Preventieve interventies gericht op psychische en ... - NIGZ

EXPERTMEETING
EXPERTMEETING
EXPERTMEETING
EXPERTMEETING
EXPERTMEETING
INTERVENTIES
Preventieve interventies
gericht op psychische en
psychosomatische klachten
bij allochtone groepen
INTERVENTIES
EXPERTMEETING
INTERVENTIES
INTERVENTIES
INTERVENTIES
EXPERTMEETING
EXPERTMEETING
Verslag van de expertmeeting
op 29 september 2004,
EXPERTMEETING
Trimbos-instituut, Utrecht en
een overzicht van interventies
EXPERTMEETING
INTERVENTIES
INTERVENTIES

Preventieve interventies gericht
op psychische en psychosomatische
klachten bij allochtone groepen
Verslag van de expertmeeting op 29 september 2004,
Trimbos-instituut, Utrecht en een overzicht van interventies
Organisatie:
• Tine de Hoop, GGD Rotterdam e.o.
• Ineke Voordouw, Trimbos-instituut
• Maria Drewes, NIGZ
Onderwerp:
• Presentatie preventieprogramma "Bruggen Bouwen" van GGD Rotterdam e.o.
• Inhoudelijke en organisatorische verschillen en overeenkomsten in preventieve
interventies gericht op psychische en psychosomatische klachten bij
allochtone groepen
• Positiebepaling interventies binnen spectrum van GGZ preventie en implementatie
Aandachtsveld van:
• Interventieontwikkelaars, projectcoördinatoren, gezondheidsvoorlichters,
onderzoekers en financiers uit de sectoren Welzijn, Preventieve GGZ en
de Eerstelijns Gezondheidszorg.
• Aanwezige genodigden: 31 (deelnemerslijst is bijgevoegd)
1

Inleiding en inhoud
"Psychosomatiek, psychische klachten en migranten"
is een onderwerp dat al sinds jaar en dag op verschillende
manieren in de belangstelling staat. Er zijn
heel wat ideologische discussies over dit onderwerp
gevoerd. De laatste jaren is vooral gewerkt aan
preventieve interventies. Veel van de ontwikkelde
programma's of begeleidingstrajecten werken met
gedeelde basisconcepten. Maar er zijn ook belangrijke
verschillen in de aanpak.
Tijdens de expertmeeting "Preventieve interventies
gericht op psychische en psychosomatische klachten
bij allochtone groepen" is gezocht naar een lijn binnen
deze veelheid èn naar het nieuwe of àndere dat een
interventie geschikt en effectief maakt voor een
specifieke doelgroep. Het ochtendprogramma stond
in het teken van intervention mapping: binnen welke
setting kies je voor welke doelen, methodieken en
manieren van werving? 's Middags is geïnventariseerd
welke positie de aanwezige projecten innemen binnen
het brede spectrum van preventie.
Het werd de organisatoren al snel duidelijk dat zij zich
mochten verheugen in een grote belangstelling voor de
meeting. Het onderwerp preventie van psychische klachten
bij allochtone doelgroepen leeft en er bestaat een
overduidelijke behoefte aan uitwisseling van ervaringen
en resultaten. Het kostte geen enkele moeite de deelnemende
interventieontwikkelaars, projectcoördinatoren,
gezondheidsvoorlichters, onderzoekers en financiers uit
de werkvelden Welzijn, de Preventieve GGZ en de
Eerstelijns Gezondheidszorg hierover met elkaar in
gesprek te brengen. In totaal hebben 31 genodigden aan
de bijeenkomst deelgenomen. De behoefte aan onderlinge
uitwisseling ondersteunt de organisatoren in de overtuiging
dat lokale samenwerking op de agenda voor de
toekomst moet staan. Het verslag eindigt met een aantal
conclusies en actiepunten.
Tijdens het NIGZ congres "De kracht en macht van
Gezondheidsbevordering en Preventie" op 20 en 21
januari 2005 zetten NIGZ, Trimbos-instituut en lokale
partner GGD Rotterdam e.o. een tweede stap met een
talkshop over lokale samenwerking bij de preventieve
GGZ gericht op allochtone doelgroepen. Hier worden
de actiepunten die de expertmeeting heeft opgeleverd
aan de orde gesteld.
pagina
Inleiding 3
Inhoud 3
Het ochtendprogramma 4
• Het preventieprogramma “Bruggen Bouwen” 4
door Tine de Hoop
• Successen, gedeelde noties, 5
voetangels & klemmen in binnen- en buitenkring
Onder leiding van Maria Drewes
Het middagprogramma 9
• Plenaire inleiding op de discussie 9
door Ineke Voordouw
• Discussie in twee subgroepen 9
• Subgroep seksespecifieke aspecten: 10
wat gebeurt er voor mannen?
Onder leiding van Carolien Smits (Trimbos-instituut)
• Subgroep implementatie: 10
waar loop je tegenaan?
Onder leidingvan Ineke Voordouw (Trimbos-instituut)
• Tot slot: conclusies 12
Deelnemerslijst 13
Bijlage 1 15
• Overzicht van de interventies die tijdens 15
de expertmeeting geïnventariseerd zijn
Bijlage 2
• Interventies 1 tot en met 18 18
3

Het ochtendprogramma
"De theeochtenden zijn voorbij. Daar houden mensen
niets positiefs aan over" (zorgconsulent)
10.00 uur - 12.30 uur
• Welkom door de dagvoorzitter Nan ten Thije
(GGD Rotterdam e.o.)
• Het programma ‘‘Bruggen Bouwen’’, intensieve begeleiding
van Turkse en Marokkaanse vrouwen met psychosomatische
klachten door allochtone zorgconsulenten in
de huisartspraktijk.
Een korte presentatie van de interventie door
Tine de Hoop (GGD Rotterdam e.o.).
• Discussie onder leiding van Maria Drewes (NIGZ) over:
- Doelstelling van interventies
- Methodieken die worden ingezet
- De implicaties van de setting waarbinnen de interventie
plaatsvindt.
Het preventieprogramma
‘‘Bruggen Bouwen’’ door Tine de Hoop
De GGD Rotterdam e.o. heeft met de hulp van ZonMw
en zorgverzekeraar Zilveren Kruis Achmea onderzoek
kunnen doen naar het effect van de inzet van allochtone
zorgconsulenten in de huisartspraktijk. Zorgconsulenten
geven patiëntenvoorlichting en helpen bij de communicatie
tussen huisarts en patiënt. Ze werken in gezondheidscentra,
HOED-en, groepspraktijken, duopraktijken en
soms ook in solopraktijken. Het gaat hier om een nieuwe
functie in de eerstelijns gezondheidszorg; reden om te
onderzoeken wat de meerwaarde van deze inzet is. De
meerwaarde kan zich manifesteren op verschillende
aspecten. De GGD heeft ervoor gekozen het aspect
‘resultaat op gezondheid’ te onderzoeken. Eerst is dit
gedaan op het deelgebied diabetes mellitus. En vervolgens
op het deelgebied psychosomatische klachten bij
Turkse en Marokkaanse vrouwen; de effectstudie
‘Bruggen Bouwen’. Het interventiedeel van het project
‘Bruggen Bouwen’ bestaat uit een begeleidingsdeel met
veel aandacht van de allochtone zorgconsulent voor
klachtverheldering, de communicatie tussen arts en
patiënt, individuele- en groepsvoorlichting. De resultaten
staan beschreven in de brochure "Meerwaarde allochtone
zorgconsulent", die aan iedere deelnemer tijdens de
meeting is uitgereikt. De brochure is te verkrijgen bij de
GGD Rotterdam e.o. (dehoopt@ggd.rotterdam.nl).
Van ZonMw onderzoek verwacht de financier heel terecht
dat de resultaten van het onderzoek kenbaar worden
gemaakt aan het veld en dat er een plan ligt voor de
4
implementatie van de ontwikkelde producten. Dit is de
reden dat ‘‘Bruggen Bouwen’’ centraal staat tijdens het
ochtendprogramma van de expertmeeting en dat de
opzet van het interventiedeel wordt getoetst aan de ervaringen
van andere programma’s gericht op het onderwerp
psychosomatische en psychische klachten bij allochtone
groepen.
In Rotterdam werken ten tijde van het onderzoek 11 zorgconsulenten
op 12 locaties voor in totaal 45 huisartsen.
Vier van hen hebben aan ‘‘Bruggen Bouwen’’ meegewerkt:
twee Turks sprekende-, een Marokkaans Arabisch
sprekende- en een Berber sprekende zorgconsulent.
Een belangrijk uitgangspunt bij de opzet van de interventie
is dat zoveel mogelijk de normale werkwijze van de
zorgconsulenten in hun algemene spreekuren wordt
gevolgd. Dit betekent dat de zorgconsulent ìn de huisartspraktijk
werkt, en dat de interventie moet bestaan uit
individuele consulten met de patiënt, driegesprekken met
de huisarts erbij en uit groepvoorlichtingen. Op sommige
punten week de interventie omwille van het onderzoek
toch af van de normale werkwijze. Een belangrijk verschil
was dat het begeleidingsprogramma was afgebakend in
de tijd. Dit is in de reguliere spreekuren niet zo. Anders
was ook dat er in solopraktijken is gewerkt, terwijl normaal
gesproken de zorgconsulenten in samenwerkingsverbanden
werkzaam zijn.
Daarnaast zijn we er bij de opzet van het interventiedeel
van uitgegaan dat een goede communicatie tussen arts
en patiënt een positieve invloed heeft op de therapietrouw.
Onderzoek van o.a. dr. J.A.M. Harmsen (2003)
bevestigt dit. Ook zijn we er vanuit gegaan dat de patiënt
belang heeft bij inzicht in aard en oorzaak van psychosomatische
klachten, omdat dit haar in staat stelt met de
arts over de klachten te kunnen communiceren en er een
basis wordt gelegd om succesvol te kunnen omgaan met
de klachten. Maar, hoe ver je moet gaan bij het werken
aan inzicht? Kies je voor het overbrengen van een simpele
verklaring? Of zet je uitvoerig in op de oorzaken van
de klachten en wil je verandering teweeg brengen in de
leefsituatie van de patiënt? In ‘Bruggen Bouwen’ is voor
een tussenpositie gekozen: inzicht geven in de aard van
de klachten maar ook het aanreiken van vaardigheden
om beter met de klachten om te gaan en een bescheiden
inzet op samen dòen.
De begeleiding door de allochtone zorgconsulent bestaat
uit vier fasen:
1. klachtverheldering en formuleren van de hulpvraag
2. communicatie: wederzijdse verwachtingen en erkenning
van de klachten
3. groepsvoorlichting over psychosomatische klachten en
aanreiken van vaardigheden
4. evaluatie en terugkoppeling

Bij het helder krijgen van de verwachtingen en overtuigingen
rondom de klachten is zowel aan de arts als aan de
patiënt de vragenset van medisch antropoloog Kleinman
voorgelegd:
• Wat is de oorzaak van de klachten?
• Wat zijn de klachten en wanneer zijn ze begonnen?
• Wat is er mis in het lichaam?
• Hoe is het verloop van de klachten?
• Hoe moeten de klachten worden behandeld?
Hiermee worden de persoonlijke overtuigingen van de
arts en de patiënt duidelijk. Ook is zowel aan arts als
aan patiënt gevraagd om aan te geven hoe de ander
deze vragen zou beantwoorden. Het bleek een belangrijk
hulpmiddel bij het oplossen van onduidelijkheden en
misvattingen.
Tijdens de groepsvoorlichting komt het zoeken naar
balans tussen inspanning & ontspanning, en balans
tussen draaglast & draagkracht uitgebreid aan de orde.
De aandacht is vooral gericht op het versterken van de
draagkracht. We gebruiken daarbij de zes strategieën
voor stresshantering opgesteld door Sarafino:
• sociale steun regelen
• versterken persoonlijke kracht
• dagelijks leven beter organiseren
• aan je conditie werken: bewegen!
• je voorbereiden op gebeurtenissen: vooruit kijken
• stressreacties verminderen: ontspanningsoefeningen,
RET
Vaardigheden die worden aangereikt zijn:
• waardering geven en ontvangen
• ruimte nemen en geven
• kritiek ontvangen en geven
• dag/weekplanning maken
• gebruik maken van ontspanningsoefeningen
• stoppen met piekeren
De groepsvoorlichtingsserie bestaat uit acht bijeenkomsten
en is volgens een vaste structuur opgezet. In iedere
bijeenkomst zit een ronde huiswerk bespreken, een blok
‘theorie’, een blok met ontspanningsoefeningen, een
ronde ‘waardering’ en de introductie van de nieuwe huiswerkopdracht.
De groep moet een veilige groep zijn;
hiervoor zijn regels opgesteld. Ook is stelregel: "je gaat
niet ‘zwaarder’ weg dan je kwam".
De GGD is blij met de uitkomsten van het onderzoek. Ze
geven duidelijk aan dat de zorgconsulent wezenlijk bijdraagt
aan een betere communicatie tussen hulpverlener
en hulpvrager, en zorgt voor het beter begrijpen en aanslaan
van de behandelmethode van de arts. Vergeleken
met de controlegroep:
• communiceren huisarts en patiënten beter met elkaar
• meldt patiënt minder klachten
• heeft patiënt positiever beeld van eigen (psychische)
gezondheid
Met dit resultaat hebben we een belangrijk argument in
handen voor stevige positionering van de functie
allochtone zorgconsulent.
Successen, gedeelde noties, voetangels &
klemmen in binnen- en buitenkring.
Onder leiding van Maria Drewes
Voor dit programmaonderdeel is de zaal ingericht met
een binnen- en een buitenkring. Tevoren waren er
vertegenwoordigers van interventies in de binnenkring
bereid gevonden om onder leiding van Maria Drewes te
vertellen over hun keuzes en ervaringen als het gaat om
de doelstelling, methodiek en setting van hun interventies.
In de buitenkring zaten de overige deelnemers. De
dagvoorzitter gaf hen telkens gelegenheid om in te
springen op de discussie in de binnenkring. Zo vulde
de buitenkring de binnenkring aan.
In de binnenkring hadden vertegenwoordigers zitting van
de interventies:
• Bruggen Bouwen
• Lichte dagen, donkere dagen
• Omgaan met stress en depressie
• Bewegen en psycho-educatie
• Liever bewegen dan moe
De eerste twee zijn vooral gericht op inzicht, de laatste
drie zijn meer gericht op een activiteit, het ‘samen doen’
staat hier centraal. U kunt de karakteristieken van deze
interventies vinden in het bijgevoegde overzicht.
Doelstellingen van de interventies
Centraal in de discussie staat de vraag welke doelstelling
er voor de interventie is gekozen en welke overwegingen
hieraan ten grondslag liggen. Ligt het accent vooral op
het ontwikkelen van inzicht in de oorzaken van de psychische
en psychosomatische klachten en op de eigen
mogelijkheden hier iets aan te doen? Of gaat het juist om
het aanleren van vaardigheden om met de klachten om
te gaan? Of kiest men voor samen actief zijn en zo al
doende te werken aan het verminderen van de klachten?
Concluderend kunnen we stellen dat inzicht
geven/bewustwording altijd de doelstelling is, maar dat de
hoeveel tijd die voor dit aspect wordt ingeruimd behoorlijk
verschilt.
Inzicht
In het programma ' Lichte dagen, donkere dagen' staat
de boodschap "Je kunt zelf iets aan je klachten doen, je
hoeft er niet mee te blijven zitten!" centraal. Door je
gedachten over een bepaalde gebeurtenis te veranderen,
kun je ervoor zorgen dat je de gebeurtenis anders
ervaart. Zo heb je een instrument in handen om je
5

