College Caput Leven Week 7 - Universiteit van Amsterdam

Master Actuariële wetenschappen
College Caput Leven
Week 7
Economische rationaliteit en prudentie
Willem Jan Willemse
Universiteit van Amsterdam
Faculteit der Economische Wetenschappen en Econometrie
Sectie Actuariaat
020 - 525 6163
W.J.Willemse@uva.nl

Week 7
1. Economische rationaliteit.
2. Weber’s concept van rationaliteit.
3. Economische rationaliteit in financiële verslaggeving.
4. Economische rationaliteit bij pensioenfondsen en
verzekeraars.
5. Betekenis voor het actuariële beroep.

1. Economische rationaliteit
Het concept van economische rationaliteit speelt een
belangrijke rol binnen de economische wetenschap.
In de economische wetenschap wordt een oordeel,
beslissing of situatie rationeel genoemd indien het in een
bepaalde zin optimaal is, en individuen of organisaties
worden rationeel genoemd indien zij die beslissingen nemen
waarmee zij hun doel het best kunnen bereiken.
Rationaliteit verwijst dus naar de mate waarin iemand zijn
doel weet te bereiken (ongeacht wat het doel is).
Rationaliteit wordt ook in verband gebracht met rede,
afwezigheid van emoties, verstandigheid, vooruitzien, en
consistentie.
In de economie wordt verder onder agent verstaan een
element uit een model dat verwijst naar iets dat handelt of in
staat is een effect te bewerkstelligen, oftewel deelnemers
aan bepaalde situaties die iets doen, zoals kopers en
verkopers in een markt.
Over de aard van deze begrippen bestaan veel
meningsverschillen.

In welke mate zijn individuen en organisaties echt
economisch rationeel?
Sommige economische modellen gaan uit van
hyperrationaliteit, dwz. de agenten doen niet datgene wat
in strijd is met hun (rationele) voorkeuren.
Herbert Simon (1916 - 2001) betoogt dat de meeste mensen
slechts gedeeltelijk rationeel zijn en daarnaast ook vanuit
emotionele of irrationele motieven handelen. Sommige
beweren dat hij de term begrensde rationaliteit (bounded
rationality) heeft bedacht: agenten die begrensd rationeel
zijn ervaren beperkingen in het formuleren en oplossen van
complexe problemen en in het verwerken van informatie.
Daniel Kahneman (1934 - ) stelt voor begrensde rationaliteit
als model te gebruiken om de beperkingen van rationele
agenten in economische modellen te overwinnen.

Wat is de aard van het concept van economische
rationaliteit?
John Stuart Mill (1806 - 1873)
Economische rationaliteit is een theoretisch concept dat
ontstaat door de veronderstelling dat elk individu zich alleen
bezighoudt met het verkrijgen en consumeren van bezit, en
dat elk individu zoveel mogelijk bezit wenst te krijgen tegen
zo laag mogelijke kosten.
Bij het onderzoeken van economische rationaliteit isoleren
economen door middel van abstractie een specifiek gebied
van sociale fenomenen met betrekking tot productie en
verdeling van bezit, waarbij alle niet-economische aspecten
buiten beschouwing gelaten worden.
Max Weber (1864 - 1920)
Max Weber, één van de grondleggers van de sociologie,
idealiseert rationaliteit als een empirische generalisatie en
leidt daaruit bepaalde proposities af die verklaren wat
noodzakelijkerwijs gebeurt indien het handelen eenstemmig
gericht wordt naar een doel. Het theoretische model dat
hiermee verkregen wordt, dat reëel handelen min of meer
benadert, moet aangepast worden aan de waargenomen
afwijkingen, als gevolg van misinformatie, strategische
fouten, logische denkfouten, persoonlijk temperament, en
overwegingen buiten het gebied van strategie.
Economische rationaliteit is volgens Weber een ideaaltype
dat gevormd wordt door bepaalde eigenschappen en
elementen van een gegeven fenomeen maar dat niet
bedoeld is om met alle eigenschappen in een specifiek geval
te corresponderen. Het is dus een ahistorisch concept dat
een bepaald deel van de werkelijkheid van een historische
context bevat.

