin aangelegd
R I J N S BURGERWEG
ALBINUSDREEF
WA S S E N A A R S E W E G
Wassenaarseweg 52
Pieter de la Court als nieuwe
naam voor de faculteit werd
met name onder de links
georiënteerde sociologen en
psychologen niet gewaardeerd.
De Leidse politicoloog uit de
Gouden Eeuw stond namelijk
bekend als een ‘uitgesproken
liberaal en een woordvoerder
van de nieuwe klasse der
burgerkapitalisten’. In de
wandelgangen spreekt men
dan ook liever van het FSWgebouw.
89
Foto: Pieter de la Court de Jonge (1679) door Godfried Schalcken. Stedelijk Museum De Lakenhal, Leiden

90
Fysiologie
Clusius
Pathologie
Anatomie

Sylvius
Gebouw 3
91

92
laboratorium voor fysiologie
Adres Wassenaarseweg 62
Objectcode 2103
Oppervlakte 5.269 m 2 no verdeeld over vijf vleugels van twee t/m zes bouwlagen
Bouwjaar 1959
Architect H.F. Mertens
Functie Onderwijs-, onderzoeks-, en laboratoriumgebouw
Gebruiker LUMC tot 2007
Bijzonderheden Representatieve ontvangsthal onder meer gebruikt voor conferenties

laboratorium voor
fysiologie
Het Fysiologisch Laboratorium was het eerste in de rij van naoorlogse laboratoria helemaal buiten de
stad. Minister J.M.L.Th. Cals van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, opende het in 1959. Tot dan was
dit laboratorium gehuisvest in het stadscentrum, in een vleugel aan de achterzijde van het Kamerlingh
Onnes Laboratorium.
De opzet van het complex is uiterst functioneel, met een heldere scheiding van functies. De hogere laboratoriumvleugel
fungeert als centraal punt waaromheen de vier overige vleugels zijn gegroepeerd. Westelijk
zijn de onderwijsruimtes gelegen, met een ontvangsthal en amfitheatervormige collegezalen aan
weerszijden. Boven de entreehal liggen de bibliotheek en de kantine. Op de muurdammen van de gevel
zijn reliëfs en inscripties aangebracht van personen en namen die een rol in de ontwikkeling van de
Leidse fysiologie hebben gespeeld. Aan de zuidzijde, direct naast de hoofdingang, bevindt zich tot en met
de eerste verdieping een halfronde uitbouw. Deze was in gebruik als snijzaal tot deze functie naar het
Anatomisch Laboratorium werd overgeheveld.
Aan de andere zijde van het hoofdgebouw liggen twee lagere vleugels voor werkplaatsen en de overige
laboratoria. Tussen deze twee bouwdelen ligt de niet meer in gebruik zijnde dierenstal.
Kenmerkend voor het gebouw is de monumentale opzet, onder meer te zien aan de trappenhuizen, en de
ambachtelijke vormgeving die het gebouw ouder doet lijken dan het is.
De fysische laboratoria die hierna werden gebouwd, kwamen verder weg van het stadscentrum te liggen
en werden in een werkelijk ‘moderne stijl’ opgetrokken: het huidige Gorlaeus-Huygenscomplex.
Noodtrappenhuis (later aangebouwd) De ontvangsthal
WA S S E N A A R S E W E G
Wassenaarseweg 62
SANDIFORTDREEF
Al in 1892 wees de jonge hoogleraar
fysische fysiologie
Willem Einthoven op de
nadelen van het experimenteren
op dieren toen hij met
een kalklicht-microscoop een
vergroot kikkerhart liet zien.
Hij meldde dat het hart ‘helaas
door vivisectie bemachtigd was
maar dat het langs geen
anderen weg kon worden
verkregen.’ Einthoven werd in
1925 de derde Nobelprijswinnaar
van de Leidse universiteit.
93

94
laboratorium voor pathologie
Adres Wassenaarseweg 62
Objectcode 2101
Oppervlakte 6.074 m 2 no verdeeld over twee evenwijdige vleugels van twee bouwlagen en verbindingsgangen
Bouwjaar 1925
Architect J.A.W. Vrijman
Functie Onderwijs- en onderzoeksgebouw
Gebruiker LUMC tot 2007

laboratorium voor
pathologie
Het oorspronkelijke Laboratorium voor Pathologie – het fungeert niet meer als zodanig maar is in
gebruik voor onderwijs- en onderzoeksdoeleinden – is het grootste van de drie medische laboratoria op
het Boerhaaveterrein, het meest noordwestelijke deel van het Boerhaavekwartier achter het station. In
1923 werd de Cité Médicale in het leven geroepen, een plan van rijksbouwmeester J.A.W. Vrijman: de
medische faculteit en de losse gebouwen van het Academisch Ziekenhuis Leiden moesten één geheel
vormen. De medische laboratoria werden aangekleed met veel groen en bomen, en een net van wegen
maakte het terrein vanaf de Wassenaarseweg toegankelijk. Het huidige gebouw verving het Laboratorium
voor Pathologische Anatomie aan de Steenstraat 1a, beter bekend als het Boerhaave Laboratorium van
rijksbouwmeester J. van Lokhorst dat in 1885 gereed kwam.
Net als bij het tegenover gesitueerde Laboratorium voor Anatomie uit dezelfde periode, ligt de hoofdvleugel
met ingang op het noordwesten en is de vormgeving uiterst eenvoudig gehouden. Twee evenwijdige
en nagenoeg identieke vleugels zijn met elkaar verbonden door middel van een lagere midden- en
zijgang. De hal is opgesierd met zuilen voorzien van gestileerde ionische kapitelen en een monumentaal
trappenhuis. In de strakke gevelopzet paste Vrijman grote rechthoekige vensters toe waarvan de bovenlichten
bij opening schuin naar binnen vallen.
Interessant is verder de binnentuin tussen de vleugels, die de landelijke situering van de medische laboratoria
accentueert. Op de eerste verdieping van de hoofdvleugel is de opleiding tot huisarts ondergebracht.
Het is nog niet duidelijk welke bestemming de medische gebouwen zullen krijgen wanneer in 2006 de
Faculteit der Geneeskunde verhuist naar de nieuwbouw naast gebouw 1 van het LUMC.
De centrale hal College
WA S S E N A A R S E W E G
Wassenaarseweg 62
SANDIFORTDREEF
Th.H. MacGillavry, hoogleraar
geneeskunde in Leiden van 1877
tot 1905, was bij zijn aantreden
onder de indruk van de universitaire
gebouwen maar moest
wel bij de curatoren zeuren om
een nieuw laboratorium. Hij
vond dat hij opgezadeld was
met ‘iets dat den naam van
pathologisch laboratorium zou
kunnen krijgen, mits men
pathologisch door gebrekkig, en
laboratorium door hokje wilde
vertalen’. In 1885 kreeg Mac-
Gillavry aan de Steenstraat
zijn nieuwe laboratorium.
95

96
laboratorium voor anatomie
Adres Wassenaarseweg 62
Objectcode 2102
Oppervlakte 4.427 m 2 no verdeeld over drie vleugels van twee bouwlagen
Bouwjaar 1923, 1955
Architect J.A.W. Vrijman
Functie Onderwijs-, onderzoeks- en laboratoriumgebouw
Gebruiker LUMC tot 2007
Bijzonderheden Functionerend anatomisch theater en Anatomisch Museum

laboratorium voor anatomie
Dit medische laboratorium was het eerste onderwijsgebouw op het nieuw ingerichte Boerhaaveterrein.
Minister J.Th. de Visser van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, opende het in 1923. Het laboratorium
bestaat uit een lange hoofdvleugel, met hoofdingang en uitgebouwd trappenhuis, en twee zijvleugels
van verschillende lengte. In de oostvleugel zijn de laboratoria en werkruimtes gesitueerd. De westvleugel
is ingericht voor het geven van onderwijs, met op de begane grond, feitelijk de mooiste verdieping, de
snijzaal en op de eerste verdieping het Anatomisch Museum.
De kiem van de collectie van dit museum werd gelegd door de eerste hoogleraar anatomie Pieter Pauw,
die in de zestiende eeuw bij gebrek aan te analyseren stoffelijke overschotten, geraamtes aanschafte. De
huidige collectie bestaat voor een belangrijk deel uit diverse, van anderen overgenomen anatomische
verzamelingen. Interessant in het museum zijn de authentieke gietijzeren vitrines die vanwege hun grote
gewicht aan het staalskelet zijn opgehangen. Het museum was aanvankelijk alleen bedoeld voor
studenten, maar kan nu op afspraak worden bezocht.
Waar de oost- en de hoofdvleugel samenkomen, bevindt zich op de tweede verdieping een amfitheatervormige
collegezaal met authentieke eikenhouten banken.
Het bakstenen gebouw is uiterst sober en ambachtelijk vormgegeven. Grote rechthoekige vensters zorgen
voor een optimale lichtinval in alle ruimtes. De architect, die ook verantwoordelijk was voor de toenmalige
nieuwbouw van het naastgelegen Academisch Ziekenhuis, kreeg hevige kritiek op het ontbreken van
fantasie, idealisme en kleinschaligheid in zijn ontwerp.
In 1955 werd een nieuwe vleugel geopend tussen de oostvleugel en de uitgebouwde collegezaal in, met een
multifunctionele expositieruimte, kantine en een trappenhuis.
Het trappenhuis bij de hoofdingang Het Anatomisch museum
WA S S E N A A R S E W E G
Wassenaarseweg 62
SANDIFORTDREEF
In het ‘theatrum anatomicum’
werd het ontleden van lichamen
gecombineerd met het
tonen van preparaten van rariteiten
en zieke lichaamsdelen.
Van 1594 tot 1860 was het
gehuisvest in de kapel van de
huidige ‘Oude UB’. Een replica
van de houten constructie die
het theater was, is te zien in het
Leidse Boerhaavemuseum. De
collectie preparaten verhuisde
in 1860 naar het Kamerlingh
Onnes Laboratorium, en in
1923 naar het Laboratorium
voor Anatomie.
97

