De Hamert - 20 oktober 2012.pdf

De Hamert
Een tocht van jong naar oud. Van Holoceen, Weichseliën,
Saaliën, Elsteriën naar Menapiën
1

De werkgroep Geologie en landschap trok onder leiding
van Jos Leeman door het 1038 ha landgoed de Hamert. Het
tussen Wellerlooi en Arcen gelegen landgoed omvat een
breed scala aan landschapstypen. We bezochten de
Maasweiden, droge loof- en naaldbossen, heidevelden,
hoogveen, akkers en het snelstromende Geldernsch-
Nierskanaal.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 2

De schoonheid van het landschap 1-3
Bosvogels en spectaculaire vogeltrek 4-12
Rivierterrassen. 13-25
Stalberg 26-32
Rivierduinen 32-40
De hand van de mens 41-45
Heerenveen 45-46
Geldernsch-Nierskanaal 47-53
Rijnterrassen 54-68
Het was een prachtige herfstdag. De vogels waren stil. Slechts
enkele bosvogels lieten zich horen. 200.000 Houtduiven 20.000
vinken en 10.000 spreeuwen trokken over ons heen. De
schoonheid van het landschap was adembenemend.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 3

De Zwarte specht liet even tijdens het vliegen zijn helder en hoog
“kruuu kruuu kruuu”, geluid horen. Ze vloog nogal stuntelig en
flapperend, alsof ze zojuist het nest had verlaten en met de eerste
vlieglessen bezig was. De roffel die alleen in het voorjaar te horen
is, klinkt nogal zwaar, als een echte drummer. Ook roepen ze nogal
luidruchtig en langzaam versnellend. Soms ook nog al klaaglijk
tijdens de baltstijd.
“Er zit een papagaai bij de parkeerplaats”! meldde een toevallige
bezoeker. Hij was diep onder de indruk van de kleurrijke vogel die
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 4

ezig was gaten in het gras te prikken.
Veel mensen die voor het eerst een groene specht van dichtbij
zien, zijn zo onder de indruk van al die prachtige kleuren dat ze
denken aan een ontsnapte tropische vogel. Groene spechten leven
vooral van mieren, ze graven diepe gaten in mierenhopen om ook
de poppen en miereneieren te kunnen bemachtigen. In mijn gazon
hoeft dat niet. Zo hier en daar wordt er met de stevige snavel een
gaatje gemaakt, en vervolgens verdwijnen halve kolonies via de
lange kleverige spechtentong in de groene spechtenmaag.
Grote bonte specht scheert over.
De meeste vogels slaan bij het vliegen regelmatig hun vleugels op en
neer. Sommige soorten spreiden ze af en toe om kort te kunnen
zweven. Meeuwen, roofvogels en ooievaars kunnen soms uren
vliegen en zweven zonder een enkele vleugelslag. Spechten doen het
omgekeerde. Zij spreiden hun vleugels niet maar vouwen ze telkens
even dicht, en oefenen een voorwaartse vrije val. Het is net of ze
steeds weer opnieuw willen uitproberen of ze zonder te vliegen toch
verder kunnen gaan. Dat lukt niet, want als je niet vliegt of zweeft val
je naar beneden. En dat doen spechten.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 5

Even vliegen, even vallen, even vliegen even vallen, en doordoor
ontstaat er een merkwaardige golfbeweging waardoor je van grote
afstand al kunt zien of je met een specht te maken hebt.
Nu in november, is de boomklever misschien wel de
luidruchtigste vogels van de Hamert. Officieel wordt de
boomklever wel degelijk tot de zangvogels gerekend, daar kan ik
niets aan veranderen, maar voor mij is het meer een roepvogel. Of
het nu het krachtige wieiet wieiet wieiet is of het getukker dat
klinkt als een steentje dat je over het gladde ijs laat glijden, het
blijft geroep.
Nog nooit heb ik een boomklever twee noten na elkaar echt horen
zingen. Altijd heeft het iets opdringerigs, iets verkondigends, iets,
nou ja vult u zelf maar in. Een roepende zanglijster zit toch nog
steeds te zingen, maar een boomklever komt daar nog niet bij in
de buurt. Spechten en boomkruipers zijn eigenlijk maar
gebrekkige klauteraars vergeleken met de boomklever. Ze hebben
allemaal een steuntje nodig in de vorm van hun staart om hogerop
te komen. Boomklevers niet. Als vliegen tegen de onderkant van
een horizontale glasplaat, wandelen ze op hun kop langs
spiegelgladde beukentakken, zitten rustig onderste boven tegen
een beukenstam geklemd zonder dat ze, zoals wij, last hebben van
het bloed dat naar hun kop stroomt, kortom, spotten met alle
wetten van de zwaartekracht die ons dagelijks parten spelen.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 6

De naam is tegelijk een aardig ezelsbruggetje. Een boomklever
kleeft en een boomkruiper kruipt.
Een boomkruiper zoekt uitsluitend voedsel op de boombast. Ook
zitten ze niet vaak dwars op een tak, zoals een merel of een vink
dat doet, maar altijd tegen de boom geplakt. De schutkleur en het
kleine formaat zorgen er bovendien voor dat iemand die met een
vage algemene blik naar buiten kijkt om van het groene decor en
de zon te genieten, niet snel een boomkruiper zal waarnemen.
Boomkruipers moet je verdienen. Af en toe eens even goed de
stammen of muren afspeuren en opletten of er soms een
muisgrote bruinachtige vogel overheen schokt en schuift met een
klein gebogen priemsnaveltje. Als ze aan de zijkant van de boom
omhoog gaan zie je soms een glimp van de lichte satijnwitte
onderbuik. Boomkruipers kunnen niet op de kop naar beneden
klauteren zoals boomklevers dat doen.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 7

