Gedichten over de Guldensporenslag

Gedichten over de Guldensporenslag 1
Naar aanleiding van Gedichtendag 2011 vestigt www.kortrijk1302.be de aandacht op twee
voorbeelden van middeleeuwse literaire activiteiten in verband met 1302. Het gaat niet om
pure geschiedschrijving; de teksten dienden veeleer om tijdgenoten te vermaken. Toch
komen de ons bekende personages als koning Filips IV, Robert d’Artois en Pieter de Coninc
erin voor.
De eerste tekst is een spottend Latijns gedicht, vermoedelijk ontstaan kort na juli 1302 in
Brugge in de Eeckhoutabdij. De tweede is een lied dat in Engeland circuleerde en
sympathiseert met de eenvoudige Vlamingen die een daverend succes boekten tegen de
hoogmoedige Fransen. Beide teksten hebben eigen literaire kwaliteiten en weerspiegelen de
mentaliteit van toen. Dat maakt het extra spannend. Waar lachten de mensen toen mee?
Wat vonden ze de moeite waard om over te zingen? Hoe deden ze dat?
Passio Francorum: Bruggelingen steken de draak met de Fransen 2
Begin 14 de eeuw. Ter gelegenheid van Palmzondag zingt in elke abdij één diaken het
liturgische passie-evangelie in drie toonhoogten. Zo kunnen de toehoorders de woorden
van Christus (“bassa voce”), de woorden van de anderen (“alta voce”) en de verhalende
teksten van elkaar onderscheiden.
Bij de reguliere kanunniken van de Eeckhoutabdij van Brugge ontstond vermoedelijk
omstreeks oktober 1302 een “speciale” versie van het passieverhaal. Die refereerde op een
directe en humoristische wijze naar de gebeurtenissen van de Guldensporenslag eerder dit
jaar in Kortrijk. De tekst van dit spotevangelie kwam per toeval omstreeks 1406 terecht in
de kroniek van de Engelse schrijver Adam van Usk, op doorreis in Brugge. Daarom is de
tekst bewaard gebleven. 3 De kanunniken zijn pro-Vlaams en maken het verslagen Franse
leger belachelijk op hun eigen manier. De Passio Francorum of het Passieverhaal van de
Fransen stelt tevens de dapperheid van Pieter de Coninc in het licht.
Het gaat om een parodie op door de kanunniken zeer goed gekende religieuze frasen. De
Passio brengt een 150-tal passages uit de bijbel bijeen en vervormt die, zodat ze samen
een min of meer samenhangend verhaal over de Guldensporenslag genereren. De
verdraaiingen zijn grappig, dubbelzinnig en schertsend. Zo worden bijvoorbeeld de laatste
woorden van Christus aan het kruis oneerbiedig verdraaid en in de mond gelegd van de
stervende Robert d’Artois, de Franse legeraanvoerder in Kortrijk. In plaats van te roepen:
“Mijn God, mijn God, waarom hebt Gij mij verlaten?” klinkt het bij Robert d’Artois ”Mijn
paard, mijn paard, waarom hebt gij u aan mij onttrokken?” De geestelijken vermaakten
zich met dergelijke spitsvondigheden. Enkel wie goed vertrouwd was met bijbelse teksten
kon de vele toespelingen begrijpen.
Moederschoot
De verdraaiingen waarmee de Bruggelingen zich amuseerden zijn soms heel subtiel.
Wanneer ze het - in overdrijving - hebben over de bedoeling van de Fransen om alle
Vlamingen te vermoorden, verwoorden ze dit in het Latijn als “a bymatri et infra” wat
1 Het is natuurlijk zo dat de eigentijdse kronieken over de Guldensporenslag (vb. de Annales
Gandenses, de kroniek van Lodewijk van Velthem, die van Giovanni Villani, enz.) allemaal op rijm
geschreven zijn en daarom ook als “gedichten” bekeken kunnen worden. Maar daar gaat het hier niet
over. Lees vooral verder!
2 Bespreking en tekstuitgave zie J.M. DE SMET. Passio Francorum secundus Flemyngos. Het Brugse
spotevangelie op de nederlaag van de Fransen te Kortrijk (11 juli 1302) In De Leiegouw, 1977,
p.289-317.