98
clusius laboratorium
Adres Wassenaarseweg 64
Objectcode 2104
Oppervlakte 6.497 m 2 no
Bouwjaar 1957-60, 1973
Architect F.E. Röntgen (1957-60), M.P. Schutte en G.H. Bellaard (1973)
Functie Onderwijs-, onderzoeks- en laboratoriumgebouw
Gebruiker Faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen

clusius laboratorium
In 1960 kregen de Leidse biochemici de beschikking over een gloednieuw laboratorium aan de Wassenaarseweg.
Het gebouw omvatte het huidige middengedeelte waarin de hoofdingang is opgenomen. Het
telt vier bouwlagen inclusief een souterrain, en een lagere zijvleugel. In het oorspronkelijke ontwerp was
al voorzien in nog een grote vleugel, waarvoor de eerste paal werd geslagen in 1969 en die ondanks de
afgekondigde bouwstop gereedkwam in 1973. De nieuwe vleugel bestond eveneens uit vier bouwlagen,
inclusief een souterrain. De architectuur ervan was aangepast aan die van het bestaande laboratorium.
Door de uitbreiding werd het vloeroppervlak van het biochemisch laboratorium ruim verdubbeld en
vanaf dat moment bood het ook onderdak aan de afdeling medische microbiologie.
Het erfelijkheidsonderzoek dat gedaan werd in het Biochemisch Laboratorium was niet onomstreden.
Het zogenoemde DNA-recombinantonderzoek, waarmee kunstmatig het erfelijk materiaal van organismen
kon worden veranderd, was in de ogen van de tegenstanders ethisch onverantwoord en zou grote
risico’s voor de volksgezondheid met zich meebrengen. De felle discussie over genetische manipulatie
woedde in de jaren zeventig enkele jaren voort en ook nu nog zijn de meningen erover verdeeld.
In de jaren tachtig verhuisden de biochemici naar de Gorlaeuslaboratoria en betrokken de biologen van
het Instituut voor Moleculaire Plantkunde het Clusiuslaboratorium. Sindsdien is het gebouw nog uitgebreid
met enkele kassen en het ‘Pompidou’. Dit laatste gebouw dankt zijn bijnaam aan de overeenkomst
met het modern vormgegeven museum Centre Pompidou in Parijs: beide zijn voorzien van een beeldbepalende
uitwendige buizenstructuur.
Plantenkassen Het ‘Pompidou’
WA S S E N A A R S E W E G
Wassenaarseweg 64
SANDIFORTDREEF
Vlak na de opening van de
nieuwe tweede vleugel hield
hoogleraar in de biochemie
prof.dr. H. Veldstra zijn
afscheidscollege. Daarin vergeleek
hij het ‘gedrag’ van moleculen,
die zichzelf niet veranderen
maar na informatieoverdracht
in staat zijn zich
aan verschillende omstandigheden
aan te passen, met goed
georganiseerde wetenschappelijke
structuren. De biochemicus
zou zich aldus een
spiegel kunnen voorhouden.
99

100
lumc
Adres Albinusdreef 2
Oppervlakte Hoofdgebouw: 206.000 m 2 no, parkeergarage: 46.000 m 2 no
Bouwjaar Eerste fase: 1984, tweede fase 1996
Architect B & D Architecten
Functie Academisch ziekenhuis, onderwijs- en onderzoeksgebouw
Gebruiker LUMC
Bijzonderheden Vijf collegezalen, laboratoria
Eigendom LUMC

lumc
Eind jaren zestig vonden het Academisch Ziekenhuis Leiden en de Universiteit Leiden het hoog tijd dat er
een nieuw Leids academisch ziekenhuis kwam. Dat initiatief stond niet op zichzelf: in 1969 gaf het kabinet
groen licht voor de bouw van maar liefst drie nieuwe academische ziekenhuizen: in Amsterdam in 1970,
in Leiden in 1972 en in Utrecht in 1974.
Ondanks de snelle politieke besluitvorming, duurde het nog een flink aantal jaren voor in 1980 in Leiden
daadwerkelijk de eerste paal de grond in ging. In de tussenliggende jaren veranderden de inzichten van de
overheid en de gemeente Leiden namelijk herhaaldelijk. Vooral de plek waar het nieuwe ziekenhuis moest
komen was onderwerp van discussie. Uiteindelijk werd besloten om het op het toenmalige universitaire
sportterrein achter het oude ziekenhuis aan het Piet Paaltjenspad te bouwen.
Dat oude ziekenhuis bestond uit verschillende paviljoens met veel eigen voorzieningen. Dit betekende
versnippering van veel ziekenhuisfuncties. Uitgangspunten voor de nieuwbouw waren dan ook centralisatie
en flexibiliteit. Daarnaast moest in de nieuwbouw de verwevenheid van de kerntaken patiëntenzorg,
onderwijs, en onderzoek tot uiting komen. B & D Architecten kreeg de opdracht om het programma van
eisen te vertalen in een structuurplan.
Het nieuwe, huidige ziekenhuis heeft een stedenbouwkundige opzet met een duidelijke verkeersstructuur.
De verschillende pleinen en vides maken het interieur transparant. Het exterieur maakt ondanks het
grote vloeroppervlak van ruim 200.000 vierkante meter, geen massieve indruk: de verschillende bouwdelen
zijn met elkaar zijn verbonden door luchtbruggen, en ook de hoogteverschillen en het kleurgebruik
doen de uitstraling goed.
Het gebouw is in twee fasen tot stand gekomen. De opening van het eerste gedeelte vond in juni 1985
plaats. In april 1996 opende koningin Beatrix het gehele nieuwe ziekenhuis.
De faciliteiten zijn in het midden gesitueerd Het LUMC combineert de patiëntenzorg met topwetenschap
DARWINWEG
ALBINUSDREEF
Albinusdreef 2
P L E S M A NLA A N
Kunst als panacee. Het LUMC
bezit een grote collectie kunstwerken,
representatief voor de
huidige moderne kunst. Het
accent ligt daarbij op werken
op papier, waaronder ook foto’s.
De basis van de verzameling is
gelegd door kunst die is aangekocht
in de zogenoemde éénprocentsregeling.
Voortdurend
komen er nieuwe werken bij,
zodat de vele kilometers gang
van het LUMC interessant zijn
voor bezoekers, studenten en
medewerkers. (Kunstwerk:
Anna Thalia Benus)
101

