Midden- en Oost-Europa bijeenkomst - SICA

Verslag Midden- en Oost-Europa bijeenkomst
vrijdag 5 oktober 2001
Inleiding
Op vrijdag 5 oktober 2001 werd een informatie- en netwerkbijeenkomst over Midden- en Oost-Europa
gehouden, georganiseerd door de SICA in samenwerking met de Europese Culturele Stichting (ECF).
De bijeenkomst werd door ongeveer 90 mensen uit tal van sectoren en disciplines bezocht, waaronder
CZ-ers uit Hongarije, Tsjechië, Letland, Litouwen, Estland, Polen en Slovenië en een
vertegenwoordiging van de Poolse Ambassade in Nederland.
Een inventarisatie van het culturele veld is aan de organisatie van de bijeenkomst voorafgegaan, om
meer zicht op de verschillende intermediaire en uitvoerende organisaties en hun activiteiten
(disciplines) in Nederland te krijgen. Daarnaast heeft de inventarisatie een lijst van knelpunten en
onbenutte mogelijkheden opgeleverd.
De bijeenkomsten zelf werd geopend met twee thematische inleidingen met betrekking tot de regio.
Vervolgens kregen de aanwezigen de gelegenheid zich te presenteren en bijv. aan te geven naar wat
voor soort kennis of contacten zij op zoek zijn.
In het tweede gedeelte van de middag werd de gehele groep opgesplitst in vier werkgroepen om een
aantal specifieke thema’s of knelpunten uit te werken. Deze thema’s en knelpunten zijn (mede) tijdens
de inventarisatie vastgesteld en hebben betrekking op wederzijdse informatie- en kennisoverdracht,
blootleggen van onbenutte mogelijkheden, financieringsbronnen, samenwerkings- en
netwerkmogelijkheden. Tenslotte kwamen de verschillende groepen weer plenair samen (nadat in de
pauze de belangrijkste punten door de verschillende werkgroepvoorzitters met de dagvoorzitter waren
doorgesproken) en werden de belangrijkste conclusies nog eens plenair besproken.
Hieronder vindt u een samenvatting van de middag.
Inez Boogaarts geeft een korte toelichting op het werk van de Stichting Internationale Culturele
Activiteiten (SICA) en licht deze opzet van de bijeenkomst toe. Vervolgens geeft Odile Chenal een
korte introductie van ECF-activiteiten. De doelstellingen voor Midden- en Oost- Europa zijn:
uitwisseling van informatie en het streven naar synergie op gelijkwaardige basis, ondanks het bestaan
van (economische) tegenstellingen.
De dagvoorzitter Eric Kluitenberg (de Balie) constateert een paradox: onder het communisme hadden
de landen in Midden- en Oost-Europa een ontwikkelde culturele structuur (hoewel ideologisch
bepaald). Nu hebben deze landen culturele vrijheid gekregen, maar daar staat tegenover dat de
culturele infrastructuur ernstig in verval is geraakt, of zelfs geheel verdwenen.

Thematische inleiding door Henk Heikamp (Nederlandse ambassade te Praag).
De Tsjechische situatie kan als illustratie dienen voor andere landen in de regio. In Tsjechië werd het
centraal geleide cultuurbeleid opgeheven na de fluwelen revolutie. Men streefde toen naar een soort
Amerikaans model. De ervaring leerde echter dat men beter op zoek kon gaan naar een Tsjechisch
tussenmodel. Het cultuurbeleid werd daarop mede beïnvloed door:
• de focus op de EU-toetreding
• het feit dat een nieuwe bestuurslaag werd ingevoerd: de regio’s
Cultuur heeft in Tsjechië een lage politieke prioriteit. In de Tsjechische republiek wordt 0.65% van het
budget uitgegeven aan cultuur. Sponsoring door het bedrijfsleven vormt geen alternatief, daar kleinere
voorstellingen en nieuwe initiatieven doorgaans niet interessant zijn voor sponsors.
Op ambtelijk niveau is er wel een soort cultuurnota-systematiek naar Nederlands model ingevoerd. De
reacties op dit systeem zijn moeilijk peilbaar omdat men in het culturele veld de kritiek op politieke
beslissingen nog altijd schuwt.
In Nederland is weinig kennis over Centraal-Europa, onbegrip overheerst. Er zijn wel reeds
initiatieven, maar deze zijn verbrokkeld, staan los van elkaar. Nederlandse instanties zouden de regio
met eigen ogen moeten komen bekijken. De landen van Centraal-en Oost-Europa vormen een
potentiële afzetmarkt.
Conclusie: beleidsmatige chaos hoeft geen belemmering te zijn. Financiële problemen zijn relatief
Kennisuitwisseling over elkaars landen is essentieel.
Tweede thematische inleiding door Gerdien Verschoor (voorm. cultureel attaché te Warschau)
Introductie: ter illustratie een “rampscenario” uit de praktijk: samenwerking tussen een museum in
Polen en een in Nederland.
Belemmeringen:
• Poolse organisaties komen nauwelijks in aanmerking voor Nederlandse projecten / financiële
ondersteuning.