Ze vliegen dus telkens naar de stamvoet van de volgende boom en
spiralen dan langzaam omhoog terwijl ze insecten tussen de
schorsspleten en kieren uitpeuteren!
Staartmezen
voortdurend in
beweging met een
acrobatische
behendigheid met
het zoeken naar
voedsel.
\Spectaculaire vogeltrek boven de
Hamert.
Onvoorstelbare grote aantallen houtduiven passeren in hun trek
naar Noord-Frankrijk de Hamert.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 8

Een SOVON telpost op de Hamert telde op de dag van onze
excursie de vogels die de Hamert die dag passeerden. Op onze
tocht zagen wij er honderden. Ze waren echter moeilijk te
determineren.
Hier volgen de aantallen en soorten van de SOVON telpost.
Rode Wouw 2 Bruine kiekendief 1
Smelleke 1 Goudplevier 2
Houtduif 200.000 Veldleeuwerik 2500
Boompieper 1 Grote gele kwikstaart 1
Heggenmus 150 Beflijster 2
Koolmees 600 Buidelmees 1
Spreeuw 10.000 Vink 20.000
Keep 4000 Europese kanarie 2
Appelvink 80 IJsgors 1
Sneeuwgors 1 Rietgors 1200
De Vogelwerkgroep IVN uit Boxmeer spotte op deze dag de
Blauwe kiekendief en Klapekster.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 9

Nog niet zolang geleden woonden houtduiven in het bos.
Maar net als veel andere vogels, de merel voorop, hebben ze
ontdekt dat de mensen in de stad steeds aardiger voor ze worden,
hun nesten niet meer uithalen, de jeugd geen katapulten meer
maakt en dat frites ook heel geschikt duivenvoer is!
Houtduiven kom ik nu ook midden in de stad tegen, op hun
gemak, als stadsduiven, wandelend op het trottoir en hooguit
bereid een paar stappen naar links of rechts te gaan om de
voetgangers te laten passeren. Buiten in het veld zijn ze nog heel
wat schuwer want het is een van de drie vogelsoorten waar nog
op mag worden gejaagd ( de andere twee zijn fazant en wilde
eend). Een Houtduif die vanuit een boom of struik opvliegt kunt u
meestal wel met uw ogen dicht herkennen. Er is geen vogel die zo
stuntelig het luchtruim kiest als een houtduif.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 10

De vleugels slaan wild tegen de takken en bladeren aan en vooral
’s nacht schrik je je een ongeluk van zo’n opvliegende houtduif.
Maar die stunteligheid is maar schijn want ze gebruiken het
vleugelklappen als alarmsignaal voor soortgenoten, en ook andere
dieren zoals vossen reageren op dit waarschuwingssignaal. Een
houtduif van veraf in de vlucht herkennen is meestal niet moeilijk.
De witte nekring valt op die afstand niet zo op, maar wel de brede
witte baan over de vleugel. De zwarte staartrand valt extra op
omdat deze wordt gescheiden door een licht randje van de grijze
staart. Bovendien maken ze heel vaak baltsvluchten. Net als
Turkse tortels, maar Houtduiven maken veel langere en grotere
bogen. Ze rommelen wat af in mijn tuin. Het hele jaar zijn ze aan
het bouwen en nestelen, maar de eerste legsels gaan bijna altijd
verloren. Ook wordt er heel wat afgevochten en dat doet me altijd
denken aan echte bokswedstrijd. Om de beurt geven ze elkaar een
lel met een vleugel en de klappen zijn op grote afstand te horen.
Zo’n gevecht kan minuten duren en wordt kennelijk op punten
beslist want ik heb nog nooit een houtduif knock-out zien gaan.
Uiteindelijk heeft een van de twee zoveel om de oren gehad dat hij
het veld ruimt. Met de vrouwen wordt heel anders om gegaan.
Zachtjes koerend, bijna brommend, zit het mannetje verstopt in
een conifeer mevrouw naar het doorzichtige takkennest te lokken,
waarna er samen langdurig wordt verder gekoerd en gekroeld.
Pas in het najaar als alle gaaien en kraaien druk zijn met andere
zaken lukt het ze de jongen te laten uitvliegen. In augustus en
september ziet u dus meestal de eerste jonge houtduiven
verschijnen. Ze zien er een beetje puberachtig uit. Wat slanker,
soms nog een paar nestpluizen op de kop en zonder de witte ring
om de nek.
De Gaaien zijn druk bezig 8000 eikels
te verstoppen.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 11

Mooi zijn is niet altijd genoeg om ook populair te zijn. Als de gaai,
tot voor kort nog de vlaamse gaai, (dat is voor mij ook erg
wennen) nou maar net als de merels en zanglijsters 's avonds
gezellig in de boomtop een liedje voor ons was gaan zingen, dan
was het wel goed gekomen. In oude vogelboeken wordt de gaai
echter op alle mogelijke manieren verketterd, terwijl we de
meeste Europese eikenbossen aan zijn bijzondere gedrag te
danken hebben. ’s Winters leven gaaien vooral van eikels die ze in
de herfst verstoppen.
De rest van het jaar eten ze allerlei rupsen en insecten en in het
voorjaar af en toe een jonge vogel of een ei. Ze maken van hun
leefgebied een ware provisiekamer. NU verstopt elke gaai zo’n
8000 eikels. Het grootste deel weten ze feilloos, tot zelfs een half
jaar later, nog terug te vinden. Gaaien hebben ons meestal veel
sneller in de gaten dan wij hen. Bij onraad laten ze een luide
rauwe kreet horen en dan weet iedereen dat wij in het bos
rondlopen Niet alleen de gaaien en kraaien alarmeren elkaar, ook
de reeën, vossen en konijnen laten zich door de gaaien
waarschuwen.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 12