102
nieuwbouw o&o-cluster lumc:
onderzoeksgebouw
Adres Sandifortdreef
Objectcode 2701
Oppervlakte 6.828 m 2 netto oppervlakte (inclusief kelder & tunnel)
Bouwjaar 2003-2005
Architect EGM architecten bv
Functie Onderzoekslaboratoria, proefdierencentrum, snijzaal, practicumzalen, restaurant
Gebruiker LUMC
Eigendom LUMC

nieuwbouw o&o lumc:
onderzoeksgebouw
Achter de parkeergarage van het LUMC, aanpalend aan het ziekenhuis, worden de nieuwe onderwijs- en
onderzoeksgebouwen van het LUMC gerealiseerd. Ze komen in een parkachtige omgeving te staan.
Met de bouw van het Onderzoeksgebouw is al begonnen. De medische laboratoria uit het Boerhaavekwartier
worden samen met die van het Sylviusgebouw hierheen overgebracht. Het gebouw krijgt een
grondoppervlak van ongeveer 120 bij 25 m en wordt negen verdiepingen hoog. Onder het gebouw is een
souterrain, met daarin ondermeer de snijzaal. De eerste laag met hoofdingang wordt bereikt via een trap.
Het hele bovengrondse deel van het souterrain wordt met natuursteen bekleed. De overige toegepaste
gevelmaterialen zijn glas, aluminium en beton.
Op de eerste twee bovengrondse lagen komen de practicumzalen voor het praktisch onderwijs aan
studenten. Op de zes lagen daarboven liggen de laboratoria en op de bovenverdieping wordt het proefdierencentrum
ingericht. Dit laatste is afwijkend van vorm: het zijaanzicht is min of meer ellipsvormig en de
verdieping kraagt aan de voor- en achterzijde uit over het middenschip.
Het Onderzoeksgebouw krijgt een restaurant voor medewerkers en studenten, met een terras met uitzicht
richting museum Naturalis. Tussen het Onderzoeksgebouw en het hoofdgebouw van het LUMC wordt
een luchtbrug aangebracht, die beschutting biedt tegen regen en wind.
Onderzoeksgebouw
DARWINWEG
SANDIFORTDREEF
ALBINUSDREEF
De nieuwe O&O-gebouwen
horen, met het LUMC, tot de
vijfde generatie academischmedische
gebouwen in Leiden.
Het eerste was het St. Caecilia
Gasthuis – het achterste
gedeelte van het huidige Boerhaave
Museum – waar in 1636
twaalf bedden werden gereserveerd
voor modern patiëntgericht
onderwijs. Daarvóór
werd in het onderwijs gebruik
gemaakt van het anatomisch
theater, waarvan een replica te
zien is in het Boerhaave
Museum.
103

104
nieuwbouw o&o-cluster lumc:
onderwijsgebouw
Adres Sandifortdreef
Objectcode 2701
Oppervlakte 16.730 m 2 netto oppervlakte (inclusief kelder & tunnel)
Bouwjaar Eerste werkzaamheden 2004
Architect EGM architecten bv
Functie Onderwijsgebouw, kantoren, conferentieruimte, fitnessruimte
Gebruiker LUMC
Eigendom LUMC

nieuwbouw o&o lumc:
onderwijsgebouw
Naast het nieuwe Onderzoeksgebouw van het LUMC, dat zijn voltooiing nadert, verrijst het Onderwijsgebouw,
eveneens van de hand van EGM architecten uit Dordrecht.
De 2100 studenten geneeskunde en biomedische wetenschappen, evenals de studenten uit de specialisatiefase
krijgen hier een deel van het niet-klinische onderwijs. Ook gaat het gebouw onderdak bieden aan de
dienst onderwijs en studenten van het LUMC.
Het gebouw heeft een vierkant vloeroppervlak van 36 x 36. Het meest in het oog lopende element in de
architectuur is de aflopende collegezaal in de vorm van een kwartcirkel die ter hoogte van de tweede
verdieping als het ware ingestoken is in de noordoosthoek van het gebouw. De zaal steekt zijn afgeronde
hoeken uit de noordgevel en de oostgevel en beslaat drie verdiepingen. De collegezaal rust op stalen
pijlers; eronder bevindt zich een ruime foyer.
Vanaf de vierde verdieping splitst het gebouw zich in het midden in tweeën zodat twee delen met een
tussenruimte ontstaan. Nabij de collegezaal mondt de tussenruimte uit in een vide.
Vanaf de eerste verdieping wordt het gebouw omvat door een tweede glazen huid die ook de tussenruimte
overkoepelt zodat deze deel uitmaakt van de binnenruimte. Het gebouw bevat naast de collegezaal
en de foyer kantoren voor de dienst onderwijs en studenten, werkgroepruimten, conferentiezalen.
Onder het gebouw ligt de energiekelder en daarnaast een ondergrondse fietsenstalling. Daarop komt een
plein met veel groen.
Een bijzonder element is de opvallende houten doosconstructie, die een lange zijde heeft in de zuidgevel.
Hierin wordt het Anatomisch Museum ondergebracht. Deze positionering is niet toevallig: het pad dat
deel uitmaakt van de looproute van het Centraal Station naar natuurhistorisch museum Naturalis loopt
erlangs. Net als vanuit het onderzoeksgebouw, loopt er vanuit het onderwijsgebouw een loopbrug naar
het nabijgelegen hoofdgebouw (gebouw 1) van het LUMC.
DARWINWEG
SANDIFORTDREEF
ALBINUSDREEF
Het Anatomisch Museum staat
als oversized houten expositiekast
langs de museumroute en
kent een eigen entree, waarschijnlijk
aan de voorzijde.
Opvallend is de vervlechting
van museum met conferentiezalen
op de eerste etage,
waarbij de zaal met de
beroemde Albinuskast, een
centrale rol speelt. Deze 18e
eeuwse anatomische kast,
gemaakt door Albinus, is een
van de pronkstukken van de
collectie van het LUMC.
105

106
sylvius laboratorium
Adres Wassenaarseweg 72
Objectcode 2201 (Gebouw 4 en 5), 2202 (Gebouw 3)
Oppervlakte 11.436 m 2 no (Gebouw 4 en 5), 4.095 m 2 no (Gebouw 3)
Bouwjaar 1969-1975 (Gebouw 4 en 5), 1998 (Gebouw 3)
Architect Bureau E.F. Groosman en ir. A.M. Key b.i.
Functie Onderwijs-, onderzoeks- en laboratoriumgebouw
Gebruiker LUMC (tot medio 2006), BioPartner en NSCR

sylvius laboratorium
Het Sylvius Laboratorium, dat negen bouwlagen heeft, staat op een riant terrein met veel groen, direct
tussen de medische en biologische laboratoria van het Boerhaavekwartier en de natuurwetenschappelijke
laboratoria verderop in de Leeuwenhoek. Het laboratorium bestaat uit twee tegen elkaar geplaatste identieke
bouwblokken (Gebouw 4 en 5) die in elkaars verlengde iets verspringen. Aan de ene kant, op het
punt waar de blokken verspringen, zijn de hoofdingang, de liften, het trappenhuis, de centrale voorzieningen
en de toegang tot het huidige twee verdiepingen hoge Gebouw 3 te vinden. Dit lagere bouwdeel
aan de Wassenaarseweg dateert uit 1998. Rond een binnenplaats zijn hier onder meer de kantine, een
expositieruimte, tal van kantoren en de pre-klinische laboratoria gesitueerd.
In 2001 ging in Gebouw 3 BioPartner van start. BioPartner steunt beginnende bedrijvigheid op het gebied
van Life Science in drie fasen: seed, start en solo en heeft vestigingen bij diverse universiteiten.
Hoewel er onenigheid bestaat over de esthetische kwaliteiten en de buitenissige omvang van de hoogbouw,
zijn de gebruikers (onderzoekers en studenten), erg tevreden over de kwaliteit en de functionaliteit
van de werkruimtes. Met name de overzichtelijke opzet van de verdiepingen met afzonderlijke laboratoria
wordt geprezen. Het gebouw is door de uitstekende reputatie van het Leids medisch onderzoek internationaal
befaamd. Overwogen wordt om, als het nieuwe Onderwijs- en Onderzoeksgebouw van het LUMC
in 2006 klaar is, het Sylvius open te stellen voor beginnende biomedische bedrijven. Dit ter verdere
ontwikkeling van het Bio Science Park waarin het laboratorium is gelegen.
De bouw van Gebouw 3, een tijdelijke aanbouw voor enkele krap behuisde laboratoria in het Sylvius, ging
niet zonder slag of stoot. Vanaf de aanbesteding van wat aanvankelijk de Annex heette, begin jaren
negentig, leek alles wat fout kon gaan, ook echt fout te gaan. Mistige bestedingen uit het bouwkrediet,
vertragingen en miscommunicatie leidden tot het aftreden van het College van Bestuur, het ontslag van
de directeur bedrijfsvoering, en het tijdelijk ontnemen van bevoegdheden aan de Universiteitsraad. Het
gebouw is er uiteindelijk toch gekomen, tot tevredenheid van de gebruikers.
Achterzijde met doorgang naar Gebouw 3 Laboratorium met interne kantoorruimte
WA S S E N A A R S E W E G
Wassenaarseweg 72
Sylvius (François de la Boë,
1614-1672) aanvaardde in 1658
in Leiden het ambt van hoogleraar
in de geneeskunde met de
rede ‘De hominis cognitione’
(Over de kennis van de mens).
Hij was een uitstekend anatoom
en deed grensverleggend
onderzoek naar tuberculose.
Ook stichtte hij het eerste
universitaire chemische laboratorium
in Leiden.
107