• persoonlijke contacten zijn een voorwaarde voor het omzeilen van de Poolse bureaucratie.
• communicatieproblemen
• cultuurverschillen
• financiële discrepanties
• superioriteitsdenken aan Nederlandse kant
• valse verwachtingen
De succesverhalen zijn doorgaans particuliere initiatieven.
Een aantal nuttige raadgevingen uit de praktijk:
• Maak goede en heldere afspraken

• Behandel partners op basis van gelijkwaardigheid
• Durf te improviseren
• Neem een voorbeeld aan de succesverhalen
En tot slot een vijftal stellingen:
• Een succesvolle samenwerking is gebaseerd op wederzijds respect en vertrouwen
• De Nederlandse overheid moet rekening houden met de wensen van de ontvangende landen.
• Voor het opbouwen van een structurele samenwerking moet men denken in lange termijnen.
• Bij het opbouwen van infrastructuur moet men naast financiële steun ook expertise leveren.
• Er zijn bij de Oost- en Centraal-Europese overheden geldbronnen aanwezig. Die zouden bij
projecten betrokken moeten worden.
Werkgroep I: Financiering en beleid in Nederland, in de regio en in de EU
voorzitter Tanja Mlaker [Phenix Foundation]
De landen in Midden- en Oost-Europa horen tot zowel de prioriteitslanden van het Nederlandse
internationale cultuurbeleid, als tot de Toetredende Landen tot de EU. Landen in Zuidoost Europa
vallen hier buiten. Welke voor- en nadelen zijn hier aan verbonden en welke alternatieven zijn er, in
financieel en beleidsmatig opzicht.
Alle tien kandidaat-lidstaten EU zijn prioriteitslanden in het Nederlandse ICB; daarbinnen zijn 2
versterkte / prioritaire posten aangewezen.
Introductie door de voorzitter
In Midden- en Oost-Europa gebeurt op dit moment veel. Op tal van fronten zijn ontwikkelingen gaande
en deze dynamiek levert ruimte op voor nieuwe dingen. Het devies luidt dan ook: zoek die ruimte op.
Als het gaat om cultuurverschillen tussen Oost en West, dan valt op dat Oost-Europa een meer
legalistische cultuur heeft dan West Europa. Belangrijk is in dit verband dat culturele organisaties zich
niet laten verlammen door de vele regels, maar juist leren daar los van te werken. Durf te
improviseren, kortom.
Stelling a) ondanks het lokkende (financiële) perspectief van Nederland en bijv. EU, moeten
partners in de MOE-landen zelf geld meenemen dat er niet is. Blij maken met een dode mus is
nog erger dan niets te geven.
Het lokkende perspectief van EU geld wordt danig gefrustreerd door de onvolkomenheden in het
Cultuur 2000 programma van de Europese Commissie. Weliswaar participeren de MOE landen sinds
2001 in dit programma, maar het budget is naar aanleiding van die substantiële uitbreiding van het
aantal deelnemende landen niet aangepast en was toch al ondermaats in de ogen van een aantal
aanwezigen. Daar komt nog bij dat de kans op honorering van de aanvraag buitengewoon klein is en
de staf in Brussel ontoereikend is om een soepele uitvoering van het programma te garanderen. Dat

de eisen en criteria van Cultuur 2000 alleen maar onredelijk zijn, wordt betwist. Er zijn behoorlijk wat
voorbeelden van geslaagde samenwerkingsprojecten, waarbij sprake is van een Nederlandse inbreng,
die met EU-steun zijn gerealiseerd. Doorzettingsvermogen en een stevig samenwerkingsverband zijn
hierbij van groot belang gebleken. Het is zaak om expertise op te bouwen in het indienen van
aanvragen bij de Europese Commissie, maar organisaties zouden zich niet helemaal blind moeten
staren op 'Europa'. Vooral niet omdat van de kant van de Nederlandse overheid geopperd wordt dat
het EU cultuurbudget wellicht beter gedecentraliseerd kan worden en het daarom nog maar de vraag
is óf er op termijn nog sprake zal zijn van een Europees cultuurbudget. Op een eventuele
decentralisatie zit evenwel niet iedereen te wachten. Een van de aanwezigen beargumenteert dat een
financiële bijdrage vanuit Europa meer over de internationale dimensie van een project zegt dan een
bijdrage van de deelstaat Beieren.
HGIS
Wie een beroep doet op de HGIS-Cultuurmiddelen zal zelf ook een duit in het zakje moeten doen. In
ontwikkelingssamenwerking wordt bijvoorbeeld een bijdrage van lokale partners gevraagd. Deze
bijdrage vormt een waarborg voor een stevig netwerk en het commitment van de partners. Er is wat
dat betreft een voorkeur voor samenwerkingsprojecten met een lange adem die meer zijn dan slechts
een incident.
Door het onzekere economische klimaat in de MOE landen ligt momenteel de nadruk op structurele
samenwerkingsverbanden met sterke partners.