Meestal vang je in het dichte zomergroen niet veel meer op dan
een glimp en dan is het zaak om op de witte stuit te letten. Die valt
wel op en als u zo’n witte vlek met een zwaai in de boom ziet
verdwijnen weet u vanaf vandaag dat daar een gaai aan vastzit!
Zingen kunnen ze ook en dat doen ze heel wat vaker dan de
eksters. Maar… o zo zachtjes en omdat ze ons zo snel in de gaten
hebben lukt het maar zelden de zang te beluisteren. Er is hoop,
want de gaaien rukken op. Ze broeden steeds vaker in de
achtertuinen en nu de jacht op deze schitterende vogels geheel
verboden is, gaan ze ons steeds meer vertrouwen.
Een landschap opgebouwd uit
rivierterrassen.
Rivierterras
sen zijn
fossiele
rivierbeddingen.
Maar dan
beddingen
van
duizenden
meters
breed.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 13

We vertrekken bij de Hamert op onze ontdekkingstocht over de
Maasterrassen. Op onze tocht overbruggen we 1.000.000 jaar. We
passeren 4 ijstijden en zijn getuigen van landschaps vorming door
wind en water.
Rivierterrassen kennen we in Nederland alleen vanaf Boxmeer tot
Zuid Limburg. Van Koblenz tot Bonn zijn ze ook te vinden. Ze
ontstaan wanneer er sprake is van drie samenwerkende krachten.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 14

Een geologische stijgingsgebied en een afwisseling van glacialen
en interglacialen.
Geologen onderscheiden in de ondergrond van het Maasdal maar
liefst 31 terrasniveaus. Het aantal rivierterrassen moet in de Hamert
echter geringer zijn, omdat de Maas pas sinds 500.000 jaar
door de Slenk van Venlo stroomt. Het jongste terras dat wij bezoeken
ligt op een hoogte van circa veertien meter boven NAP, direct
aan de Maasloop. Het oudste ligt op ongeveer 35 meter boven
NAP, het eiland van Wemb en Twisteden. Het hoogteverschil tussen
opeenvolgende terrassen die zich als een soort traptreden
manifesteren is ongeveer 3 tot 5 meter. In Zuid Limburg zijn de
traptreden 10 tot 15 meter. Daar is het aantal terrassen ook veel
groter
De terrassen zijn niet overal goed zichtbaar. Het reliëf is namelijk
verdoezeld, door erosie. In Zuid Limburg is bovenop de terrassen
een flink pakket löss afgezet. Dit is een zeer fijnkorrelig sediment,
dat tijdens de twee laatste ijstijden (Saalien en Weichselien) is afgezet
door de wind.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 15

In het huidige landschap zijn nog maar drie grote terrasniveaus
duidelijk te onderscheiden. Deze worden het laag-, midden- en
hoogterras genoemd. De drie terrassen zijn te herkennen als vlakke
delen in het landschap, begrensd door een steile helling. De terrassen
worden vaak gebruikt als akkerbouwgrond, omdat ze vlak
zijn. De terrassen kunnen enkele kilometers breed zijn, maar ook
veel smaller, afhankelijk van de mate waarin ze later geërodeerd
zijn. De aangrenzende hellingen zijn meestal bebost.
Het ontstaan van de rivierterrassen
Bij het ontstaan van de rivierterrassen speelden drie gebeurtenissen
een rol:
1. tijdens een ijstijd stroomde de Maas door een wirwar van beddingen
en zette hij over een brede vlakte zand en grind af. Zo ontstond
een zogenaamde riviervlakte;
2. tijdens de warme periode die erop volgde kreeg de Maas een vaste
loop en sneed hij zich diep in de riviervlakte in;
3. ondertussen kwam het hele gebied omhoog door bewegingen in
de aardkorst. De gevormde riviervlakte kwam hierdoor hoger in
het landschap te liggen dan de insnijdende Maas en tekende zich
als een duidelijke 'traptrede' in het landschap af.
Deze volgorde van gebeurtenissen heeft zich in de afgelopen drie
miljoen jaar 31 keer herhaald, met als gevolg dat de hellingen van
het Maasdal zijn opgebouwd uit 31 terrastreden.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 16

De afzetting van een riviervlakte
tijdens een ijstijd
De vorm en het gedrag van een rivier zijn tijdens een ijstijd anders
dan in een tussenijstijd. Tijdens een koude periode (glaciaal) is er
weinig begroeiing, vindt er in het achterland veel erosie plaats en
krijgt de rivier veel grof zand en grind te verwerken. In het voorjaar
moet de rivier enorme hoeveelheden water afvoeren,
afkomstig van smeltend ijs. De ondergrond is echter bevroren,
waardoor de rivier zich niet kan insnijden. Het gevolg is dat
de rivier geen smalle vaste bedding heeft maar gedwongen is om
zijn loop te zoeken over een groot gebied. Er ontstaat een wirwar
van stroomgeulen: een zogenaamde vlechtende rivier.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 17

Door de grote hoeveelheden zand en grind die met het water
meekomen, raken de geulen snel verstopt en verleggen zich dan
weer. Het gevolg is dat de rivier zand en grind afzet over een
enorm uitgestrekt gebied: een zogenaamde riviervlakte ontstaat.
De insnijding in de riviervlakte tijdens
een warme periode
Tijdens een warmere periode (interglaciaal) is de waterafvoer van
een rivier regelmatiger.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 18