108
van steenis
Adres Einsteinweg 2
Objectcode 2301
Oppervlakte 13.239 m 2 no
Bouwjaar 1987
Architect N.J. Brouwer (Brouwer Steketee Architecten B.V.)
1994: Saarberg, Van der Scheer & Partners BV
1995: Saarberg, Van der Scheer & Partners BV t.b.v. huisvesting Nationaal Herbarium Nederland
Functie Oorspronkelijk kantoren en magazijn, nu onderwijs- en onderzoeksgebouw
collectie van het Nationaal Herbarium Nederland
Gebruiker Nationaal Herbarium Nederland, onderwijsgebouw biologie, Centrum voor Milieuwetenschappen Leiden

van steenis
Na het faillissement in 1993 van Infotheek – een it-bedrijf – heeft het pand Einsteinweg 2 een jaar leeg
gestaan. Het gebouw is een typisch voorbeeld van jaren tachtig kantoorarchitectuur. Infotheek bouwde
het in twee fases: nadat het gebouw was betrokken, werd de grote hal uitgebreid en het kantoordeel opgehoogd
met twee verdiepingen.
De hoofdgebruiker is momenteel het Nationaal Herbarium Nederland: een groot deel van de op Zuidoost-Azië
gerichte collectie gedroogde planten ligt in de hal opgeslagen en ook de staf huist in het pand.
Verder biedt het onderdak aan een deel van de opleiding biologie (het propedeuseonderwijs), het
Centrum voor Milieuwetenschappen (CML), het Centre for International Legal Cooporation (CILC), en
het universiteitskantoor van de ABVAKABO.
Het herbarium was voorheen gevestigd in de oude UB en in een pand aan de Schelpenkade. Met name dit
laatste pand was door lekkages en temperatuurverschillen ongeschikt geworden voor de collectie. Om
dergelijke problemen in het nieuw te betrekken pand te vermijden, werd in de bedrijfshal een doosconstructie
gebouwd die voorkomt dat temperatuurverschillen op de buitenwand invloed hebben op het
binnenklimaat.
Op 11 juni 1996 opende H.K.H. Koningin Beatrix het pand. Dit was inmiddels omgedoopt tot het
Van Steenisgebouw, naar prof.dr. C.G.G.J. van Steenis (1901-1986), pionier op het gebied van Tropische
Botanie en tien jaar lang hoogleraar-directeur van het Rijksherbarium. Hij gaf de wetenschappelijke
uitstraling van het herbarium in binnen- en buitenland extra glans met het door hem geïnitieerde internationale
project Flora Malesiana, een gezaghebbende publicatiereeks over de botanie van de tropen.
Interieur van de pyramidevormige entree De collectie van het herbarium
EINSTEINWEG
Einsteinweg 2
EINSTEINWEG
P L E S M A N L A A N
ARCHIMEDESWEG
Medio jaren negentig van de
vorige eeuw, werd het voortbestaan
van het Nationaal
Herbarium Nederland
bedreigd, een kwestie van
bekostiging. Enkele leden van
het Koninklijk Huis, die het
werk van het herbarium
kenden en waardeerden,
sprongen in de bres. Koningin
Beatrix opende het nieuwe
pand en het herbarium bleef
behouden.
109
N

110
Ketelhuis
LMUY
Gorlaeus
Oort
Huygens
Snellius

LCP
Gorlaeus collegezalengebouw en
beheervleugel
Gorlaeus laboratoria
LMUY
Huygens
111

112
universitair sportcentrum
Adres Einsteinweg 6
Objectcode 2401 (sporthal), 2402 (kleedruimte), 2403 (sportvelden)
Oppervlakte 3.362 m 2 no (sporthal), 273 m 2 no (kleedruimte)
Bouwjaar 1968-1970
Architect Rietveld, Van Dillen en Van Tricht
Functie Sportcomplex

universitair sportcentrum
Halverwege de vorige eeuw was al duidelijk dat de sportfaciliteiten van de universiteit ontoereikend
waren. In 1962 begon de universiteit dan ook met het opstellen van een programma van eisen voor een
nieuw te bouwen sportcomplex.
Drie mogelijke locaties voor het nieuwe complex sneefden achtereenvolgens: de universitaire sportvelden
aan het Piet Paaltjenspad vlak achter het Centraal Station, het gebied naast het voormalige Legermuseum
(het Pesthuis, nu de toegang tot Naturalis) en de Broek- en Simontjespolder. In de eerste twee gevallen
was de uitbreiding van het toenmalige Academisch Ziekenhuis Leiden (nu het Leids Universitair Medisch
Centrum, LUMC) het belangrijkste struikelblok, in het derde geval was dat een veto van de universitaire
Sportraad.
De locatie aan het Piet Paaltjenspad had genoopt tot een compact ontwerp van twee verdiepingen en toen
er uiteindelijk overeenstemming kwam over de huidige locatie tegenover het Gorlaeus Laboratorium,
werd vastgehouden aan dat compacte ontwerp. Dit had te maken met allerlei vertragingen, onder meer
door het overlijden van de architecten Rietveld en Van Dillen. Eindelijk, op 18 september 1968, sloeg
prof. P. Muntendam, buitengewoon hoogleraar sociale geneeskunde, de symbolische eerste paal. Het was
een wel zeer symbolisch ritueel want feitelijk ging het om een der laatste palen. In 1970, op vrijdag
30 oktober, werd het Universitair Sportcentrum feestelijk geopend.
Zes jaar later werden naast het sportcomplex negen tennisbanen in gebruik genomen. Dit gebeurde niet
zonder tegenstand van mensen die hier liever een buitenzwembad hadden gezien als vervanging voor het
uit eerdere plannen geschrapte indoorzwembad. Op dit moment kunnen studenten kiezen uit 35 sporten,
in en buiten het Sportcentrum.
De universiteit heeft inmiddels besloten een nieuw sportcentrum te realiseren naast de Gorlaeus Laboratoria.
De sporthal Beachvolleybal
EINSTEINWEG
Einsteinweg 6
MAX PLANCKWEG
EINSTEINWEG
PLE S M ANLA AN
Veel studenten kennen het
Sportcentrum ook van minder
ontspannen omstandigheden:
het is de locatie voor massale
tentamens van in het bijzonder
de Faculteit der Rechtsgeleerdheid.
113

114
gorlaeus laboratoria
Adres Einsteinweg 55
Objectcode 2501 (hoogbouw), 2505 (voorkandidaatslab/LMUY), 2506 (practicagebouw/LCP),
2507 t/m 2510 (bijgebouwen)
Oppervlakte 14.297 m 2 no (hoogbouw), 8.450 m 2 no (voorkandidaatslab/LMUY), 6.028 m 2 no (practicagebouw/LMUY),
1.243 m 2 no (bijgebouwen)
Bouwjaar 1963-1967
Architect Drexhage, Sterkenburg, Bodon, Venstra ingenieurs en architecten
Functie Onderzoeks- en laboratoriumgebouwen
Gebruiker Faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen
Gorlaeus hoogbouw

gorlaeus laboratoria
Hoogbouw
De eerste van de twee prominente torens van bureau Drexhage in dit deel van de Leeuwenhoek is die van
het Gorlaeus Laboratorium. Deze ligt centraal in het Gorlaeus-Huygens-Oort-complex. De toren sluit op
de eerste verdieping aan de ene kant aan op de beheervleugel en het collegezalengebouw, en aan de
andere kant op de verbindingsgang naar het Huygens Laboratorium. De toren heeft de vorm van een
kubus (50 x 50 x 50 meter), bestaat uit tien bouwlagen en wordt afgesloten met een lichtkleurige dakrand.
Inwendig bevat de toren stevige betonnen kernen ten behoeve van de stabiliteit. Als aanvulling hierop
heeft het gebouw een uitwendig staalskelet waaraan de vloeren en de glasgevels zijn gemonteerd. De aldus
ontstane dubbele gevel fungeert als vluchtweg. Op de verdiepingen zijn onder meer laboratoria en koelkamers
ingericht.
LMUY-gebouw
Het grotere Voorkandidaatslaboratorium (beter bekend als het LMUY-gebouw, naar de assen op de
ontwerp- en bouwtekeningen) is qua opzet vergelijkbaar met het LCP-gebouw (pag. 116). Het heeft vier
binnenplaatsen en twee bouwlagen. De centrale bibliotheek van de faculteit is erin ondergebracht. Tussen
de drie gebouwen en de collegezalenschotel ligt een tuin (pag. 117).
De dubbele gevel Practicumzaal in het LMUY-gebouw
WASSEN A ARSEWEG
NIELS BOHRWEG
Einsteinweg 55
EINSTEINWEG
MAX PLANCKWEG
David van Goorle (1591-1612,
hij werd maar 20 jaar) schreef
een revolutionaire theorie over
het belang van atomen. Aan
zijn dissertatie gaf Gorlaeus
het volgende motto mee: ‘Ook
als iedereen er een tegengestelde
mening op na zou
houden, moet de waarheid
verdedigd worden, en jij
(bedoeld wordt de student)
moet hierbij je eigen leraar als
je vijand beschouwen. Dit is je
eeuwige opdracht.’
115

116
gorlaeus laboratoria
Practicagebouw LCP
Practicagebouw LCP
Het lagere en rechthoekige practicagebouw LCP heeft een centrale binnenplaats met groen. Rondom deze
plaats loopt een gang waaraan hogere lokalen en laboratoria zijn gelegen.
Rondom het complex staan drie kleinere gebouwen: plantengroeivoorzieningen, het oplosmiddelen- en
chemisch afvaldepot en het gebouw van het expertisecentrum Vastgoed, cluster Leeuwenhoek-west.
Om de overcapaciteit in het Gorlaeuscomplex te minimaliseren en de synergie binnen de faculteit te bevorderen,
worden alle onderdelen van het Instituut Biologie Leiden, nu verspreid gehuisvest, ook in het complex
ondergebracht.
Het gebouwencomplex moet, net als de andere universitaire gebouwen van de eerste generatie in de Leeuwenhoek,
binnenkort worden gerenoveerd.

