27maart2013Groote Slink en Bunthorst.pdf

KNNV afdeling Nijmegen
Goudenregenstraat 5
6573 XN BEEK UBBERGEN
secretaris@nijmegen.knnv.nl
www5.knnv.nl/afdeling-Nijmegen
Groote Slink en
Bunthorst
Levend schilderij in de Peel
27 maart 2013
Deelnemers [12]: Marie-Louise de Kort, Jan en Elly Raafs, Ricky
Hagens, Harrie Verberk, Wim en Elizabeth Dekkers, Marijke Saedt.
Excursieleider en verslag: Jan Nillesen. Foto’s: Lies Frings, J Raafs.
Weer: Koud guur winterweer. Temp 1°C. Gevoelstemperatuur
-6°C.
De Groote Slink een voormalige Peelslenk
1

Zichtas vanaf het Groote Huis van Adam Roelvink
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 2

De excursie trekt door het noordelijk gedeelte van de terreinen
van het Brabants landschap.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 3

Het zijn grotendeels de voormalige gebieden van de gebroeders
Roelvink. De rode lijn geeft de route van de excursie weer. Het was
de Enschedese zakenman Abraham Ledeboer die de gebroeders
Adam en Jan-Berend Roelvink wees op het spotgoedkope land in
de Peel, voornamelijk bestaande uit heide, schrale berkenbosjes
en drassige poelen.
Brabantse gemeenten boden de hectares te koop aan om de
overheidskas te spekken.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 4

Ledeboer had zelf voor een prikkie 1200 hectare heide gekocht bij
Gemert en Bakel.
De Roelvinken gingen er kijken en waren meteen verkocht. Vanaf
1903 kochten de broers in totaal 1050 hectare Peelse heidegrond.
De grootste aankopen vonden plaats in 1907, toen bij Oploo de
Bunthorst en de Groote Slink werden verworven. De Bunthorst en
de Groote Slink liggen naast elkaar. Maar hun ontginning is totaal
verschillend. Jan-Berend Roelvink maakte van de Bunthorst een
traditioneel ontginningsproject: grote rechtlijnige lappen bos en
akkers, doorsneden door kaarsrechte lanen met Amerikaanse
eiken.
Adam Roelvink daarentegen
herschiep de Groote Slink in
een Engels landschapspark, met
kronkelende waterpartijen,
romantische laantjes en fraaie
doorkijkjes. Een park in
Engelse stijl, ontworpen door
de vermaarde
landschapsarchitect Leonard
Springer, dat verwacht je niet
tussen de Oost-Brabantse
varkensstallen. Vanaf de weg
tussen Elsendorp en Oploo is
het landgoed dan ook
nauwelijks te zien.
Het ligt letterlijk verscholen tussen de bomen. Vanaf de Villa
Bronlaak kijken we uit over het Slinkven. Slink is afgeleid van
slenk, dat laagte betekent.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 5

Architect Springer, die onder meer ook het Oosterpark
en de Nieuwe Oosterbegraafplaats in Amsterdam heeft
ontworpen, liet het ven verder uitgraven en toverde het
om in een slingerende beek.
De inrichting van het
groen rond het
buitenhuis was aan
modetrends onderhevig.
De belangrijkste
perioden zijn daarbij de
landschappelijke en de
rationele of formele stijl.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 6

Bij de Groote Slink is de Engelse landschapsstijl toegepast. In de
17e en 18e eeuw werd in het algemeen voor een formele stijl
gekozen, de Franse, met geometrische vormen. Vanaf het einde
van de 18e eeuw kwam de Engelse landschapsstijl op, met
kronkelende paden, slingerende waterpartijen, verhogingen en
boomgroepen.
De modetrends waren een uitdrukking van houding van de mens
ten opzichte van de natuur. In de rationele stijl probeerde men
nadrukkelijk de natuur te 'temmen', in de landschapsstijl paste
meer een aanpassing van de mens aan de natuur. De Bunthorst
heeft een rationeel karakter, De Groote Slink een romantisch.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 7

We lopen naar het landhuis van Adam Roelvink dat kort na de
oorlog eigendom geworden is van de stichting Bronlaak. Die
beheert er sindsdien een woon- en werkgemeenschap voor
mensen met een verstandelijke handicap, op antroposofische
grondslag. Bij de voorgevel voor de Zonnekamer bezichtigen we
de Judasboom. Deze 80 jaar oude boom is de oudste van
Nederland.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 8