gevoelens te sturen. Deze interventie is vooral gericht op
inzicht.
Andere interventies zijn minder cognitief georiënteerd,
maar besteden wel allemaal aandacht aan de uitleg van
de aard en oorzaak van psychosomatische klachten. Het
concept balans tussen draagkracht en draaglast wordt
algemeen gebruikt. ‘‘Bruggen Bouwen’’ en "Lichte dagen,
donkere dagen" besteden hier expliciet aandacht aan.
Bij interventies die 'bewegen' als insteek hebben, gaat
inzicht vooral om de bewustwording van wat bewegen
doet voor je lijf en je stemming. "Bewegen helpt om je
pijnklachten hanteerbaar te maken", zoals een vertegenwoordiger
hierover zei. Ook bij deze programma's is er
altijd op z'n minst een kwartier aandacht voor de relatie
tussen lijf, klachten en de leefsituatie.
Tips:
• Betrek inzichten uit de godsdienst bij de cursus.
Onderzoek welke teksten, uit bijvoorbeeld de Koran,
de voorlichtingsboodschap ondersteunen.
• Speel in op gedeelde waarden als: 'wees een goede
moeder'. Veel vrouwen zijn opgevoed om hun eigen
behoeften ondergeschikt te maken aan hun zorgtaak.
Een belangrijk inzicht is dan: "Als je je zelf niet goed
voelt, kun je ook niet voor een ander zorgen. Dat is net
als bij noodsituaties in een vliegtuig: je moet als ouder
eerst zèlf je zuurstofmasker opdoen, om daarna je
kinderen te kunnen helpen."
Moet de doelstelling ‘inzicht in aard en oorzaak van de
klachten’ zich ook richten op de verandering van de leefsituaties'?
Of juist op 'beter omgaan met'? Met andere
woorden, streef je een emancipatorisch doel na of niet?
De uitvoerders van de interventie "Bruggen Bouwen’'
kiezen voor ‘de situatie accepteren en er zo mee omgaan
dat je je er beter bij voelt’. Veranderen van de situatie is
heel moeilijk en de mogelijkheden liggen per deelneemster
ook heel verschillend. Tijdens de groepsbijeenkomsten
ligt het accent op vergroten van de draagkracht als
middel om de zwaarte van de draaglast te verminderen.
Naast de groepsbijeenkomsten zijn er individuele
gesprekken met de deelneemsters. Hierin komt de individuele
situatie aan de orde en stimuleert de consulent dat
de deelneemster zichzelf persoonlijke doelen stelt, die
passen bij haar mogelijkheden. Zo’n persoonlijk doel kan
zeker ook verandering van de leefsituatie inhouden.
'Lichte dagen, donkere dagen' besteedt aandacht aan het
uiteenrafelen van de problematiek: aan welk deel kun je
zelf wat doen, en aan welk deel niet? Van een grote berg
aan problemen kun je overzichtelijke delen maken: "aan
deze problemen valt meteen wat te doen, en deze hebben
meer tijd nodig. Hierin moet ik zelf veranderen, en
daarin moeten anderen meeveranderen".
Algemeen wordt de notie gedeeld dat je je wat emancipatie
betreft, heel open moet opstellen. Mogelijkheden
bespreken, maar nooit opdringen. Dit haalt de druk van
de ketel. Vaak wantrouwen allochtone cliënten de
‘Nederlandse’ insteek. Een zinsnede als "De psycholoog
6
zegt dat ik maar beter kan gaan scheiden" staat voor
deze aanpak. De voorgestelde oplossing behoort vaak
niet tot de wensen en mogelijkheden van de betrokkene.
De aanwezigen in binnen en buitenkring spreken zich
eerder uit voor het opbouwen van een goede overlevingsstrategie,
bewerkstelligen van empowerment en het verhogen
van draagkracht. Aandachtspunt is dan wel dat de
cliënt zich gesterkt blijft voelen, ook na geruime tijd, en
zeker als de situatie onverminderd onprettig blijft.
Vaardigheden
Tussen inzicht verwerven en 'samen doen' ligt het aanleren
van vaardigheden. De scheidslijn is niet altijd even
scherp te trekken. In de gepresenteerde interventies gaat
het vooral om het aanreiken van de vaardigheden, en
niet zozeer om het uitputtend oefenen ervan. "Vergelijk
het met een naaidoos, of een gereedschapskist. Er zitten
dingen bij die je aanspreken en er zijn dingen bij waar je
niks mee kunt. Pak dìe dingen eruit die bij je passen".
Vaak wordt er met de vaardigheid die aanspreekt ook
echt geoefend.
Tips:
• Geef altijd huiswerk op. Leer geen vaardigheden zonder
dat de deelnemers deze thuis moeten uitvoeren of
oefenen.
• De opdrachten moeten vooral klein, concreet, overzichtelijk
en haalbaar zijn.
In de bovengenoemde programma’s zijn o.a. de volgende
vaardigheden opgenomen:
• Leren ontspannen
• Greep krijgen op je dagindeling
• Voor jezelf opkomen
• Positief denken
• Emoties leren uiten
• Hulp zoeken
• Piekeren leren stoppen
• Complimenten leren geven en ontvangen
• Problemen verdelen in overzichtelijke brokken
• Vooruitzien en plannen
De aanwezigen zien zelfmanagement (greep krijgen op je
dagindeling, vooruitzien, plannen, ‘jezelf aansturen’) en
positief denken als belangrijke vaardigheden. "Voor jezelf
opkomen" blijkt een vaardigheid die veel tijd nodig heeft
om goed aan bod te komen. Bij Turkse en Marokkaanse
groepen kunnen teksten uit de Koran ondersteunend zijn.
Ze kunnen weerstand wegnemen tegen tijd voor jezelf
nemen. Dit speelt met name bij vrouwen. Voor mannen is
juist ‘meer rekening houden met anderen’ een aandachtspunt.
Een nieuwe vaardigheid die wordt ingebracht is onderhandelen.
En dan met name onderhandelen binnen het
gezin en de familie. Wat wil je bereiken? Wat wil de
ander bereiken? Wat gebruik je als wisselgeld?
Verder worden vaardigheden genoemd als ‘leren
accepteren’, ‘leren denken in het heden, leef in het nu’.

Samen Doen
Bij beweegprogramma's is een belangrijke doelstelling
dat de deelnemers plezier beleven aan het bewegen en
er na de interventie mee doorgaan. Bewegen voldoet aan
de wens van de deelnemers om snel verbetering van de
klachten te ervaren. Dit is de kracht van beweegprogramma's.
Methodieken die worden gebruikt
Werken met beelden en metaforen.
De centrale concepten ‘balans’ en ‘draagkracht & draaglast’
zijn in metaforen en beelden gevat. Het beeld van
de ouderwetse balans met aan de ene kant draagkracht
en aan de andere kant draaglast slaat aan en blijft hangen.
In de voorlichting wordt samen met de deelnemers
benoemd welke zaken onder draaglast kunnen vallen en
welke onder draagkracht.
Werken met een tolk
Werken met een tolk heeft als voordeel dat je als cursusleider
ook even kunt observeren. De tolk moet zich
inhoudelijk voorbereiden. Geef de tolk de instructie kleine
stukjes tegelijk te vertalen, om te voorkomen dat een
lang, zwaar verhaal teveel beslag op de groep gaat
leggen: Echter, voorlichting in eigen taal heeft volgens
veel deelnemers de voorkeur.
Aandacht voor de persoonlijke ervaringen van de
deelnemers
De meeste trainers benadrukken dat de deelnemers
meedoen aan een cursus. Hiermee geven zij aan dat
persoonlijke verhalen het programma niet mogen gaan
bepalen. Vaak maakt de trainer gebruik van voorbeelden
in plaats van naar de persoonlijke ervaringen van de
deelnemers te vragen. Lotgenotencontact blijft belangrijk,
maar veel zware verhalen zouden te grote nadruk op
draaglast geven. Bij ‘Bruggen Bouwen’ is het regel dat
men niet ‘zwaarder’ weggaat dan men binnen kwam.
De verhalen krijgen binnen deze interventie tijdens de
individuele gesprekken alle aandacht. Ook bij ‘Lichte
dagen, donkere dagen’ is er meer aandacht voor het
aanreiken van vaardigheden dan voor de eigen verhalen
van de deelnemers.
Bij de doe-gerichte interventies is er geen expliciete
aandacht voor eigen verhalen. De aandacht is bij de
activiteit. Verder is er veel nadruk voor het feit dat men is
gekomen; dat de deelneemsters tijd voor zichzelf hebben
genomen.
Bovenstaande ontlokte de reactie van de aanwezigen dat
je vroeger in een groep kwam om lotgenoten te treffen,
bondgenoten te ontmoeten, en je problemen te delen.
Het lijkt erop dat die periode voorbij is, dat er nu een
meer positieve, op draagkracht gerichte insteek wordt
gekozen: "de theeochtenden voorbij".
Tips:
• Varieer! Eindig voorlichting met een beweegactiviteit of
met ontspannen op muziek. De mensen gaan dan met
een lekker gevoel weg. Wat bij mannen goed aanslaat
bij de beweegactiviteiten is het aarden op de grond,
aanspannen en ontspannen van spieren.
• Je kunt ook variëren in plaats en vorm: de hamam of
werken met theater.
Setting waarbinnen wordt gewerkt
Werving
‘‘Bruggen Bouwen’’ heeft de eerstelijns zorg als setting.
Huisartsen verwijzen naar het programma. De een verwijst
niet of heel weinig, de ander juist heel veel.
Andere programma’s werken binnen de setting van de
GGZ, het Algemeen Maatschappelijk Werk of het wijken
welzijnswerk. Vooral de setting buiten de zorg is
omgevingsafhankelijk; de situatie is er telkens weer
anders. Soms is het opbouwwerk een goede ingang,
soms het sociaal-cultureel werk, soms zelforganisaties en
maatschappelijk werk. Allochtone wijkcontactpersonen en
allochtone werkers zijn meestal effectieve wervers. De
ervaring leert, dat je niet op huisartsen moet bouwen bij
werving voor wijkactiviteiten. Maar ondersteuners van de
huisarts, zoals de spv-ers en de allochtone zorgconsulenten,
zijn wel goede wervers.
Tip:
• Zoek aansluiting bij bestaande structuren, bijvoorbeeld
koffie-uurtjes voor ouders op de basisschool, bestaande
vrouwengroepen in het buurthuis, aansluiting bij taallessen
e.d. op het ROC, deelnemers aan "Bewegen
Op Recept".
Selectiecriteria
Er vinden bijna overal intake gesprekken plaats, om
ervoor te zorgen dat de kandidaten bij de juiste interventie
uitkomen. De selectiecriteria worden over het algemeen
niet te scherp gesteld. Belangrijk is het breed
bereiken van de doelgroep en een goede procedure voor
het geval er deelnemers in de groep komen, voor wie
een andere interventie beter geschikt zou zijn. Bij
‘‘Bruggen Bouwen’’ worden vrouwen met psychiatrische
en zware lichamelijke aandoeningen niet in de begeleiding
opgenomen. Bij ’Lichte dagen, donkere dagen’
worden mensen met ‘depressieve klachten’ geworven.
Mensen met de diagnose depressie worden in principe
naar andere interventies verwezen.
Soms wordt vooraf een contract getekend, waarin de
deelnemers toezeggen aan de hele serie te zullen meedoen.
Tevoren geven de trainers alle data aan. Een aanwezigheid
van 80% is vereist. Gaat dit niet lukken, dan
kun je bij voorbaat al niet meedoen. Soms wordt aan de
aanwezigheidsregel een borg van € 30,- toegevoegd.
7

Continuïteit
Het ontbreekt over het algemeen aan goede mogelijkheden
voor continuïteit. Als een patiënt naar een allochtone
maatschappelijk werker of psycholoog wil, kan dat lang
niet altijd. De huisarts blijkt relatief weinig contacten met
allochtone hulpverleners te hebben.
Soms is er de mogelijkheid om met de groep door te
gaan naar een ander cursusaanbod. Bijvoorbeeld met de
groep van ‘Liever Bewegen dan moe’ naar ‘Lichte dagen,
donkere dagen’. Maar vaker is het zo dat als een programma
is afgerond, er geen laagdrempelig vervolgaanbod
is. Bezuinigingen in het welzijnswerk doen zich hier
voelen. Een goed voorbeeld waar de continuïteit wel
georganiseerd is, is het Turks Vrouwentraject in
Amsterdam. Hier werken GGZ-instelling, AMW en welzijn
samen aan een jaartraject, waarbij de deelneemsters
naar een steeds minder zware begeleiding gaan (zie de
bijlage voor meer informatie).
Effecten van de interventies
Het begeleidingsprogramma ‘‘Bruggen Bouwen’" is effectief:
de communicatie tussen arts en patiënt verbetert
significant. Ook melden de patiënten minder klachten en
is de ervaren gezondheid na de tussenkomst van de
allochtone zorgconsulent beter dan in de groep waarin
geen zorgconsulent werd ingezet. De vraag is wel of de
effecten wegebben als de interventie is afgerond. Ook
is verwonderlijk dat op onderdelen, zoals kennis over
psychosomatische klachten, regelen van sociale steun en
het toepassen/beheersen van de aangereikte vaardigheden
geen deeleffect wordt gevonden; er is alleen een
totaaleffect. Het is lastig om bepaalde problemen goed
te operationaliseren. Aan het gebruik van de gangbare
vragenlijsten voor allochtone groepen zitten haken en
ogen. Meetinstrumenten schieten dus nog tekort. En wat
mag je van de doelgroep verwachten als het gaat om het
verwoorden van het effect? Ook anderen erkennen dit
hiaat in onze kennis. Conclusie: hier zal nog het nodige
op ontwikkeld moeten worden.
8