LMUY-gebouw
LMUY-gebouw Practicagebouw LCP
117

118
gorlaeus collegezalengebouw en
beheervleugel
Adres Einsteinweg 55
Objectcode 2504 (collegezalengebouw), 250102 (beheervleugel)
Oppervlakte 2.880 m 2 no
Bouwjaar 1967-1971
Architect Drexhage, Sterkenburg, Bodon, Venstra ingenieurs en architecten
Functie Onderwijs, restaurant, kantoor- en dienstruimtes
Gebruiker Faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen

gorlaeus collegezalengebouw
en beheervleugel
Het eerste gebouw dat eind jaren zestig in de Leeuwenhoekpolder werd betrokken was het Gorlaeus
Laboratorium, speciaal ingericht voor scheikunde. Na de bouw van de toren, in de wandeling ‘de hoogbouw’
genoemd, en de laagbouw, kwam in de periode 1967-1971 het volgende bouwdeel gereed: een schotelvormig
collegezalencomplex, toegankelijk via een entreehal met monumentale trap, en een langwerpige
aanbouw, de zogenoemde beheervleugel. Deze sluit op de eerste verdieping aan op de laboratoria in de
hoogbouw.
Voor het collegezalengebouw werd gekozen voor een schotelvorm omdat hiermee een voor hoorcollegezalen
gunstige trapeziumvormige plattegrond en een amfitheatervormige doorsnede kon worden gerealiseerd.
Rondom het middelpunt van de schotel liggen de colloquiumzalen, de docentenkamers, de prepareerkamers
en de technische ruimten.
De schotelconstructie en de kern zijn van gewapend beton; de dakconstructie bestaat uit vakwerkspanten
met stalen gordingen op stalen kolommen. De verbindingsgang ligt als een glazen schil rond het gebouw
en verbreedt zich boven de ingang tot restaurant. De beheervleugel is op verdiepingniveau als een staalconstructie
uitgevoerd met vertrekken die aan een vijf meter brede gang liggen. Deze geeft toegang tot de
achtergelegen hoogbouw en laboratoria.
Rondom het Gorlaeus-Huygens-Oort-complex is na 1982 het Bio-Science Park ontstaan, met kennisintensieve
bedrijven, waarvan vele zich richten op de biotechnologie en de humane biochemie.
Het restaurant in de buitenste ring van de schotel Oplopende collegezaal in de ‘schotel’
WASSEN A ARSEWEG
NIELS BOHRWEG
Einsteinweg 55
EINSTEINWEG
MAX PLANCKWEG
De collegezalen 4 en 5 bieden
na het wegschuiven van de
scheidingswand plaats aan 700
toehoorders, en vormen zo de
grootste collegezaal van de
Universiteit Leiden en een van
de grootste in Nederland. De
zaal wordt ook gebruikt door
de faculteiten Rechtsgeleerdheid
en Sociale Wetenschappen.
119

120
huygens laboratorium
Adres Niels Bohrweg 2
Objectcode 2502
Oppervlakte 9.287 m 2 no
Bouwjaar 1974
Architect Drexhage, Sterkenburg, Bodon, Venstra ingenieurs en architecten
Functie Onderwijs-, onderzoeks- en laboratoriumgebouw
Gebruiker Faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen

huygens laboratorium
Het tweede hoge torengebouw in het westelijke deel van de Leeuwenhoek is het Huygens Laboratorium
(1974), waarin de opleidingen natuurkunde en sterrenkunde van de Faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen
zijn gehuisvest.
Qua opzet lijkt de toren op de hoogbouw van het Gorlaeus Laboratorium, maar de afmetingen zijn iets
geringer. De toren telt elf bouwlagen die worden bekroond door een hoge lijst. De inwendige betonnen
kern bevat de liftschachten en is versterkt met een staalskelet. In tegenstelling tot de transparante vliesgevels
van het Gorlaeus is bij de gevelopzet van het Huygens gekozen voor betonnen banden afgewisseld
met verdiepte vensterpartijen, die het gebouw een gesloten karakter geven.
Het laboratorium wordt deels ontsloten door de nieuwe, representatieve ingang vanuit het naastgelegen
Oortgebouw (1997), en door loopgangen op verdiepingniveau vanuit het Gorlaeus Laboratorium. Het aan
de overzijde van de Niels Bohrweg gelegen Snellius (het vroegere Centraal Rekeninstituut en Mathematisch
Instituut) is van dezelfde architecten en kent eenzelfde heldere en functionele opzet. Het Huygens
Laboratorium is hiermee verbonden door een ondergrondse gang.
Laseropstelling Opstelling astro-fysisch laboratorium
WASSEN A ARSEWEG
NIELS BOHRWEG
Niels Bohrweg 2
EINSTEINWEG
MAX PLANCKWEG
Het gebouw is vernoemd naar
de beroemde astronoom,
wiskundige en fysicus
Christiaan Huygens (1629-
1695). Hij bouwde op grond
van de wiskundige analyse van
de beweging van een slinger,
het eerste nauwkeurige
uurwerk. Bovenal is Huygens
beroemd om zijn theorie van
de voortplanting van licht als
golven.
121

122
j.h. oortgebouw en
kamerlingh onnes meethal
Adres Niels Bohrweg 2
Objectcode 2503
Oppervlakte 4.195 m 2 no verdeeld over zes bouwlagen
Bouwjaar 1997
Architect Erick van Egeraat
Functie Onderwijs-, onderzoeks- en laboratoriumgebouw
Gebruiker Faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen
Bijzonderheden Trillingvrije vloer in het nieuwe Kamerlingh Onnes Laboratorium

j.h. oortgebouw en
kamerlingh onnes meethal
In 1974 verhuisden een deel van de fysici en de astrofysici van het verouderde Kamerlingh Onnes Laboratorium
in de binnenstad naar het nieuwe Huygens Laboratorium. De aldus ontstane scheiding van de
fysici bleek een onwenselijk bijverschijnsel. Daarom werd in 1985 besloten de hele natuur- en wiskunde
samen te voegen in het Gorlaeus-Huygens-Oortcomplex. Het zou echter nog ruim tien jaar duren
voordat het futuristische Oortgebouw, genoemd naar de befaamde hoogleraar J.H. Oort, mede-ontdekker
van het Melkwegstelstel, werd opgeleverd.
Het gebouw is duidelijk een reactie op de monotone blokken van de aanpalende Gorlaeus- en Huygenslaboratoria
uit de jaren zeventig. De met zink beklede gevels met irokohouten kozijnen, staan tien graden
uit het lood waardoor het nieuwbouwblok dicht tegen het bestaande Huygens Laboratorium kon worden
geplaatst, zonder dat dit tot lichtverlies leidde in de hoger gelegen kantoorverdiepingen. Op vier niveaus
is het Oortgebouw via luchtbruggen verbonden met het Huygens Laboratorium. De schuine buitenwanden
hebben het gebouw de bijnaam ‘Titanic’ opgeleverd.
Het gebouw wordt ontsloten vanuit één centrale hal. Onder deze hal ligt de nieuwe meethal, waar onderzoek
naar ultralage temperaturen wordt gedaan. Op de eerste verdieping is de afdeling Gecondenseerde
materie gehuisvest, op de vierde en vijfde de Sterrewacht en de landelijke sterrenkundige onderzoeksschool
NOVA. In het gebouw is voorts het Lorentz Center gevestigd, een internationale ontmoetingsplaats
voor fysici en astrofysici.
Boven de deur van de meethal hangt een glas-in-looddrieluik uit het oude Kamerlingh Onnes Laboratorium.
Het is van de hand van Heike Kamerlingh Onnes’ neef Harm (1893-1998). De luiken één en drie
tonen Pieter Zeeman, die via een experiment bijdroeg aan het bewijs voor de kwantumtheorie. Op luik
twee werkt Lorentz aan de theoretische onderbouwing.
Pieter Zeeman in glas-in-lood De meethal
WASSENAARSEW EG
NIELS BOHRWEG
Niels Bohrweg 2
EINSTEINWEG
MAX PLANCKWEG
De meetinstrumenten die bij
het ultralagetemperatuuronderzoek
worden gebruikt,
zijn zo gevoelig dat ze het
breken van de golven in de zee
bij Katwijk, op ongeveer 8 km
afstand, kunnen meten.
123