Vegetatie beschermt de bodem tegen erosie en hierdoor krijgt de
rivier minder materiaal te verwerken.
Onder deze omstandigheden is een rivier meanderend. De ondergrond
is niet bevroren, waardoor de rivier een vaste loop heeft en
zich diep kan insnijden in de riviervlakte die in de voorafgaande
ijstijd is gevormd.
Het omhoogkomen van het gebied
door bewegingen in de aardkorst
Het botsen van Europa en Afrika en tegelijkertijd het uit elkaar
drijven van Amerika en Eurazië leveren spanningen op in de
aardkorst van deze regio.
De aardkorst wordt in noordoost-zuidwestelijke richting een klein
beetje samengedrukt en in loodrechte richting hierop uitgerekt.
Deze druk en trek heeft onder andere tot gevolg dat Limburg en
de zuidelijker gelegen Ardennen heel langzaam omhoog komen.
De rode stip op de kaart is de Hamert.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 19

De beweging van de continenten is al een tijdje gaande. De ondergrond
van Limburg komt dan ook al sinds het Laat-Mioceen (ca.
zes miljoen jaar geleden) omhoog.
Ook nu gaat deze opheffing nog langzaam door, met een snelheid
van ongeveer 3 centimeter per honderd jaar. Dit is zo traag dat je
er, op een sporadisch voorkomend aardbeving na, niets van
merkt. Tijdens het Laat Plioceen en het Pleistoceen, in de afgelopen
drie miljoen jaar, was deze opheffing echter van groot belang
bij de vorming van de rivierterrassen.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 20

terrasvorming in detail
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 21

Vorming van rivierterrassen tijdens een afwisseling van drie glacialen
en twee interglacialen in een zich opheffend gebied. In deze situatie
ontstaan drie terrasniveaus.
Om beter uit te leggen hoe verschillende terrasniveaus ontstaan,
kijken we naar een opheffend gebied tijdens een periode van twee
glacialen afgewisseld door een interglaciaal.
Tijdens de eerste ijstijd zette een vlechtende rivier een brede vlakte
af van grof zand en grind. Vervolgens veranderde het klimaat:
het werd warmer. Tijdens deze interglaciale periode sneed de meanderende
rivier zich in de vlakte in. Ondertussen kwam het landschap
omhoog, waardoor de rivier een paar meter lager kwam te
liggen.
Vervolgens werd het klimaat kouder. Tijdens de tweede ijstijd
vormde zich weer een nieuw terras, dat lager dan het oude kwam
te liggen. Bij een volgende afwisseling van een warme periode en
ijstijd herhaalde dit proces zich.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 22

Aldus zijn in de afgelopen drie miljoen jaar 31 terrasniveaus gevormd
in het Maasdal, onderverdeeld in laag-, midden- en hoogterrassen.
Het laagterras bestaat uit terrassen gevormd tijdens het
Weichselien en het Saalien, het middenterras uit terrassen tot een
ouderdom van 1,2 miljoen jaar, gevormd tijdens het Vroeg-
Pleistoceen en het hoogterras uit de nog oudere terrassen, gevormd
in het Plioceen.
De Maas stroomt langs de Hamert.
Het is uiterst merkwaardig dat de Maas bij Roermond naar het
oosten buigt en via de Hamert zijn weg naar zee zoekt. De Roerdal
slenk, ook wel Centrale slenk genoemd ligt immers veel lager en
de weg naar zee is korter.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 23

Dit heeft alles te maken met tectoniek. Het excursie gebied ligt op
de meest noordelijke uitloper van een Westeuropees, ongeveer
driehonderd miljoen jaar geleden gevormd schollenlandschap. De
vorming van dit landschap gaat nog steeds door. Een schollenlandschap
is een landschap bestaande uit horsten of verheffingen
en slenken of verzakkingen. Door bewegingen in de bodem worden
bepaalde delen van het aardoppervlak opgetild en- of verzakken
andere delen. Waar een horst en slenk elkaar raken liggen
haarfijne breuken. Van ons van belang zijn de centrale slenk, Peelhorst,
de Slenk van Venlo en het blok van Krefeld.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 24

2.000.000 jaar geleden stroomden zowel Rijn als Maas door de
Roerdal slenk naar zee. Ze hebben dit dalingsgebied opgevuld met
sedimenten tot een pakket van 1100 m. De Rijn verplaatste zich
naar het oosten, door dat het gebied bij de Keulse bocht sterker
daalde.
De Peelhorst die tot dan toe omhoog kwam, ging dalen naar het
noordoosten. In de periode 800000-500.000 stroomde de Maas
over de Peelhorst. Vervolgens kwam de rivier in de Slenk van Venlo
terecht. Toen de Peelhorst vervolgens weer begon te stijgen
erodeerde de rivier een dal door het stijgingsgebied.
De horsten en slenken rijzen, respectievelijk dalen nog altijd ten
opzichte van elkaar. Zo verschuiven Peelhorst en de Centrale
slenk ten opzichte van elkaar met 0,3 millimeter per jaar
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 25

We trekken met Jos het in het Holoceen ontstane insnijdingsdal
van de Maas in.
Jan van Stalberg,
roofridder aan de Maas.
Vanuit zijn burcht de Stalberg hief ridder Jan tol aan de
voorbijkomende schepen. Zijn paard werd steeds beslagen met
omgekeerde hoefijzers, zodat men door de hoefsporen in
verwarring gebracht hem nooit te pakken kreeg.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 26

Jan van Stalberg behoorde tot het ridderschap van het
Overkwartier van Gelder. Hij had toegang tot de vergadering der
edelen op de kwartierdagen te Roermond. In zijn donjon hield hij
de schippers gevangen die weigerden tol te betalen
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 27