Sommige economen, waaronder Menger (1840 - 1921, één
van de grondleggers van de neo-klassieke economie),
denken dat dit concept zo universeel waar en algemeen
toepasbaar is dat het gezien kan worden als een algemene
waarheid met betrekking tot de menselijke natuur. Anderen
benadrukken dat ‘economic man’ een imaginair, logisch
consistent maar amoreel concept is binnen economische
modellen.
Herbert Simon: “The rational man of economics is a
maximizer, who will settle for nothing less than the best”.
Veel empirische onderzoeken laten zien dat consumenten
zich niet altijd rationeel gedragen (bv. onderzoeken van
Tversky en Kahneman naar cognitieve anomalieën:
omstandigheden waarin individuen zich duidelijk niet
rationeel gedragen).
Economen betogen dat deze anomalieën in de financiële
markten niet of minder voorkomen vanwege arbitrage;
handelaren zullen dit type irrationaliteiten uitbuiten waardoor
de markt als geheel uitingen van irrationaliteit bestraft.
Sommige onderzoekers proberen de stijging van de
beurskoersen van het eind jaren negentig rationeel te
verklaren (rational bubbles). Deze stijging werd door
Greenspan ‘irrational exuberance’ genoemd.

2. Weber’s concept van
rationaliteit
Van Max Weber is een belangrijk onderscheid afkomstig;
formeel en substantief rationeel handelen. Hij maakte dit
onderscheid om het begrip rationaliteit duidelijker te kunnen
definiëren.
Formeel rationeel economisch handelen: de mate van
kwantitatieve berekening of verantwoording die technisch
haalbaar is en ook toegepast wordt.
Een systeem van economische activiteiten wordt formeel
rationeel genoemd in de mate waarin een geheel van
behoeften in staat is om uitgedrukt te worden in numerieke,
berekenbare termen, en ook zo uitgedrukt wordt.
Dit is een niet-ambigu concept (tenminste in de zin dat een
uitdrukking in geld de hoogste vorm van formele
berekenbaarheid impliceert).
Economisch handelen in deze zin definieert Weber als elke
vreedzame uitoefening van macht van een agent over
bronnen waarbij de primaire beweegreden gericht is op een
economisch doel.

Substantief rationeel handelen: de mate waarin het
vooruitzien van een groep mensen door economisch
georiënteerd handelen is vormgegeven gegeven een
bepaald criterium van waarden.
Dit concept is ambigu doordat er slechts één
gemeenschappelijk element is; namelijk dat het concept niet
beperkt is tot het puur formele en ondubbelzinnige feit dat
elke handeling gebaseerd is op doelgeoriënteerde rationele
berekening maar dat er ook een bepaald criterium van
waarden toegepast wordt, of deze nu ethisch, politiek of
egalitair zijn en dat de resultaten van handelen tegen de
achtergrond van deze ‘waarde’-rationaliteit gemeten worden.
Deze vorm van handelen is economisch georiënteerd
handelen; het is primair gericht op andere doelen maar
neemt daarbij wel economische overwegingen in
beschouwing. Elke vorm van handelen kan economisch
georiënteerd zijn.
Er bestaat een potentieel oneindig aantal vormen van
substantieve rationaliteit, waarvan bijvoorbeeld de
socialistische en communistische waarden er slechts enkele
vormen (dat altijd elementen van sociale rechtvaardigheid en
gelijkheid bevat).