124
snellius
Adres Niels Bohrweg 1
Objectcode 2601
Oppervlakte 8.212 m 2 no
Bouwjaar 1971
Architect Drexhage, Sterkenburg, Bodon en Venstra. Renovatie 2003/2004: Hoek & De Wit Architecten
Functie Onderwijs- en onderzoekgebouw / data transfer knooppunt
Gebruiker Faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen, I-groep, LIACS en ICT-knooppunt

snellius
Eind jaren vijftig van de vorige eeuw kregen de wiskundigen en natuurwetenschappers behoefte aan een
krachtige rekenautomaat om hun omvangrijke en tijdrovende berekeningen te kunnen uitvoeren. Kort
daarna werd het Centraal Reken Instituut van de Faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen opgericht,
afgekort CRI; in 1962 werd de eerste computer aangeschaft.
Na een aantal jaren in andere gebouwen gehuisvest te zijn geweest, vond het CRI begin jaren zeventig
onderdak in het nieuwe huidige Snellius. Dit bestaat uit een vierkant hoofdgebouw van drie bouwlagen
om een kerngedeelte waarin een serverruimte is ingericht. Op het dak van de kern ligt een dakterras. In
de ring rond de kern liggen de kamers van de medewerkers. Het hoofdgebouw heeft een aanbouw van
twee lagen, waarin zich de collegezalen bevinden.
De wanden van het hoofdgebouw hellen 10% naar achteren; vanaf de bovenkant lopen brede regenpijpen
schuin naar de grond. Volgens mondelinge overlevering heeft de architect zich bij dit ontwerp laten inspireren
door de sombrero.
De rol van de computer binnen universiteit en samenleving groeide snel. Begin jaren tachtig ging in het
Snellius de studierichting informatica (het LIACS) van start en nog steeds is het de thuisbasis van deze
inmiddels volwaardige opleiding informatica.
Het CRI kreeg naast een wetenschappelijke taak ook steeds meer interne dienstverlenende taken, zeker
toen de pc zijn intrede deed. De dienstverlening werd ondergebracht in de zogenoemde Informatiseringsgroep
(I-groep), het gebouw werd het I-gebouw. De I-groep had én heeft een cruciale rol bij alle bedrijfsprocessen
van de universiteit. Na een renovatie van onder meer de oude mainframe-ruimten en het
restaurant, is het gebouw omgedoopt tot Snellius naar de wiskundige Willebrord Snell van Royen (1580-
1626). Deze was buitengewoon begaafd: op tienjarige leeftijd werd hij al student aan de Leidse universiteit.
Hij berekende met beperkte middelen vrij nauwkeurig de omtrek van de aarde maar verwierf vooral
wereldwijde faam door de brekingswet van licht te ontdekken.
De serverruimte Het dakterras op de eerste verdieping
A44
Niels Bohrweg 1
WAS SENAA RSEWEG
NIELS BOHRWEG
De eerste computer van het
CRI, beschikte in huidige
termen over een 0.1 mhz
processor en 50 kb ram opslagcapaciteit.
Ponsbanden
vormden het belangrijkste inen
uitvoermedium. Ter vergelijking:
anno 2003 zijn er notebooks
op de markt met een
2.5ghz processor en 1024 mb
ram: respectievelijk 250.000
keer zo snel en met 25.000 keer
zo veel opslagcapaciteit.
125

126
ketelhuis, hoogspanningsstation
en waterscheidingsgebouw
Adres Einsteinweg 55
Objectcode 6001 (ketelhuis/hoogspanningsstation),
2510 (waterscheidingsgebouw)
Oppervlakte Ketelhuis 1.160 m 2 netto oppervlakte,
hoogspanningsstation 1.295 m 2 netto oppervlakte
Bouwjaar 1963-1967 (ketelhuis/hoogspanningsstation),
1985 (waterscheidingsgebouw)
Architect DSBV (ketelhuis/hoogspanningsstation),
AIV/Rgd (waterscheidingsgebouw)
Functie Ketelhuis, hoogspanningsstation, waterscheidingsgebouw
Gebruiker Universiteit Leiden Leeuwenhoek-West (ketelhuis), Universiteit Leiden, LUMC en NUON (hoogspanningsstation),
Universiteit Leiden t/m Boerhaavekwartier (waterscheidingsgebouw)
Ketelhuis en hoogspanningsstation Waterscheidingsgebouw

ketelhuis,
hoogspanningsstation en
waterscheidingsgebouw
Aan de Wassenaarseweg, naast de Kamerlingh Onnes Meethal, liggen twee kleine gebouwen. Het grootste
omvat een ketelhuis en een hoogspanningsstation (ofwel trafostation) die rug aan rug tegen elkaar staan.
In het ketelhuis staan vier ketels die een groot aantal gebouwen in de Leeuwenhoek van water voorzien.
Het Gorlaeus is verreweg de grootste afnemer. Via een ondergronds gangenstelsel wordt het warme water
aangevoerd. Het trafostation is uitgerust met drie 50-10 kV transformatoren.
Het losstaande gebouwtje is het waterscheidingsgebouw. Hier wordt de watervoorziening voor de universitaire
gebouwen afgescheiden van het reguliere waternet. De afscheiding is aangelegd vanwege de experimenten
die in de laboratoria plaatsvinden. In geval van een calamiteit komt het besmette tapwater niet
verder dan het waterscheidingsgebouw en kan het niet in het openbare drinkwaternet komen. Bij het
Sylviuslaboratorium is een soortgelijke voorziening aanwezig.
Aan de Endegeesterstraatweg staat het hoofdgemaal. Dat verpompt het afvalwater van alle universitaire
gebouwen en de gebouwen van het LUMC in de Leeuwenhoek, alsmede het Curium, naar de rioolwaterzuivering
in Oegstgeest. Recent zijn ook het bedrijf Centocor en de studentenunits in Rijnfront op het
gemaal aangesloten.
Hoogspanningsstation Waterscheidingsgebouw
WA SSEN A ARSEWEG
NIELS BOHRWEG
Einsteinweg 55
EINSTEINWEG
MAX PLANCKWEG
Via 25 kilometer kabel wordt
de stroom verdeeld over 45
transformatoren in de
gebouwen. Het station heeft
een piekvermogen van 6.000
kilowattuur en een afname van
34 miljoen kilowattuur per
jaar.
127

128
leiderdorp
Adres Dwarsweteringkade
Objectcode 7003
Oppervlakte 16.960 m 2
Bouwjaar Eerste fase werkzaamheden 2005
Architect E.B. Schildwacht (Bosman Schildwacht Partners bv)
Functie Studentenwatersportverenigingen en studentenhuisvesting
Gebruiker Asopos de Vliet, De Blauwe Schuit, Levitas, LSD en SLS Wonen

leiderdorp
Begin jaren zestig richtten een paar ontevreden leden van studentenroeivereniging Njord, voortgekomen
uit Minerva, de Algemene Leidse Studentenroeivereniging Asopos op. Deze herenroeivereniging vond na
een aantal jaren van omzwervingen een vaste stek in Leiderdorp, aan een zijarm van de Zijl, bij de Driegatenbrug
aan het einde van de Willem de Zwijgerlaan. In 1968 opende Prins Claus het nieuwe clubhuis,
waarmee de innige relatie tussen de Leidse universiteit en het koninklijk huis nog maar weer eens was
bevestigd.
Toen begin jaren zeventig de Trekvaart werd gedempt, kwam de damesroeivereniging De Vliet die haar
uitvalsbasis aan deze vaart had, Asopos gezelschap houden. De aanvankelijke samenwoning resulteerde in
een fusie in 1974, waarmee een gemengde vereniging ontstond. Op 18 mei van hetzelfde jaar werd het
nieuwe gebouw van A.L.S.R.V. Asopos de Vliet geopend hetgeen wederom gepaard ging met koninklijk
bezoek: nu was het prinses Beatrix die de openingshandeling verrichtte.
In 1978 kocht de Universiteit Leiden het terrein van 1,7 ha groot van de gemeente Leiderdorp. De studentenwaterverenigingen
bedongen ‘om niet’ het recht van opstal, zolang ze zouden bestaan én studentenvereniging
zouden zijn. Deze overeenkomst bindt de Universiteit Leiden aan het terrein.
Momenteel zijn nieuwe ontwikkelingen gaande. Vier studentenwatersportverenigingen krijgen op het
terrein een nieuw watersportcentrum: Asopos de Vliet (roeien), De Blauwe Schuit (zeilen), Levitas
(kanoën) en de LSD (duiken). Ze zijn er nu in loodsen ondergebracht. Het watersportcentrum gaat
bestaan uit een ellipsvormige sociëteit voor verreweg de grootste vereniging Asopos de Vliet en een langgerekt
multifunctioneel gebouw. Op de begane grond hiervan komen de boten- en materiaalopslag van
alle verenigingen en de sociëteiten van de drie kleinere verenigingen. Daarbovenop wordt huisvesting
voor negentig studenten gerealiseerd. Mogelijk krijgen watersporters bij de toewijzing van kamers voorrang
zodat een echte watersportcultuur ontstaat. Het complex is naar verwachting begin 2007 gereed.
Rechts de studentenhuisvesting op het watersportcentrum Nieuwe sociëteit Asopos de Vliet
ZIJLDIJK
PROVINCIALEWEG NR. 5
Prinses Beatrix bij de opening
van het nieuwe clubgebouw in
1974. De vereniging leerde veel
op het gebied van koninklijk
bezoek. Zo mocht de prinses
niet in een roeiboot omdat
men haar dan onder de rokken
zou kunnen kijken, en evenmin
per boot een brug passeren.
Achteraf is de toenmalige
praeses van Asopos de Vliet,
Ronald Maaskant, vooral de
koninklijke houding van de
prinses bijgebleven: rechte rug,
voeten en knieën tegen elkaar
en een constante glimlach.
129