Cauliflorie
De bloemen “staan” op de
takken.
Cauliflorie komt vrijwel alleen
voor bij plantensoorten in de
warme streken.
Bij planten uit de gematigde streken is het nagenoeg onbekend: zij
kunnen alleen bloemen vormen op nieuwe scheuten.
De naam Judasboom verwijst naar de
legende volgens welke Judas zich aan deze
boom ophing. De bladeren verwijzen naar
de zilveren munten die hij voor zijn
verraad ontving en de bloemen, die uit het
kale hout te voorschijn komen, naar de
wonden die bij de kruisiging zijn
aangebracht. Het verschijnsel cauliflorie
komt voor bij soorten die zeer zware
vruchten hebben of die door vleermuizen
worden bestoven.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 9

KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 10
Vanaf het grote
landhuis, met
uitgesneden
hartjes in de oude
luiken, lopen
twee kaarsrechte
lanen over het
landgoed: de
Long Walk en de
Düsseldorferallee.
De Long walk imiteert de Long walk bij Buckingham palace. Ze ligt
in de richting van de kerktoren van Helmond en voert naar het
door in 1942 door brand verwoeste landhuis van Jan Berend. De
Düsseldorfer allee is een kopie van de befaamde Königsallee in
Düsseldorf en ziet uit op de kerktoren van Venraij.
Adam Roelvink, directeur van de Twentsche Bank, bezocht de
Duitse stad voor zaken. Hij vond de Königsallee met zijn bomen zo
indrukwekkend, dat hij net zo’n laan op zijn landgoed wilde. Hij
nam de maten van de laan op en ook de onderlinge afstand tussen
de bomen. De Düsseldorferallee wordt omzoomd door Zomer
eiken. Long walk↓
Patte d’ioe

De vergelijking met
de Königsallee is
ook moeilijk meer
voor te stellen: die
is heden ten dage
de belangrijkste
winkelstraat van
Düsseldorf.
We lopen over smalle bospaadjes, passeren open velden.
Zichtlijnen typeren het landschap. Je ziet overal doorkijkjes’ In de
Bunthorst herkennen we de formele Franse stijl. Twee sterren in
het bospadenpatroon wijzen op de rationele opzet.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 11

Kronkelbaan door de Peel
Van Boxmeer naar Gemert liep de kronkelbaan. Over zandruggen,
tussen vliezen door, soms nauwelijks herkenbaar in de vegetatie.
Leonard Springer spaarde een klein stukje van de onherbergzame
woeste Peel uit. Het gedeelte van de Kronkelbaan, Justitieplaats en
Vliegden. De eenzame vliegden was voor de herders een baken in
mistige dagen. De aarden wal bij de justitieplaats markeerde de
grens tussen de Heerlijkheid Oploo en de Heerlijkheid Boxmeer.
Grenzen doorsneden de Peel. Ze markeerden de rechten van de
omringende dorpen op de heidegronden en de veenvoorraden. De
Peel leverde brandstof, plaggenmest en zoetstof in de vorm van
honing. Ze was tot 1900 de bestaanszekerheid van de dorpen op
de Peelrandrug.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 12

Bij een oude eik staat een gedenksteen: “Justitieplaats: Hooge Vrije
Heerlijkheid Oploo, 1500- 1790”.
Hier werden schurken en boeven opgehangen. De Peel trok veel
onguur volk aan, dat probeerde in het onherbergzame gebied aan
het gezag te ontkomen. Van tijd tot tijd hielden de Heren razzia’s
in de Peel. Wanneer de schurken werden gepakt, werden ze hier
aan een boom opgeknoopt. Ze lieten ze gewoon hangen, als
waarschuwing. Het zijn niet de takken die we zien, waaraan de
misdadigers hingen. Maar het zijn de uitlopers van de omgehakte
voorganger. De oude galgboom leeft dus nog steeds.
Het Halsrecht.
De heerlijkheid Oploo had in de
zeventiende eeuw, net als
Boxmeer, bij uitzondering het
halsrecht . Het recht om
misdadigers te veroordelen.
Boeven uit de andere dorpen
werden in Grave berecht. Oploo
was dan ook een hoge- of
halsheerlijkheid.
Dat gaf recht op een galg en een kaak. Dat laatste was een
schandpaal waaraan misdadigers te pronken werden gezet. We
hebben er de uitdrukking 'aan de kaak stellen' aan overgehouden.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 13