Pieter Zeeman/FPK vult aan dat een project weliswaar nooit voor 100% door de HGIS gefinancierd
wordt, maar dat met de bijdrage van de buitenlandse partner flexibel wordt omgegaan (bijdragen in
natura worden in sommige gevallen geaccepteerd).
Veelvuldig wordt gewezen op het belang van netwerken en samenwerkingsverbanden waarin naar
continuïteit gestreefd wordt. Netwerken zijn onontbeerlijk als je internationaal wilt samenwerken.
Vooral de grote als IETM en EFAH bieden door hun jaarlijkse bijeenkomsten een goede gelegenheid
voor het leggen van contacten en het identificeren van interessante en mogelijk gelijkwaardige
partners. Organisaties uit de MOE landen zouden zich moeten aansluiten bij bestaande netwerken.
Een probleem hierbij is echter dat een dergelijke deelname op eigen kosten zal moeten geschieden
en budgetten daarvoor ontbreken.
Sommige Nederlandse organisaties zijn inmiddels bekend met de gretigheid waarmee MOE
organisaties zich willen aansluiten bij netwerken en platforms. Als dit de deelname aan een project
impliceert waaraan financiële verplichtingen verbonden zijn, is dit niet geheel zonder risico's. Om de
financiële risico's enigszins te reduceren heeft Stichting Lezen bijvoorbeeld een 'groeimodel'
ontwikkeld dat een geleidelijke toetreding regelt van MOE organisaties tot een project en het
bijbehorende platform (www.lezen.nl).

Stelling b) een kloof in de financieringsstructuren: in MOE gaat het merendeel van het geld in
de vaste instituten en structuren, een werkelijk flexibel inzetbaar budget bestaat bijna niet,
terwijl het Nederlandse beleid (HGIS) op flexibele budgetten inspeelt
Lokale bijdragen
Samenwerking met MOE organisaties vindt vooral ter plekke plaats, aangezien de organisaties zelden
over een reisbudget beschikken en de inbreng meestal voorzieningen en het gebruik van gebouwen
betreft. Hoe waardevol die bijdragen in natura ook zijn, van een echte uitwisseling is op die manier
nauwelijks sprake. Bovendien zijn de bijdragen in natura niet altijd in het voordeel van de Nederlandse
organisatie. Binnen het EU programma Cultuur 2000 worden dergelijke bijdragen ook niet langer
geaccepteerd.
Voorbeeld: Pieter Zeeman/FPK merkt op dat lokale partners een beroep kunnen doen op de
cultuurgelden van een Nederlandse ambassade. Feit is wel dat het dan wederom om Nederlands geld
gaat, daar waar een bijdrage door een buitenlandse overheid/ instelling gewenst is. Het FPK juicht
een uitwisseling toe, dus als er bijvoorbeeld sprake is van één optreden in Tsjechië en één in
Nederland, dan is het verstandig om beide op te nemen in de begroting.
Ambassades
In hoeverre zijn de MOE ambassades in Nederland in staat om voor financiële ondersteuning te
zorgen? MAMA Public Art Squad heeft de Tsjechische ambassade benaderd, maar deze bleek niet tot
financiële ondersteuning in staat. Men was daar echter wel bereid om in organisatorisch of praktisch
opzicht assistentie te verlenen.
Bedrijfsleven en andere financieringsbronnen.
Het Nederlands bedrijfsleven is zeer actief in de MOE landen. In hoeverre kunnen culturele
organisaties daar hun voordeel mee doen? Het APEX (reis)fonds voor Oost Europa van de Europees
Culturele Stichting werd gedurende vijf jaar gesponsord door KPN. Daarnaast heeft de ECF met meer
NL bedrijven samengewerkt. Ook zijn er voorbeelden van organisaties die zich door lokale bedrijven
(inclusief een zwaar milieuvervuilende chemische fabriek) lieten ondersteunen. Nog los van de
gebruikelijke problemen bij het werven van sponsors, is dit geen makkelijke vorm van ondersteuning.
Veel Nederlandse bedrijven in de regio hebben inmiddels lokale managers aangesteld, waardoor het
Nederlandse karakter van het bedrijf langzaam vervaagt. Een ander probleem is dat, zeker indien het
om een fonds gaat, er een verwachtingspatroon bij aanvragers gecreëerd wordt, terwijl sponsors
zelden oneindig blijven bijdragen. Het APEX fonds wordt nu langzaam ontmanteld en Soros trekt zich
steeds meer terug uit de MOE landen om nog verder oostwaarts te gaan. Op het moment dat er voor
deze voorzieningen niets in de plaats komt, loopt veel van hetgeen met behulp van dergelijke fondsen
is opgebouwd, gevaar.
Stelling c) hoe vindt men de balans tussen het opleggen van de prioriteiten van de westerse
financierder en de daadwerkelijke prioriteiten van de locale context?