3. Economische rationaliteit in
financiële verslaggeving
Om ervoor te zorgen dat marktpartijen rationele
investeringsbeslissingen kunnen nemen, moeten zij over
goede informatie beschikken. Publieke financiële
verslaggeving vormt een steeds belangrijkere bijdrage aan
het verschaffen van die gegevens.
Vanuit een puur technisch perspectief vormt geld (of
kapitaal) het meest perfecte middel voor economische
berekeningen. Het is formeel dus het meest rationele middel
voor het bepalen van economische activiteiten.
Berekeningen in termen van geld, en niet direct het reële
gebruik, is dus het middel van rationeel, economisch
vooruitzien.
Als financiële verslaggeving compleet rationeel is dan
betekent dit onder meer dat:
- Alle middelen om een doel te bereiken kunnen worden
gewaardeerd in termen van huidige of verwachte
marktomstandigheden.
- Alle activa en passiva periodiek vergeleken kunnen
worden in termen van geld.

- Een ex-ante schatting en ex-post verificatie van
ontvangsten en uitgaven in termen van geld mogelijk is.
- De verwachte voordelen van elk geprojecteerd verloop
van handelen en de werkelijke resultaten van elke
afgerond handelen kunnen worden uitgedrukt in een
kwantitatief verslag met een weergave van investering
en opbrengsten en de geschatte opbrengsten van
alternatieven.

Voorwaarden voor rationaliteit in financiële
verslaggeving
Formele rationaliteit in geldberekeningen zijn afhankelijk van
een aantal substantieve condities.
- (Relatieve) autonomie van agenten in de markt.
- Afwezigheid van markt- en informatiemonopolies.
- Om aan een effectieve vraag te kunnen voldoen moet
er een aanwezige verdeling van bezit zijn.
Formele en substantieve rationaliteit zijn verschillend:
- Formele economische rationaliteit staat onverschillig
tegenover alle substantieve postulaten en waarden;
deze onverschilligheid is volmaakt indien de markt
volkomen vrij is.
- Formele rationaliteit zegt niets over de feitelijke
verdeling van bezit en dit moet altijd afzonderlijk
beschouwd worden.

Fair value en actuele waarde
In de meeste standaarden van de IASB (International
Accounting Standards Board, de standard setter voor
verslaggevingstandaarden) wordt fair value als volgt
gedefinieerd:
“The amount for which an asset could be exchanged, or a
liability settled, between knowledgeable, willing parties in an
arm’s length transaction”.
Hierin komen onder meer de (relatieve) autonomie van een
agent en de afwezigheid van monopolies naar voren.
In Nederland wordt door de wetgever en DNB ook de term
actuele waarde gebruikt. Verder worden ook vaak de
termen marktconsistente waardering en marktwaarde
gebruikt.
Een eigenschap van een verhandelbaar instrument is dat het
vervreemdbaar is, dwz. het kan losgekoppeld worden van
een bezitter en heeft een zelfstandig, meetbaar nut dat in
een waarde kan worden uitgedrukt (en dan formeel
gerationaliseerd is).
Substantieve waarden, emotionele motieven en
overwegingen van de oorspronkelijke bezitter spelen geen
rol bij de bepaling van de marktwaarde van een instrument.

Discussies op het gebied van financiële verslaggeving gaan
over de volgende vragen.
- Wat is het doel van financiële verslaggeving?
o Onbevooroordeelde versus conservatieve
weergave.
- Wat is de ‘werkelijke’ waarde?
o Marktwaarde tegenover andere maatstaven voor
waarde.
- Welke spanningen ontstaan met de doelen van andere
autoriteiten (zoals prudentiële toezichthouders)?
o Financiële stabiliteit en soliditeit van
ondernemingen.

4. Economische rationaliteit bij
pensioenfondsen en verzekeraars
In de loop der tijd is de mate van formele rationaliteit in de
publieke en prudentiële verslaggeving van pensioenfondsen
en verzekeraars toegenomen. Op dit moment zijn er
ontwikkelingen op de volgende gebieden.
- Rentetermijnstructuur waartegen pensioen- en
verzekeringsverplichtingen gedisconteerd worden.
- Adequate risicomarges in technische voorzieningen
voor onvermijdbaar risico.
- Winstdelingen, garanties, gedragsopties (bij
verzekeraars) en indexatie-ambities (bij
pensioenfondsen).
- Vereiste solvabiliteitsmarges (bij verzekeraars) en
vereist eigen vermogen (bij pensioenfondsen).