Op de droge , voedselarme, zandige , kalkhoudende hellingen
treffen we soortenrijk grasland aan. Het zijn
stroomdalgraslanden. Stroomdalgraslanden zijn kenmerkend voor
de hogere terreingedeelten van het rivierensysteem, zoals
oeverwallen, stroomruggen en rivierduinen.
Veel plantensoorten zijn min of meer aan het rivierengebied
gebonden [fluviatiele soorten] en worden stroomdalplanten
genoemd. Het zijn meestal soorten die zich vanuit Midden-Europa
langs de rivieren tot in het laagland hebben verspreid. Ze hebben
een continentale of submediterrane verspreiding en Nederland
ligt aan de uiterste noordwest grens van hun verspreidingsgebied.
De stroomdalsoorten groeien in het droge grasland op de kalkrijke
, relatief voedselarme bodem en hebben een zekere voorkeur voor
de warme hellingen met een zuidoostelijke expositie.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 28

Daar komt het microklimaat het meest overeen met het klimaat
van Midden-Europa. De klassieke stroomdalplanten waren al voor
de 19 de eeuw in ons land. Geregeld worden in de Stalberg nieuwe
plantensoorten waargenomen waarvan sommige zich blijvend
vestigen en dus inburgeren. Naast stroomdalsoorten zijn er ook
veel pionier- en ruigtesoorten die alleen of hoofdzakelijk in het
rivierengebied district voorkomen.
De Zandmaas
We staan nu aan de oever van de Zandmaas. Het bijzondere aan
dit traject van de Maas is haar ligging in een tektonisch stijgingsgebied.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 29

Het landschap komt al honderdduizenden jaren geleidelijk omhoog
ten opzichte van de noordwestelijk gelegen laaglandgebieden
en de bovenstrooms gelegen Roerdalslenk [Maasplassengebied].
Noodgedwongen moet de Zandmaas zich doordoor tussen
Roermond en Boxmeer insnijden in de haar omringende rivierafzettingen.
Waar de rivier stroomafwaarts bij Boxmeer zijn erosieve
kracht in de breedte botviert en brede meanderbochten vormt,
erodeert de Zandmaas bij de Stalberg vooral in de diepte. Hierdoor
kreeg ze in de loop van de tijd een smal en diep rivierdal met
een relatief rechte loop [canyonvorm].
De opheffing van het landschap bedraagt momenteel zo’n twee cm
per eeuw. Het gebied ten zuiden van Roermond [de Roerdalslenk]
daalt met zeven cm per eeuw. Naar geologische maatstaven zijn
dit snelle bewegingen.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 30

Bij Boxmeer verdwijnen de hoge dalflanken en begint de rivier
zijwaarts te meanderen. Ze komt dan in de laagvlakte van het
voormalige Rijndal. Boxmeer ligt op de terrassen splitsing. Alleen
stroomopwaarts zijn er terrassen, stroomafwaarts is de Maas een
bedijkte rivier. Het is het landschap van de oeverwallen en
komgronden. De hoge dalflanken zijn niet zichtbaar op de plek
waar wij staan. Dit komt door de verstuwing van de Maas. Op de
plaats waar wij staan is het water drieënhalve meter opgezet door
de stuw van Sambeek.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 31

KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 32

We klauteren met Jos de terrasrand op en staan in de fossiele
riviervlakte uit het Weichselien [aangegeven met het cijfer 2].
We staan onmiddellijk op de rivierduinen. Ze zijn er erg hoog,
doordat vegetatie hier het aangewaaide rivierzand vastlegde. Een
kilometer verder liggen de paraboolduinen. De rivierduinen
strekken zich uit van Arcen tot Gennep en behoren tot het
nationaalpark de Maasduinen.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 33

KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 34

De riviervlakte uit het Weichselien is aanzienlijk opgehoogd door
de rivierduinen die hier zijn opgewaaid. Rivierwater mag dan een
belangrijke vormgever van het Maasduinen landschap zijn, de
wind heeft ook een steentje bijgedragen. De wind blies rivierzand
uit de beddingen van het Maasdal, dat aan het einde van de laatste
ijstijd grotendeels droog lag. De basis voor de duinen werd
gevormd door de schaarse vegetatie waar de eerste zandkorrels
zich ophoopten; Zo legden zij de basis voor het ontstaan van de
kenmerkende tot wel 25 meter hoge paraboolduinen.
De paraboolduinen vallen uiteen in kamduinen , streepduinen en
uitblazingsvlakten. Zie hiervoor bijgaande tekening.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 35

KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 36

Omdat plaatselijk zand wegstoof, kwam het maaiveld westelijk
van de duinen lager te liggen en reikte tot aan het grondwater.
Later ontstonden daar de vennen.
De duinen, stuifzanden en vennen verfijnen de grote
hoofdstructuur van Maasterrassen en meanders. De
hoogteverschillen en de verschillende afgezette sedimenten
hebben vanzelfsprekend grote invloed op de waterhuishouding en
de vegetatieontwikkeling; ze vormen het fundament van het
landschap.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 37

Vegetatie
De geologische geschiedenis heeft dus een grote variatie in
hoogteligging en bodemsamenstelling opgeleverd. Daarop heeft de
vegetatie ingespeeld. Na de laatste ijstijd steeg de hoeveelheid
regen en daarmee ook de grondwaterspiegel. Omdat ook de
Noordzeespiegel steeg konden de rivieren hun water minder goed
kwijt en gingen ze langzamer stromen.
Sinds het Holoceen [ongeveer 12.000 jaar geleden begonnen] zit
de Maas dan ook in een sedimentatiefase. Laagtes van oude
rivierbeddingen, uitwaaiingslaagtes en dergelijke kwamen onder
water te staan. Daar waar ijzeroer of klei in de ondergrond een
ondoorlaatbare laag vormde, bleef regenwater staan.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 38