Het middagprogramma
"Wat we vroeger samen met het welzijnswerk van de
grond tilden, wordt nu onder de noemer van zorg
opgezet" (dagvoorzitter)
13.30 uur – 16.30 uur
• Welkom door de dagvoorzitter Nan ten Thije
• Korte inleiding op het spectrum van GGZ-preventie en
de positie van de geïnventariseerde interventies binnen
dit spectrum. Door Ineke Voordouw (Trimbos-instituut)
• ‘Cooling down’ of ‘warming up’? Beweegactiviteit door
Jasper van de Putte (GGZ Westelijk Noord Brabant)
Tijdens het middagprogramma staat ‘het grotere
geheel’ op de voorgrond. Welke interventies zijn
beschikbaar en hoe verhouden deze zich tot elkaar?
Waar liggen de samenwerkingsmogelijkheden? Wat
is er nodig om de implementatie te verbeteren?
Daarnaast is extra tijd ingeruimd voor een onderwerp
dat in het ochtendprogramma aan de orde was
gekomen: worden qua doelstellingen, methodieken
en setting voor het aanbod aan mannengroepen
andere keuzes gemaakt dan voor vrouwen- of
gemengde groepen? Na de plenaire start vormden
zich twee discussiegroepen:
• Een groep verkende nader wat specifieke uitgangspunten
of uitwerkingen zijn bij interventies voor
mannengroepen,
• een groep sprak over implementatie: succes- en
faalfactoren, financiering.
Plenaire inleiding op de discussie door
Ineke Voordouw
GGZ-preventie is van oudsher een activiteit die vanuit de
Riagg’s wordt aangeboden. Met de fusies die er tussen
de diverse GGZ-instellingen zijn geweest, is preventie nu
vaak een relatief klein onderdeel van het aanbod van de
GGZ-instellingen. Aangezien de GGZ-instellingen worden
gefinancierd vanuit de AWBZ, valt ook de GGZ-preventie
daaronder. Een belangrijke ontwikkeling voor de komende
jaren is echter de wijziging in het financieringsstelsel,
waarbij een groot deel van de activiteiten van de GGZinstellingen
niet meer vanuit de AWBZ vergoed worden,
maar vanuit de basisverzekering. Deze wijziging zou
vanaf 2006 ingevoerd moeten worden. Daaraan gekoppeld
is er een discussie gaande over de financiering van
de GGZ-preventie. Zoals het er nu naar uit ziet zal die
(voor een deel) overgeheveld gaan worden naar de
gemeenten, die in het kader van de Wet Collectieve
Preventie Volksgezondheid taken heeft op het gebied van
preventie. Mogelijk dat die taken in het kader van de
nieuwe Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO)
verder worden uitgebreid. Deze ontwikkelingen maken
dat het voor de GGZ-preventie belangrijk, zelfs noodzakelijk
is, om zich te oriënteren op het lokaal gezondheidsbeleid
van de gemeenten en er voor te zorgen dat zij ‘in
zicht’ komen bij de gemeenten. Dat betekent ook dat de
GGZ-preventie met andere partners te maken krijgt dan
tot nu toe gebruikelijk is.
Binnen de GGZ-preventie wordt sinds een aantal
jaren gewerkt aan het opstellen van basispreventieprogramma’s
rond diverse onderwerpen. Ieder programma
bestaat/zal bestaan uit minimaal drie bewezen
effectieve interventies dan wel good practices, die
landelijk geïmplementeerd worden. Binnen die kaders
zou eventueel ook een programma voor allochtone
doelgroepen kunnen worden ontwikkeld. Er wordt een
onderscheid gemaakt in vier niveaus van preventie,
gekoppeld aan de mate waarin al sprake is van problemen
en klachten. Zie figuur 1.
Idealiter beschikt een preventieprogramma over interventies
uit de diverse niveaus. Eén van de doelen van de
middag is om de bestaande interventies met elkaar te
inventariseren en na te gaan op welk niveau ze ingrijpen,
waar mogelijke leemten zijn en wat er nodig is om die
leemten te vullen.
Discussie in twee subgroepen
Beide groepen starten met een inventarisatie van lopende
projecten/programma’s, voor zover deze in het ochtendprogramma
nog niet voor het voetlicht kwamen. Voor
de inventarisatie is een format gemaakt. (Zie de bijlage
voor het overzicht van de geïnventariseerde interventies)
Wat opvalt is het brede scala aan invalshoeken dat voor
de interventies is gekozen. Een kleine greep:
• Terugvalpreventie: deelnemers doorlopen een traject
van GGZ naar AMW naar het buurthuis
• Jeugd en identiteit
• Creativiteit: theater, muziek, poëzie en sport voor jeugd
in therapie
• Emancipatie: idee om groepen voor allochtone vrouwen
op te zetten, gebaseerd op de principes van ‘Feministen
oefenen radicale therapie (FORT)-groepen’ en ‘Vrouwen
oriënteren zich op de samenleving (VOS)-groepen’. Dit
zou een goed vervolg zijn op andere interventies, specifiek
voor vrouwen die op het vlak van de emancipatie
verder willen.
• Koranteksten als bron van kracht
• Mantelzorg: voorlichting aan familieleden/verzorgers van
mensen met een psychiatrische aandoening.
9

(universele)
gezondheidsbevordering:
bevordering van optimale
geestelijke gezondheid, b.v.
werksatisfactie, weerbaarheid,
sociale vaardigheden,
zelfsturend vermogen,veilige
en uitdagende omgeving
(afname risicofactoren).
Subgroep seksespecifieke aspecten,
wat gebeurt er voor mannen?
Onder leiding van Carolien Smits (Trimbos-instituut)
Aangrijpingspunten bij de organisatie en werving
De besproken interventies worden bijna zonder uitzondering
voor mannen en vrouwen apart aangeboden. Het
werven van mannen is lastig omdat psychische klachten
schaamte tegenover de eigen gemeenschap met zich
mee brengt. De presentatie van het aanbod moet hier
rekening mee houden. Dat gebeurt al door voor de vorm
van een cursus te kiezen. De cursus ‘Lichte dagen,
Donkere dagen’ is hier een goed voorbeeld van. Toch
worden er met deze cursus minder mannen bereikt dan
vrouwen. Dit heeft ook te maken met de personeelssamenstelling
van de organisaties die het cursusaanbod
verzorgen. Hierbinnen zijn mannen ondervertegenwoordigd.
Een ander goed aangrijpingspunt is het kostwinnerschap:
de insteek bij de werving is dan "wat kun je doen om
(psychisch) gezond te blijven en je kostwinnerschap goed
te vervullen?" Als de man geen kostwinner meer kan zijn,
dan geeft dit een grote rolwisseling, hetgeen vaak wordt
ervaren als gezichtsverlies. Op gezichtsverlies kun je
geen deelnemers werven. Goede aangrijpingspunten zijn
dan de vaderrol, of sport en ontspanning. Ook een chronische
ziekte, zoals diabetes mellitus kan een goede
insteek zijn voor interventies gericht op pychosomatische
en psychische klachten. Mannen beseffen vaak goed de
persoonlijke verantwoordelijkheid voor het eigen lichaam.
Mannen zijn op wat andere lokaties te bereiken dan
vrouwen: de moskee en moskeeverenigingen zijn hier
belangrijk.
10
Figuur 1 Interactie tussen geestelijke gezondheidsstatus en de geestelijke gezondheidszorg als continuum
goede geestelijke gezondheid:
goede interactie tussen individu,
groep en omgeving gericht op
welzijn, optimale ontplooiing en
gebruik van vermogens
psycho-sociale problemen:
stagnerende interactie tussen
individu, groep en omgeving
leidend tot verminderd
welbevinden
(selectieve) preventie
gericht op risicogroepen:
versterking beschermende
factoren bij kwetsbare
groepen, b.v.
copingvaardigheden
psychische klachten (sub-klinisch):
toename van ernstige, langdurende
klachten leidend tot sterke afname
kwaliteit van leven
geestelijke gezondheidsstatus continuum
geestelijke gezondheidszorg continuum
(geïndiceerde)
vroeginterventie:
eerder onderkennen van
klachten door professionals
en bevolking en vroegtijdige
hulp, b.v. psycho-educatie,
zelfhulp, voorlichting.
psychische stoornis:
medisch/psychiatrische
stoornis met grote
gevolgen voor
cognitieve, relationele
en emotionele
vermogens.
behandeling en rehabilitatie:
therapie, voorkomen van
comorbiditeit en terugval,
sociale integratie.
Inhoudelijke insteek
Mannen praten minder makkelijk dan vrouwen. Dit geldt
des te sterker voor psychische klachten. Het kost tijd om
het hiervoor benodigde vertrouwen op te bouwen. Binnen
de workshop wordt opgemerkt dat mannen wel beter
luisteren dan vrouwen. Samen bewegen is voor deze
groep een aantrekkelijke vorm om bij elkaar te zijn en
biedt een goede ingang om te praten over gezondheid en
welbevinden. Dat geldt ook voor het onderwerp somatische
ziekte en het onderwerp opvoeden. Zo wordt er
voor Turkse mannen een cursus Opvoeden in Nederland
georganiseerd gericht op vaders van basisschoolleerlingen.
Inhoudelijk kan er een ander accent gelegd worden.
Want anders dan bij vrouwengroepen, waar de
boodschap veelal is: "zorg ook goed voor jezelf" zou de
boodschap in mannengroepen meer moeten zijn: "kijk
ook eens naar de ander".
Subgroep Implementatie: waar loop je
tegenaan?
Onder leiding van Ineke Voordouw (Trimbos-instituut)
Ineke brengt de kernvraag bij implementatie in: "Wie van
de betrokken organisaties en personen is probleemeigenaar?"
Vaak is er een gedeeld belang, en dat noopt tot
samenwerking. Maar wie neemt dan de trekkersrol op
zich? Bij geïndiceerde en selectieve preventie zie je vaak
dat de zorginstelling de trekkersrol op zich neemt en
AWBZ (GGZ-instelling) en zorgverzekeraar financieren.

Samenwerking
In Rotterdam zijn afspraken gemaakt tussen de GGD en
GGZ-preventie voor samenwerking. Beide partijen zoeken
naar onderlinge aansluiting van de interventies:
"Bruggen Bouwen" (GGD), "Liever bewegen dan moe" en
"Lichte dagen, donkere dagen" (beide uitgevoerd door
Context, GGZ-preventie) en "Doe meer voor jezelf" (door
Riagg Rijnmond Noord-west). In de gezondheidscentra
werken allochtone zorgconsulenten samen met spv-ers
van de Riagg. Ter voorbereiding op de WMO zijn directie
en middenkader van GGD en GGZ-preventie met elkaar
in gesprek.
In Den Haag verwijzen huisartsen patiënten met licht
depressieve klachten naar interventies als ‘Bewegen op
Recept (BOR)’. Andere eerstelijns zorgverleners, zoals
Thuiszorg medewerkers, die bij de mensen thuis komen
en vaak weet hebben van klachten, verwijzen niet of
mondjesmaat naar de verschillende programma’s. De
continuïteit na verwijzing via BOR lijkt nog niet goed
gewaarborgd. Na een actieve verwijzing door de huisarts
naar instapprogramma’s lijkt de doorstroom naar reguliere
sport en beweegactiviteiten nog niet optimaal. De
samenwerking op dit punt kan nog beter. Vanuit GGZpreventie
Parnassia wordt steeds vaker samenwerking
gezocht met bestaande groepen/netwerken bijvoorbeeld
in de buurthuizen. Op het niveau van GGZ-preventie en
GGD is (nog) geen structureel overleg.
GG&GD Amsterdam inventariseert momenteel welke
projecten er op het gebied van psychosomatische en
psychische klachten en bewegen lopen. Doel is om
inzicht te krijgen in lacunes en overlap en met deze
kennis samenwerking te stimuleren. Er zijn diverse
concrete initiatieven waarop GGZ-preventie en GGD
samenwerken.
Financiering
Zonder duidelijke financieringsstructuur is samenwerking
vaak lastig. Verzekeraars nemen –uitzonderingen daargelaten-
een afwachtende houding aan als het gaat om
preventie. Veel projecten die deze middag de revue zijn
gepasseerd grijpen aan op selectieve- of geïndiceerde
preventie. Bij de doelgroep is dan al sprake van klachten.
Preventie wordt als aspect van de behandeling
gepresenteerd en als zodanig gefinancierd. Ook groepsaanbod
kan onder behandeling vallen.
In Amsterdam financiert zorgverzekeraar AGIS het
programma bewegen en psycho-educatie. De deelneemsters
worden door de huisarts verwezen voor 20 groepssessies
met een fysiotherapeut, waarbij twee keer een
allochtone zorgconsulent voorlichting komt geven. De
vergoeding valt onder de aanvullende verzekering.
In Den Haag, Utrecht, Rotterdam en verschillende andere
steden financieren gemeenten en zorgverzekeraars de
inzet van allochtone zorgconsulenten. Deze financiering
staat momenteel erg onder druk en bezuinigingen
dreigen.
Willem de Regt van ZonMw ziet voor de gemeente vooral
een taak weggelegd om de regie op samenwerking – ook
bij het zoeken naar financiering – op zich te nemen.
Kansen liggen ook bij de ROS-sen (Regionale
Ondersteuningsstructuren voor de eerstelijns zorg), die
momenteel worden opgezet met financiering via de zorgverzekeraars,
en de invulling van de nieuwe Wet
Maatschappelijke Ondersteuning.
Het is van belang dat alle partijen elkaar op de hoogte
houden van de financiële onderhandelingen die zij voeren
en het uiteindelijke resultaat dat zij boeken!
Afsluiting
Na een samenvatting van wat er in de beide subgroepen
is besproken, gaat Ineke over tot een inhoudelijke afsluiting
van de meeting. Belangrijke constatering is dat veel
van de beschikbare interventies betrekking hebben op
mensen die al (flinke) klachten hebben. En dan gaat het
voornamelijk over Turkse en Marokkaanse vrouwen en
relatief weinig over activiteiten voor mannen en andere
allochtone groepen. Er liggen nog leemten op het vlak
van de psychische gezondheidsbevordering en universele
preventie; activiteiten die goed passen binnen lokaal
gezondheidsbeleid en collectieve preventie van de
gemeenten.
Verder wordt geconstateerd dat vragen uit de samenleving,
die voorheen door het welzijnswerk werden opgepakt,
nu benoemd worden in termen van klachten en in
de zorgsector terechtkomen. Er lijkt een tendens te zijn
dat er eerst klachten moeten zijn voordat er een passend
aanbod is. Deze beweging wordt voor een belangrijk deel
bevorderd door de financiële mogelijkheden om binnen
de zorg activiteiten te organiseren. Op het welzijnswerk is
flink bezuinigd, maar bijvoorbeeld de GGZ-preventie kon
met de financiering vanuit de AWBZ de laatste jaren juist
nog groeien. De verwachting is dat dit in de toekomst
gaat verschuiven, als ook de middelen voor GGZ-preventie
(deels) bij de gemeenten terechtkomen. Om GGZ-preventieactiviteiten
te kunnen blijven uitvoeren, zou je als
GGZ-instelling ook moeten bepleiten dat het groepswerk
wordt gefinancierd vanuit de basisverzekering. Want als
je kijkt naar de doelgroep die je bereikt met je activiteiten
is er immers sprake van mensen met vaak flinke klachten.
Het allerlaatste woord was voor de aanwezige vertegenwoordigers
van het Fonds OGZ en ZonMw:
Marja Langevoort van Fonds OGZ constateert dat het
fonds nog weinig projecten subsidieert die zich bewegen
op het snijvlak GGZ en allochtonen. Ze doet een oproep
aan lokale organisaties die een probleem signaleren
binnen dit terrein, hiervoor een oplossing zien en deze
willen uitproberen om een aanvraag bij het Fonds OGZ te
doen. Het Fonds honoreert alleen nog kleine aanvragen:
dat wil zeggen aanvragen die op maximaal € 30.000,worden
begroot en een looptijd van maximaal 6 maanden
11

hebben. Voor info kun je terecht op de site van het Fonds
OGZ: www.fondsogz.nl, en mailen kan naar
info@fondsogz.nl. De sluitingsdata voor de subsidierondes
van kleine projecten in 2005 zijn:
18 maart, 13 mei en 2 september 2005.
Willem de Regt van ZonMw benadrukt dat landelijke en
lokale gezondheidsbevorderende instellingen de handen
ineen moeten slaan en gezamenlijk de financiering moeten
aanpakken. Kansen liggen bij preventieprojecten die
dichtbij de eerstelijnszorg worden opgezet. Een belangrijke
partner is de zorgverzekeraar. Verder gaf Willem ons
vooral terug hoe leuk het is, nu ook eens een kijkje in de
keuken van door ZonMw gefinancierde projecten te
kunnen nemen.
En vervolgens werd na al het praten en luisteren afgesloten
met een serie ‘ontspannings’oefeningen onder leiding
van Jasper van de Putte, zoals hij dat ook doet met de
mannengroepen die hij begeleidt.
Tot slot
Conclusies:
• In de interventies staat draagkracht centraal.
• Na het doorlopen van de interventie is er vaak geen
goede opvolgende activiteit. Continuïteit is een knelpunt.
• Het huidige aanbod is voor een belangrijk deel ontwikkeld
binnen het terrein van selectieve en geïndiceerde
preventie. Hier ligt een belangrijke link met de financieringsmogelijkheden.
Wat voorheen vanuit welzijn werd
gefinancierd, wordt nu vanuit de zorg betaald.
• Veel van de reeds ontwikkelde producten kennen nog
geen brede verspreiding.
Agenda voor de toekomst:
• Aanbod voor mannengroepen breder implementeren
• Overzicht opstellen van Doelgroepen-Doelstellingen-
Interventie- (DDI-) combinaties. -> Leemten opvullen.
• Welke interventies zijn bewezen effectief?
-> Effectonderzoek uitvoeren.
• Er is veelal sprake van multiproblematiek bij de doelgroep.
Continuïteit is een knelpunt. -> Samenwerking
en afstemming is een vereiste. Hiertoe protocollen
ontwikkelen.
• Een categorale aanpak is geen gepasseerd station. Om
het heft in handen te kunnen nemen en klachten te
verminderen moet je doelgroepgericht vaardigheden en
tools aanreiken. -> Agendasetting van op allochtonen
gerichte interventies binnen de sector zorg waarborgen.
12