Prudentie
Het woord prudentie kent een zeer lange geschiedenis en
veel filosofen hebben over prudentie geschreven.
Tegenwoordig worden de termen prudentie en prudentieel
door toezichthoudende autoriteiten gebruikt die gericht zijn
op de soliditeit van ondernemingen. Prudentie wordt ook wel
gezien als kerndeugd van de accountant en de actuaris.
“Homo Prudens - zero risk man - personifies prudence,
rationality and responsibility” (Adams, 1995).
Van Dale: inzicht, verstandig oordeel. Andere, vaak
gehoorde, interpretaties: voorzichtig en conservatief beleid.
Soms wordt ook een risicomarge gezien als prudentie
niveau.
Aristoteles’ Ethica Nicomachea: phronēsis
- Letterlijk: verstandigheid, gezond verstand, praktische
wijsheid.
- Rationele eigenschap die de mens doet handelen
overeenkomstig zijn inzicht van goed en kwaad.
- Noodzakelijke voorwaarde voor een nuttig leven.
- Prudent handelen vereist een oordeelsvormende rol in
een steeds veranderende omgeving.
Prudentie is bij Aristoteles niet
- Wetenschappelijke kennis (gericht op beschrijving)
- Technische vaardigheid (gericht op een product)

Thomas van Aquino’s Summa Theologiae: prudentia
- Naast wijsheid een contemplatieve deugd.
- Noodzakelijke eigenschap voor het overdenken van het
goddelijke.
Het beste leven volgens de middeleeuwse scholastici was
het zich terugtrekken uit de wereld van het handelen.
Is prudentie in Weberiaanse zin een substantieve waarde of
kan prudentie formeel gerationaliseerd worden (bijvoorbeeld
in adequate risicomarges)?

5. Betekenis voor het actuariële
beroep
De technische voorzieningen zijn voor actuarissen van
oudsher een middel geweest om aan de toekomstige
verplichtingen te kunnen voldoen.
Naarmate er meer eenstemmigheid is over mondiale
uniforme verslaggevingstandaarden voor balans en winst-
en verliesrekening (en dus ook verzekeringsverplichtingen)
zullen de verschillen in waarderingsgrondslagen tussen
sectoren en landen minder groot worden en zullen
actuarissen minder vrij zijn in het bepalen van
verzekeringstechnische balansgegevens.
Ondernemingspecifieke overwegingen zullen dus een
minder grote rol spelen.
Ontkoppeling van financiële verslaggeving en prudentiële
doelen
Een mogelijke ontwikkeling op de lange termijn is dat de
twee doelen, het verschaffen van objectieve publieke
informatie over de financiële positie van een onderneming,
en aan de andere kant het waarborgen van de soliditeit van
financiële ondernemingen, in de loop der tijd losgekoppeld
worden.

De voordelen hiervan zijn:
- Grotere transparantie in publieke verslaggeving (in
tegenstelling tot het opnemen van prudentiële
overwegingen in waarderingen).
- Los van publieke financiële verslaggeving kunnen
prudentiële toezichthouders een mate van prudentie
vereisen door eisen te stellen aan gegevens over
risico’s en onzekerheden (zowel voor going concern als
liquidation).
- Mogelijkheid van overeenstemming over
gemeenschappelijke standaarden voor verschillende
sectoren.
- Mogelijkheid van overeenstemming over
gemeenschappelijke standaarden voor verschillende
landen.
De verwachting is dat actuarissen in de toekomst een
bijdrage zullen leveren aan het prudentieel toezicht door het
verschaffen van informatie op het gebied van:
- maatstaven voor de statistische variatie van de
financiële gegevens (zoals value-at-risk), en
- maatstaven voor onzekerheid van gegevens in publieke
en prudentiële verslaggeving (zoals
gevoeligheidsanalyses).