130
campus den haag
Adres Lange Houtstraat 5-7
Objectcode 4003
Oppervlakte 2.030 m 2 , verdeeld over drie bouwlagen
Bouwjaar Omstreeks 1750; verbouwing 1990-1991
Status Rijksmonument (nummer 7)
Functie Oorspronkelijk woonhuis, nu onderwijsgebouw
Gebruiker Campus Den Haag
Eigendom APO Immobilien Kapitalanlagegesellschaft

campus den haag
Campus Den Haag werd in samenwerking met de gemeente Den Haag in 1999 opgericht. Die stad mag
zich sindsdien voor het eerst universiteitsstad noemen. Campus Den Haag verzorgt opleidingen en incompany
trainingen op het gebied van de rechten en de politieke wetenschappen en groeit gestaag. Sinds
enige tijd heeft de campus ook onderzoeksinstituten op het gebied van internationaal recht en bestuurskunde.
Het monumentale hoekpand aan de Lange Houtstraat in het centrum van Den Haag werd in 2002 als
nevenvestiging van de Universiteit Leiden in gebruik genomen. De lijstgevel van de oorspronkelijke achttiende-eeuwse
patriciërswoning is sinds 1974 een rijksmonument. Door de slechte staat waarin het pand
verkeerde, werd in 1990 overgegaan tot een algehele renovatie – of eigenlijk demontage en reconstructie:
de voor- en zijgevel werden met moderne materialen in de originele stijl opgetrokken. Bij deze ‘vernieuwbouw’
kreeg het interieur een geheel nieuwe opzet en werd het pand verheeld met het aanpalende Lange
Houtstraat 5.In 2002 werd het interieur ten behoeve van de Universiteit Leiden die het dat jaar ook
betrok, wederom verbouwd: er kwamen acht riante en volledig uitgeruste (college)zalen, een grote aula
en foyer.
Kenmerkend voor de gevel in Lodewijk XIV-stijl is de statige, symmetrische opzet met drie vensterassen
en een sobere classicistische aankleding. In de middenas ligt de entree, geflankeerd door gepleisterde
pilasters en twee grote ‘achttiende-eeuwse’ schuifvensters met kleine roedenverdeling. Op de eerste verdieping
zijn de twee schuifvensters iets kleiner en wordt het balkon met smeedijzeren balustrade gedragen
door gekrulde consoles. De balkonentree wordt bekroond door een cartouche met rocaillemotieven. De
vensters van de gedrukte tweede verdieping zijn kleiner. De gevel wordt bekroond door een fries en een
dominante houten kroonlijst, en aan beide zijden afgesloten met geblokte lisenen van pleisterwerk. De
eveneens vernieuwde zijgevel in de Casuariestraat heeft schuifvensters met een negentiende-eeuwse
roedenverdeling.
Cartouche met rocaillemotieven boven de balkonentree Gekrulde console onder balkon
PLEIN LANGE HOUTSTRAAT
BLEIJENBURG
HERENGRACHT
Lange Houtstraat 5-7
Ministerie van
financiën
Begin januari 2003 overhandigde
de Haagse burgemeester
Wim Deetman aan wetenschappelijk
directeur Jouke de
Vries van de Campus Den
Haag en andere betrokkenen
bij de Haagse vestiging, de
zogenoemde Haagse Pluim.
Deze onderscheiding, een
bronzen beeldje, wordt jaarlijks
uitgereikt aan een instelling of
persoon die een opmerkelijk
positieve bijdrage heeft geleverd
aan de beeldvorming van
de stad.
131

132
nederlands-vlaams instituut in
caïro
Adres 1 Dr. Mahmoud Azmi Street, Chiaklet Zamalek-South, Kism Kasr El Nil, Caïro, Egypte
Oppervlakte 685 m 2
Functie Kantoor, bibliotheek en gastenverblijven
Gebruiker Nederlands-Vlaams Instituut (NVIC)

nederlands-vlaams
instituut in caïro
Een buitenbeentje is het, het Nederlands-Vlaams Instituut in Caïro (NVIC). Het enige vastgoed dat de
Universiteit Leiden in het buitenland bezit. Het staat sinds 1971 ten dienste van wetenschappers en
studenten van Nederlandse, en sinds 1999 ook van enkele Vlaamse universiteiten. Het gaat in totaal om
zeven universiteiten. Vóór de Vlaamse participatie heette het instituut NIAASC: Nederlands Instituut
voor Archeologie en Arabische Studiën in Caïro.
Het instituut vertegenwoordigt de zeven universiteiten in het Midden-Oosten in algemene zin maar de
dagelijkse activiteiten richten zich voornamelijk op de arabistiek, de egyptologie, de archeologie en de
papyrologie. Leiden is penvoerder van het NVIC.
Het NVIC verzorgt cursussen in de archeologie van Egypte en cursussen arabistiek. Deze zijn integraal
onderdeel van het curriculum van de studenten die in het kader van hun studie op het instituut
verblijven. Het NVIC begeleidt studenten ook bij individuele studieactiviteiten, zoals het schrijven van
papers en scripties. Verder organiseert het NVIC wetenschappelijke symposia. Het instituut heeft zes
vaste medewerkers. Bedrijven en instellingen kunnen ook gebruik maken van de expertise van het NVIC:
op aanvraag worden cursussen aan derden gegeven op het gebied van taal en cultuur van Egypte en het
Midden-Oosten.
De universiteit, die het pand met erf al jaren huurde, kreeg het op 18 oktober 1996 in bezit: de Nederlandse
staat verkocht het voor één gulden. De staat op haar beurt, kreeg het van Gist-Brocades uit Delft
(nu DSM geheten). De toenmalige ambassadeur in Egypte, mr. P. Buwalda, nam het in ontvangst.
Het gebouw is te omschrijven als een stadsvilla. Het heeft drie verdiepingen, een souterrain en een
dakterras.
Bibliotheek begane grond Souterrain
Het NVIC ligt op het eiland
Zamalek in de Nijl. Begin
jaren negentig steeg er onverwacht
en onverklaarbaar het
grondwaterpeil: in korte tijd
kroop het vocht langs de muren
van de kelder omhoog. Daar
stonden de Egyptische en
Koptische bibliotheek en een
uniek Egyptisch krantenarchief
vanaf ca. 1970. De kelder werd
ontruimd en volgens goed
Hollands gebruik werden
pompen geplaatst voor de
droogmaling. Het grondwaterpeil
daalde weer, de pompen
blijven paraat.
133

