Verslag dijken van de toekomst defversie (6-12) - Stowa

Verslag themadag ‘Dijken van de Toekomst’, 24 november 2011
Dordrecht.
Sinds het pleidooi van de Commissie Veerman* voor doorbraakvrije
dijken (ook: superdijken, klimaatdijken of deltadijken), staat dit
dijkconcept volop in de belangstelling. Een doorbraakvrije dijk - niet
hoger, maar vooral breder - leidt ertoe dat er bij een overstroming veel
minder slachtoffers vallen en ook de materiële schade aanmerkelijk
kleiner is. STOWA/Deltaproof en Kennis voor Klimaat (KvK)
organiseerden op 24 november jl. een dag over deze ‘dijken van de
toekomst’.
De huidige generatie dijken is vaak wel hoog genoeg, maar niet sterk (lees:
breed) genoeg. Als het fout gaat, bezwijkt de dijk. Dat leidt tot een
onbeheersbare situatie, aldus de eerste inleider Frans Klijn van Deltares, tevens
coördinator van het KVK-thema 1 ‘Veiligheid tegen overstromingen’. Hij
introduceerde het onderwerp tijdens deze studiedag. De oplossing is relatief
‘simpel’: een dijk die niet kan bezwijken, alleen kan overlopen. Dat leidt ertoe dat
bij hoog water het water alleen over de kruin stroomt, en daardoor minder snel
en minder diep komt. Later op de dag werden doorbraaksimulaties getoond die
dit duidelijk lieten zien. Vooral op plaatsen met hoge concentraties bevolking en
geïnvesteerd vermogen kunnen deze dijken uitstekende diensten bewijzen.
De doorbraakvrije dijk past in onze veranderende kijk op veiligheid. Daarbij wordt
niet meer alleen gekeken naar de kans op een doorbraak, maar worden steeds
nadrukkelijker ook de mogelijke risico’s in beeld gebracht die zo’n doorbraak met
zich mee brengt. Klijn definieerde de doorbraakvrije dijk als een dijk die in ieder
geval niet bezwijkt bij waterstanden tot de maatgevende hoogwaterstand (MHW),
en waarbij de kans op bezwijken niet groter is dan één procent van de kans op
MHW.
Doorbraakvrije dijken moeten, in de woorden van Klijn ‘niet onbeheersbaar
bezwijken, maar zachies overlopen.’ Doorbraakvrije dijken kunnen het best
toegepast worden in gebieden waar veel slachtoffers kunnen vallen en/of waar de
schade bij dijkbreuk groot is.
Presentatie Frans Hamer
Frans Hamer van Deltares ging in zijn presentatie in op de vraag waarin
doorbraakvrije dijken verschillen van gewone dijken. Hij beschreef de huidige
dijksituatie prikkelend als ‘na ons de zondvloed’. We doen volgens hem ons best
om een dijkdoorbraak te voorkomen. Maar als het gebeurt dan zijn we ‘in de aap
gelogeerd.’ Want dan is sprake van een plotselinge en oncontroleerbare
overstroming. Het Nationaal Waterplan pleit ervoor dit risico te minimaliseren.
Maar al decennia eerder waren er onderzoekers die wezen op dergelijke gevaren
(Edelman, 1954), aldus Hamer.
Je wilt kortom het liefst geen bres in een waterkering. Je kunt dit volgens hem
voorkomen door boven de huidige normomstandigheden extra eisen te stellen.
Daarbij focus je je op die faalmechanismen die dit kunnen veroorzaken. Volgens
Frans Hamer zijn dijken tegen relatief geringe meerkosten op deze manier veel
sterker te maken. Maar dan moet je wel ‘voorbij de norm’ durven denken.
Presentatie Mindert de Vries
Na Frans Hamer was het de beurt aan Mindert de Vries van Deltares die meer
vertelde over de ontpoldering van de Noordwaard, één van de ruim dertig
maatregelen van het programma ‘Ruimte voor de Rivier’. Ontpoldering is nodig
om de Nieuwe Merwede meer ruimte te geven bij hoog water. Bij Gorinchem
moet de waterstand in 2015 met 30 centimeter zijn verlaagd. Binnenkort starten

daartoe de werkzaamheden. Er worden nieuwe kades aangelegd en er worden
terpen aangelegd voor woningen die buitendijks liggen.