3 Het gaat om het handschrift Ms. STOWE 67. “Cronica…”, uitgegeven door E.M. Thompson in 1904.
http://www.bl.uk/catalogues/manuscripts/HITS0001.ASP?VPath=html/21808.htm&Search='adam+of
+usk'&Highlight=T

etekent: “van in de moederschoot en jonger nog”. Dat slaat qua betekenis nergens op.
Het is een lichte variant op de bijbelse woorden “a bimatu et intra” (Matt. 2:16) die staan
voor “alle jongetjes van twee jaar en jonger”. Die kinderen moesten in opdracht van koning
Herodus worden omgebracht op 28 december, de dag van de onschuldige kinderen. Deze
kostelijke verspreking kon enkel door bijbelkenners begrepen en gesmaakt worden.
OK voor God?
Humor is dikwijls gebaseerd op tegengestelden. Het is grappig als je praat over zwart als
het wit moet zijn of als je “nee” antwoordt als iedereen “ja” verwacht. Dat pasten de
kanunniken ook toe in een verdraaiing. Ze beschrijven hoe de Fransen Vlaanderen willen
innemen en er de wetten zullen stellen. God zal zien dat het (niet!) goed is. Het evangelie
van Matteüs verwoordt dat laatste als “ligatum et in caelis” (Matt. 16:19) wat we begrijpen
als “wat (= de wetten) je op aarde bindt, zal ook in de hemel gebonden zijn”. In het
spotevangelie staat echter: “erit ingratum Deo celi” en dat is net het omgekeerde: “de
bindende wet (…) zal aan de God des hemels onwelgevallig zijn”.
Petrus
In het passieverhaal van Christus komt een passage voor waarbij de apostel Petrus beweert
niets te maken te hebben met Christus. Hij houdt dit tot drie maal toe vol tegen een
dienster die hem nochtans herkend heeft. Bij het kraaien van de haan komt Petrus tot
inkeer. De naam Petrus wordt in het spotevangelie toegepast op de Franse kanselier Pierre
Flote. Hij wou zich graag onttrekken aan de verplichte trouw aan de Franse koning, maar
kon er niet tussenuit muizen.
In dit fragment vervangen middeleeuwse personages de bijbelse figuren: “Pieter de Coninc
(…) zag (…) Pierre Flote, die leerling namelijk dien God verwaarloosd had (…) en sprak tot
hem: “Waarachtig, ook gij zijt één van hen”. Hij begon dit echter af te strijden en te
zweren dat hij die man niet kende. En plotseling was er geen Franse haan meer die nog
kraaide.” De apostel was gered door het kraaien van de haan, voor de kanselier kwam die
verlossing er niet. Pierre Flote komt veelvuldig voor in het Brugse evangelie en er wordt
voortdurend om hem gelachen. Hij sneuvelde in Kortrijk op 11 juli 1302.
Eén oog
Aan Vlaamse kant worden alleen Pieter de Coninc (= Petrus Canyng) en de Vlamingen (=
Flemyngi) vermeld. De Bruggeling zou zelfs eigenhandig Robert d’Artois vermoord hebben.
In veel middeleeuwse kronieken wordt Pieter de Coninc als een man met één oog
voorgesteld. In de Passio bezit echter Pierre Flote deze eigenschap (= monoculus homo).
De tekst geeft de neerbuigende verklaring dat God deze “leerling” wel erg verwaarloosd
had door hem maar één oog te schenken. Wellicht leidde een foutieve lezing van de Passio
– een verwisseling van de twee Pieters – tot de latere beschrijving van Pieter de Coninc als
man met één oog, in plaats van de Franse kanselier Pierre Flote. 4
Rots
Wanneer het goed uitkomt, vergelijken de geestelijken Petrus liever met Pieter de Coninc,
de Brugse held van 1302. De apostel Petrus is de rots op wie Christus zijn kerk bouwde, in
het Latijn “edificabo ecclesiam meam”. (Matt. 16:18). Het spotevangelie legt deze woorden
vervormd in de mond van Robert d’Artois die zegt: “Gij zijt Pieter, en tegen u zal ik mijn
zwaard trekken”. In het Latijn zit er een klein verschil met het vorige: “evaginabo gladium
meum”. Bij het zingen moeten deze woorden zeer gelijkend geklonken hebben, maar de
toehoorders wisten wel beter.