Deelnemerslijst expertmeeting 29 september 2004
Sahir Adsiz Zorgconsulent Thuiszorg Utrecht
Guzide Ay Zorgconsulent Gezondheidscentrum Noord Enschede
Tahra Benjaa Zorgconsulent GGD Rotterdam e.o.
Gusta Boland Preventiemedewerker GGZ Altrecht (Utrecht e.o.)
Els van Buuren Preventiemedewerker Rijngeestgroep
Ria Borra Psychotherapeut/onderzoeker Riagg Rijnmond Noord-West
Yaflar Çinar Zorgconsulent
Eiskje Clason Preventiemedewerker Context: centrum voor GGZ Preventie
Maria Drewes Senior medewerker cluster
gezondheidsachterstanden NIGZ
Jenny Dijkstra Preventiefunctionaris allochtonen GGZ Delfland, Preventie
Tieti Hoekstra Preventiewerker Mediant Enschede
Annette Hofmeier Coördinator Vetc GG&GD Utrecht
Tine de Hoop Senior medewerker migranten GGD Rotterdam e.o.
Elly Huisman Coördinator allochtone zorgconsulenten Thuiszorg Stad Utrecht
Sandra van Iersel Interventieontwikkelaar GG&GD Utrecht
Evelien Joosten Onderzoeker GGD Rotterdam e.o.
Aleid Kappers Maatschappelijk werker Maatschappelijk Werk MDSO
Yaflar Kaplan Voorlichter GGD regio Twente
Marjan Kok Coördinator Vetc GGD Rotterdam e.o.
De heer Lahbib el Arqoubi Zorgconsulent Thuiszorg Utrecht
Marja Langevoort Beleidsmedewerker Fonds OGZ
Marileen van der Most van Spijk Coördinator voorlichting allochtone ouderen GG&GD Amsterdam
Sybrecht Neevezeel Coördinator Vetc GG&GD Amsterdam
Ria Panis Senior medewerker cluster
gezondheidsachterstanden NIGZ
Jasper v.d. Putte Preventiewerker/sociaal
psychiatrisch verpleegkundige GGZ WMB
Willem de Regt Implementatie adviseur ZonMw
Mirjam Rentema Coördinator allochtone zorgconsulenten Gezondheidscentra Den Haag
Maitham al Shebani Preventiemedewerker Riagg Rijnmond
Carolien Smits Senior medewerker programma Ouderen Trimbos-instituut
Jos Somsen Preventiemedewerker GGZ Buitenamstel
Ulke Taysi Voorlichtster GG&GD Utrecht
Güler Temür Zorgconsulent GGD Rotterdam e.o.
Nan ten Thije Dagvoorzitter/interventie
ontwikkelaar GGD Rotterdam e.o.
Anneke Vermond Preventiemedewerker GGZ Parnasia Den Haag e.o.
Ineke Voordouw Projectleider centrum Preventie &
Kortdurende interventies Trimbos-instituut
Anja Wijgers Secretariaat GGD Rotterdam e.o. GGD Rotterdam e.o.
13

Overzicht van de interventies die tijdens
de expertmeeting geïnventariseerd zijn
Tijdens de expertmeeting is aan de deelnemers
gevraagd om te vertellen met welke interventies zij
werken en om een formulier hierover in te vullen. Het
resultaat hiervan zijn korte beschrijvingen van 18 verschillende
interventies, die allemaal zijn opgenomen in
dit verslag. Bij het doorlezen van de beschrijvingen
blijken sommige interventies nog in de ontwikkelfase te
zitten, terwijl van andere interventies diverse materialen
en onderzoeksgegevens beschikbaar zijn. Opvallend is
de creativiteit waarmee gebruik wordt gemaakt van
methodieken, samenwerking wordt gezocht met andere
organisaties en locaties worden gebruikt die reeds door
de doelgroep worden bezocht en laagdrempelig zijn.
Over het algemeen blijkt echter ook dat er weinig onderzoek
gedaan wordt en dat er sowieso weinig gepubliceerd
wordt over de interventies. Regionaal ontwikkelde
interventies lijken ook nauwelijks hun weg te vinden naar
andere regio’s. Uitwisseling en meer gebruik maken van
elkaars expertise kan dus nog verbeterd worden! Met dit
verslag willen wij daar een bijdrage aan leveren.
In onderstaand schema geven we een overzicht van de
verschillende interventies die zijn beschreven. Daaruit
valt af te leiden dat:
• er diversiteit is in de benaderingen - werken met
programma’s met het accent op bewegen/sport of
programma’s, waarbij vooral inzicht, kennis en
vaardigheden voorop staan;
• relatief veel interventies gericht zijn op de Turkse en
Marokkaanse doelgroepen, m.n. vrouwen;
• een hele andere categorie van activiteiten is gericht op
asielzoekers en vluchtelingen, enkele daarvan zijn ter
sprake gekomen.
Bijlage 1
Deze inventarisatie is zeker niet compleet. Bijvoorbeeld
voor allochtone jongeren zijn diverse interventies ontwikkeld
of in ontwikkeling bij onder andere de Riagg
Rijnmond Noord-west in Rotterdam (Even chillen) en
GGZ Buitenamstel in Amsterdam (My identity). Voor
meer informatie over interventies en projecten kan
gebruik gemaakt worden van de diverse databanken die
beschikbaar zijn, zoals:
• van de Landelijke Steunfunctie Preventie GGZ en
verslavingszorg; zie www.lsp-preventie.nl. Alle activiteiten
in de GGZ- en verslavingspreventie worden jaarlijks
geïnventariseerd. Op aanvraag kan een uitdraai van
activiteiten voor bepaalde doelgroepen of rond bepaalde
problematiek worden gemaakt.
• van het Qui-project, een project van diverse landelijke
organisaties. Dit project bundelt de diverse databanken
op het terrein van de gezondheidsbevordering en
preventie. Voor meer informatie hierover kan contact
worden opgenomen met het NIGZ, tel. 0348 43 76 00.
15

Nr. Informatie bij: Titel Doelgroep Universele Selectieve Geïndiceerde Terugval
preventie preventie preventie preventie
Interventies direct gericht op psychische
gezondheid; volwassenen
1
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9,
10.
16
GGZ Delfland,
afd. Preventie
Trimbos-instituut
NIGZ
NIGZ
GGD Rotterdam e.o.
Trimbos-instituut
Trimbos-instituut
Context,
GGZ-preventie
(Rotterdam)
Programma
‘Nieuwe sporen’
en allochtone
zorgconsulenten
(Den Haag)
GG&GD
Amsterdam
Voorlichting ‘Wat
kan GGZ voor u
doen?’
Geestelijke
gezondheid en
ouder worden.
Informatieve huiskamerbijeenkomsten
voor oudere
Turkse en
Marokkaanse
vrouwen.
Voorlichting aan
allochtone groepen
over psychosomatische
en
depressieve
klachten
Individuele
voorlichting door
allochtone
zorgconsulenten
Begeleidingsprogramma
‘Bruggen bouwen’
Cursus ‘Lichte
dagen, donkere
dagen’
Cursus ‘Omgaan
met angstklachten’
Bijeenkomsten
‘Soep met liefde’
Bijeenkomsten
‘Samen sterk’
Bijeenkomsten
‘Omgaan met
stress en
depressie’
Alle allochtone groepen
Oudere Turkse en
Marokkaanse vrouwen
Diverse allochtone
doelgroepen; deels
met lichte klachten
Voornamelijk Turkse en
Marokkaanse mannen
en vrouwen met
psychische klachten
Turkse en Marokkaanse
vrouwen met psychosomatische
klachten
Turkse en Marokkaanse
vrouwen en mannen
met depressieve
klachten
Oudere Turkse en
Marokkaanse vrouwen
en mannen met
angstklachten
Moeders van jonge
kinderen, m.n. Turks
en Marokkaans
Marokkaanse vrouwen
(Berber)
Turkse en Marokkaanse
vrouwen; ook mogelijk
voor mannen
X
X
X
X
X
X
(X)
(X)
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X

Nr. Informatie bij: Titel Doelgroep Universele Selectieve Geïndiceerde Terugval
preventie preventie preventie preventie
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
GGZ De Meren,
MDSO Oost,
Buurtcentrum
Oosterpark
(Amsterdam Oost)
GGZ Parnassia,
afd. Preventie
(Den Haag e.o.)
GGZ Delfland,
afd. Preventie
GGD Utrecht
GGZ Mediant
(Enschede e.o.)
GGZ Delfland,
afd. Preventie
GGZ Westelijk
Noord-Brabant
GGZ Westelijk
Noord-Brabant
Het Turkse
Vrouwentraject
Programma
‘Liever bewegen
dan moe’
Training ‘Sport en
Ontspannen’
Interventies, waarbij indirect aandacht voor
psychische gezondheid
Interventies voor jongeren
Cursus ‘Beter
leven met
diabetes’
Themabijeenkomsten
‘Allochtone
vaders: je kind
voorbereiden op
een toekomst in
Nederland’
Training ‘Opvoeden
in een AZC’
Cursus
‘Interculturele
vaardigheden
voor allochtone
meisjes’
Cursus ‘Leven in
Nederland voor
ama’s’
Turkse vrouwen met
psychische en psychosomatische
klachten
Met name allochtone
vrouwen
Allochtonen, zowel voor
mannen als vrouwengroepen
Turkse en Marokkaanse
patiënten met diabetes
type 2
Turkse vaders van
kinderen op de
basisschool
Asielzoekers met kinderen
tussen 4 en 13 jaar
Meisjes (en jongens)
die opgroeien in twee
culturen en klem komen
te zitten.
Alleenstaande minderjarige
asielzoekers;
meisjes
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
X
17

1. Voorlichting ‘Wat kan GGZ voor u doen?’
Onderwerp
Titel interventie/programma
Doelgroep:
• problematiek
• etnische groep
• v/m
• leeftijdsgroep
Doel van de interventie
Fase in het GGZ-preventiemodel:
• universele preventie
• selectieve preventie
• geïndiceerde preventie
• terugvalpreventie/nazorg
Type interventie:
• groep/ individueel
• aantal bijeenkomsten
• theoretische onderbouwing
Werkvormen:
• presentaties/voorlichting
• opdrachten maken
• rollenspel
• etc.
Uitvoerders:
wie voeren de interventie uit
Setting:
• door welke organisaties aangeboden
• welke locaties
Samenwerkingspartners
Informatie over effectiviteit:
• praktijkervaring
• wetenschappelijk onderzoek (procesevaluatie
en/of effectonderzoek)
• publicaties
Verspreiding:
• op hoeveel plaatsen/door hoeveel instellingen
wordt interventie uitgevoerd
• hoeveel mensen worden bereikt per jaar
(schatting)
18
Voorlichting ‘Wat kan GGZ voor u doen?’
Allochtonen/ migranten in het algemeen
Uit groepsgesprekken en uit de literatuur komt naar voren dat allochtone
groepen weinig of niets weten van de (preventieve) GGZ en haar activiteiten.
Door de voorlichtingen ‘Wat kan GGZ voor u doen?’ wordt de bekendheid van
GGZ Delfland vergroot en zullen naar verwachting meer allochtonen met
psychische problemen tijdig de weg naar GGZ Delfland weten te vinden.
Universele preventie
• Groepsvoorlichting
• Één bijeenkomst, eventuele vervolgbijeenkomsten mogelijk
De afdeling Preventie van GGZ Delfland heeft samen met een VETC’er
(Voorlichter Eigen Taal en Cultuur) een visuele voorlichting samengesteld
(Power Point presentatie). Er is gebruik gemaakt van foto’s, cartoons, tekeningen
uit draaiboeken.
De voorlichtingsbijeenkomsten worden bij voorkeur geleid door iemand uit
de eigen taalgroep, in samenwerking met een preventiewerker.
Formele en informele leiders van allochtone groepen, instellingen en
organisaties worden benaderd voor de voorlichting voor hun achterban.
Samen met de contactpersoon wordt de voorlichting afgestemd op de
specifieke doelgroep. De voorlichting kan, indien nodig, aangepast worden.
Tevens vindt er afstemming plaats waar en wanneer de doelgroep het best
bereikt kan worden.
Verschillende samenwerkingspartners, afhankelijk van de doelgroep en per
bijeenkomst.
• Praktijkervaring: de aanwezigen evalueren het aanbod positief
• Er is geen wetenschappelijk onderzoek verricht naar de effectiviteit
Bijlage 2
Momenteel is de voorlichting zo’n acht keer op verschillende locaties in Delft
gegeven. Andere bijeenkomsten worden gepland. Uiteindelijk streeft men
naar een bereik van zo’n 250 à 300 mensen in Delft.

Onderwerp
Beschikbare materialen:
• welke
• waar te bestellen
• kosten
Deskundigheidsbevordering:
• mogelijkheid om train-de-trainer te
volgen
• waar
• duur
• kosten
Meer informatie bij:
• organisatie
• naam contactpersoon
• tel. en e-mail
Papieren versie van het voorlichtingsmateriaal is te verkrijgen via:
Marlies Bles of Jenny Dijkstra
GGZ Delfland, afdeling Preventie
Postbus 5016, 2600 AG Delft
tel. 015 2516161
m.bles@ggz-delfland.nl of j.dijkstra@ggz-delfland.nl
kosten: nog onbekend
-
Marlies Bles of Jenny Dijkstra
GGZ Delfland, afdeling Preventie
Postbus 5016, 2600 AG Delft
tel. 015 2516161
m.bles@ggz-delfland.nl of j.dijkstra@ggz-delfland.nl
19

2. Geestelijke gezondheid en ouder worden.
Informatieve huiskamerbijeenkomsten voor
oudere Turkse en Marokkaanse vrouwen
Onderwerp
Titel interventie/programma
Doelgroep:
• Etnische groep
• v/m
• Leeftijdsgroep
• Problematiek
Doel van de interventie
Fase in het GGZ-preventiemodel:
• Universele preventie
• Selectieve preventie
• Geïndiceerde preventie
• Terugvalpreventie/nazorg
Type interventie:
• Groep/ individueel
• Aantal bijeenkomsten
• Theoretische onderbouwing
Werkvormen:
• Presentaties/voorlichting
• Opdrachten maken
• Rollenspel
• etc.
Uitvoerders:
Wie voeren de interventie uit
Setting:
• Door welke organisaties aangeboden
• Welke locaties
Samenwerkingspartners
Informatie over effectiviteit:
• Praktijkervaring
• Wetenschappelijk onderzoek (procesevaluatie
en/of effectonderzoek)
• Publicaties
Verspreiding:
• Op hoeveel plaatsen/door hoeveel
instellingen wordt interventie uitgevoerd
• Hoeveel mensen worden bereikt per jaar
(schatting)
20
Geestelijke gezondheid en ouder worden. Informatieve huiskamerbijeenkomsten
voor oudere Turkse en Marokkaanse vrouwen
• Turkse en Marokkaanse vrouwen
• 50 jaar en ouder
• De deelnemers hebben al dan niet psychische klachten en zijn nog niet (of
nauwelijks) bereikt door de GGZ (voorlichting/preventie en zorg)
• Beter bereiken van de doelgroep
• Informeren over geestelijke gezondheid en ouder worden
• Stimuleren van de doelgroep om de eigen geestelijke gezondheid te
bevorderen en, zo nodig, tijdig de juiste hulp te zoeken
• Psychische gezondheid van de doelgroep verbeteren
• Universele preventie
• Selectieve preventie, gericht op risicogroepen
• Groep
• Twee of drie
• Leertheorie, onderzoek Trimbos-instituut
• Besprekingen (casusbesprekingen, voorlichting en discussie)
• Ontspanningsoefeningen
Tot nu toe met name vetc-ers werkzaam bij of in samenwerking met
GGZ-preventie, welzijnswerk, GGD, ouderenbonden, dienstencentra en/of
allochtone zelforganisaties.
• GGZ, GGD, zelforganisaties
• Bijeenkomsten vinden plaats bij de deelnemers thuis
GGZ, GGD, allochtone zelforganisaties, dienstencentra
• Pilot in drie regio’s geëvalueerd
• Procesevaluatie van bovenstaande pilots; geen effectonderzoek
• Handleiding en procesevaluatie (Smits en de Vries)
• De drie betroken regio’s willen de huiskamerbijeenkomsten implementeren