Aan de orde kwam de vraag hoe het met het commitment op beleidsniveau was gesteld. MOE
organisaties mogen dan zeer belangstellend zijn als het om samenwerkingsprojecten gaat, maar
vertaalt die belangstelling zich ook in het ontwikkelen van beleidsinstrumenten door de MOE
overheden, die de samenwerking beter kunnen faciliteren? Volgens Henk Heikamp/NL Ambassade in
Praag zijn de MOE overheden nog niet zo flexibel. Weliswaar zijn er binnen het overheidsapparaat in
het afgelopen decennium jonge managers aangesteld, maar zij hebben een overwegend verstard
ambtenarenkorps onder zich. Politiek gezien heeft cultuur geen prioriteit (net als in Nederland bestaat
er weinig onenigheid over en is het dus geen onderwerp waar politici zich mee kunnen profileren), met
als gevolg dat de jonge managers met al hun goede bedoelingen klem zitten. Wat in dit geval zou
kunnen helpen zijn voorbeelden van 'good practices' , voorbeelden van geslaagde
samenwerkingsprojecten waarbij MOE organisaties betrokken zijn en die het veld verder in beweging
kunnen krijgen, zodat er van onderop een aanzet gegeven wordt tot een ander denkpatroon.
Conclusies
• Europese gelden: het budget is hetzelfde gebleven, maar meer landen participeren.
• het bouwen aan een degelijke inhoudelijke samenwerking is een langdurig proces
• De regels zijn streng, maar dat stimuleert Oost-Europese landen juist om hun infrastructuur te
ontwikkelen.
• De dienstverlening laat te wensen over. De CCP is onderbezet.
• Toekomst: decentraliseren? De EU heeft wel een meerwaarde, er zou een volwaardig programma
voor de culturele sector opgesteld moeten worden.
• er is tussen Oost- en West-Europa een kloof in financieringsstructuren: In Nederland zijn er vele
fondsen met flexibele budgetten; in Oost-Europese landen worden er vanuit de overheid vaste
budgetten verstrekt. Beurzenverstrekkende instanties zijn vaak wel bereid “creatief” om te gaan
met de werkwijze van Oost- en Centraal-Europese landen (bv. betaling in knowhow en natura).
Het Cultuur 2000 programma van de EU vormt hierop een uitzondering.
• commitment op beleidsniveau: ambtenaren moeten hun denken enigszins bijstellen.
• Goede voorbeelden van samenwerking uit het veld kunnen inspirerend zijn voor beleidsmakers.
• De ambassades uit Centraal- en Oost- Europa zullen financieel geen steun bieden.
• Het bedrijfsleven maakt altijd de afweging of het sponsoren van een project wel bij hun imago
past. Op dit moment sponsoren Nederlandse bedrijven in Oost-Europese landen liever lokale
initiatieven.
• Internationale organisaties (zoals de Soroš-foundation) verleggen hun prioriteiten steeds verder
naar het oosten.
• Midden- en Oost-Europa hebben een gecentraliseerd apparaat. Maar vooral door persoonlijke
netwerken kan men samenwerkingsverbanden opbouwen.

Werkgroep II: Financiering en partners voor individuele projecten, activiteiten en
samenwerking
voorzitter Veronie Willemars [European Cultural Foundation]
Voor organisaties in zowel Nederland als in landen in Midden-, Oost- en Zuidoost-Europa is het
vinden van betrouwbare (en financieel gezonde) partners niet eenvoudig. Hoe gaan organisaties hier
mee om? Hoe ondervang je de (per definitie) financiële ongelijkwaardigheid op het individuele niveau?
Hoe maak je afspraken, hoe zorg je er voor dat verwachtingen en werkelijkheid niet (teveel) uit elkaar
lopen?
Stellingen
• De jeugd heeft de toekomst. Investeren in opleidingsplaatsen in West en Oost heeft meer
rendement dan geld pompen in verouderde structuren
• Samenwerkingsprojecten en activiteiten hebben alleen kans als ze tot stand komen op basis van
wederzijds vertrouwen en artistiek respect. Informele en formele afspraken: tussen vertrouwen en
transparantie
• De sleutel tot succesvolle financiering: benader fondsenwerving als een gezamenlijk proces dat
leidt tot een gelijkwaardige partnership.
• Tussen verwachting en werkelijkheid: bereik voor je project van start gaat overeenstemming over
welke resultaten je wilt behalen en hoe je die samen zult evalueren.
Inleiding - Partnership
Perspectief op partnership verschilt erg per sector. Podiumkunstorganisaties als orkesten en
muziekfestivals zijn voornamelijk geïnteresseerd in presentatie van eigen werk in Oost-Europa, meer
dan in samenwerking en uitwisseling tussen West- en Oost-Europa, al werd ook melding gemaakt van
multilaterale samenwerking op het gebied van jeugdtheater (MUZ). Andere organisaties, zoals
bijvoorbeeld de Anne Frank Stichting, richten hun activiteiten primair op samenwerking en
kennisoverdracht. Vanzelfsprekend bepaalt het uiteindelijke doel, bijvoorbeeld een eenmalige
concertreeks of een meerjarig educatief project, de basis van het partnerschap. Samen een project
ontwikkelen is een lang proces, maar is de sleutel tot een succesvolle duurzame partnerrelatie.