De bende van Swarte Cas.
Het waren geen lekkere jongens en
zeker ook geen lekkere meiden. Ze
waren de schrik van de vele afgelegen
boerderijen, herbergen en de huizen
die niet in de schaduw van dorpen en
stadjes lagen.
Het is ergens in de donkere jaren aan het eind van de 17 e eeuw.
Het is al laat als ze samen komen bij “Het Vuijl Hemd”, een herberg
in de buurt van Deurne. De herberg van Catlijn Verheijden alias
Kee Vuijlhemd.
Daar zitten ze binnen: de bende van de Swartmakers. Ze komen
er graag, want bij Kee kun je de buit kwijt, zijn de helers kind aan
huis. Bovendien is het een perfecte ontmoetingsplaats en een
uitvalbasis naar het verlaten platteland.
Ook die avond zijn ze bij elkaar gekomen voor
een volgende klus. Het doelwit is een
boerderij. Ze zijn met een man of vijftien. Op
ruime afstand van het huis maken ze hun
gezichten zwart met een mengsel van roet,
kruit en braadvet en zo krijgt de schrik van de
streek het ware gezicht: de bende van de
Swartmakers.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 14

Behoedzaam bereiken de mannen die allemaal met pistolen en
bajonetten bewapend zijn de boerderij. Er worden wachten
uitgezet. Met een stevige paal rammen ze de dikke voordeur van
de boerderij. Plegen de bewoners tegenstand dan krijgen ze er
van langs. Al hoewel veel bandieten vaak met de dood dreigen,
blijft het werkelijke geweld deze keer beperkt tot het duwen en
trekken om de bewoners in de kelder op te sluiten.
Keihard.
De Swartmakers
zijn keihard. Moord
wordt niet
uitgesloten zoals in
1694 als bij een
overval op een
klompenmaker in
Best, de man wordt
doodgeschoten.
Ook martelen gaat
de bende van Chris
de Vilder niet uit de
weg.
In januari 1695 als drie Swartmakers bij een 60-jarige boer de
slaapkamer binnendringen.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 15

Ze dreigen hem in de buik te schieten als hij niet met zijn geld op
de proppen komt. Hij weigert en wordt met een bijl bewerkt
terwijl zijn 70-jarige vrouw geslagen wordt en aan de haren naar
de kelder gesleept. Als de man dan nog weigert wordt hij
gemarteld door kaarsvet op zijn geslachtsdelen en gezicht te laten
druipen. Deze keer blijft het bij dreigen.
Het is al middernacht als de bende van de overval op de boerderij
weer buiten staat. Alles wat los en vast zit is meegenomen.
Voedsel voorraden, zakken graan, de inhoud van de linnenkast en
vooral geld. Een aanzienlijk bedrag want van banken moeten de
boeren in die tijd niet veel hebben.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 16

Vlak bij de de justitieplaats ligt een gegraven ven.
Bij de Tovensche beek
wassen ze hun gezichten
schoon en is de bende van
de Swartmakers weer
omgetoverd in een stel
rondlopende mannen.
Zoals er zoveel zijn in de
woeste en verlaten Peel.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 17

Hierbij is vers zand aan de oppervlakte gekomen. De oevers staan
’s winters onder water. Zonnedauw en Moeraswolfsklauw groeien
aan de randen. Het is het voortplantingsbiotoop van de
Vinpootsalamander.
Kleine zonnedauw
Het water oogt zwart. Waste hier de Duivel zijn moer haar kleren
en die van haar zoon? Het water is zuurstof arm. De organische
resten worden maar half afgebroken. Er ontstaan humuszuren. Zij
kleuren het water bruin. Bij grote ophopingen zelfs zwart. Er is
geen kalk om de zuren te bufferen. Het water staat stil, zodat de
humuszuren niet worden weggevoerd. Het water wordt zuurder
en zuurder. Het is er om te stikken. Slechts weinig dieren houden
het er uit. Ook de temperatuurverschillen zijn erg groot. De venige
onderlaag isoleert. Zomers wordt het ondiepe water snel warm ’s
nachts koelt het vlug af. Mistige slierten hangen dan boven het
water. Zelfs de vinpootsalamander vindt het leven er zwaar. Vaak
blijven ze in het larvale stadium en planten ze zich als kind voort
[neotenie].
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 18