Onderwerp
Beschikbare materialen:
• Welke
• Waar te bestellen
• Kosten
Deskundigheidsbevordering:
• Mogelijkheid om cursus train-de-trainer
te volgen
• Waar
• Duur
• Kosten
Meer informatie bij:
• Organisatie
• Naam contactpersoon
• tel. en e-mail
• Geestelijke gezondheid en ouder worden. Informatieve huiskamerbijeenkomsten
voor oudere Turkse en Marokkaanse vrouwen. Handleiding en
draaiboek. Wilma de Vries en Carolien Smits. Trimbos-instituut, Utrecht,
2004
• Bestellen via www.trimbos.nl/producten of tel. 030 297 11 80; bestelnr.
AF0536
• Kosten: € 32,50
• Verslag programmaevaluatie op te vragen bij Carolien Smits, zie bij meer
informatie
• Nog in ontwikkeling
Trimbos-instituut
Carolien Smits en Wilma de Vries
tel. 030 2959350
csmits@trimbos.nl of wvries@trimbos.nl
21

3. Voorlichting aan allochtone groepen over
psychosomatische en depressieve klachten
Onderwerp
Titel interventie/programma
Doelgroep:
• Etnische groep
• v/m
• Leeftijdsgroep
• Problematiek
Doel van de interventie
Fase in het GGZ-preventiemodel:
• Universele preventie
• Selectieve preventie
• Geïndiceerde preventie
• Terugvalpreventie/nazorg
Type interventie:
• Groep/ individueel
• Aantal bijeenkomsten
• Theoretische onderbouwing
Werkvormen:
• Presentaties/voorlichting
• Opdrachten maken
• Rollenspel
• etc.
Uitvoerders:
Wie voeren de interventie uit
Setting:
• door welke organisaties aangeboden
• welke locaties
Samenwerkingspartners
Informatie over effectiviteit:
• Praktijkervaring
• Wetenschappelijk onderzoek (procesevaluatie
en/of effectonderzoek)
• Publicaties
22
Voorlichting aan allochtone groepen over psychosomatische en depressieve
klachten
• Verschillende nationaliteiten
• Veelal aparte mannen- en vrouwengroepen
• Leeftijd variërend van 20 tot 70 (meestal wel onderscheid tussen oudere en
jongere deelnemers, afhankelijk van setting)
• Eventueel lichte psychische klachten aanwezig
• Inzicht geven in verband tussen bepaalde lichamelijke klachten en spanning
• Leren herkennen van signalen
• Geven van adviezen om balans te behouden of te herstellen
• Gericht op voorkomen van klachten of omgaan met lichte klachten
Deze voorlichting wordt op maat aangeboden.
• Universele preventie
• Soms selectieve preventie
• Groepsvoorlichting
• Twee of drie bijeenkomsten
• Voor-en-door-methode
• Vaak onderdeel van gezondheidscursus, zoals ‘Gezond oud worden’
(NIGZ), ‘Gezond en vitaal’ (TNO/NIGZ) of ‘Zorg in eigen hand’ (Transact)
• Vraag-leergesprek
• Gebruik van voorbeelden
• Metaforen
• Tekeningen
• Spelvormen
Voorlichters eigen taal en cultuur (vetc) werkzaam bij diverse steunpunten
(meestal vanuit GGD)
• GGD of welzijnsorganisaties
• Ouderencentra, lesgroepen, zelforganisaties, buurthuizen, moskeeën,
asielzoekerscentra
GGD met welzijnsorganisaties of gezondheidsinstelling, waaronder GGZ
• Praktijkervaring: positief

Onderwerp
Verspreiding:
• Op hoeveel plaatsen/door hoeveel
instellingen wordt interventie uitgevoerd
• Hoeveel mensen worden bereikt per jaar
(schatting)
Beschikbare materialen:
• Welke
• Waar te bestellen
• Kosten
Deskundigheidsbevordering:
• Mogelijkheid om cursus train-de-trainer
te volgen
• Waar
• Duur
• Kosten
Meer informatie bij:
• Organisatie
• Naam contactpersoon
• tel. en e-mail
• Wordt door 16 steunpunten in verschillende steden en regio’s aangeboden
• Vetc-er is aan te vragen bij het regionale steunpunt
• Actuele adreslijst op www.nigz.nl dossier Vetc
• De voorlichters nemen voorlichtingsmaterialen mee
• Onderdeel van de Vetc-opleiding plus extra bijscholing van 2 dagen
• Informatie hierover bij het NIGZ
NIGZ/ Landelijk steunpunt Vetc te Woerden
Maria Drewes
tel. 0348 437600 of Vetc@nigz.nl
23

4. Individuele voorlichting door allochtone
zorgconsulenten
Onderwerp
Titel interventie/programma
Doelgroep:
• Etnische groep
• v/m
• Leeftijdsgroep
• Problematiek
Doel van de interventie
Fase in het GGZ-preventiemodel:
• Universele preventie
• Selectieve preventie
• Geïndiceerde preventie
• Terugvalpreventie/nazorg
Type interventie:
• Groep/ individueel
• Aantal bijeenkomsten
• Theoretische onderbouwing
Werkvormen:
• Presentaties/voorlichting
• Opdrachten maken
• Rollenspel
• etc.
Uitvoerders:
Wie voeren de interventie uit
Setting:
• Door welke organisaties aangeboden
• Welke locaties
Samenwerkingspartners
Informatie over effectiviteit:
• Praktijkervaring
• Wetenschappelijk onderzoek (procesevaluatie
en/of effectonderzoek)
• Publicaties
24
Individuele voorlichting door allochtone zorgconsulenten
• Voornamelijk Turks of Marokkaans, soms andere nationaliteiten
• Van 15 tot 70 jaar, maar vooral ouder dan dertig en oudere patiënten in de
eerstelijnszorg
• Spannings-, lichte depressieve of angstklachten
• Intermediaire rol tussen patiënten en hulpverleners
• Helpen bij klachtenverheldering
• Uitleg over diagnose en behandeling
• Advisering en ondersteuning bij behandeling en nazorg
• Soms selectieve preventie
• Geïndiceerde preventie
• Terugvalpreventie en nazorg
• Individuele gesprekken
• Soms groepsvoorlichting
• Driegesprekken tussen patiënt, hulpverlener en zorgconsulent
• Voor-en-door-methode
Het gaat om gevarieerde interventies, afhankelijk van de patiënt en de
setting waarin gewerkt wordt.
• Anamnese gesprekken
• Voorlichtingsgesprekken
• Adviesgesprekken
• Begeleidingsgesprekken
Allochtone zorgconsulenten
• Werkzaam in wijkgezondheidscentra of huisartsenpraktijk
• Wijkgezondheidscentra of huisartsenpraktijk
• Huisarts
• Soms SPV
• Fysiotherapeuten
• Maatschappelijk werkers
• Praktijkervaring gedurende vele jaren
• Procesevaluatie
• Effectevaluatie, zie programma ‘Bruggen Bouwen’
• Handboek ‘De allochtone zorgconsulent’

Onderwerp
Verspreiding:
• Op hoeveel plaatsen/door hoeveel
instellingen wordt interventie uitgevoerd
• Hoeveel mensen worden bereikt per jaar
(schatting)
Beschikbare materialen:
• Welke
• Waar te bestellen
• Kosten
Deskundigheidsbevordering:
• Mogelijkheid om cursus train-de-trainer
te volgen
• Waar
• Duur
• Kosten
Meer informatie bij:
• Organisatie
• Naam contactpersoon
• tel. en e-mail
Momenteel zijn 60 allochtone zorgconsulenten werkzaam, o.a. in de grote
steden en steden met een hoge concentratie aan allochtone inwoners
• Handboek ‘De allochtone zorgconsulent’; verkrijgbaar bij het NIGZ
• Vetc opleiding plus bijscholingen, verzorgd door resp. ROC’s en het NIGZ
NIGZ/Landelijke steunpunt Vetc
Maria Drewes
tel. 0348 437600
vetc@nigz.nl
25

5. Bruggen Bouwen, een begeleidingsprogramma
door allochtone zorgconsulenten gericht
op Turkse en Marokkaanse vrouwen met
psychosomatische klachten
Onderwerp
Titel interventie/programma
Doelgroep:
• Etnische groep
• v/m
• Leeftijdsgroep
• Problematiek
Doel van de interventie
Fase in het GGZ-preventiemodel:
• Universele preventie
• Selectieve preventie
• Geïndiceerde preventie
• Terugvalpreventie/nazorg
Type interventie:
• Groep/ individueel
• Aantal bijeenkomsten
• Theoretische onderbouwing
Werkvormen:
• Presentaties/voorlichting
• Opdrachten maken
• Rollenspel
• etc.
Uitvoerders:
Wie voeren de interventie uit
Setting:
• Door welke organisaties aangeboden
• Welke locaties
26
Bruggen Bouwen, een begeleidingsprogramma door allochtone zorgconsulenten
gericht op Turkse en Marokkaanse vrouwen met psychosomatische
klachten.
• In eerste instantie Turks en Marokkaans, maar kan ook voor andere
groepen worden ingezet
• Vrouwen
• Leeftijdsgroep: vanaf 18 jaar
• Psychosomatische klachten
• Inzicht ontwikkelen in ontstaan van psychosomatische klachten
• Vaardigheden om beter om te gaan met de klachten
• Verbeterde communicatie tussen huisarts en patiënt
• Huisarts heeft inzicht in achtergrond klachten patiënt
• Selectieve preventie
• Geïndiceerde preventie
• Groep en individueel
• Acht groepsbijeenkomsten
• Verbeterde communicatie met huisarts draagt (uiteindelijk) bij aan
vermindering van de klachten
• Succesvol stress verminderen (Sarafino) door:
- Regelen sociale steun
- Versterken persoonlijke kracht
- Dagelijks leven beter organiseren
- Aan de conditie werken: bewegen!
- Voorbereiden op stressvolle gebeurtenissen. Vooruit kijken!
- Stressreacties verminderen: ontspanningsoefeningen, RET
• Draagkracht versterken en draaglast verminderen. Accent op draagkracht,
o.a. door meer plezierige activiteiten te ondernemen
• Toepassen sociale vaardigheden (Wienese, ODI)
Groepsbijeenkomsten:
• Voorlichting
• Huiswerkopdrachten
• Vast rondje waardering uitspreken
• Ontspanningsoefeningen (samen doen)
• Vaardigheden oefenen
• Positief afsluiten
Allochtone zorgconsulenten
• In gezondheidscentra of andere eerstelijns samenwerkingsverbanden
• De groepsvoorlichingsserie kan ook worden gegeven door Vetc-ers voor
zelforganisaties, etc. Dan wel voldoende ondersteuning en vangnet
regelen.

Onderwerp
Samenwerkingspartners
Informatie over effectiviteit:
• Praktijkervaring
• Wetenschappelijk onderzoek (procesevaluatie
en/of effectonderzoek)
• Publicaties
Verspreiding:
• Op hoeveel plaatsen/door hoeveel
instellingen wordt interventie uitgevoerd
• Hoeveel mensen worden bereikt per jaar
(schatting)
Beschikbare materialen:
• Welke
• Waar te bestellen
• Kosten
Deskundigheidsbevordering:
• Mogelijkheid om train-de-trainer te
volgen
• Waar
• Duur
• Kosten
Meer informatie bij:
• Organisatie
• Naam contactpersoon
• tel. en e-mail
• Huisarts
• Fysiotherapeut
• Maatschappelijk werk
• Het werkt, maar het is wel nodig dat op de een of andere wijze aan
continuïteit wordt gewerkt
• Effectonderzoek: communicatie met huisarts verbetert significant,
significant verbeterde ervaren gezondheid en psychisch welbevinden
• Rapport van de effectevaluatie: Het project Bruggen Bouwen. E. Joostenvan
Zwanenburg, P. Kocken en T. de Hoop. GGD Rotterdam e.o., 2004
• Brochure: Meerwaarde Allochtone Zorgconsulent. Resultaten van het
project Bruggen Bouwen. GGD Rotterdam e.o. ,2004
• Opgenomen in regulier werk van de Rotterdamse zorgconsulenten
• Tijdens effectonderzoek: in de interventiegroep zaten 47 vrouwen. Bereik
per jaar moeilijk in te schatten, 4 groepen per jaar?
• Handleiding begeleidingstraject project "Bruggen Bouwen", een interventie
gericht op Turkse en Marokkaanse vrouwen met psychosomatische klachten,
door allochtone zorgconsulenten.
• Draaiboek groepsvoorlichting "Omgaan met psychosomatische klachten"
• Plaat met vrouwenlichaam (voor- en achterkant) om klachten op aan te
geven
• Boekje waarin je een week lang met behulp van gezichtjes kunt aangeven
hoeveel last je hebt van de klachten
• ODI boekje (vrouwencentrum HARA Leiden met foto’s en tekst van/bij
ontspanningsoefeningen)
• Voorlichtingsplaten ‘Begrijp je lichaam’ van het NIGZ
• Plaat met weegschaal in evenwicht
• Plaat met weegschaal uit evenwicht
• Plaat met vrouw op berg
• Plaat vol vat met kraantje
• Bestellen: Handleiding en draaiboek bij de GGD Rotterdam, overig bij
NIGZ en vrouwencentrum HARA in Leiden
• Kosten: divers
Training voor allochtone zorgconsulenten in principe beschikbaar. Wenselijk:
overdracht ervaring aan trainers NIGZ, zodat de training landelijk kan
worden ingezet
GGD Rotterdam e.o.
Hetty Bloemen
tel. 010 433 92 33
bloemenh@ggd.rotterdam.nl
Tine de Hoop
tel. 010 433 94 79
dehoopt@ggd.rotterdam.nl
27

6. Cursus ‘Lichte dagen, donkere dagen’
Onderwerp
Titel interventie/programma
Doelgroep:
• Etnische groep
• v/m
• Leeftijdsgroep
• Problematiek
Doel van de interventie
Fase in het GGZ-preventiemodel:
• Universele preventie
• Selectieve preventie
• Geïndiceerde preventie
• Terugvalpreventie/nazorg
(zie figuur pagina 3)
Type interventie:
• Groep/ individueel
• Aantal bijeenkomsten
• Theoretische onderbouwing
Werkvormen:
• Presentaties/voorlichting
• Opdrachten maken
• Rollenspel
• etc.
Uitvoerders:
Wie voeren de interventie uit
Setting:
• Door welke organisaties aangeboden
• Welke locaties
Samenwerkingspartners
Informatie over effectiviteit:
• Praktijkervaring
• Wetenschappelijk onderzoek (procesevaluatie
en/of effectonderzoek)
• Publicaties
Verspreiding:
• Op hoeveel plaatsen/door hoeveel instellingen
wordt interventie uitgevoerd
• Hoeveel mensen worden bereikt per jaar
(schatting)
28
Cursus ‘Lichte dagen, donkere dagen’
• Turken en Marokkanen, waarbij sprake is van eerste generatieproblematiek
(gescheiden groepen)
• Vrouwen en mannen (gescheiden groepen)
• Volwassenen
• Mix van depressieve klachten, angstklachten en onbegrepen lichamelijke
klachten, waarbij depressieve klachten voorop staan
• Inzicht in (de oorzaak van) de klachten
• Vaardigheden aanleren om beter met de klachten om te kunnen gaan
• Met name geïndiceerde preventie
• Terugvalpreventie/nazorg
• Groepscursus
• 13 bijeenkomsten en 1 of 2 keer terugkombijeenkomst
• Gebaseerd op cursus ‘Omgaan met depressie’/’In de put, uit de put’:
sociaal leren theorie, cognitieve gedragstherapie, psycho-educatie
• Presentaties/voorlichting over de diverse onderdelen van de cursus
(kennisoverdracht)
• (Ontspannings)oefeningen tijdens de bijeenkomsten
• Opdrachten om thuis te maken en bespreken van de ervaringen daarmee;
o.a. bijhouden stemmingsdagboek
• Soms een rollenspel
• In principe twee begeleiders, waarvan minimaal één preventiewerker of
hulpverlener uit de geestelijke gezondheidszorg
• Maatschappelijk werkers, allochtone zorgconsulent/voorlichter
• Met name vanuit de GGZ-preventie, ook wel GGZ-behandelafdeling, i.s.m.
anderen
• Locatie wisselt: binnen GGZ-instelling, wijkhuis, AMW-instelling
• AMW, GGD (allochtone zorgconsulent/voorlichter), thuiszorg
• Praktijkervaring: start met de cursusgroep is vaak wat moeizaam, maar na
verloop van tijd wordt effect van de cursus zichtbaar
• Onderzoek: procesevaluatie en effectmeting met voor- en nameting bij de
deelnemers van dertien cursusgroepen in de pilotfase. Resultaten: doelgroep
heeft veel klachten, inzicht in klachten verbetert, cursus draagt bij
aan afname van klachten, maar voor veel deelnemers nog niet voldoende
• Resultaten zijn opgenomen in de handreiking voor coördinatoren en begeleiders
(zie materialen)
• Voor zover bekend bieden vijftien tot twintig GGZ-instellingen de cursus
aan. Sommige intensief, d.w.z. voor meerdere sub-doelgroepen, andere af
en toe een groep.
• Bereik per jaar: schatting 30 groepen x 8 deelnemers = 240

