Economisch belang van de rechtspraak - Rechtspraak.nl

Economisch belang van de rechtspraak
1. De juridische infrastructuur (wetgeving, rechtshandhaving en rechtspraak) speelt
een cruciale rol in het maatschappelijk en handelsverkeer 1 . Het functioneren van de
rechtspraak is niet alleen van belang voor behoud van de elementaire veiligheid van
persoon en bezit. Het bepaalt ook in hoge mate de zekerheid in de economie dat
partijen zich aan de wet, contracten, vergunningen e.d. houden. Als bij contractbreuk
geen (snelle) gang naar de rechter mogelijk is, verliezen contracten aan betekenis,
terwijl zij de basis vormen voor het handelsverkeer. Verder is de rechtspraak van
wezenlijk belang voor het behoud van een ‘level playing field’ tussen bedrijven,
zowel nationaal als internationaal. Het gaat daarbij zowel om strafrecht
(criminaliteitsbestrijding), als om privaatrecht (oplossing zakelijke geschillen) en
bestuursrecht (bescherming tegen overheidsbesluiten). Rechterlijke uitspraken hakken
knopen door in concrete geschillen, maar hebben vooral ook preventieve, normerende
werking in vergelijkbare maatschappelijke situaties (positieve externe effecten). Ook
arbitrage en geschillencommissies opereren onder de schaduw van de jurisprudentie
van de rechterlijke colleges. Benadrukt wordt dat voor het bedrijfsleven niet alleen
gespecialiseerde rechtspraak (Octrooikamer, Ondernemingskamer, College van
Beroep voor het Bedrijfsleven e.d.) van belang is, maar juist ook de behandeling van
talloze incassozaken en andere handelszaken door de kantonrechters en de
rechtbanken.
Ter bepaling van de gedachten:
Productie van de gerechten in 2002 (ongewogen) en groei zaaksaanbod
Kanton
familie en handel
straf
Civiel
familie en handel
faillissementen en schuldsanering
Aantal producten Gemiddelde jaarlijkse groei
zaaksaanbod 1997-2002
786.000
3%
5%
417.000
2%
10% (5% excl. schuldsanering)
Straf 237.000 3%
Bestuur excl. vreemdelingen- en belastingkamers 49.000 4%
Belasting 21.000 0% (excl. WOZ pieken)
Vreemdelingen 71.000 Geen trend door grote fluctuaties
Het totale zaaksbelang van privaat- en bestuursrechtelijke zaken die aan de rechter
jaarlijks worden voorgelegd werd in 1998 geschat op 8,3 mld euro 2 . De uitgaven van
de rechtspraak belopen thans circa 650 mln euro ofwel 1,4 promille van het bbp.
2. Economische fundering: (1) goed functionerende rechtspraak draagt bij aan lage
transactiekosten. Is bijvoorbeeld incasso van (kleine) geldvorderingen onaantrekkelijk
door te trage of dure rechtspraak, dan loont het schuldenaars om niet te voldoen aan
betalingsverplichtingen. In het kader van de ontwikkeling van een Europese
betalingsbevelprocedure raamt de Europese Commissie het aandeel van opzettelijke
1
Het bedrijfsleven onderkent dit belang. Zie b.v. J.H. Schraven, 2000, Een goed functionerend en
doorzichtig rechtssysteem, www.vno-ncw.nl.
2
Werkgroep Effecten Rechtspraak, 1998, Rechtspraak en rechtshandhaving: maatschappelijke effecten
van verbetering, Ministerie van Justitie.

vertragingen bij betaling op 35% in de EU in haar geheel. Dit op een
betalingsachterstand in de EU van 90 mld euro per jaar. Een op de vier gevallen van
insolventie is, volgens onderzoek verricht in opdracht van de commissie, te wijten aan
betalingsachterstand 3 Daardoor gaan elk jaar 450.000 arbeidsplaatsen in de EU
verloren. Bedrijven kunnen zich slechts tegen hogere transactiekosten enigszins
wapenen tegen wanbetaling, bijvoorbeeld door het eisen van financiële zekerheid.