Startpunt van een dergelijk proces is een veldonderzoek naar organisaties die qua werkwijze en
activiteiten aansluiten bij de eigen achtergrond, gevolgd door een eerste kennismaking. Dit zou
bijvoorbeeld kunnen plaatsvinden in het kader van een bezoekersprogramma. Voorts werd erop
gewezen, dat de Nederlandse posten een bemiddelende rol kunnen spelen bij het vinden van een
geschikte partner. Hetzelfde geldt voor Midden- en Oost-Europese vertegenwoordigingen in
Nederland. Hoewel hun budget en menskracht vaak beperkt zijn, zijn ze graag bereid mee te denken
over project en partnerschap, aldus mevrouw Zdzienicka van de Poolse Ambassade in Den Haag.
Transparantie is belangrijk.
Afspraken duidelijk op papier zetten is van groot belang om misverstanden en wederzijdse frustratie te
voorkomen. De Nederlandse partner dient zich te realiseren dat Oost-Europese ideeën over

samenwerking kunnen afwijken van de onze, ook al lijkt de werkwijze op het eerste gezicht gelijk. Een
te grote papierwinkel kan het proces echter ook verlammen. Voorbeeld: de planningstermijn. In Oost-
Europa plant men op veel kortere termijn dan in West-Europa, waar men vaak twee jaar vooruit kijkt.
Dit kan bijvoorbeeld voor boekingen van tournees problemen opleveren.
Financiering
Gezamenlijke fondsenwerving met de plaatselijke partner kan pas plaatsvinden in geval van
langdurige samenwerking, niet bij eenmalige projectsubsidies. De financiële ongelijkheid staat
gelijkwaardig partnerschap evenwel in de weg. Co-financiering waarborgt een bepaalde mate van
betrokkenheid en eenzijdige financiering uit Nederland maakt de verhouding soms feodaal.
Er werd melding gemaakt van enkele succesvolle fondsenwervingpogingen op plaatselijke niveau: in
enkele gevallen was de plaatselijke partner in staat om sponsorship te verkrijgen, soms in natura
(reiskosten, accommodatie, maaltijden). Vaak wordt gebrek aan financiën gecompenseerd door grote
creativiteit en inventiviteit als het gaat om fondsenwerving.
Conclusies
• Partnerschap: langdurige of eenmalige samenwerking? Voor langdurige samenwerking is het
makkelijker om goede financiële partners te vinden. Goed veldonderzoek doen, elkaar goed leren
kennen is essentieel. Een tegenpartij die een “spiegelbeeld” is van jezelf in je eigen land bent
werkt het beste. Neem veel tijd.
• Financiering: repertoire of producties (hoge kosten) exporteren. In Midden- en Oost-Europa is een
gebrek aan financiële middelen, alhoewel de infrastructuur goed is. Fondsenwerving heeft
wisselende resultaten (het vinden van lokale fondsen vergt veel creativiteit.
• Er is meer respect voor programma’s waar lokale partners bij betrokken zijn.
• De planningscycli van Nederland en Midden- en Oost-Europa lopen niet synchroon.

Werkgroep III: Oost-West-Oost ofwel Halen en brengen
Voorzitter Maria Tuerlings [Trans Artists]
Hoewel kennisoverdracht in de contacten met organisaties in MOE een belangrijke rol speelt, valt er
zeker ook voor Nederlandse organisaties daar wat te ‘halen’. Wat zijn de sterke kanten van de
culturele sector in MOE, hoe leggen organisaties uit landen in de regio en vanuit Nederland contacten,
welke netwerken zijn er? Wat leeft er? Hoe ontwikkel je gelijkwaardige projecten en activiteiten?
Stellingen
• In MOE-landen is alles minder vastgelegd en voorspelbaar. Dat vraagt meer creativiteit van
buitenlandse partners dan zij gewend zijn
• Sterke kanten van MOE-partners blijven onderbenut door arrogantie van westerse partners (hoe
te tackelen)
• De onafhankelijke kunstensector in MOE is under-resourced, maar wie verder kijkt treft
kunstenaars en kunstmanagers aan die uitblinken in creativiteit en flexibiliteit!
• Is het nu niet eens tijd voor Oost-Oost samenwerking?
Inleiding
Het thema van de werkgroep wordt samengevat in drie kernvragen:
1. Wat is interessant voor Nederland?
2. Wat zou interessant kunnen zijn voor landen in Midden- en Oost-Europa?
3. Hoe aanbod en vraag te koppelen?
Onwetendheid over hetgeen gaande is in Oost- en Midden-Europa, maakt dat Nederlanders kansen
laten liggen. De Westerse landen hebben een obsessie voor allerlei trainingsprogramma’s en negeren
daarmee vaak de visie van landen in de regio. Culturele managers uit Oost-Europa beschikken over
een ongekende creativiteit omdat ze doorgaans geen steun van de staat ontvangen. Voorbeeld:
geconstateerd wordt, dat het publiek in Midden- en Oost-Europa een zeer brede interesse vertoont
voor allerlei soorten muziek, dit i.t.t. het Nederlandse publiek dat doorgaans een vaste smaak heeft en
bijvoorbeeld zelden een concert met hedendaags repertoire zal bezoeken. In die zin vormen Oost- en
Midden-Europa een interessant gebied voor hedendaagse (Nederlandse) componisten en ensembles.