Onderwerp
Beschikbare materialen:
• Welke
• Waar te bestellen
• Kosten
Deskundigheidsbevordering:
• Mogelijkheid om train-de-trainer te
volgen
• Waar
• Duur
• Kosten
Meer informatie bij:
• Organisatie
• Naam contactpersoon
• tel. en e-mail
• Lichte dagen, donkere dagen; handreiking voor cursuscoördinatoren en
begeleiders van Murat Can en Ineke Voordouw. Kosten € 42,50, incl. een
set geplastificeerde tekeningen, bestelnr. AF0449.
• Het materiaal voor de cursisten. Dit is tweetalig: Turks/Nederlands of
Arabisch/Nederlands, waarbij een onderscheid wordt gemaakt tussen
materiaal voor mannen en vrouwen. Het cursusmateriaal wordt als kopieerset
beschikbaar gesteld, zodat uitvoerende organisaties zelf de cursusmappen
kunnen maken. Kosten per taalversie: € 20,-; bestelnr. AF0450
(Arabisch) en AF0451 (Turks).
• Te bestellen: www.trimbos.nl/producten, bestel@trimbos.nl of
tel. 030 297 11 80.
• Bij voldoende belangstelling: tweedaagse trainingen voor begeleiders
• Georganiseerd door Trimbos-instituut i.s.m. GGZ Buitenamstel, afd.
Preventie
• Twee dagen
• Ongeveer 300 euro, excl. cursusmaterialen
Trimbos-instituut te Utrecht
Ineke Voordouw
tel. 030 2959 395/297 11 00
ivoordouw@trimbos.nl
29

7. Cursus ‘Omgaan met angstklachten’
Onderwerp
Titel interventie/programma
Doelgroep:
• problematiek
• etnische groep
• v/m
• leeftijdsgroep
Doel van de interventie
Fase in het GGZ-preventiemodel:
• universele preventie
• selectieve preventie
• geïndiceerde preventie
• terugvalpreventie/nazorg
Type interventie:
• groep/individueel
• aantal bijeenkomsten
• theoretische onderbouwing
Werkvormen:
• presentaties/voorlichting
• opdrachten maken
• rollenspel
• etc.
Uitvoerders:
wie voeren de interventie uit
Setting:
• door welke organisaties aangeboden
• welke locaties
Samenwerkingspartners
Informatie over effectiviteit:
• praktijkervaring
• wetenschappelijk onderzoek (procesevaluatie
en/of effectonderzoek)
• publicaties
Verspreiding:
• op hoeveel plaatsen/door hoeveel instellingen
wordt interventie uitgevoerd
• hoeveel mensen worden bereikt per jaar
(schatting)
30
Cursus ‘Omgaan met angstklachten’ voor oudere Turken en Marokkanen
Turkse en Marokkaanse vrouwen en mannen van 50 jaar en ouder met
angstklachten of lichte of matige angststoornissen, die:
• nog geen professionele hulp hebben gezocht
• in behandeling zijn bij eerstelijnshulpverleners of bij de tweedelijns GGZ
• herstellende zijn van een angststoornis, als afronding van een therapie
(terugvalpreventie)
• Verkrijgen van kennis over angst
• Verkrijgen van inzicht in het eigen klachtenpatroon
• Aanleren van vaardigheden om angstklachten aan te pakken
• Onderlinge (h)erkenning en steun
• Geïndiceerde preventie
• Terugvalpreventie/nazorg
• Groep
• 13 bijeenkomsten
• Cognitieve gedragstherapie, leertheorie; kennis uit Trimbos-onderzoek
• Besprekingen (casusbesprekingen, voorlichting en discussie)
• Ontspanningsoefeningen
• Ademhalingsoefeningen
• Exposure
• GGZ-hulpverleners en –preventiewerkers
• Eventueel hulpverleners uit de 1e lijns GGZ, AMW, ouderen- of
welzijnswerk
• GGZ-preventie
• Locatie: GGZ-instelling of dienstencentra
• GGZ-preventie
• Tbv de werving: eerste lijnszorg, GGZ-hulpverlening, eventueel
zelforganisaties
• Praktijkervaring: wordt deels najaar 2004 onderzocht
• Wetenschappelijk onderzoek: effectonderzoek: nog niet; procesevaluatie
vindt deels najaar 2004 plaats
• Publicaties: nog niet. Uitgave van de handleiding: januari 2005;
vakpublicaties eerste helft 2005
Nog niet.
Cursus is in ontwikkeling, waarbij wordt samengewerkt met: Altrecht (Utrecht
e.o.), GGZ Delfland, Context (Rotterdam) en GGZ Buitenamstel
(Amsterdam)

Onderwerp
Beschikbare materialen:
• welke
• waar te bestellen
• kosten
Deskundigheidsbevordering:
• mogelijkheid om train-de-trainer te
volgen
• waar
• duur
• kosten
Meer informatie bij:
• organisatie
• naam contactpersoon
• tel. en e-mail
In ontwikkeling:
• handleiding voor cursusleiders
• cursistenmap
Nog niet
Carolien Smits en Wilma de Vries
Programma Ouderen, Trimbos-instituut
tel. 030-2959350
csmits@trimbos.nl of wvries@trimbos.nl
31

8. Bijeenkomsten ‘Soep met liefde’
Onderwerp
Titel interventie/programma
Doelgroep:
• problematiek
• etnische groep
• v/m
• leeftijdsgroep
Doel van de interventie
Fase in het GGZ-preventiemodel:
• universele preventie
• selectieve preventie
• geïndiceerde preventie
• terugvalpreventie/nazorg
Type interventie:
• groep/ individueel
• aantal bijeenkomsten
• theoretische onderbouwing
Werkvormen:
• presentaties/voorlichting
• opdrachten maken
• rollenspel
• etc.
Uitvoerders:
wie voeren de interventie uit
Setting:
• door welke organisaties aangeboden
• welke locaties
Samenwerkingspartners
Informatie over effectiviteit:
• praktijkervaring
• wetenschappelijk onderzoek (procesevaluatie
en/of effectonderzoek)
• publicaties
Verspreiding:
• op hoeveel plaatsen/door hoeveel instellingen
wordt interventie uitgevoerd
• hoeveel mensen worden bereikt per jaar
(schatting)
Beschikbare materialen:
• welke
• waar te bestellen
• kosten
32
Bijeenkomsten ‘Soep met Liefde’
• Stress gerelateerde klachten
• Moeders van alle nationaliteiten, nadruk op Turkse en Marokkaanse
• 20 tot 45 jaar
• Kennisoverdracht over stress
• Ontspanningsvaardigheden aanleren
• Universeel
• Selectief
Eénmalige groepsbijeenkomsten over:
• Leven in balans
• Ontspanningsworkshop
• Presentaties
• Workshop
• GGZ-preventiewerker
• Contactpersonen blijven oefenen met de groep
• Door Context, GGZ-preventie (Rotterdam)
• In buurthuizen en op basisscholen
-
Nog niet beschikbaar, methodiekbeschrijving in ontwikkeling najaar 2004
• Rotterdam
• 350 deelneemsters
In ontwikkeling

Onderwerp
Deskundigheidsbevordering:
• mogelijkheid om train-de-trainer te
volgen
• waar
• duur
• kosten
Meer informatie bij:
• organisatie
• naam contactpersoon
• tel. en e-mail
-
Context, centrum voor GGZ preventie
Jeltje Kramer
tel. 010 49 33 555
33

9. Bijeenkomsten ‘Samen Sterk’
Onderwerp
Titel interventie/programma
Doelgroep:
• problematiek
• etnische groep
• v/m
• leeftijdsgroep
Doel van de interventie
Fase in het GGZ-preventiemodel:
• universele preventie
• selectieve preventie
• geïndiceerde preventie
• terugvalpreventie/nazorg
Type interventie:
• groep/ individueel
• aantal bijeenkomsten
• theoretische onderbouwing
Werkvormen:
• presentaties/voorlichting
• opdrachten maken
• rollenspel
• etc.
Uitvoerders:
wie voeren de interventie uit
Setting:
• door welke organisaties aangeboden
• welke locaties
Samenwerkingspartners
Informatie over effectiviteit:
• praktijkervaring
• wetenschappelijk onderzoek (procesevaluatie
en/of effectonderzoek)
• publicaties
Verspreiding:
• op hoeveel plaatsen/door hoeveel
instellingen wordt interventie uitgevoerd
• hoeveel mensen worden bereikt per jaar
(schatting)
34
Bijeenkomsten ‘Samen Sterk’
• Psychosomatische klachten
• Marokkaanse vrouwen (Berbers)
• Eerste generatie migrant
• Contact met lotgenoten
• Versterking voelen vanuit de Islam
• Voorlichting n.a.v. thema’s die naar voren komen
Selectieve preventie
Groep, met mogelijkheid voor individuele gesprekken met allochtone
zorgconsulent
• Voorlichting
• Koran teksten reciteren
• Ontspanningsoefeningen
• Medewerkers programma ‘Nieuwe Sporen’ in Den Haag (allochtone
vertrouwenspersonen)
• Allochtone zorgconsulent
1e lijns organisaties, m.n. gezondheidscentra
• Huisartsen
• Maatschappelijk werk
• GGZ en Verslavingszorg
• Etc.
Praktijkervaring, geen publicaties: wachtlijsten, sterk gemotiveerde groep
Twee locaties: gezondheidscentrum en buurthuis

Onderwerp
Beschikbare materialen:
• welke
• waar te bestellen
• kosten
Deskundigheidsbevordering:
• mogelijkheid om train-de-trainer te
volgen
• waar
• duur
• kosten
Meer informatie bij:
• organisatie
• naam contactpersoon
• tel. en e-mail
GGD brochures en voorlichtingsmaterialen worden gebruikt voor de
bijeenkomsten
• Reguliere opleiding voor allochtone zorgconsulent
• Vertrouwenspersonen zijn vrijwilligers
• Marina van Dijk, programma ‘Nieuwe Sporen’, tel. 070 445 22 22
• Mirjam Rentema, Allochtone zorgconsulenten Den Haag,
tel. 070 388 91 19
35

10. Bijeenkomsten ‘Omgaan met stress en
depressie’
Onderwerp
Titel interventie/programma
Doelgroep:
• problematiek
• etnische groep
• v/m
• leeftijdsgroep
Doel van de interventie
Fase in het GGZ-preventiemodel:
• universele preventie
• selectieve preventie
• geïndiceerde preventie
• terugvalpreventie/nazorg
Type interventie:
• groep/ individueel
• aantal bijeenkomsten
• theoretische onderbouwing
Werkvormen:
• presentaties/voorlichting
• opdrachten maken
• rollenspel
• etc.
Uitvoerders:
wie voeren de interventie uit
Setting:
• door welke organisaties aangeboden
• welke locaties
Samenwerkingspartners
Informatie over effectiviteit:
• praktijkervaring
• wetenschappelijk onderzoek (procesevaluatie
en/of effectonderzoek)
• publicaties
Verspreiding:
• op hoeveel plaatsen/door hoeveel instellingen
wordt interventie uitgevoerd
• hoeveel mensen worden bereikt per jaar
(schatting)
36
Bijeenkomsten ‘Omgaan met stress en depressie’
Tot nu toe: Turkse en Marokkaanse vrouwen (maar is ook geschikt voor
mannen)
• Inzicht vergroten
• Bewustwording relatie fysieke klachten en psychische en psychosociale
problematiek
• Indien via huisarts: selectief
• Ook wel via welzijnswerk: universeel
• Groep
• 6 bijeenkomsten
• Draagkracht-draaglast; empowerment. Groepsvoorlichting is gebaseerd op
lesmap ‘Voorlichting over depressie aan Turkse en Marokkaanse patiënten
in de huisartsenpraktijken (NIGZ/Trimbos)
• Voorlichting
• Kleine opdrachten
VETC-er (6 bijeenkomsten) en medewerker GGZ (2 à 3 bijeenkomsten)
Gezondheidscentra/huisartsen/zelforganisaties in Amsterdam
• Gezondheidscentra
• GGZ-instelling
• Praktijkervaring
• Publicatie in LVG Nieuws van 5 juli 2003: Gezondheidscentrum organiseert
cursus over depressie
• 2003: 4 keer en 2004: 4 keer
• 48 deelnemers

Onderwerp
Beschikbare materialen:
• welke
• waar te bestellen
• kosten
Deskundigheidsbevordering:
• mogelijkheid om train-de-trainer te
volgen
• waar
• duur
• kosten
Meer informatie bij:
• organisatie
• naam contactpersoon
• tel. en e-mail
• Voorlichting over depressie aan Turkse en Marokkaanse patiënten in
huisartspraktijken. Lesmap voor allochtone zorgconsulenten/Vetc.
I. Voordouw, M. Drewes, T. Baert en N. Lindenbergh. Trimbosinstituut/NIGZ,
2002.
• NIGZ, tel. 0348 437606, bestelnr. SA 02906
• € 18,-
Draaiboek van de interventie is nog niet beschikbaar.
-
GG en GD Amsterdam
Marileen van der Most van Spijk; Marijke Ekkelboom
mvspijk@gggd.amsterdam.nl
mekkelboom@gggd.amsterdam.nl
37