Ook deze zekerheden zullen echter weer door een gang naar de rechter moeten
worden afgewongen. Dit is slechts één voorbeeld van de verworvenheden van het
moderne handelsverkeer die effectieve toegang tot de rechter vooronderstellen. De
bestuursrechtspraak is in dit verband ook van belang. Zo drijft langdurige onzekerheid
over (het beroep tegen de verlening van) vergunningen door trage rechtspraak de
kosten van investeringen op. (2) Goed functionerende rechtspraak creëert (mede) een
omgeving waarin persoon en bezit veilig zijn en dit bevordert de bereidheid van
burgers en bedrijven te investeren in kennis en andere vormen van kapitaal. Anders
gezegd: een goede juridische infrastructuur richt de energie van de samenleving op
productieve activiteiten en niet op improductieve zoals criminaliteit en andere vormen
van onvrijwillige herverdeling. Empirisch is aangetoond dat vooral de kwaliteit van
deze infrastructuur verschillen tussen landen in welvaart en in economische groei
verklaart 4 De economische structuur van Nederland met een zwaar accent op
zakelijke dienstverlening vergroot de noodzaak van een goede juridische
infrastructuur. Bij een zwakke infrastructuur raken ordentelijke Nederlandse
ondernemingen in het nadeel ten opzichte van buitenlandse concurrenten, terwijl voor
louche bedrijven juist ruimte ontstaat. Benadrukt zij ook dat meer marktwerking,
zelfregulering en privatisering vereisen dat private partijen in staat zullen moeten zijn
elkaar op naleving van de spelregels aan te spreken. De bescherming van de overheid
valt weg en private partijen moeten hun eigen boontjes doppen. De mogelijkheid van
toegang tot een effectieve rechtsgang wordt hierdoor alleen maar belangrijker.
3. Voor Nederland is uit onderzoek onder belangrijke maatschappelijke actoren, o.a.
uit het bedrijfsleven, gebleken dat vooral te lange procedures op alle rechtsgebieden
tot knelpunten leiden (voetnoot 2). Door trage rechtspraak blijven conflicten langer in
stand en dit heeft nadelige gevolgen voor de maatschappelijke stabiliteit en leidt tot
inertie. Deze schade is groter naarmate met het beslechten van geschillen meer tijd is
gemoeid. Lange procedures staan voorts aan effectieve criminaliteitsbestrijding in de
weg, leiden in het privaat- en bestuursrecht onder andere tot uitstel en soms afstel van
activiteiten, langdurige onzekerheid, schade door het voortduren van onrechtmatige
activiteiten en liquiditeitsproblemen. De directe maatschappelijke kosten van onnodig
lange doorlooptijden werden voorzichtig geschat op 450 mln euro. De indirecte
kosten (negatief effect op preventieve werking van het recht) zijn een veelvoud. De
baten van het opheffen van deze en andere knelpunten in de rechtspraak, zoals
onvolledige rechtseenheid, overstijgen vele malen de kosten. De baten vallen toe aan
de samenleving, overigens inclusief overheidsorganen, terwijl de kosten op de
begroting van de rechtspraak drukken.
3 www.europa.eu.int/comm/expertise/regulation/late_payments/index.htm.
4 Zie onder andere R.E. Hall and C.I. Jones, 1999, Why do some countries produce so much more
output per worker than others?, Quarterly Journal of Economics, 114, 83-116 en S. Johnson, J.
McMillan and C. Woodruff, 2003, Property rights and finance, American Economic Review 92, 1335-
1356. Tevens: R. Wacziarg, 2002, Review of Easterly’s the illusive quest for growth, Journal of
Economic Literature, 3, 907-918.

In internationaal perspectief bezien, functioneert de Nederlandse rechtspraak goed.
Zie bijvoorbeeld de jaarlijks uitkomende internationale concurrentievergelijkingen,
zoals van het World Economic Forum, en rechtsvergelijkend onderzoek 5 Uit
onderzoek van de Wereldbank blijkt dat de duur van (sommige) procedures gunstig
afsteekt. De uitgaven voor de rechtspraak zijn in Nederland relatief gering (zie bijlage
2) en de kosten voor rechtzoekenden om zich tot de rechter te wenden zijn mede
daardoor betrekkelijk laag. Dit laatste is belangrijk om te voorkomen dat het voor
rechtzoekenden niet loont zaken, zoals incasso’s, van minder groot (financieel) belang
aan de rechter voor te leggen en dat rechteloosheid ontstaat. Hierbij spelen de eerder
genoemde externe effecten ook een belangrijke rol. Bij de lage uitgaven speelt het tot
op heden bij uit uitstek pragmatische karakter van de Nederlandse rechtspraak een
grote rol (zie echter punt 5) 6
In de afgelopen jaren zijn de doorlooptijden van vooral civiele procedures sterk
verkort. Nadat bij een aantal rechtbanken vanaf 1996 was geëxperimenteerd met een
versneld regime, is vorig jaar het nieuwe burgerlijk procesrecht, dat kan leiden tot
verdere verkorting van de doorlooptijden, in werking getreden. Een reeds langer
bekende weg waarlangs in voorkomende gevallen versnelling kan worden bereikt is
de in internationaal perspectief bezien unieke kort geding mogelijkheid bij de
president van de rechtbank (thans voorzieningenrechter) en de kantonrechter. Deze
procedurevorm is in het verleden op initiatief van de gerechten zelf ontstaan en zijn
een goed voorbeeld van de pragmatische aanpak van de rechtspraak hier te lande.