Trans Artists constateert dat op het gebied van particuliere kunstenaarsinitiatieven sprake is van
samenwerking en dat inhoudelijke raakvlakken aanwezig zijn.
Het “Arts for Cultural Change”- programma wordt genoemd, waarbij kunstenaars de plaatselijke
bevolking betrekken en er dus een maximale wisselwerking plaatsvindt tussen beide culturen.
Communicatiestoornissen vinden vooral plaats in het overleg met mensen van de oudere generatie.
(dit zijn doorgaans echter wel de besluitvormers en geldschieters.)
Zowel Oost als West hebben ieder hun eigen voordelen en kunnen beiden leren van de ander. Denk
bijvoorbeeld aan de tegenstelling Westerse culturele vrijheid en experimenteerdrift enerzijds en
Oosterse ambachtelijke (technische) vakkennis anderzijds.

Halen en brengen is een spel van vraag en aanbod. Men merkt op dat het geen zin heeft om
“gewoon” maar voorstellingen te exporteren (en importeren), omdat cultuurverschillen een werkelijke
wisselwerking vaak in de weg staan. Wie bepaalt wat artistieke kwaliteit is? Het is belangrijk om ook
met locale experts te filosoferen over bepaalde artistieke projecten. Wat wordt hier als vernieuwend
ervaren, en wat in Oost-Europa?
Dhr. Knopper van de Stichting Internationale Opera neemt zijn eigen onderneming als voorbeeld:
Nederland heeft 125 schouwburgen met een behoefte aan opera. Tegelijkertijd heeft Nederland maar
twee reizende operagezelschappen. De visegrad-landen hebben een lange en rijke operatraditie,
maar kampen met geldgebrek. Om zichzelf in eigen land op de been te kunnen houden gaan
gezelschappen op tournee in Europa, en voldoen daarmee aan de operabehoefte van de Nederlandse
schouwburgen.
Er is echter ook sprake van artistieke samenwerking. De Oost-Europese operagezelschappen zijn
musicaltechnisch erg goed. In theatertechniek, decors en regie lopen de West-Europeanen voorop en
zo kan er door uitwisseling van deze elementen tot hoogstaande voorstellingen worden gekomen,
waar beide partijen iets aan overhouden.
Hoe de Nederlandse subsidieverstrekkers te overtuigen van het nut van jouw project?
Journalisten uitnodigen/ PR bedrijven. Onderstrepen dat het proces minstens zo belangrijk is als het
eindproduct. Dat het doel een culturele verrijking is.
Conclusies
• Van arrogantie aan de westerse kant is zeker sprake.
• Over en weer is veel belangstelling voor elkaar. In de praktijk zijn er reeds op vele gebieden
samenwerkingsverbanden.
• Samenwerkingsverbanden zijn alleen interessant wanneer sprake is van gelijkwaardigheid. Er
moet dus ook aandacht zijn voor de behoeftes en belangstelling van de andere partij.
• Samenwerking is een langdurig proces
• Communicatie verloopt over het algemeen gemakkelijker met de jongere generatie.
• Taalproblemen vormen (m.n. bij ouderen) een hindernis. Hiermee verbonden is een verschil in
mentaliteit tussen West- en Oost-Europeanen, dat, zelfs wanneer de Oost-Europese partners wel
Engels of Duits spreken, voor misverstanden kan zorgen.
• Voor de toenadering tot elkaar van West- en Oost Europa is het proces van samenwerking
minstens zo belangrijk als het eindresultaat.
• Instrumenten voor samenwerking:
− opbouwen van kennis en ervaring, over en met elkaar.
− sectorinstituten in Nederland
− Nederlandse ambassades
− Soros-gelieerde instellingen
• PR is belangrijk bij het verkrijgen van financiële steun vanuit Nederland, immers: “wat men niet
ziet is er niet”.

• Bij de evaluatie van samenwerkingsprojecten is de mening van de partners en locale experts
onontbeerlijk.
Werkgroep IV: Praktische knelpunten en oplossingen
Voorzitter Titia Vuyk [Theater Instituut Nederland]
Hoe ga je om met praktische knelpunten, hoe ga je om met bureaucratie en een anders ontwikkelde
(culturele) infrastructuur? Hoe ga je om met etnische verschillen? Waarin verschillen de landen
onderling? Bij wie moet je zijn, wie heeft ervaring, wat moet je doen/ wat moet je (beslist) laten, worst
case scenario’s; douane, visa, werkvergunningen, etc.
Stellingen
• Taalproblemen en bureaucratie zijn alleen een probleem voor organisaties van het oude systeem;
jonge (particuliere) partners hebben daar geen problemen mee.