11. Het Turkse Vrouwentraject
Onderwerp
Titel interventie/programma
Doelgroep:
• problematiek
• etnische groep
• v/m
• leeftijdsgroep
Doel van de interventie
Fase in het GGZ-preventiemodel:
• universele preventie
• selectieve preventie
• geïndiceerde preventie
• terugvalpreventie/nazorg
Type interventie:
• groep/ individueel
• aantal bijeenkomsten
• theoretische onderbouwing
Werkvormen:
• presentaties/voorlichting
• opdrachten maken
• rollenspel
• etc.
Uitvoerders:
wie voeren de interventie uit
Setting:
• door welke organisaties aangeboden
• welke locaties
Samenwerkingspartners
Informatie over effectiviteit:
• praktijkervaring
• wetenschappelijk onderzoek (procesevaluatie
en/of effectonderzoek)
• publicaties
Verspreiding:
• op hoeveel plaatsen/door hoeveel
instellingen wordt interventie uitgevoerd
• hoeveel mensen worden bereikt per jaar
(schatting)
38
Het Turkse Vrouwentraject
• Ernstige psychosomatische klachten met depressieve -, angst- en
aanpassingsstoornissen
• Turkse vrouwen
• Tussen 25-65 jaar
Doorbreken van de psychosomatische afweer dmv:
• veilige therapeutische omgeving
• doorbreken van isolement
• leren van sociale vaardigheden, zodat men weer deel kan nemen aan een
sociaal netwerk.
• Geïndiceerde preventie
• Terugvalpreventie
Dit traject start in een behandelsetting
• Groep
• Aantal bijeenkomsten opeenvolgend:
GGZ De Meren – 20
Maatschappelijk Werk – 15
Buurthuis – 10
Afsluiting met een blijvende Steungroep
• Bewegingstherapie
• Inzichtgevende sessies
• Voorlichting
• Spelvormen
• Opdrachten
• Werken met eigen thema’s
1e fase: groepspsychotherapeuten en bewegingstherapeuten
2e fase: groepsmaatschappelijk werkers
3e fase: sociaal cultureel werkers
• GGZ De Meren, MDSO Afd. Maatschappelijk Werk, SWO Buurtcentrum
Oosterpark
• Locaties van de instellingen
Zie voorgaande
• Eigen evaluatievragen. Er is één keer onderzoek gedaan.
• Publicaties: binnen De Meren
• Amsterdam Oost: groep start één keer per jaar
• 12 deelnemers

Onderwerp
Beschikbare materialen:
• welke
• waar te bestellen
• kosten
Deskundigheidsbevordering:
• mogelijkheid om train-de-trainer te
volgen
• waar
• duur
• kosten
Meer informatie bij:
• organisatie
• naam contactpersoon
• tel. en e-mail
• Draaiboek Het Turkse Vrouwentraject van de Werkgroep Turkse
Vrouwentraject, de Meren, MDSO en SWO
• MDSO, A. Kappers, Wijttenbachstraat 34hs, 1093 JC A’dam,
tel: 020 692 75 12, Akappers@welzijn.net
• Kosten: 5 euro
Medewerkers van het traject zijn bereid een bijscholing op maat aan te
bieden over de werkwijze.
MDSO
A. Kappers en A. van Selm
tel. 020 692 75 12
Akappers@welzijn.net
39

12. Programma ‘Liever bewegen dan moe’
Onderwerp
Titel interventie/programma
Doelgroep:
• problematiek
• etnische groep
• v/m
• leeftijdsgroep
Doel van de interventie
Fase in het GGZ-preventiemodel:
• universele preventie
• selectieve preventie
• geïndiceerde preventie
• terugvalpreventie/nazorg
Type interventie:
• groep/ individueel
• aantal bijeenkomsten
• theoretische onderbouwing
Werkvormen:
• presentaties/voorlichting
• opdrachten maken
• rollenspel
• etc.
Uitvoerders:
wie voeren de interventie uit
Setting:
• door welke organisaties aangeboden
• welke locaties
Samenwerkingspartners
40
Programma ‘Liever bewegen dan moe’
Vrouwen tussen de 20 en 55 jaar met licht depressieve klachten. Vooral
gericht op allochtone vrouwen
Door lichaamsbeweging ook geestelijk weer in beweging komen en aanzetten
tot een structureel meer gezonde leefstijl in het kader van preventie van
depressiviteit
• Geïndiceerde preventie
• Groep, maximaal 15 vrouwen
• 7 bijeenkomsten
• Cognitieve preventieprogramma’s sluiten met name bij allochtone mensen
niet goed aan. Middels bewegen bereik je een andere risicogroep voor
depressie. Voorziet in een lacune in het aanbod van preventieprogramma’s
• Starten met een voorlichtingsbijeenkomst waarna de vrouwen kunnen
besluiten of ze mee willen doen
• Deelnemers krijgen een kort gesprek (in/exclusiecriteria) met de GGZ-preventiemedewerker,
waarna besloten wordt of deelnemer ja/ nee mee gaat
doen. Deelnemer wordt ingeschreven
• De bijeenkomsten bestaan uit een korte (15 min) voorlichting over een
gezondheidsonderwerp (lichamelijk en psychisch)
• De training is altijd buiten in een park (beschutte omgeving) en bestaat uit
een gevarieerd bewegingsprogramma. Hoofdzakelijk actief wandelen in
verschillende tempo’s, maar ook aandacht voor en oefeningen gericht op
ademhaling, houding, coördinatie en concentratie
Twee begeleiders, een sporttrainer en een preventiemedewerker
• Aangeboden door de afdeling Preventie van Parnassia (Den Haag)
• Locaties: buurthuizen/wijkcentra/ educatieve centra waar o.a. taallessen
gegeven worden
• Welzijnsorganisaties
• Mondriaan onderwijsgroep (ROC)

Onderwerp
Informatie over effectiviteit:
• praktijkervaring
• wetenschappelijk onderzoek (procesevaluatie
en/of effectonderzoek)
• publicaties
Verspreiding:
• op hoeveel plaatsen/door hoeveel instellingen
wordt interventie uitgevoerd
• hoeveel mensen worden bereikt per jaar
(schatting)
Beschikbare materialen:
• welke
• waar te bestellen
• kosten
Deskundigheidsbevordering:
• mogelijkheid om train-de-trainer te
volgen
• waar
• duur
• kosten
Meer informatie bij:
Vervolg blz 3
• organisatie
• naam contactpersoon
• tel. en e-mail
• Praktijkervaring:
- Werving is moeizaam
- Flexibele instelling is belangrijk tav groepssamenstelling en wisselingen
gaande de rit
- Deelnemers en hun docenten en/of verwijzers zijn positief, heeft langere
termijneffecten (blijven bewegen, actief worden)
- Groepen in volwasseneneducatie extra effectvol: stof inhoud voorlichting
herhaald door docenten en soms ook bewegingsoefeningen
- Bevordert de zelfredzaamheid door te reizen met openbaar vervoer naar
park, stad beter leren kennen etc. Stimuleert onderling contact en samendoen.
• Wetenschappelijk onderzoek
- Er is geen wetenschappelijk onderzoek gedaan. Er wordt wel een
evaluatie per deelnemer afgenomen en 4 maanden na afloop een follow
up-meting. Er zijn een drietal artikelen waarin de ervaringen van deelnemers
en begeleiders beschreven worden
• Publicaties
- Artikel interne Nieuwsbrief Preventie september 2001
- Artikel stedelijke huisartsen Nieuwsbrief januari 2002
- Artikel interne Nieuwbrief Preventie juni 2004
• Voor zover ons bekend wordt de interventie ook in Rotterdam (Context,
GGZ-preventie) en in de randgemeenten van Den Haag uitgevoerd.
Binnen Den Haag wordt de interventie uitgevoerd vanuit wijk- en buurtcentra.
Ook vanuit bestaande verbanden zoals volwasseneducatieve centra en
een Turkse vrouwenvereniging (blijkt goed te werken)
• Bereik per jaar: 2002 – 26; 2003 – 53; 2004 - 100
• Draaiboek ‘Liever bewegen dan moe’
• Parnassia afdeling Preventie, tel. 070 3917940
• Kosten: moet nog worden bepaald
Geïnteresseerden kunnen in overleg met de GGZ-preventiemedewerker een
afspraak maken en e.e.a. doorspreken
Parnassia psycho-medisch centrum
Lies Nolden en Anneke Vermond
tel. 070 3917940
l.nolden@parnassia.nl of a.vermond@parnassia.nl
41

13. Training ’Sport en Ontspannen’
(omgaan met pijn- en spanningsklachten)
Onderwerp
Titel interventie/programma
Doelgroep:
• problematiek
• etnische groep
• v/m
• leeftijdsgroep
Doel van de interventie
Fase in het GGZ-preventiemodel:
• universele preventie
• selectieve preventie
• geïndiceerde preventie
• terugvalpreventie/nazorg
Type interventie:
• groep/ individueel
• aantal bijeenkomsten
• theoretische onderbouwing
42
Training ‘Sport en Ontspannen’
(omgaan met pijn- en spanningsklachten)
De training ‘Sport en Ontspannen’ is een training voor allochtonen (waaronder
ook asielzoekers en vluchtelingen) die last hebben van spanningsklachten.
De doelgroep voor deze training kampt met vele lichamelijke klachten,
veelal gebaseerd op psychosomatische klachten. Er is daarom gekozen voor
een lichamelijke ingang (sporten). Achterliggende problemen en stressbronnen
van deze doelgroep kunnen zijn: acculturalisatieproblematiek, marginalisatie,
discriminatie, sociaal-economische achterstelling en fysieke en psychische
traumata.
Indicatie voor deelname: Last hebben van spanningsklachten, zowel lichamelijke,
geestelijke als sociale klachten. Voorbeelden hiervan zijn: hoofdpijn,
maagpijn, nek-, schouderpijn, slaapproblemen, angstig of snel geïrriteerd
zijn, piekeren, slapeloosheid, rusteloosheid, woordenwisselingen en dergelijke.
De training is bedoeld voor mensen van verschillende nationaliteiten. Indien
nodig kan een tolk aanwezig zijn (meestal wordt er onderling vertaald).
De training wordt apart voor volwassen mannen en vrouwen aangeboden.
Hoofddoel: Omgaan met en verminderen van spanningsklachten.
Subdoelen:
- De begeleiders creëren een open en betrokken sfeer en dragen zorg voor
het opbouwen van vertrouwen.
- De cursisten maken kennis met fitness als sport
- De cursisten leren oefeningen om de spanningsklachten te verminderen
- De cursisten hebben kennis van spanningsklachten
- De cursisten hebben inzicht in manieren om hun draagkracht te versterken
- De cursisten hebben inzicht in manieren om hun draaglast te verminderen
- De cursisten hebben kennis van diverse technieken om te kunnen ontspannen,
zowel vaardigheden als oefeningen
- De cursisten weten het belang van sociale steun in de ondersteuning van
zijn/haar balans en hoe ze deze kunnen versterken
- De cursisten maken kennis met mogelijkheden om slaapproblemen aan te
pakken
- De cursisten kiezen een voor hen relevant thema, om deze in de laatste
bijeenkomst te bespreken
• Selectieve preventie
• Geïndiceerde preventie
• Terugvalpreventie
• Groepsinterventie
• Zes bijeenkomsten van elk 2,5 uur
• Dit groepsaanbod gaat uit van de eigen deskundigheid van en kracht van
de deelnemers. Lichaamswerk is een vast deel van het programma. De
reden hiervoor is dat spanningsklachten vaak voornamelijk via het lichaam
gepresenteerd worden. De nadruk ligt op het gezonde deel en wordt daar
waar mogelijk versterkt. Het herkennen van elkanders problemen en het
bieden en vinden van sociale steun zijn belangrijke elementen

Onderwerp
Werkvormen:
• presentaties/voorlichting
• opdrachten maken
• rollenspel
• etc.
Uitvoerders:
wie voeren de interventie uit
Setting:
• door welke organisaties aangeboden
• welke locaties
Samenwerkingspartners
Informatie over effectiviteit:
• praktijkervaring
• wetenschappelijk onderzoek (procesevaluatie
en/of effectonderzoek)
• publicaties
Verspreiding:
• op hoeveel plaatsen/door hoeveel instellingen
wordt interventie uitgevoerd
• hoeveel mensen worden bereikt per jaar
(schatting)
Beschikbare materialen:
• welke
• waar te bestellen
• kosten
Deskundigheidsbevordering:
• mogelijkheid om train-de-trainer te
volgen
• waar
• duur
• kosten
Meer informatie bij:
• organisatie
• naam contactpersoon
• tel. en e-mail
Elke bijeenkomst is opgebouwd uit 3 onderdelen:
• sport
• behandeling van een thema
• ontspanningsmethodieken
• GGZ-preventiemedewerkers
• Behandelaren (SPV, lichaamsgerichte therapeuten)
• Sportinstructeurs
• De training wordt aangeboden door GGZ Delfland, preventie
• Locaties: buurthuizen, scholen voor volwassenen educatie
De training wordt uitgevoerd in samenwerking met:
• GGZ behandelafdeling
• Docenten volwasseneneducatie
• Sportinstructeurs
• De ervaring uit de praktijk is dat alle deelnemers baat hebben bij het aanbod
(de één meer dan de ander). De trainingen worden zowel door de
deelnemers als door de uitvoerders positief geëvalueerd
• Er is geen wetenschappelijk onderzoek verricht naar effectiviteit
• Momenteel wordt de training alleen uitgevoerd door GGZ Delfland,
gemiddeld zo’n 6 keer per jaar.
• Schatting aantal bereikte mensen per jaar: 50.
Draaiboek en cursistenmap zijn te bestellen via:
Marlies Bles of Jenny Dijkstra
GGZ Delfland, afdeling Preventie
Postbus 5016, 2600 AG Delft
tel. 015 2516161
m.bles@ggz-delfland.nl
j.dijkstra@ggz-delfland.nl
kosten: nog onbekend
-
Marlies Bles/ Jenny Dijkstra
GGZ Delfland
Afdeling Preventie
Postbus 5016
2600 AG Delft
tel. 015 2516161
m.bles@ggz-delfland.nl of j.dijkstra@ggz-delfland.nl
43

14. Cursus ‘Beter leven met diabetes’
Onderwerp
Titel interventie/programma
Doelgroep:
• problematiek
• etnische groep
• v/m
• leeftijdsgroep
Doel van de interventie
Fase in het GGZ-preventiemodel:
• universele preventie
• selectieve preventie
• geïndiceerde preventie
• terugvalpreventie/nazorg
Type interventie:
• groep/ individueel
• aantal bijeenkomsten
• theoretische onderbouwing
Werkvormen:
• presentaties/voorlichting
• opdrachten maken
• rollenspel
• etc.
Uitvoerders:
wie voeren de interventie uit
Setting:
• door welke organisaties aangeboden
• welke locaties
Samenwerkingspartners
Informatie over effectiviteit:
• praktijkervaring
• wetenschappelijk onderzoek (procesevaluatie
en/of effectonderzoek)
• publicaties
Verspreiding:
• op hoeveel plaatsen/door hoeveel instellingen
wordt interventie uitgevoerd
• hoeveel mensen worden bereikt per jaar
(schatting)
Beschikbare materialen:
• welke
• waar te bestellen
• kosten
44
Cursus ‘Beter leven met diabetes’
Turkse en Marokkaanse patiënten diabetes type 2
Voorkomen van complicaties:
• verbeteren therapietrouw
• verbeteren zelfzorg en coping
• Selectieve preventie voor psychische klachten
Diabetes verhoogt de kans op depressie en stress ontregelt de bloedsuikers.
• Groep
• 12 bijeenkomsten: 1 t/m 6 gericht op ziektebeeld en leefstijl; 7 t/m 12
gericht op omgaan met stress, emoties, diabetes als chronische
aandoening
• Educatie en psychoeducatie
• Ontspannings- en bewegingsoefeningen
• Lotgenotencontact/uitwisseling
• Huiswerkopdrachten
• Allochtone zorgconsulenten Thuiszorg
• Vetc GG&GD
• Gastdocenten: diabetesverpleegkundige en diëtist
• Locatie: vaak in buurtcentra, ziekenhuis, dienstencentrum,
consultatiebureau
• Wijkgericht aanbod
• Thuiszorg: werving en uitvoering
• Welzijn: werving
Er wordt evaluatieonderzoek verricht: resultaten worden halverwege 2005
verwacht.
• Thuiszorg Stad Utrecht
• Ongeveer 30 deelnemers per jaar
• Draaiboek
• Digitaal via NIGZ of GGD Utrecht (zie onderstaand)

Onderwerp
Deskundigheidsbevordering:
• mogelijkheid om train-de-trainer te
volgen
• waar
• duur
• kosten
Meer informatie bij:
• organisatie
• naam contactpersoon
• tel. en e-mail
-
Sandra van Iersel
GG&GD Utrecht
tel. 030 2863319; s.van.iersel@utrecht.nl
45