Moeraswolfsklauw
Vinpootsalamander
Moeraswolfsklauw pioniert aan de oevers van het ven. Het ven is
door Brabants landschap aangelegd. Hierbij kwam vers zand aan
de oppervlakte. Dat was minder zuur dan de aan het oppervlak
gelegen uitgeloogde zanden. De buffering is net voldoende voor
Moeraswolfsklauw. De sporen van Moeraswolfsklauw kiemen
snel. Het prothallium dat er uit ziet als een knol steekt grotendeels
boven de grond uit. Het bevat bladgroen, zodat het zelf aan de
vorming van bouwstoffen kan bijdragen. Binnen een jaar vormt
het mannelijke en vrouwelijke organen, waarna bevruchting
plaats vindt en de bebladerde plant zich kan ontwikkelen.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 19

Wolfsklauw: De eenvoudigst gebouwde vaatplant.
Er leven nu nog ongeveer duizend soorten wolfsklauwgewassen.
De gouden eeuw van deze groep ligt in het Carboon, zo’n
driehonderdmiljoen jaar geleden.
De Groote Slink was toen een kustmoeras dat dichter bij de
evenaar en lager ten opzichte van de zeespiegel lag. Er heerste
toen een tropisch klimaat. De resten van de bomen kwamen onder
water terecht, zodat ze tot veen werden. Intussen zakte de
ondergrond gestadig in de diepte weg. Bij het doorbraken van de
zee in het kustmoeras of als een rivier zijn loop verlegde werd het
moerasbos onder een dik pakket klei of zand bedolven. Samen
vormden die lagen van afwisselend veen en klei of zand een stapel
van kilometers dikte.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 20

Er heerste toen een tropisch klimaat
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 21

Na het Carboon veranderden door de werking van de aardkorst de
kustmoerassen in gebergten en heerste er een woestijnklimaat.
Onder de geweldige druk van de opeengestapelde lagen werd het
veen ineengeperst. Waar een rest van een boom direct onder de
klei lag, liet zij daarin een afdruk na, die soms in de versteende
klei –leisteen- bewaard bleef. Gaandeweg werd het veen omgezet
in steenkool.
Groote Slink 300.000.000 jaar geleden
Bij temperaturen boven 100°C kwam daarbij methaan vrij, dat op
sommige plaatsen in hoger gelegen zandpakketten werd
opgevangen.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 22

Steenkool heeft in de 19 de en de eerste helft van de 20 ste eeuw een
hoofdrol gespeeld in de ontwikkeling van de industrie. Methaan
oftewel aardgas wordt op steeds grotere schaal gewonnen uit
diepliggende, gasrijke zandpakketten zoals de gasbel van
Slochteren.
Het economisch belang van de Wolfsklauwen ligt in de bodemschatten
Het economisch belang van de wolfsklauwgewassen ligt in de
bodemschatten, waarvoor ze in lang vervlogen tijden de grondslag
legden. Een dergelijk vormingsproces heeft in latere perioden niet
meer op vergelijkbare schaal plaatsgevonden.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 23

Waar de duivel zijn moer haar
kleren wast.
Zowel de Groote Slink als het ven ogen zwart. Dat wordt
veroorzaakt door humuszuur. Humuszuur is zuur dat zich
in humus ontwikkelt doordat er daar onvoldoende luchttoevoer is
voor het volledig afbreken van organische moleculen. Strikt
genomen gaat het daarbij niet om een enkel zuur, maar om een
klasse van kleine organische zuurmoleculen, die via zwakke
bindingen samenhangen in grotere structuren.
Humuszuur is een van de oorzaken van de donkere kleur
van humus en het water. Samen met andere humusstoffen maakt
het de humus geschikt als meststof. De onvolledige afbraak van de
humuszuren betekent dat hierin nog energie opgeslagen is.
Humuszuren kunnen daarmee de eerste stap vormen in het
ontstaan van fossiele brandstof.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 24

80 jaar heeft deze zomereik
zich hier kunnen ontwikkelen.
Geplant door een Vlaamse
gaai heeft hem niets ooit
meer in de weg gestaan.
Doordat er geen begrazing
was zijn ook de onderste
takken breed uitgegroeid. Bij
begrazing ontstaat een
parapluboom.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 25