• Lokale infrastructuur en bureaucratie: kies een lokale partner die de weg kent
• Wanneer betrek je officiële instellingen zoals ambassades? Leidt de officiële weg tot oplossingen
of obstakels?
• paradoxale situatie: de maatschappelijke structuren in MOE lijken sterk geïnstitutionaliseerd (en
gebureaucratiseerd) en tegelijkertijd is te veel afhankelijk van de persoonlijke voorkeuren van de
mensen op posities – hoe omzeil je gebrek aan beleid en infrastructuur in MOE?
Bureaucratische structuren en organisatie
Sophie Leferink/ECF geeft aan dat Nederland ook niet altijd uitblinkt in efficiëntie en
improvisatievermogen. Het verschil zit in de wijze waarop mensen anticiperen. In planning en
management hebben de oude bureaucratische structuren nog hun weerslag.
Momenteel ondersteunt de ECF meer bestaande instituten dan individuele kunstenaars zoals het
verleden. Risico van het ondersteunen van een activiteit binnen een bepaalde context is weer dat het
project soms niet wordt gedragen door individuen.
Volgens Peter Schreiber/OCW gaat het in Nederland niet veel beter. Ook daar hebben instellingen
niet altijd de reserves om te improviseren. Het regelen van visa in Nederland is soms nog erger dan in
MOE. Hoe dan ook is het belangrijk om kennis te nemen van de culturele gewoonten van een land.
Nieuwe generaties zijn nog opgevoed met de oude patronen. Hij adviseert informatie te zoeken op de
website van MinBuZa.
De voorzitter concludeert dat het verschil in anticiperen voortkomt uit een vertrouwen van de
Nederlanders dat het wel goed komt. De organisaties gaan door en calculeren zelf een point-of-noreturn
in. In Nederland zijn vaak nog wel reservepotjes aan te boren. Wederzijds wordt gedacht dat de
andere partij niet professioneel werkt, puur en alleen door miscommunicatie en een andere manier
van managen.

Managementtrainingen en wederzijds respect
Gerdien Verschoor geeft aan dat Nederland een belangrijke educatieve taak heeft. Wij moeten zorgen
dat bepaalde verantwoordelijkheden door het land zelf worden genomen. Het moet niet zo zijn dat
Nederland steeds de organisatorische kant op zich neemt. Er is vanuit de NMV een trainers-voor-
trainers-principe dat de kennis naar het land zelf moet verplaatsen, zodat uiteindelijk de trainers uit het
land zelf aan de vraag kunnen beantwoorden. Via de trainingsprogramma’s ontstaan ook netwerken
die de nieuwe kennis laten beklijven.
Peter Schreiber: liefst 2 personen uit een enkele organisatie trainen, zodat de kennis niet bij 1 persoon
blijft hangen of verloren gaat als die persoon van baan verandert.
Sophie Leferink stelt dat de manier van plannen van Nederland niet altijd toepasbaar is in MOE, wat
de managementcursussen ook beperkt maakt. Het verschilt per land in hoeverre je de Nederlandse
stijl kunt gebruiken. Peter Schreiber: Je hebt altijd met eenlingen te maken. De Nederlandse kwaliteit
is een soort over-organisatie. Voor eenmalige organisatie van een evenement in MOE moet je er maar
op hopen dat je partner al van aanpakken weet. Mensen geven hun kennis niet zomaar aan elkaar
door. De oude instelling regeert vaak nog: kennis is macht. Dit maakt een structuur van trainers voor
trainers nog belangrijker. Volgens Titia Vuyk was de AMSU voorheen een soort netwerkmachine voor
Oost-Europa. Er komen veel jongeren die worstelen met de structuur in hun eigen land af op de
AMSU.
Sanneke van Hassel/’t Barre Land zou graag zien dat de cutureel attaché waarschuwt voor valkuilen,
zodat niet iedereen dezelfde fouten maakt. Volgens Gerdien Verschoor gebeurt dat ook en is het
sowieso verstandig om contact op te nemen in verband met de netwerken van de posten van BUZA.
Naar de mening van Peter Schreiber heeft de SICA hierin ook een bemiddelende functie.
Caspar Vogel is van mening dat de basisattitude moet zijn dat samenwerking gebeurt vanuit
wederkerigheid. Nederlanders moeten ook hun huiswerk doen. Als je je verdiept in de plaatselijke
situatie heb je veel meer kans van slagen. Volgens Sophie Leferink zouden instituten in MOE meer
overtuigd moeten raken van het belang van goede contacten met Nederland. De mode van het
westen een beetje voorbij. Veel landen in Midden– en Oost-Europa richten zich nu meer op de
Russische cultuur.
Taal(problemen?)
Taalproblemen kunnen worden opgevangen door een tolk die dag en nacht aanwezig is. Het
meenemen van een tolk vanuit Nederland is echter duur. Je kunt het best iemand zoeken die al in het
land woont om reiskosten te beperken. Als de tolk geen benul heeft van het vakgebied heb je nog
kans op misverstanden. Het is verstandig om bij de diplomatieke posten advies in te winnen.