De plassen hadden een verschillende chemische
watersamenstelling. Sommige plassen werden sterk beïnvloed
door uittredend grondwater, terwijl andere uit zuiver regenwater
bestonden, met natuurlijke mengvormen daartussen. Zo kregen
deze wateren allemaal hun eigen chemische samenstelling en
bepaalden zo [mede] de samenstelling van de vegetatie. Een deel
van de meren en moerassen groeide dicht met laagveen. De oude
Maasmeanders in de Maasduinen waren weliswaar volgegroeid
met laagveen maar plaatselijk trad er in bescheiden mate ook
hoogveenvorming op. Op de drijftillen van het Pikmeeuwenwater
komt hoogveen voor met Lavendelheide en Kleine veenbes.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 39

In de oude Maasmeanders op de grens van hoogterras en
middenterras kwamen uitgestrekte veenmoerassen voor zoals het
Heerenveen.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 40

De hand van de Mens
Na de laatste ijstijd werd het klimaat hier zoveel beter, dat steeds
meer mensen de streek gingen bevolken. Toen de mens zijn rol
van jager geleidelijk veranderde in die van landbouwer begon hij
met verzamelen van strooisel, steken van plaggen en begrazen met
gedomesticeerde dieren. Op de voedselarme zandgrond was de
begroeiing kwetsbaar en zo veranderden de bossen in heidevelden
en ontstonden er plaatselijk weer zandverstuivingen, die sinds die
laatste ijstijd afwezig waren. Noordelijk van Venlo vormen de
duingebieden een langgerekte strook tot aan Gennep
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 41

Waarschijnlijk vond dit proces waarbij stuivend zand ontstond
onder andere in de Bronstijd [1000 jaar voor Christus] plaats en
speelde het zich later, in de Middeleeuwen, nog af.
Oude kaarten tonen dat de mens zich in het verleden vestigde op
de grens van de Maasterrassen. Het laagst gelegen terras bij de
Maas bestond uit moerassen en wei- en hooilanden. Op de hoger
gelegen gronden lagen de akkers en woeste gronden. De
voedselarme rivierduinen zijn lange tijd als woeste grond in
gebruik geweest. Ze vormden het graasgebied voor de
schaapskuddes , die mest produceerden voor de akkers.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 42

Verder waren de heidevelden van groot belang voor de honing- en
bijenwasproductie. Destijds werden deze producten gebruikt als
zoetstof en lichtbron via kaarsen. Reeds begin 19e eeuw, maar
vooral in de jaren 1930 zijn de droge heidegronden en stuifzanden
beplant mat dennenbos.
Het gebied wat wij
doorkruisten
ontkwam aan dit lot,
omdat het particulier
bezit was en vooral
een functie had voor
de jacht.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 43

Rond 1900 werd gestart met de ontginning van de uitgestrekte
veenmoerassen tussen het hoog- en middenterras. De aanwezige
veenlaag werd tot twee meter diep afgegraven. Dit is doorgegaan
tot in de jaren 1950. Aansluitend zijn deze ontginningen, onder
anderen via ruilverkavelingen, geschikt gemaakt voor het
hedendaagse agrarische gebruik.. In het ontwaterde gebied
werden akkerbouwbedrijven en tuinbouw in kassen [bij
Tuindorp] opgericht. Het resultaat is een grootschalig en
soortenarm landschap , wat wij per auto doorkruisten.
Vanzelfsprekend hebben deze ontwikkelingen ook een grote
schaduwwerking gehad op de resterende natuurgebied, vooral
door ontwatering en vermesting. Slechts een klein stukje van het
enorme Heerenveen moeras bleef, samen met het aangrenzende
Westmeerven, behouden binnen het natuurgebied de Hamert.
Een overzicht over het zuidelijke deel van het Heerenveen. Hier is
vanaf 1999 de bemeste toplaag afgegraven tot een diepte van 25-
30 cm in het meest rechts gelegen deel. Het natte deel is
afgegraven tot 40-50 cm. Het totale gebied dat zich nu kan
herstellen is ongeveer 32 ha groot. De sloot die zorgde voor
afwatering ( de voormalige bovenloop van de Molenbeek van
Well) is gedempt. Bij het uitlaatpunt is een stuw geplaatst om het
waterpeil te kunnen sturen.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 44

Naast het feit dat natuurgebieden door de ontginningen
inkrompen, ontstonden er door de drooglegging van
vennencomplexen ook landbouwenclaves midden in de
natuurgebieden; die hadden natuurlijk negatieve effecten op het
omliggend natuurgebied.
Het Heerenveen
Het gebied van het Heerenveen ligt ingeklemd tussen het
hoogterras van de Rijn met een maximumhoogte van 26 m en het
middenterras met daaro0p paraboolduinen tot 33 m hoogte.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 45

Hierdoor kan het tussenliggende gebied, waar zowel regenwater
als zwak zuur en matig gebufferd ijzerrijk kwelwater in terecht
komt, dit water van nature slechts moeizaam kwijt. Dit levert een
uitstekende uitgangssituatie op voor het ontstaan van
veenmoeras. Er groeide ooit een afwisselende vegetatie van natte
heide, gagelstruwelen en veentjes met plaatselijk berkenbroek. Op
de hogere gelegen zandige koppen stond een schrale
heidevegetatie. Door het terugdraaien van de ontginningen van de
afgelopen eeuw ontstaat deze situatie opnieuw.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 46

Het Geldernsch Nierskanaal
Het Geldernsch-Nierskanaal is in 1770 gegraven en diende als
afwateringskanaal voor de landbouw. Het kanaal loopt vanaf
Geldern richting de Maas. Bij de Hamert sloot dit kanaal
waarschijnlijk aan op een bestaande beek. Door de grote
waterafvoer in natte perioden is deze beek zich als een
meanderende wildstromende bergbeek gaan gedragen. In ruim
200 jaar tijd is er een prachtig dal gevormd. In dit dal is een
broekbos met elzen en wilgen tot ontwikkeling gekomen.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 47

KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 48

KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 49

KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 50

KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 51

KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 52

De Zwavelzwam groeit hier in Elzen-Wilgenbroek en parasiteert
op de Wilg. De paddenstoel is necrotroof. Als de boom is
afgestorven groeit de Zwavelzwam gewoon door. De zwam vormt
niet elk jaar vruchtlichamen, maar in de kern van het hout groeit
het mycelium gewoon door. Het veroorzaakt een bijzondere vorm
van rot waarbij het hout in droge blokjes uiteen valt en de boom
hol wordt. Een op deze wijze aangetaste maar ogenschijnlijk nog
gezonde boom kan bij een storm plotseling afknappen.
Zwavelzwammen zijn goed eetbaar. In het Engels heet de soort
vanwege de kleur, smaak en structuur van het vlees Chicken of the
woods.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 53

De Rijnterrassen
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 54

Van noord naar zuid liggen er vier Rijn terraseilanden. Het eiland
van Twisteden is 450.000 jaar oud uit het Elsterien. Het
terraseiland van Wemb, Walbeck en Straelen is 1.000.000 jaar oud
uit het Menapiën.
De terraseilanden zijn ontstaan, doordat de Rijn, nadat hij naar het
westen afboog niet via een enkele loop naar de oceaan stroomde,
maar via vijf vingers naar het westen boog.
Op het terraseiland van Wemb
ligt het vliegveld van Weeze.
Aan de randen wordt zand
gewonnen. We bezoeken enkele
afgravingen en onderzoeken het
gesteente dat aangevoerd is
door de Rijn. Met rood is de
door ons gevolgde route
aangegeven
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 55

Kwarts is er volop te vinden, vooral de witte kwarts die bekend is
van de kiezels in het grindpad. Ook komen we veel kwartsiet en
zandsteen tegen.
Een kwartsiet is een gesteente dat voornamelijk uit het mineraal
kwarts bestaat. De naam kwartsiet is alleen niet voldoende
om een gesteente te classificeren, omdat het alleen iets zegt over
de mineraalsamenstelling. Er bestaan bijvoorbeeld kwartsietische
zandstenen, schisten en gneisen.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 56

Zandsteen –de naam zegt het al – is ontstaan uit zand dat onder
hoge druk is samengeperst in een ver verleden, diep in de aarde.
De zandkorrels waaruit de steen bestaat, zijn nu nog voelbaar en
zelfs zichtbaar met een loep.
Het kwartsiet is eveneens
samengeperst zand, alleen is
dit gebeurd bij een grotere
druk en bij zeer hoge
temperaturen. Door deze
metamorfose zijn de
oorspronkelijke zandkorrels
als het ware met elkaar
versmolten en nauwelijks
meer voelbaar.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 57

Door zandsteen of kwartsiet lopen soms kwartsbanden. Omdat de
kwarts harder is, erodeert het minder snel en lopen de witte
banden soms als koorden om de steen heen.
Zandsteen vonden we in diverse kleuren [grijs, bruin, groenig].
Het is ontstaan uit zand en voelt ruw aan.
Zandsteen is een zogenaamd sedimentair gesteente, of afzettingsgesteente,
dat is ontstaan door het sedimenteren van losse zandkorrels,
die vervolgens verkitten en verhardden tot een vast gesteente.
We spreken uitsluitend van zand wanneer de diameter
van de korrels varieert tussen de 0,0625-2 mm. De zandkorrels
zijn in het gesteente eenvoudig te herkennen en bestaan uit geërodeerde
fragmenten van mineralen of gesteenten. Vooral harde
mineralen zoals kwarts en veldspaat, die relatief resistent zijn tegen
erosie en verwering, bouwen het gesteente op. Afhankelijk
van die samenstelling heeft zandsteen uiteenlopende kleuren en
hardheden.
De grootte van de poriën tussen de zandkorrels bepaalt de porositeit
en permeabiliteit, belangrijke eigenschappen wanneer zandsteen
bijvoorbeeld dient als reservoir voor grondwater, aardolie
of aardgas. Over het algemeen vormen de aaneen gekitte zandkorrels
een homogene structuur, maar sommige zandstenen vertonen
bijzondere kenmerken. Zo bevatten sommige zwerfstenen van
zandsteen fossielen, bijvoorbeeld schelpfragmenten, of andere
sporen van leven zoals graafgangen van wormen. Ook sedimentaire
structuren als stroomribbels of gelaagdheid zijn niet ongewoon.
Zwerfstenen van zandsteen met een zeer typerende fossielinhoud
of sedimentaire structuur kunnen we gebruiken om het herkomstgebied
van het gesteente te achterhalen. Zulke zwerfstenen
noemen we gidsgesteenten en bontzandsteen is daar een goed
voorbeeld van.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 58

Bontzandsteen
De naam bontzandsteen is afgeleid van de in Duitsland aan het
oppervlak veel voorkomende bontgekleurde rode zandstenen. Tegenwoordig
wordt de naam ook gebruikt voor het oudste tijdvak
van het Trias, de geologische periode waarin dit gesteente
is afgezet. Kenmerken van bontzandsteen zijn afhankelijk van het
specifieke herkomstgebied. Wij vonden bontzandsteen uit Midden-Duitsland.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 59

Deze midden- tot grofkorrelige zandsteen is vooral te herkennen
aan de opvallende baksteenrode kleur, de glinstering van de
zandkorrels met dunne schilfers van kwarts, de duidelijke gelaagdheid
en de ingesloten ronde bruinrode kleilenzen van enkele
centimeters doorsnee.
Zandsteen is een klastisch sedimentair gesteente, of afzettingsgesteente.
Dit betekent dat het is opgebouwd uit fragmenten van
verweerd en geërodeerd gesteente dat meestal is afgebrokkeld
van een gebergte. De losse fragmenten zijn door water,
ijs of wind vanaf de bron getransporteerd en vervolgens afgezet
als sediment in een lager gelegen gebied, een zogenaamd sedimentair
bekken zoals een zee, meer of rivierdal.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 60