134

veelgebruikte bronnen
W. Bijlevelt (red.), De Leidse Sterrewacht, Zwolle/Leiden 1979
Drexhage, Sterkenburg, Bodon, Venstra, ‘Collegezalen Rijksuniversiteit Leiden’, Bouw 27 (1972),
pp. 696-698
J. Dröge, E. de Regt, P. Vlaardingerbroek (red.), ‘Universitaire gebouwen’, in: Architectuur & Monumentengids
Leiden, Leiden 1999,pp.83-90
J. Huizinga, ‘De Academische Gebouwen’, in: A.R. Zimmerman (red.), Pallas Leidensis, Leiden 1925,
pp. 17-37
H.J. de Jonge, W. Otterspeer (red.), Altijd een vonk of twee. De Universiteit Leiden van 1975 tot 2000,
Leiden 2000
Th. Lunsingh Scheurleer, C. Willemijn Fock, A.J. van Dissel, Het Rapenburg. Geschiedenis van een Leidse
gracht, deel I-VI, Leiden 1986-1992
D. Mooij, ‘Nieuwbouw Rijksuniversiteit Leiden. A. Het Witte Singel Doelenproject’, Cement 23 (1981),
pp. 765-784
W. Otterspeer, De Wiekslag van hun geest. De Leidse universiteit in de negentiende eeuw, Leiden 1992
W. Otterspeer, Het bolwerk van de vrijheid, de Leidse universiteit, 1575-1672, Amsterdam 2000. Deel een
uit de reeks ‘Groepsportret met dame’
W. Otterspeer, De vesting van de macht, De Leidse universiteit, 1673-1775, Amsterdam 2002. Deel twee uit
de reeks ‘Groepsportret met dame’
W. Otterspeer, De werken van de wetenschap: De Leidse universiteit, 1776-1876, Amsterdam 2004. Deel drie
uit de reeks ‘Groepsportret met dame’
C. van der Peet, G. Steenmeijer (red.), Twee eeuwen architectuur van de Rijksgebouwendienst en zijn voorlopers,
Rotterdam 1995
J.J. Terwen (red.), Universiteit & Architectuur. Ontwerpen ten behoeve van de Leidse Universiteit 1600-1900,
Leiden 1979 (cat. tent. Leiden, Gemeentelijke Archiefdienst, 1979)
135

Uitgave Expertisecentrum Vastgoed van de Universiteit Leiden
Jaar van uitgave 2005
Redactie Nicolette Blok, Jan Dröge, David Geneste, Petra Helwig, Corine Hendriks, Ben van Loenhout,
Willem Otterspeer en Ferdy Poppelier
Fotografie André van Haasteren, GrafiMedia, Universiteit Leiden e.a.
Vormgeving Tra[design], Nenke van Wermeskerken
Druk Drukkerij Groen Leiden
Afwerking Jansenbinders Leiden
ISBN 90-9018052-4
De samenstellers van dit boek zijn veel dank verschuldigd aan de vele personen binnen en buiten de universiteit
die op enigerlei wijze bijgedragen hebben aan de totstandkoming ervan.
Het spreekt vanzelf dat dit boek niet compleet is, naar mening van sommigen wellicht tekortkomingen kent.
Lezers van het boek worden uitgenodigd hun op- en aanmerkingen door te geven. In de eerstvolgende druk
kan hier wellicht rekening mee worden gehouden.

plattegrond

RIJNFRONT
7002
Gronden Oegstgeest
5014
Groenvoorziening
500 meter
A44
A44
N
E N D E G E E S T E R S T R A AT W E G
6002
Hoofdgemaal
2601
Snellius
WASSENAARSEW EG
NIELS BOHRWEG
Huygens
2502
6001
Ketelhuis
Gorlaeus
2501
Collegezalengebouw
2504
Sportvelden
2403
EINSTEINWEG
2402
Kleedruimte
P L E S M A N L A A N
2509
Plantengroeivoorziening
2503
Oortgebouw
2505
LMUY 2508
Holiday Inn
H A A G S E S C H O U W W E G
2507
2506
LCP
MAX PLANCKWEG
Universitair
Sportcentrum
2401
2202
Gebouw 3
TNO
Gaubius
DE LEEUWENHOEK
7001
Gronden Leeuwenhoek
EINSTEINWEG
Sylvius Laboratorium
2201
2301
Van Steenis
BIO-SCIENCE
PARK
EINSTEINWEG
ENDEGEESTER WETERING
ZERNIKEDREEF
Hogeschool
Leiden
WA S S E N A A R S E W E G
MENDELWEG
DARWINWEG
ALBINUSDREEF
TNO
Gorter
2103
Fysiologie
BOERHAAVE-
GEBIED Clusius
2104 Anatomie
2102
Parkeergar
Pathologie
2101
O&O-gebouwen
2701
1003
M. de Vrieshof
MALIEBAAN
RIJN EN SCHIEKADE
0904
Arsenaal
0903
Reuvensplaats
Universiteitsbibliotheek
1002
1004
Parkeergarages
1001
Van Wijkplaats
0901
Lipsiusgebouw
1001
P.N. van Eyckhof
DOELENGRACHT
GROENHOVENSTRAAT
0902
Doelensteeg
0202
Oranjerie
0203
Plantenkassen
SANDIFORTDREEF
Telefooncentrale
6003
RAPENBURG
WITTE SINGEL
RAPENBURG
DOELENSTG.
D O C TO R L E LY LAA N
0201
Wintertuin
Piete
ALBIN
P L
Aca
0102
Nonnensteeg
N
2
K
060
Rap
01
Rapenburg
0204
5e Binnenve
020
5e B
H
Bo
Sterrewac
0304

004
inderdagverblijf Kattekop
r de la Court
2001
USDREEF
age LUMC
LUMC
E S M A N L A A N
2
enburg 32
05
59
ortus
tanicus
R I J N S B U R G E R W E G
Poortgebouw
Leids Universitair
Medisch Centrum
HOUTSTRAAT
0101
emiegebouw
ONNENSTG.
stgracht 7-7a
7
innenvestgracht 8
ht
0603
Rapenburg 38
0402
Regens Collegii
0401
Plexus
BOERHAAVELAAN
Station
Leiden Centraal
0601
Gravensteen
H A A G W E G
0303
Sterrewachtlaan 4
Pieterskerk
KLOKSTEEG
5003
Visitors' centre
5001
Stationsplein 240
RAPENBURG
KAISERSTR.
0302
Sterrewachtlaan 1-3
STERREWACHTLAAN
0501
Oude UB
RAPENBURG
STATIONSWEG
STATI O NSP L E IN SCHI P HOLW E G
M O RSSINGE L
MORSSINGEL
Museum
voor
Volkenkunde
MORS W EG
0301
Van der Klaauwlab
S C H UTT ERSV E L M O L E N W ERF
1E BINNENVESTGRACHT
RIJNSBURGERSINGEL
STEENSTRAAT
MORSSTRAAT
KORT GALGEWATER
MALIEBAAN
RIJN EN SCHIEKADE
2E BINNENVSTGRT.
GALGEWATER
NOORDEINDE
WITTE S I N G E L
BEESTENMARKT
Museum
De Lakenhal
GROENHOVENSTRAAT
RIJN EN SCHIEKADE
HAARLEMMERWEG
R I J N S B U R G E R S I N G E
LAMMERMA R K T NWE BEESTENMARKT
TURFMARKT PRINSESSEKADE KORT RAPENBURG
Faculty Club
DOELENGRACHT
RAPENBURG
W I T T E SING E L
KORTE
OUDE SINGEL
OUDE VEST
BO OM MARKT
PAPENGRACHT
RAPENBURG
Schouwburg
Museum van
Oudheden
Hortus
Botanicus
MARE
LAMMERMARKT
CAECILIASTRAAT
SCHOOLSTEEG
Museum
Boerhaave
LANGE MARE
HAARLEMMERSTRAAT
APOTHEKERSDIJK STILLE RIJN
BREESTRAAT
DOELENSTG.
HOUTSTRAAT
NONNENSTG
PIETERSKERKGRT.
M A RESING EL
Stadsgehoorzaal
BREESTRAAT
Pieterskerk
KLOKSTEEG
RAPENBURG
AALMARKT
RAPENBURG
KAISERSTR.
STERREWACHTLAAN
0803
HUGO DE GROOTSTRAAT
JANVOSSENSTEEG
LANGEBRUG
Stadhuis
OUDE SINGEL
VISMARKT
Burcht
STEENSCHUUR
Stadbouwhuis
OUDE VEST
BREESTRAAT
DOEZASTRAAT
HAARLEMMERSTRAAT
NIEUWE RIJN
HOOGLANDSEKERKGR.
NIEUWSTRAAT
BOTERMARKT
NIEUWSTEEG HERENSTR AT
JAN VAN GOYENKADE
OUDE RIJN
BOISOTKADE
W I T T E S I N G E L
OUDE RIJN
VAN DER WERFPARK
M ARESINGEL
L A N G E G R A CHT L A N G E G R A C H T
0801
0802
0804
Hugo de Grootcomplex
H O O I G R A C H T
MIDDELWEG
Hooglandsekerk
0701
Kamerlingh Onnes Gebouw
Witte Singel 103
5011
GARENMARKT
OUDE RIJN
HOO I G R A C HT I R DR I E SSENSTRA AT
KOREVAARSTRAAT
JAN VAN HOUTKADE
OUDE RIJN
OUDE HEREN GRACHT
HOUTMARKT
MIDDELSTEGRACHT
HOGEWOERD
Z O E T E R W O U D S E S G L
ORANJE BOOM STR
KALVERMARKT
HERENGRACHT
NIEUWE RIJ
L EVENDA A L
ZOETERWOUDSESIN G
L A M M E N S C H A N S WE G