Kuifmees
In de Bronlaakheide ontmoetten we een paartje Kuifmezen. De
Kuifmees is een bijna endemische Europeaan: de verspreiding is
vrijwel beperkt tot Europa. Dat komt niet veel voor in de vogelwereld.
Net zomin als de prachtige nonchalante kuif, die bij opwinding
zo mogelijk nóg verder wordt opgezet.
De Kuifmezen in de Bronlaakheide zijn territoriale vogels die het
gehele jaar in hun broedgebied verblijven. Alleen jonge vogels
vormen in de winter zwervende groepjes. In het voorjaar zoeken
ze alsnog een eigen territorium, waar ze de rest van hun leven zullen
blijven. De Kuifmees heeft misschien wat onverwachte vijanden:
spechten zijn dol op mezeneieren en schromen niet een nestje
Kuifmezen op te peuzelen.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 26

Kuifmezen houden van de Bronlaak omdat dennen (Pinussoorten)
overheersen.
Zijn voedsel bestaat in de zomer uit insecten, insectenlarven,
spinnen en andere kleine diertjes.
In het najaar en de winter eet hij vooral zaden van naaldbomen.
De Kuifmees nestelt in zelfgemaakte holen in vermolmd of heel
zacht hout.
Omdat de Boshuizerbergen door dennen gedomineerd worden is
dit zijn favoriete biotoop. De Kuifmees zoekt hier vooral naar dode
berkenbomen, waarin het vrouwtje een nestholte uithakt. Daarvoor
moet het hout wel zacht genoeg zijn: in tegenstelling tot
spechten heeft de kuifmees geen op hakken toegeruste schokdempers
in de kop. Kuifmezen zijn strikte standvogels, die 's winters
nog geen vleugellengte buiten het normale territorium komen.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 27

Een hoog schel: schie-schie-schie in de Groote Slink.
Omdat een enkeling onder ons de vijftig al is gepasseerd, kon niet
iedereen ze nog horen. De tonen zijn zo hoog dat ze buiten het
bereik van de oudere jongeren vallen. Voor degenen die ze wel
hoorden was het een uitstekend hulpmiddel om ze op te sporen
want omdat het zulke piepkleine vogeltjes zijn vallen ze nauwelijks
op. Tijdens onze tocht door de naaldbossen, waren ze veelvuldig
te horen, maar hoog boven in de dennen en sparren zijn ze
maar moeilijk te zien.
Niet alleen in de herfst, maar ook in het voorjaar en de zomer zien
we Goudhaantjes in de Groote Slink. Het is het kleinste vogeltje
van Europa. Als ze op bezoek komen kunt je ze van heel dichtbij
bekijken want ze zijn helemaal niet schuw.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 28

Dat doet een beetje paradijselijk aan, vogels die niet bang zijn voor
mensen. Je hoeft er niet op uit om urenlang door de bossen te gaan
struinen met verrekijker of telescoop. Ze kunnen van de ene op de
andere dag tijdens de wintermaanden in je tuin opduiken.
Als de Goudhaantjes bij je in de buurt arriveren, kunt je ze pas
echt goed bekijken. Die kans is groot, want elk jaar komen er honderdduizenden,
ja zelfs miljoenen Goudhaantjes naar ons land. Ze
vormen kleine groepjes die vaak samen met het mezenvolk rondtrekken.
Ze komen rechtsreeks uit de Finse of Russische wouden
en hebben nog nooit een mens gezien.
U bent dus een volstrekt niet relevante verschijning en geniet daar
maar van. Het kan gebeuren dat ze op je schoen gaan zitten en
langs je broekspijp omhoog klauteren!
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 29

EEN GOUDHAANTJE BEWEEGT ALTIJD.
Er zijn vogels, zoals huismussen, die zich kunnen permitteren af
en toe eens even te suffen en te niksen Goudhaantjes (tegenwoordig
heten ze officieel Goudhaan, maar ik vind het niet logisch om
zo’n klein vogeltje Goudhaan te noemen!) hebben geen tijd over.
De hele dag zijn ze non-stop bezig voedsel te verzamelen.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 30

Dat betekent de volgende dag hard werken om minsten een paar
keer je eigen gewicht aan spinnetjes, insecten, poppen en eieren te
verorberen. Wees maar blij dat u geen Goudhaantje bent.
De vliegden is de enige boom van voor de
ontginning. Ze diende als oriëntatieboom voor
de herders, als door dichte mist de kerktorens
niet zichtbaar waren. Een vliegden is een
spontaan uit zaad opgegroeide Grove den.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 31