Volgens Gerdien Verschoor is het wel heel willekeurig per post in hoeverre daar een goed netwerk
voor bestaat. Aanwezigen vinden dat dergelijke informatie eigenlijk standaard bagage zou moeten zijn
voor een ambassade of een cultureel attaché. Volgens Peter Schreiber moet het echter niet te ver

doorslaan: een ambassade moet geen organisatiebureau worden. Caspar Vogel vraagt zich af
waarom niet.
Titia Vuyk: de posten kunnen informatie geven over gezelschappen die het land al eerder hebben
bezocht, alhoewel ook veel uitwisselingen plaatsvinden zonder dat men de Ambassade op de hoogte
stelt. SICA houdt de database Buitengaats bij (doorzoekbaar via www.sicasica.nl), maar daarvoor
geldt dezelfde beperking.
Sophie Leferink: het niveau van het Engels van jongeren is nu zo goed dat de communicatie over het
algemeen direct kan, zonder tolk. E-mail werkt ook erg goed. Internet is geen onbekend medium meer
en ook de telefoonlijnen werken over het algemeen goed. Toch is het nog steeds zo dat veel
instanties zich geen tijdschriften en internet kunnen permitteren. Verrassend genoeg blijkt vaak dat
particulieren thuis wel internet hebben en zijn ze via persoonlijke weg wel te bereiken.
Titia Vuijk merkt op dat dit de persoonlijke contacten dus nog belangrijker maakt.
Onvoorziene praktische problemen
Esther Wieman/ZTH wijst op een praktisch probleem waar Zuidelijk Toneel Hollandia in Belgrado mee
te maken kreeg. De locaties van voorstellingen worden niet altijd bij aanvang van een tournee
gepland. Soms komt een voorstellingenreeks ook voort uit het enthousiasme waarmee voorgaande
voorstellingen zijn ontvangen en wordt door Hollandia bekeken of er extra of anderstalige
voorstellingen kunnen worden ingepland. De voorstelling Voices gaat over macht. In Nederland wordt
zo’n voorstelling heel anders bekeken dan in Belgrado. Het is dus een filosofisch punt hoe je een
dergelijke voorstelling in de praktijk brengt. Dan was er ook nog een financieel probleem op het
festival in Belgrado: gedurende het festival kon er geen geld worden overgemaakt door de aanslagen
in de V.S. Uiteindelijk moesten alle transacties cash gebeuren en werd het geld ‘gesmokkeld’ van de
ene naar de andere plek. Het is verder belangrijk om je papieren in orde te hebben. Als dat zo is, is er
niks aan de hand. Je moet vooraf onderzoeken welke wegen te bewandelen. Zuidelijk Toneel
Hollandia had vooraf onderzoek gedaan via contact met internationale festivals en de plaatselijke
ambassade.
Inschakelen officiële instanties
Voor bijvoorbeeld kunsttransporten moeten heel gedetailleerde formulieren worden ingevuld.
Peter Schreiber: laat je ook informeren door mensen buiten het culturele circuit, zoals bijvoorbeeld de
plaatselijke Kamer van Koophandel. Maak gebruik van buitenlandse ambassades van Nederland
maar ook van de buitenlandse ambassades van MOE in Nederland.
Verder wil de Europese Culturele Stichting lokale platforms helpen opzetten in een aantal landen
zoals Kroatië, Roemenië, Bulgarije en Joegoslavië.
Sophie Leferink geeft aan dat het platform in Roemenië net van start is gegaan, maar zich nog in de
experimentfase bevindt.
Opgemerkt wordt dat er meer uitwisselingen plaatsvinden met de Baltische staten dan met de rest van
MOE. Polen, Tsjechië en Hongarije komen wat minder voor. Het zou interessant zijn in een volgende
meeting te bekijken waar deze voorkeur mee samenhangt.

Conclusies
• Bureaucratie is een algemeen probleem, ‘normale regelgeving’, niet specifiek voor Oost-Europa.
Men moet zich hierover grondig informeren en de tijd nemen. Informeren via internet, SICA,
CCP’s, ambassades zowel in Nederland als ter plekke, Kamer van Koophandel. Het vertrouwen in
de overheid is in Oost- Europese landen veel minder.
• Visies op professionaliteit verschillen. Vaak worden voorbarige oordelen geveld. Er is een verschil
in flexibiliteit tussen verschillende landen.
• Managementtrainingen moeten hun beslag krijgen in de praktijk. Continuïteit is van groot belang.
Binnen Oost-Europese organisaties hebben individuen nog altijd moeite met het nemen van
verantwoordelijkheid.
• Cultuur- en taalproblemen: ook hier geldt de tegenstelling individu vs structuur.
Doorzettingsvermogen is onontbeerlijk. Communicatie: dankzij e-mail is er een hoop verbeterd
(heeft vooral betrekking op de jongere generatie) Het belang van goed gekwalificeerde tolken is
groot.
• De ambassadefaciliteiten zijn zinvol. De expertise van de ambassades breidt zich uit.