Eén van die kades is een innovatieve ‘Groene Golfremmende Dijk’, aan de
oostkant bij Werkendam. Bewoners hadden geen zin in een enorme rivierdijk
voor de deur. Maar er moest wel iets gebeuren, want bij een overstroming van
het ontpolderde gebied kan er flinke golfslag ontstaan. De oplossing was een
combinatie van natuurbouw en een brede, maar lager dijklichaam met een zeer
flauw binnentalud (1:16). Hierdoor blijft het uitzicht behouden. Voor het
dijklichaam ligt een tachtig meter breed griendveld, dat de golfen uitdooft. De
Vries was enthousiast over dit concept: een robuust ontwerp, lagere
aanlegkosten (maar wel wat meer onderhoudskosten) en op meer plekken
toepasbaar waar golfopslag de dijk beïnvloedt, ook bij kleinere griendbreedtes;
de grootste golfreductie vindt namelijk plaats in de eerste twintig meter. Een
dergelijk concept lijkt te werken. Wat nog wel nodig is, is een toetsregel om deze
hybride dijk te kunnen toetsen op veiligheid, aldus De Vries. Daar is nu niet in
voorzien.
Presentatie Karin de Bruijn
Karin de Bruijn van Deltares ging in haar presentatie dieper in op de
doorbraakvrije dijk vanuit het perspectief van slachtofferreductie. Een
doorbraakvrije dijk loopt over, maar breekt niet door. Dat leidt tot kleinere
overstromingsdieptes en lagere stijgsnelheden, aldus de Bruijn. Mensen lopen
minder kans om te verdrinken en hebben meer tijd om weg te komen naar hoger
gelegen gebieden. Op basis van doorbraakmodelberekeningen (waterdieptes,
stijgsnelheden) en demografische gegevens, heeft Deltares een kaart gemaakt
met daarop de plekken waar het aanleggen van doorbraakvrije dijken het meest
rendement oplevert (> 25 slachtoffers per kilometer aangelegde dijk). Het betrof
in totaal ongeveer 180 kilometer dijk. Opvallend was dat met het aanpakken van
vaak kleine dijklengtes (ca. 5 kilometer) grote risicoreductie kan worden
gerealiseerd.
Presentatie Maaike Bos
Maaike Bos vertelde meer over de ruimtelijke implicaties van het aanleggen van
deltadijken en welke mogelijkheden je hebt om deze landschappelijk in te passen,
zodat het geen Fremdkörper wordt. Om dat te voorkomen deed zij de
aanbeveling om vergroting van de ruimtelijke kwaliteit mee te nemen als ‘een
expliciete en verplichtende tweede hoofddoelstelling’ bij het realiseren van
doorbraakvrije dijken. Die vergroting van de ruimtelijke kwaliteit vereist dat
ontwerpers zich inleven in de bestaande en historisch gegroeide ruimtelijke
situatie ter plekke, aldus Bos. Om dat te waarborgen bepleitte zij tevens een
collegiale toetsing bij het ontwerpproces.
Presentatie Jantsje van Loon
Jantsje van Loon presenteerde de resultaten van de studie ‘Robuuste
Multifunctionele Rivierdijken’. In de studie is gekeken naar de kansen en
knelpunten voor het combineren van functies op en eventueel in doorbraakvrije
dijken. Al eeuwenlang worden dijken behalve voor waterveiligheid ook gebruikt
als transportroute, weideland, recreatie (fietspaden) en dergelijke. Maar een veel
bredere waterkerende zone biedt natuurlijk nieuwe mogelijkheden, zoals
natuurontwikkeling. Multifunctioneel gebruik is een uitgelezen kans om de
schaarse ruimte optimaal te benutten en tevens grotere waterveiligheid te
creëren. Maar dat vereist integrale-plannenmakerij en is natuurlijk een stuk
lastiger, aldus Van Loon, evenals de financiering. Het Rijk financiert alleen
aanpassingen van dijken om aan de waterveiligheidsnormen te voldoen. Overdimensionering
is duurder dan dat. Bovendien is op dit ogenblik nog geen goede
toetsing voorhanden voor nieuwe dijkprofielen.

Presentatie Berry Gersonius
Berry Gersonius van Unesco-IHE vertelde de aanwezigen over een integraal,
hoogwaterbeschermingsplan voor het eiland van Dordrecht. De stad en de naaste
omgeving zijn volledig omringd door rivieren, waaronder de Nieuwe Merwede, het
Hollands Diep, de Beneden-Merwede en de Oude Maas. Het doel is een veilig,
klimaatbestendig en zelfredzaam eiland, waarbij bescherming en
hoogwaterbestendige inrichting, calamiteitenmanagement en rampenbeheersing
hand in hand gaan. Het is een uiterst precair gebied, want zowel de zee als de
grote rivieren hebben grote invloed. Het doel is een veilig en zelfredzaam eiland.
Voor het noordelijk deel van het eiland, waar het water snel en diep komt, wordt
overwogen om de bestaande dijk om te vormen tot een deltadijk.
Na de lunch gingen de deelnemers uiteen in vijf workshops. Hieronder kort de
belangrijkste resultaten.