Bijlage 1 geeft een overzicht van de gemiddelde doorlooptijden in 2002. Het is het
voornemen van de Raad voor de rechtspraak om tot verdere verkorting te komen,
bijvoorbeeld door het automatiseren van incassoprocedures (zie echter onder 5).
4. Ten aanzien van andere mechanismen van geschillenbeslechting kan worden
opgemerkt dat deze in Nederland ver zijn ontwikkeld. In het bijzonder nemen de
geschillencommissies de rechter veel relatief kleine geschillen uit handen. Dit geldt in
mindere mate voor arbitrage. Uit de experimenten met mediation blijkt dat hiermee
het meeste succes wordt behaald wanneer wordt samengewerkt met gerechten. Het
valt echter niet te verwachten dat uitbreiding van deze mechanismen het beroep op de
rechter substantieel kan doen verminderen. In een zeer groot aantal zaken gaat het om
het verkrijgen van executoriale titels en is daarmee een gang naar de rechter
onvermijdelijk. Ook hebben de andere mechanismen nadelen. Zo is arbitrage kostbaar
en tijdrovend. In het strafrecht kan afdoening door het OM enig soulaas bieden, maar
ook hiervan kan geen groot effect verwacht worden. Het gaat om overheveling van
eenvoudige zaken die de rechtspraak reeds tegen lage kosten afdoet.
5. De rechtspraak heeft te maken met trends die alle leiden tot werklastverzwaring.
Het aantal zaken zal verder toenemen. Tegelijk neemt door een aantal ontwikkelingen
de bewerkelijkheid van zaken toe. Zo stelt het internationale en Europese recht steeds
zwaardere eisen aan de gerechtelijke procedure (bijv. horen van meer getuigen ter
zitting). Verder stelt de samenleving toenemende kwaliteitseisen (bijv. uitgebreidere
motivering van vonnissen, aandacht voor slachtoffers) en wordt de rechtspraak
geconfronteerd met een steeds grotere assertiviteit van de kant van de advocatuur. Als
gevolg van deze ontwikkelingen lijkt een stijging van de kosten per zaak
5
O.a. A.A.S. Zuckerman (ed), 1999, Civil justice in crisis, Oxford University Press.
6
P.J. Tak en J.P.S Fiselier, 2002, Duitsland-Nederland en de afhandeling van strafzaken, Wolf Legal
Publishers.

onvermijdelijk en is het niet mogelijk de volumestijging door efficiency winst op te
vangen (zie bijlage 3). Hierdoor dreigt uitholling van de rechtspraak, zeker bij
budgettaire klem. Het gevaar is dat de prestaties vooral op het terrein van
doorlooptijden ondanks alle inspanningen zullen verslechteren met ernstige
economische schade en zelfs maatschappelijke ontwrichting als gevolg. De goede
juridische infrastructuur van Nederland kan nu nog gezien worden als een voordeel in
de internationale concurrentie. Bij onvoldoende investeringen in de rechtspraak zal dit
voordeel echter snel verdwijnen.
6. Apart aandachtspunt is de benutting van de bijzondere positie van Nederland
(Den Haag) in de juridische wereld. Het gaat hierbij om een cluster van internationale
gerechten en andere instellingen, wetenschappelijke instituten en dienstverleners die
een zeer hoogwaardig, kennisintensief karakter hebben. Dit cluster is niet heel
omvangrijk, maar lijkt door het specifieke karakter ook in economische zin voor
Nederland van belang. Een voordeel dat wellicht tot op heden onvoldoende is
onderkend en benut.
Bijlage 1 Overzicht doorlooptijden
De doorlooptijden in de onderstaande tabel hebben betrekking op een selectie van de
soorten zaken die de gerechten afdoen in de verschillende sectoren. Met het
systematisch meten van doorlooptijden is voor het eerst in 2002 begonnen. Hierdoor
is de betrouwbaarheid van de gepresenteerde gegevens nog niet te garanderen.
Zaakstype Doorlooptijd 2002
Rechtbank
Sector civiel
Handelszaak met verweer 323
Handelszaak zonder verweer 41
Beschikking op verzoekschrift 45
Faillissement n.v.t.