Als de losse zandkorrels aaneenkitten door bijvoorbeeld klei of
kalk en samengeperst worden door de druk van bovenliggende
nieuwe sedimentlagen ontstaat uiteindelijk zandsteen. De zandkorrels
zijn door schuren en botsen tijdens het transport mooi afgerond.
Interessant is dat tijdens het transport het sediment gesorteerd
wordt naarmate de stroomsnelheid en dus de draagkracht
van het transportmiddel afneemt. Zo vinden we bijvoorbeeld
bij de bron van een rivier grover materiaal dan bij de monding.
Dit geeft zandsteen een homogene structuur, maar als de
stroomsterkte niet constant is, varieert ook de korrelgrootte van
het afgezette sediment en dit leidt tot de kenmerkende gelaagdheid
van zandsteen.
Zandsteen is eigenlijk het afbraakproduct van oude gebergten en
bestaat dus vooral uit harde en duurzame mineralen die bestand
zijn tegen verwering en erosie.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 61

Ten slotte kunnen we in zandsteen regelmatig sporen van leven
terugvinden. Denk aan fragmenten van fossielen die tegelijkertijd
met de zandkorrels zijn afgezet, maar ook aan fossielen of sporen
zoals graafgangen van organismen die in of op de bodem leefden
toen het sediment werd afgezet. Zandsteen in de ondergrond is
door gebergtevorming uiteindelijk weer aan het oppervlak gekomen,
afgebrokkeld en door het landijs of door rivieren van de herkomstgebieden
naar Nederland vervoerd als zwerfsteen.
Bontzandsteen
Bontzandsteen is ontstaan tijdens het Vroeg-Trias, ongeveer 245
miljoen jaar geleden. De wereld zag er toen heel anders uit dan tegenwoordig.
In die tijd ontstonden de eerste dinosauriërs en
zoogdieren en vormden de huidige continenten een aaneengesloten
supercontinent, genaamd Pangea.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 62

In Noordwest-Europa heerste een droog en warm woestijnklimaat
en door het opbreken van Pangea ontwikkelde er zich een groot
sedimentair bekken. Riviersystemen stroomden van het Londen-
Brabant- en Rijnmassief in het zuiden naar deze binnenzee en zetten
daarbij vooral in Nederland en Noord-Duitsland de kenmerkende
bontzandsteen af.
De baksteenrode kleur is typerend voor het droge woestijnklimaat,
omdat onder zulke omstandigheden rode ijzeroxides ontstaan
door roesten. De sedimentatie vond plaats gedurende ongeveer
zes miljoen jaar en zo ontstond een dik pakket zand dat verkitte
en verhardde tot zandsteen. In de Nederlandse ondergrond
is dit pakket tot 900 meter dik, terwijl in Duitsland de bontzandsteen
diktes bereikt van meer dan 1000 meter.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 63

De bontzandsteen is uiteindelijk door gebergtevorming in Midden-
en Noord-Duitsland weer aan het oppervlak gekomen, waarna
het door insnijding van de Rijn tijdens de Pleistocene opheffing
van het landschap is afgebrokkeld en naar ons land gebracht als
zwerfsteen.
Een grijs- of geelwitte kwartsiet met bruinrode vlekken. Afkomstig
uit het Duitse Taunusgebergte.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 64

De halfedelsteen Agaat is ontstaan in holtes van vulkanisch
gesteente. Vanaf de vaak grillige randen werden dunne korstjes
chalcedoon en kwarts afgezet: de agaatbandjes. De Rijnagaat die
we vonden komt uit het dal van de Nahe [zijrivier onder Mainz].
Jaspis is een halfedelsteen. De rode kleur wordt veroorzaakt door
ijzerverbindingen. Een geslepen jaspis [evenals agaat]wordt wel in
sieraden verwerkt.
Maximaal 5% van het
Rijngrind bestaat uit
kiezelleien als lydiet en
radioliet.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 65

Radiolariet is ontstaan uit zeeklei en is afkomstig uit Midden-
Duitsland. We vonden enkel stenen met hele kleine putjes, net
speldenprikjes. Daar hebben lang geleden piepkleine zeediertjes
in gezeten. Door erosie zijn ze uit de steen verdwenen.
Lydiet lijkt op een dropje. De gladde zwarte steen is ontstaan uit
klei. We krasten met een gouden ring over lydiet. Er bleef een
gouden streep op de steen achter. Vroeger werd lydiet gebruikt om
het goudgehalte van voorwerpen te bepalen. Het heet daarom ook
wel toetssteen.
Naast de streep van het te toetsen voorwerp werden eveneens
strepen gezet met stiften van bekend goudgehalte. Daarna goot
men er zwavelzuur overheen, waardoor de minder edele metalen
in het goud oplosten. Hoe beter het goud, hoe minder de streep
verbleekte.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 66

Een zachte roestkleurige steen met een kern van klei, geeft roest
af. Soms rammelt de ijzerhoudende steen, ook klappersteen
genoemd als door krimping de kern los zit. Onder meer afkomstig
uit Montferland, waar net onder de oppervlakte dikke ijzerrijke
lagen zijn ontstaan door neergeslagen ijzer uit kwelwater. Tot in
de 19 e eeuw werd hier ijzererts gewonnen en verwerkt in
ijzergieterijen.
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 67

Hamert
Bezocht
WGL
KNNV, Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 . 68