Workshop 1: Staat rechtmatigheid (voldoen aan de norm) doelmatigheid
in de weg?
In deze workshop bogen de deelnemers zich over de mogelijke discrepantie
tussen doelmatigheid en rechtmatigheid in het waterkeringbeheer. Staat ‘het
moeten voldoen aan de veiligheidsnorm’ niet de gewenste doelmatigheid in de
weg (de beste dijk tegen de beste prijs)? Workshopleider Frans Klijn zei het zo:
hoe zinvol is het steeds geld te verspijkeren aan je oude auto om aan de APK te
voldoen? Op zeker moment kun je beter investeren in een nieuwe auto met
andere specificaties. De deelnemers hielden een pleidooi voor gedifferentieerde
normering, bijvoorbeeld via het koppelen van risicobenadering aan de normering
(wat is het gevolg als...). Ook was er de aanbeveling om de ideale
faalkansbegroting op te stellen (verhouding tussen de diverse faalmechanismen),
met het oog op risico’s.
Workshop 2: Hoe betere dijken met minder geld?
De deelnemers aan deze workshop kwamen met een aantal aanbevelingen voor
doelmatige waterveiligheid. Bijvoorbeeld door functies te combineren, maar ook
door functies die op minder veilige plekken worden gerealiseerd, mee te laten
betalen aan het verhogen van de waterveiligheid.
Workshop 3: Toetsinstrumentarium Doorbraakvrije dijken
In deze workshop werd de vraag opgeworpen of het huidige
toetsinstrumentarium wel geschikt is voor doorbraakvrije dijken. In dit verband
werd geopperd om bij het toetsen van deze dijken hoogte en sterkte los te
koppelen en sterkte zwaarder te laten wegen. Ook werd ervoor gepleit de
inspectie meer in relatie te brengen met het toetsproces.
Workshop 4: Hoe toelaatbaar is medegebruik van de dijk?
In deze workshop ging het over de vraag in hoeverre je multifunctionaliteit kunt
toestaan op doorbraakvrije dijken en wat er wel/niet mogelijk is. Er werd onder
meer gepleit voor het vastleggen van criteria voor multifunctioneel gebruik in het
toetsinstrumentarium en een goede kosten/baten-verhouding bij multifunctioneel
gebruik, zodat de waterkeringbeheerder niet alleen de lasten heeft, maar ook iets
van de lusten. Verder de aanbeveling om nut en noodzaak van multifunctionaliteit
goed te onderbouwen. Lukt dat niet, dan moet je het gewoon niet doen was de
heersende gedachte. Ook kwamen er enkele vragen naar boven, zoals: is er een
verdringingsreeks multifunctionaliteit mogelijk? En: welke rechten geef je uit
zonder er later vanuit het oogpunt van veiligheid last van te krijgen?
Workshop 5: Is het concept toepasbaar op regionale keringen?

In de vijfde workshop ging het om de vraag of je het concept van de
doorbraakvrije dijk ook kunt gebruiken voor regionale waterkeringen. Uit de
workshop kwamen vooral mitsen en maren. Bij regionale keringen is er vaak
(nog) minder ruimte om iets in de breedte te doen. Bovendien zijn regionale
waterkeringen vaak niet in eigendom van de waterkeringbeheerders. Dat maakt
het ook lastiger om ‘breder’ te gaan.
Ook is het zo dat waterveiligheid - een belangrijke reden voor doorbraakvrije
dijken - bij regionale keringen niet in het geding is. Het gaat vooral om
wateroverlast.
*Uit het advies van de Tweede Deltacommissie, 2008: ‘te allen tijde vermijden
dat door diepe bressen langdurig en met veel geweld grote hoeveelheden water
kunnen binnenstromen’ door aanleg van deltadijken: ‘dijken die door hun breedte,
hoogte of interne constructie zo sterk zijn, dat een plotselinge onbeheersbare
overstroming vrijwel uitgesloten is.
Literatuur:
1. Deltares/KvK (Frans Klijn, Maaike Bos e.a.): Deltadijken: Ruimtelijke
Implicaties. Effecten en kansen van het doorbraakvrij maken van primaire
waterkeringen. Delft, 2010. Deltares, 1201353-00. Klik HIER voor een pdf.
2. Deltares (Karin de Bruijn, Frans Klijn) Deltadijken: locaties waar deze het
meest effectief slachtofferrisico's reduceren. Deltares, 1202628-000. Klik HIER
voor een pdf.
3. Alterra/KvK (Jantsje van Loon - Steensma): Robuuste Multifunctionel
Rivierdijken. Welke kansen en knelpunten zien stakeholders voor robuuste
multifunctionele dijken langs de rivieren in het landelijk gebied. Wageningen,
2011. Alterra rapport 2228. Klik HIER voor een pdf.