Drie koningen
4 V. LAMBERT. Over carrière, promotie, degradatie en rehabilitatie: 700 jaar Jan Breydel en Pieter de Coninck. In
P. TRIO, D. HEIRBAUT en D. VAN DEN AUWEELE. Omtrent 1302. Leuven, 2002, p. 207-228.
2

Na hun bezoek aan de pasgeboren Christus keerden de Drie Koningen terug naar huis. Uit
vrees voor de handlangers van koning Herodes volgden ze echter een andere weg dan
voorzien (Matt. 2:12). Dit wordt toegepast op de Franse koning, die eind september 1302
uit schrik voor de Vlamingen een stille aftocht blaast uit Vitry. Het luidt dan: “En, na de
raad te hebben gekregen niet terug te keren naar de Vlamingen, die klaar stonden voor de
strijd, is hij langs een andere weg naar zijn eigen land teruggekeerd”. Meteen is dit een
aanwijzing voor de datum waarop de tekst gemaakt werd, want hier stopt het
spotevangelie. Het is dus aannemelijk dat het kort na september 1302 in Brugge werd
geschreven of gezongen. De reguliere kanunniken van de Eeckhoutabdij vierden elk jaar in
de maand oktober het feest van hun ordepatroon Sint-Augustinus én het hoogfeest van de
huispatroon, Sint-Bartholomeus. In deze feeststemming kunnen de herinneringen aan de
voorbije strijd tot het opstellen van de Passio Francorum geleid hebben.
Engels lied: de rijken krijgen ervan langs! 5
Het Engels lied over Kortrijk 1302 is samen met andere teksten neergeschreven in het
handschrift ms. Harley 2253, f°73v van de British Library, ook bekend als The Harley
Lyrics. Specialist Carter Revard meent dat de bundel ontstaan is in Ludlow, Shropshire
tussen 1314 en 1349. 6 In de Monumenta Germaniae Historica wordt de monnik Mathei
Westmonasteriensis als auteur aangeduid. Hij zou de tekst voor 1307 op perkament gezet
hebben. 7 Nog anderen menen dat de auteur in de abdij van Leominster, Herefordshire
moet gezocht worden en dateert van voor 1304. 8
Wat er ook van zij, in de eerste helft van de 14 de eeuw kwam in Engeland The song of the
Flemish insurrection of het lied van de Vlaamse volksopstand in omloop. De heldenmoed
van Pieter de Coninc alias Peter Conyng staat centraal. Hij is uitgeroepen tot de Vlaamse
koning (=kyng) en kapitein (= cheventeyn).
Alle kenmerken van het gedicht wijzen op een volkse oorsprong. De indruk die de
overwinning van de Vlaamse boeren op de Franse edellieden overal maakte, was enorm. In
navolging van Brugge eisten vertegenwoordigers van de ambachten her en der hun plaats
op in de stadsbesturen. 9
Ook in Engeland vereenzelvigden horigen en werklieden zich graag met de Vlaamse wevers
en volders (= the webbes ant the fullaris), want ze leden ook onder de druk van de
bezittende klasse en hadden met sommigen maar wat graag willen afrekenen.
Zowel de gevangenschap van de Vlaamse graaf, de opstand in Brugge met de vlucht van
Jacques de Châtillon als de slag bij Kortrijk worden in het lied behandeld.
De tekst is erg levendig en kleurrijk, met de bedoeling de toehoorders aan het lachen te
brengen en vooral hun aandacht niet te verliezen. Het gebruikte Engels is jong en pril. Het
zou nog bijna halve eeuw duren vooraleer Geoffrey Chaucer met zijn Canterbury Tales het
eerste grote meesterwerk in deze Europese taal afleverde.
5
Bespreking en tekstuitgave zie J. VAN BOSSELE. Een oud Engels liedje over de Guldensporenslag. In
De Gids. Tijdschrift van de West-Vlaamse gidsenkring Kortrijk-Menen vzw, nr. 92, nov-dec 2002,
p.181-186.