Scheidingszaak 104
Beschikking op verzoekschrift aan de kinderrechter 35
Overige familiezaak (b.v. adoptie) 148
Kortgeding 49
Sector bestuur
Bestuurszaak 373
Voorlopige voorziening bij een bestuurszaak 45
Vreemdelingenzaak n.v.t.
Sector Straf
Strafzaak (meervoudig behandeld) 124
Uitwerken vonnis strafzaak voor hoger beroep (bij meervoudige behandeling) 114
Politierechterzaak (incl. economische) 57 *
Strafzaak bij de kinderrechter (enkelvoudig) 71*
Sector Kanton
Handelszaak met verweer 66 *
Handelszaak zonder verweer 13
Familiezaak 27
Kortgeding in een kantonzaak 30
Strafzaak bij kanton (overtreding) 43
Gerechtshof
Civiele zaak (handel / familie) 361
Belastingzaak 527
Strafzaak (enkelvoudig of meervoudig behandeld) niet beschikbaar

Uitwerken arrest voor cassatie niet beschikbaar
*Dit is de doorlooptijd van zaken die t/m augustus 2002 zijn afgedaan.
NB. De doorlooptijd van strafzaken bij de rechtbank heeft betrekking op de tijd die
verstrijkt tussen de eerste zitting en het moment waarop het vonnis ter executie aan
het OM kan worden verzonden, hieraan voorafgaand verstrijkt nog een ruime periode
waarin een zaak al zittingsrijp (akkoord beoordeling) is maar nog niet ter zitting
behandeld kan worden, voor zaken die meervoudig worden behandeld,
politierechterzaken en kinderrechterzaken duurde deze periode in 2001 respectievelijk
75, 108 en 104 dagen gemiddeld (gegevens afkomstig uit Compas). De lengte van
deze periode wordt vooral, maar niet uitsluitend bepaald door de capaciteit van de
rechtspraak.
Bij de verkorting van de doorlooptijden is de meeste winst te behalen in eerste aanleg
door de grote aantallen. De behandeling in hoger beroep kost ook meer behandeltijd.
De doorlooptijden bij de sector kanton (o.a. handelszaken tot 5000 euro en arbeids- en
huurzaken) zijn relatief kort. Het probleem daar is het bijhouden van de wassende
instroom. Bij de andere sectoren zijn - bij de huidige instroom - vooral de
doorlooptijden van handelszaken, strafzaken (meervoudig en enkelvoudig) en
bestuurszaken nog te lang. Wordt in handelszaken geen verweer gevoerd, dan is de
doorlooptijd veel korter. Hier valt een groot gedeelte van de incasso’s onder. In hoger
beroep zijn de doorlooptijden bij belastingzaken zorgwekkend. Belastingrechtspraak
in twee feitelijke instanties kan aan de oplossing bijdragen.
Bijlage 2 Fact sheet De Nederlandse rechtspraak in internationaal perspectief
Uit onderzoek blijkt dat de uitgaven aan rechtspraak in Nederland, in vergelijking met
andere landen, laag zijn. De tabel laat dit zien.
Tabel: rechtspraak: uitgaven (prijzen 1998) en personeelssterkte per inwoner
Totale uitgaven in gld. Per
inwoner
Personeelssterkte per
100.000 inwoners
VS 179 126 .
Duitsland 140 144 25
Oostenrijk 126 95 20
Zweden 72 62 19
Denemarken 65 49 7
Canada 62 42 .
Australië 54 53 .
VK 52 51 15
Nederland 51 40 10
Frankrijk 51 38 11
Bron: ‘Juridische infrastructuur in internationaal perspectief: criminaliteitsbeheersing’, blz. 44
Rechters per 100.000
inwoners
Binnen Europa zijn de uitgaven en de personeelssterkte in Duitsland en Oostenrijk
veel hoger dan in Nederland. Dit geldt in mindere mate voor Zweden en
Denemarken. Nederland en Frankrijk liggen op vergelijkbaar niveau. Nederland en
Duitsland vormen twee extremen en de vergelijking van beide landen is bijzonder
belangwekkend.
Een vergelijking van Nederland en de Duitse deelstaat Nordrhein-Westfalen (Tak en
Fiselier 2002) op het gebied van criminaliteit en strafrecht laat zien dat in het Duitse
rechtstelsel overwegingen van efficiëntie en pragmatisme veel minder een rol spelen

dan in het Nederlandse. De in de Duitse Grondwet geformuleerde beginselen en de
rechtspraak van het Bundesverfassungsgericht leggen de juridische meetlat heel hoog.