15. Allochtone vaders: je kind voorbereiden op
een toekomst in Nederland
Onderwerp
Titel interventie/programma
Doelgroep:
• problematiek
• etnische groep
• v/m
• leeftijdsgroep
Doel van de interventie
Fase in het GGZ-preventiemodel:
• universele preventie
• selectieve preventie
• geïndiceerde preventie
• terugvalpreventie/nazorg
Type interventie:
• groep/ individueel
• aantal bijeenkomsten
• theoretische onderbouwing
Werkvormen:
• presentaties/voorlichting
• opdrachten maken
• rollenspel
• etc.
Uitvoerders:
wie voeren de interventie uit
Setting:
• door welke organisaties aangeboden
• welke locaties lokatie:op basisschool,
islamitisch centrum
Samenwerkingspartners
Informatie over effectiviteit:
• praktijkervaring
• wetenschappelijk onderzoek (procesevaluatie
en/of effectonderzoek)
• publicaties
46
Allochtone vaders: je kind voorbereiden op een toekomst in Nederland
• Turkse vaders, die een te geringe rol in de opvoeding van hun kinderen
hebben en onvoldoende op de hoogte zijn van de opvoedingswaarden in
de Nederlandse samenleving
• Leeftijd: vaders van kinderen in de basisschoolleeftijd
• Bewustwording, waardoor de deelnemers beter in staat zijn eigen
opvoedingskeuzen te maken
• Betrokkenheid bij opvoeding vergroten
• Universele preventie
• Themabijeenkomsten in een groep
• Eerst 5 bijeenkomsten ter oriëntatie en daarna nog 5 verdiepingsbijeenkomsten
• Stresstheoretisch model
Column in Turkse krant over onderwerpen die te maken hebben met
opvoeding
• Gesprekken
• Groepsopdrachten
• Kennisoverdracht
• Discussie
• Turkssprekende mannelijke preventiewerker
• Nederlandssprekende vrouwelijke preventiewerker
Door deze samenstelling worden verschillende rolvoorbeelden gegeven.
• Locaties: Turkse vereniging, moskee, islamitische basisschool
• Mediant GGZ i.s.m
• Schoolgericht maatschappelijk werk
• Turkse krant
De ervaringen zoals die worden genoemd zijn positief. Maar we zijn nog te
kort bezig voor echte harde resultaten

Onderwerp
Verspreiding:
• op hoeveel plaatsen/door hoeveel
instellingen wordt interventie uitgevoerd
• hoeveel mensen worden bereikt per jaar
(schatting)
Beschikbare materialen:
• welke
• waar te bestellen
• kosten
Deskundigheidsbevordering:
• mogelijkheid om train-de-trainer te
volgen
• waar
• duur
• kosten
Meer informatie bij:
• organisatie
• naam contactpersoon
• tel. en e-mail
• Voorlopig alleen door GGZ Mediant in Enschede. Het is de bedoeling
uit te breiden naar heel Twente
• 80 personen per jaar
• Nog niet van toepassing
• Projectplan beschikbaar bij Tieti Hoekstra
-
Tieti Hoekstra
Mediant, GGZ Enschede
tel. 053 4829982
47

16. Opvoeden in een AZC
Onderwerp
Titel interventie/programma
Doelgroep:
• problematiek
• etnische groep
• v/m
• leeftijdsgroep
Doel van de interventie
Fase in het GGZ-preventiemodel:
• universele preventie
• selectieve preventie
• geïndiceerde preventie
• terugvalpreventie/nazorg
Type interventie:
• groep/ individueel
• aantal bijeenkomsten
• theoretische onderbouwing
48
Opvoeden in een AZC
Bijeenkomsten over gezinsleven en opvoeden voor asielzoekerouders met
kinderen in de leeftijd van 4 tot 13 jaar.
• De bijeenkomsten zijn bedoeld voor asielzoekerouders met kinderen in de
leeftijd van 4 tot 13 jaar.
• De training is bedoeld voor mensen van verschillende nationaliteiten.
• Bij een groep vaders zal een mannelijke begeleider ingezet worden. Per
situatie zal besloten worden of er voor de vaders en moeders aparte bijeenkomsten
georganiseerd worden. Een gemengde groep van vaders en
moeders is ook mogelijk.
Gezien de geringe beheersing van de Nederlandse taal van de meeste
asielzoekers, is het noodzakelijk te werken met één of meerdere tolken. Er
kan gewerkt worden met meerdere taalgroepen, maar voor iedere taalgroep
moet een deskundige tolk aanwezig zijn. Meer dan twee taalgroepen is niet
aan te raden.
Het algemene doel van de bijeenkomsten is het vergroten van het
vertrouwen van ouders in de eigen opvoedingscapaciteiten.
De bijeenkomsten zijn gericht op:
• het meer bewust maken van ouders van hun eigen meegebrachte
capaciteiten in de manier van omgaan met kinderen
• het op gang brengen van een denkproces rond de invloed van meertaligheid,
‘multiculturaliteit’
• het verhelderen van de gevolgen van ingrijpende gebeurtenissen op de
ontwikkeling van kinderen en de verhouding tussen ouders en kinderen
• het vergroten van de kennis van ouders over de Nederlandse opvoedingspraktijk
• de ouders kennis laten maken met en bewust laten worden van opvoedingsvaardigheden
als aandacht geven, complimentjes geven, niet
reageren, nee zeggen, apart zetten en straffen
• het maken van contact met beroepskrachten door een bezoek aan een
instelling of door een presentatie van een gastspreker
NB: het aanbieden van de verschillende opvoedingsvaardigheden is nadrukkelijk
bedoeld als een ‘kennismaking met’ en ‘bewustwording van’. Voor verdere
verdieping van de opvoedingsvaardigheden kunnen de 8 bijeenkomsten
aangevuld worden met (onderdelen uit) ‘Opvoeden Zo! Migrantenversie’
(NIZW) of het themapakket ‘Straffen’ (NIZW).
• Selectieve preventie
• Geïndiceerde preventie
• Groepsinterventie, maximaal 10 – 12 ouders
• Acht bijeenkomsten van elk twee uur
• Gebaseerd op ‘Stilstaan bij veranderingen, bijeenkomsten over leven en
gezinsleven van vluchtelingen’. ‘Opvoeden in een AZC’ is tot stand gekomen
door samenwerking tussen S&O - stichting voor opvoedingsondersteuning
en GGZ Delfland - Preventieproject Asielzoekers en Vluchtelingen

Onderwerp
Werkvormen:
• presentaties/voorlichting
• opdrachten maken
• rollenspel
• etc.
Uitvoerders:
wie voeren de interventie uit
Setting:
• door welke organisaties aangeboden
• welke locaties
Samenwerkingspartners
Informatie over effectiviteit:
• praktijkervaring
• wetenschappelijk onderzoek (procesevaluatie
en/of effectonderzoek)
• publicaties
Verspreiding:
• op hoeveel plaatsen/door hoeveel
instellingen wordt interventie uitgevoerd
• hoeveel mensen worden bereikt per jaar
(schatting)
Beschikbare materialen:
• welke
• waar te bestellen
• kosten
Deskundigheidsbevordering:
• mogelijkheid om train-de-trainer te
volgen
• waar
• duur
• kosten
Meer informatie bij:
• organisatie
• naam contactpersoon
• tel. en e-mail
Er wordt gebruik gemaakt van verschillende werkvormen
De bijeenkomsten worden bij voorkeur geleid worden door een geschoolde
vluchteling uit de eigen taalgroep in samenwerking met een Nederlandse
begeleider. Het werken met een VETC’er (voorlichter eigen taal en cultuur) is
aan te raden
• De training kan aangeboden worden door preventie afdelingen van de GGZ
(in samenwerking met ander instellingen), maar kan ook door andere
instanties aangeboden worden
• De bijeenkomsten zijn bij voorkeur op het terrein van het AZC, zodat de
bijeenkomsten voor de ouders makkelijk te bereiken zijn en kinderopvang
voor de jongere kinderen eenvoudig te organiseren is
Verschillende samenwerkingspartners zijn mogelijk
• De ervaring uit de praktijk is dat alle deelnemers baat hebben bij het aanbod
(de één meer dan de ander). De trainingen worden zowel door de
deelnemers als door de uitvoerders positief geëvalueerd
• Er is geen wetenschappelijk onderzoek verricht naar effectiviteit
• Momenteel wordt de training niet meer uitgevoerd door GGZ Delfland (in
verband met het sluiten van het AZC in de regio)
• Draaiboek is te bestellen via:
JSO (Jeugd, Samenleving en Opvoeding)
Nieuwe Gouwe Westzijde 2a
2802 AN Gouda
tel. 0182 547888
• Kosten: ongeveer € 120,-
-
GGZ Delfland, afdeling Preventie
Jenny Dijkstra
Postbus 5016, 2600 AG Delft
tel. 015 2516161
j.dijkstra@ggz-delfland.nl
49

17. Cursus ‘Interculturele vaardigheden’ voor
allochtone meisjes (en jongens)
Onderwerp
Titel interventie/programma
Doelgroep:
• problematiek
• etnische groep
• v/m
• leeftijdsgroep
Fase in het GGZ-preventiemodel:
• universele preventie
• selectieve preventie
• geïndiceerde preventie
• terugvalpreventie/nazorg
Type interventie:
• groep/ individueel
• aantal bijeenkomsten
• theoretische onderbouwing
Werkvormen:
• presentaties/voorlichting
• opdrachten maken
• rollenspel
• etc.
Uitvoerders:
wie voeren de interventie uit
Setting:
• door welke organisaties aangeboden
• welke locaties
Samenwerkingspartners
Informatie over effectiviteit:
• praktijkervaring
• wetenschappelijk onderzoek (procesevaluatie
en/of effectonderzoek)
• publicaties
Verspreiding:
• op hoeveel plaatsen/door hoeveel instellingen
wordt interventie uitgevoerd
• hoeveel mensen worden bereikt per jaar
(schatting)
Beschikbare materialen:
• welke
• waar te bestellen
• kosten
50
Cursus ‘Interculturele vaardigheden’ voor allochtone meisjes (en jongens)
• Meisjes (en jongens) van 15-18 jaar, die opgroeien in twee culturen en
daarin klem komen te zitten
• Alle nationaliteiten
• Meisje en jongens apart
Hoofdzakelijk selectieve preventie
• Groep
• 9 bijeenkomsten van 2 uur per bijeenkomst
• Er wordt gebruik gemaakt van een draaiboek ontwikkeld door Parnassia en
aangepast aan de situatie in deze regio
• Psycho-educatie
• Lichaamswerk
• Kleien en tekenen
• Discussie
• Opdrachten als actief luisteren en voor jezelf opkomen
Turkse co-begeleider en hulpverlener van de sector Jeugd, GGZ WNB
• Cursus wordt aangeboden door GGZ preventie in samenwerking met het
ROC West Brabant
• Locatie ROC, onderdeel van de lessen, valt in het lesprogramma
• ROC
• Turkse co-begeleider
• Sector Jeugd GGZ WNB
• Sector preventie en dienstverlening van GGZ WNB
Praktijkervaring: evaluatierapport op basis van informatie van de cursisten
en de begeleiders
• Eén plaats/één instelling
• Activiteiten vinden een of twee keer per jaar plaats (voor- en najaar)
• Ongeveer 20 tot 24 deelnemers
• Draaiboek à € 15,-
• Evaluatie à € 7,-
• Sector Preventie en Dienstverlening, GGZ WMB, preventie@ggzwnb.nl,
tel. 0164 289191

Onderwerp
Deskundigheidsbevordering:
• mogelijkheid om train-de-trainer te
volgen
• waar
• duur
• kosten
Meer informatie bij:
• organisatie
• naam contactpersoon
• tel. en e-mail
-
Trudy van Thiel, sector preventie en dienstverlening,
Trudy.van.thiel@ggzwnb.nl
Tel. 0164 289196/9191
51

18. Cursus ‘Leven in Nederland voor ama’s’
(alleenstaande minderjarige asielzoekers)
Onderwerp
Titel interventie/programma
Doelgroep:
• problematiek
• etnische groep
• v/m
• leeftijdsgroep
Fase in het GGZ-preventiemodel:
• universele preventie
• selectieve preventie
• geïndiceerde preventie
• terugvalpreventie/nazorg
Type interventie:
• groep/ individueel
• aantal bijeenkomsten
• theoretische onderbouwing
Werkvormen:
• presentaties/voorlichting
• opdrachten maken
• rollenspel
• etc.
Uitvoerders:
wie voeren de interventie uit
Setting:
• door welke organisaties aangeboden
• welke locaties
Samenwerkingspartners
Informatie over effectiviteit:
• praktijkervaring
• wetenschappelijk onderzoek (procesevaluatie
en/of effectonderzoek)
• publicaties
Verspreiding:
• op hoeveel plaatsen/door hoeveel instellingen
wordt interventie uitgevoerd
• hoeveel mensen worden bereikt per jaar
(schatting)
Beschikbare materialen:
• welke
• waar te bestellen
• kosten
52
Cursus ‘Leven in Nederland voor ama’s’
Ama-meisjes die last hebben van lichamelijke klachten (buikpijn, slaapproblemen,
etc.) en psychische klachten (concentratiestoornisssen, snel
geirriteerd zijn, etc.)
Hoofdzakelijk selectieve preventie.
• Groep
• 10 bijeenkomsten van 2 uur per bijeenkomst
• Basis van de cursus is ontwikkeld door Centrum 45, uitwerking door GGZ
Westelijk Noord-Brabant (WNB), afdeling Preventie, en begeleiders van de
groep
• Psycho-educatie
• Lichaamswerk
• Kleien en tekenen
• Discussie
Schoolmaatschappelijkwerker van ROC en hulpverlener sector jeugd van
GGZ WNB
• Cursus wordt aangeboden door GGZ WNB, sector preventie, in
samenwerking met het ROC West Brabant
• Locatie ROC, onderdeel van de lessen, valt in het lesprogramma
• ROC
• Sector Jeugd GGZ WNB
• Sector Preventie en dienstverlening van GGZ WNB
Praktijkervaring: evaluatierapporten op basis van informatie van de cursisten
en de begeleiders
• Eén plaats/één instelling
• Activiteiten vinden één of twee keer per jaar plaats ( voor- en najaar):
ongeveer 15 tot 18 deelnemers
• Evaluatierapport € 7,-
• Sector Preventie en Dienstverlening , GGZ WNB, preventie@ggzwnb.nl,
tel. 0164 289191

Onderwerp
Deskundigheidsbevordering:
• mogelijkheid om train-de-trainer te
volgen
• waar
• duur
• kosten
Meer informatie bij:
• organisatie
• naam contactpersoon
• tel. en e-mail
-
Trudy van Thiel, sector preventie en dienstverlening
Trudy.van.thiel@ggzwnb.nl
Tel. 0164 289196/9191
53

Colofon
Dit is een uitgave van GGD Rotterdam e.o., Trimbos-instituut en het NIGZ
Tekst: Tine de Hoop, Ineke Voordouw en Maria Drewes
Met dank aan de notulisten Anja Wijgers,
Evelien Joosten, Carolien Smits en Nan ten Thije
Financiering: Meeting en verslag: ZonMw en Ministerie van VWS
‘Bruggen Bouwen’: ZonMw, Zilveren Kruis Achmea, gemeente Rotterdam
Vormgeving: Grafisch Bureau DUS bv, Rotterdam
Druk: VanderHeym
Te bestellen bij: T. de Hoop, dehoopt@ggd.rotterdam.nl, tel. 010 4339 479
Te downloaden
als pdf van: www.lsp-preventie.nl, www.nigz.nl, www.ggd.rotterdam.nl
(bibliotheek-publicaties GGD medewerkers)
December 2004

INTERVENTIES
Gemeente Rotterdam
EXPERTMEETING
EXPERTMEETING
EXPERTMEETING
INTERVENTIES
INTERVENTIES
EXPERTMEETING
EXPERTMEETING
EXPERTMEETING