6
C. REVARD. Richard Hurd and MS Harley 2253, Notes and queries, 26 (1970), p.199-202. Verdere
info op http://www.lancs.ac.uk/staff/haywardp/hist422/seminars/Harley2253.htm
7
Monumenta Germaniae historica, scriptores, dl. XXVIII. Te vinden bij MGH online op “ex floribus
historiarum qui Mathei Westmonasteriensis dicuntur” p.496-499.
http://bsbdmgh.bsblrz.-muenchen.de/dmgh_new/app/web?action=loadBook&bookId=00000862
8
J. FIEUWS. Een Engels volkslied over de slag der gulden sporen. In Brugs Ommeland, 1977/2,
p.186-195.
9
M. DE BRUIJN en Ch. BROER. Volc te voet. Gevolgen van de Guldensporenslag voor de opkomst van
de burgerij in de Noordelijke Nederlanden. Utrecht, 2002.
3

Het lied telt 17 strofen van telkens acht regels op rijm (aaab cccb). Het begint met
“Lustreth, Lordinges, bothe yonge ant olde” of: Luister, heren, jong en oud. De auteur sluit
de tekst ook mooi af met “ik bezong voor u hoe de slag begon”, hoe Frankrijk en
Vlaanderen vijanden werden. Dat is volgens de tekst omdat de Fransen de Vlaamse graaf
opgesloten hadden.
Aanschouwelijk voorgesteld
De woordkeuze verraadt dat de auteur met beide voeten op de grond staat. De intenties
van de Franse vijanden zijn erg concreet. Ze willen de Vlamingen “hun hoofden afslaan in
de wei en (ze) in het moeras gooien”! Wanneer ze Pieter de Coninc te pakken krijgen zullen
ze “hem villen en zijn lenden roosteren (…) en hem lijkbleek doen worden”.
De tekst bevat levendige vergelijkingen. De Vlamingen slaan hard en verpletterend, “zoals
een steen doet met glas” (= as ston doth the glas). De Fransen zijn “zo rap als een haas”
(= so liht so the hare) maar ze zitten gevangen “als vogels in een strik” (= so bryd is in
snare). Honderden Franse ruiters liggen geveld, “gekeeld als varkens” (= ystyked ase
swyn). De verliezers kunnen haast niet meer vluchten. Ze hebben “lamme voeten” (= fot
lome).
Leedvermaak
Het feit dat de Vlamingen hun tegenstanders brutaal vermoorden, wordt hen niet
aangerekend. Het zijn de anderen die in de fout gegaan zijn.
Het hele conflict is door de schuld van de Frans koning begonnen, want hij liet de graaf van
Vlaanderen gevangen nemen “met vals verraad” (= with tresoum untrewe). Ook hadden ze
maar “thuis in hun land” (= at home in huere londe) moeten blijven, dan was hen veel
onheil gespaard gebleven. Bovendien maakten ze “nieuwe wetten” (= statuz newe) en
lokten ze daardoor zelf het verzet uit. Nu is het te laat. “Groot is het verdriet en het
geween” (= muche was the sorewe ant the wepinge) in Frankrijk. Dat neemt niet weg dat
de Vlamingen “veel plezier” (= god game) vinden in de overwinning.
Schandelijk
De nederlaag van de Fransen is een blaam die elk van hen pijnlijk treft. Jacob van Saint-Pol
of Jacques de Châtillon (= Sir Jakes) vlucht op een zeer onwaardige manier weg na de
Brugse Metten. Hij ontsnapt namelijk via het achterdeurtje van een wijnkroeg.
Legeraanvoerder Robert d’Artois smeekt om zijn leven met de kruiperige aanspreking: “Ik
geef mij over aan U, Pieter de Coninc genaamd, U bent machtig en vrij …” Om de beslissing
te nemen haalt Pieter er een slachter (= bocher; Jan Breidel?) bij om over het lot van de
Franse graaf te oordelen. D’Artois wordt gedood, nog liever dan hem op te sluiten in de
gevangenis van Brugge, want daar zou hij nog brood te eten moeten krijgen… (= thou
woldest spene bred).
Kortom, het dwaze Frankrijk (= thou seli Fraunce) was met een groot leger van
zestigduizend man (= sixti thousenst) toch nog zo dom zich door een handvol volders tam
te laten maken (= ane fewe fullaris maketh ou so tame).
Greet Verschatse
15 januari 2011
4