Een voorbeeld is het onmiddelijkheidsbeginsel, dat stelt dat getuigen-verklaringen
altijd op de zitting moeten plaatsvinden. Dit beginsel wordt in Nordrhein-Westfalen
veel toegepast. In Nederland veel minder, al vindt het onder invloed van Europese
wetgeving ook hier steeds meer ingang.
Een ander internationaal vergelijkend onderzoek (Djankov et al. 2001) gaat in op
doorlooptijden van bepaalde zaken (omtrent het innen van een ongedekte cheque en
het uit huis zetten van een huurder) bij de rechtspraak. In vergelijking met de landen
met een enigszins vergelijkbaar rechtsstelsel zijn de geschatte doorlooptijden van
deze typen zaken in Nederland kort.
Bronnen:
Djankov, Simeon (World Bank), Rafael La Porta (Harvard University), Florencio
Lopez-de-Silanes (Yale University) and Andrei Shleifer (Harvard University), Legal
structure and judicial efficiency: the Lex Mundi project, October 2001
(http://www4.worldbank.org/legal/)
Tak, P.J.P. en J.P.S Fiselier, Duitsland - Nederland en de afdoening van strafzaken,
Wolf legal Publsihers, Nijmegen 2002
Bijlage 3 Fact sheet Stijgende kosten en personeelsinzet per zaak
Het Sociaal en Cultureel Planbureau constateert in zijn Memorandum quartaire sector
2002-2006 dat de kostprijs per afgehandelde zaak (gecorrigeerd voor loon- en
prijsstijgingen) bij de rechtspraak sinds 1990 duidelijk is gestegen.
Een vergelijkbaar beeld rijst op uit de volgende figuur. Deze geeft de ontwikkeling
van de afgehandelde zaken per arbeidsjaar weer bij de totale rechtspraak
(kantongerechten, rechtbanken en gerechtshoven) vanaf 1995. Dit gebeurt in
indexvorm, met 1995=100. De verschillende typen zaken zijn niet allemaal even
zwaar en krijgen dan ook verschillende gewichten. Wel zijn die gewichten constant in
de tijd. Zie voor de gegevens over achterliggende aantallen zaken en personeel
afzonderlijke fact-sheets. Het aantal afgehandelde zaken per arbeidsjaar daalt tussen
1995 en 2002 met circa 20%. Ofwel: de personeelsinzet per zaak stijgt. Overigens is
vanaf 2000 van een stabilisatie sprake.
Figuur: zaken per arbeidsjaar, rechtspraak, 1995-2002 (indices, 1995=100)

Bij de interpretatie van deze ontwikkeling past een aantal kanttekeningen.
• Internationaal gezien ligt de kostprijs per zaak bij de Nederlandse rechtspraak
nog altijd relatief laag (zie fact-sheet over internationale vergelijking).
• De bewerkelijkheid per zaak is toegenomen. Omdat er vaker dan vroeger
allochtonen voor de rechter staan, zijn ook vaker tolken nodig. Dat kost extra
tijd. Ook zorgen veranderingen in wet- en regelgeving ervoor dat lichtere
zaken minder bij de rechter komen (en bestuurlijk bijvoorbeeld via het OM
worden afgehandeld) of ‘via een lichtere procedure ‘ worden afgehandeld.
• De kwaliteitseisen bij de behandeling van zaken zijn toegenomen. Zo moeten
als gevolg van Europese wetgeving bij strafzaken vaker getuigen ter zitting
worden gehoord.
• Er is de afgelopen jaren veel in verbeteringen van de kwaliteit en organisatie
van de rechtspraak geïnvesteerd. De centrale diensten die zich bezighouden
met zaken als verbetering van de rechterlijke organisatie, ICT, opleiding e.d.,
zijn duidelijk gegroeid. Dit brengt kosten met zich mee, die pas op termijn
baten kunnen opleveren.
• De sterke groei van de rechterlijke organisatie heeft ook met zich meegebracht
dat veel moest worden geïnvesteerd in opleiding en inwerken van nieuw
personeel.
• Deze sterke groei brengt overigens met zich mee dat de doelmatigheid van de
rechterlijke organisatie op sommige punten wellicht kan worden verbeterd.
Verhoging van de doelmatigheid en verkorting van de doorlooptijden vormen
dan ook een belangrijk streven van de Raad voor de Rechtspraak. Zowel de
interne organisatie als een goede afstemming met keten-partners zijn daarbij
punt van aandacht.