De Peel was het domein van de herders met hun schapen. In
Venray werden jaarlijks 10000 schapen verhandeld. Te voet
werden ze naar Parijs gedreven voor de verkoop. Tussen Wanroy
en Deurne lagen 82 schaapskooien.Toontje den dwerg , “het
eerdmanneke”, was de laatste scheeper in de Peel.
Met de komst van de kunstmest ging de heidelandbouweconomie
ten onder. Een keerpunt in de geschiedenis die geen enkel
geschiedenisboek haalde.
Het was de levenswijze en cultuur van nederige en bescheiden
lieden. Ze was 1000 jaar lang de bestaanszekerheid van miljoenen
mensen op de pleistocene zandgronden van Antwerpen tot
Hamburg.
Peelheide landschap 1850
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 32

Zicht over de Groote Slink. Gelegen in een laagte was het de ideale
plek om een meanderend Engels riviertje na te bootsen.
Springerhei Vliegden en bakenboom.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 33

Amerikaanse eik
Bergden↓
Bergvlier↓
Beuk↓
Ruwe berk↓
Schietwilg
Sitka spar↓
Rode Beuk
In 1680 werd de eerste Rode beuk in
Zwitserland gevonden. Het was een
mutant. Alle beuken stammen hiervan af
Taxus↓
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 34

Douglas↓
Grove den ↓
De taxus kan meer dan 1000 jaar
oud worden (hij groeit langzamer
dan een eik) en is omgeven met
mystiek. Op begraafplaatsen tref je
hem vaak aan als symbool van
eeuwigheid. Elk onderdeel van de
boom, met uitzondering van het
vruchtvlees van de rode besjes
(dus wel de pit), is giftig. Paarden,
die dol zijn op de takken, gaan er
aan dood. De naalden zijn plat en
hebben een diepdonkere groene
kleur.
Zachte berk
Zomereik
Zwarte Den↓
Zwarte den. Van oorsprong
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 35

Grauwe wilg
Japanse larix
Fijnspar↓
komt deze boom voor in
Midden- en Zuid-Europa, op de
Balkan en in Klein-Azië. De
Zwarte den heeft enkele
ondersoorten, b.v. de
‘Oostenrijkse den’ met extreem
donkere naalden, en de
‘Corsicaanse den’ met lichter
gekleurde en minder dicht
ingeplante naalden en een wat
lichtere schors. Alle twee zijn
het bergbomen. De
Oostenrijker is een donkere,
ruige boom met zware takken.
Zijn dichte donkere
naaldenkroon steekt duidelijk
af tegen andere boomsoorten.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 36

Hulst
Judasboom
Laurierkers
Lijsterbes
Noorse esdoorn
Paardenkastanje
Zwarte els
De Long walk↑
Deze laan komt uit bij de
kerktoren van Helmond. Ze leidt
naar het voormalige huis van Jan-
Berend Roelvink
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 37

De theekoepel. In 1920 was de Groote Slink zo nat dat de
theekoepel alleen met een roeiboot vanaf het `Groote Huis`
bereikbaar was.
Podzol in de Groote Slink
De bodem in de Groote Slink
is een podzol. Ze heeft zijn
opvallende gelaagdheid
ontwikkeld doordat
mineralen met regenwater uit
de bovenste lagen
wegspoelen en dieper in de
bodem neerslaan.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 38

Podzolbodems zijn niet erg vruchtbare bodems die kenmerkend
zijn voor dit zandlandschap.
De hier getoonde Podzolbodem bestaat uit dekzand waarop bodemprocessen
gedurende lange tijd een sterke invloed hebben uitgeoefend.
Regenwater heeft de bovenste bodemlaag schoongewassen. Bestanddelen
die in deze laag zaten zijn door het water opgelost en meegevoerd,
dieper de bodem in. Door de invloed van biologische en chemische
processen is het oorspronkelijke geelgekleurde dekzand omgevormd
tot een geheel dat uit drie opvallend gekleurde lagen bestaat.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 39

Dit dwarsprofiel toont een volledig uitontwikkelde
podzolbodem. Je ziet duidelijk
gescheiden grijze, bruine en gele banden.
Het woord podzol stamt uit het Russisch en
betekent zoveel als 'lijkt op as.' De vaalgrijze
uitspoelingslaag, onder de bruine humusrijke
toplaag, ziet er inderdaad uit
als as die overblijft na het verbranden van
hout.
Onder de uitspoelingslaag bevindt zich een donkerbruin tot
zwartgekleurde inspoelingslaag. Mineralen (met name ijzer) en
organische bestanddelen (humus) zijn in deze laag neergeslagen
en vormen een harde bank, die ook wel oerbank genoemd wordt.
Onder de oerbank bevindt zich geel zand. Dit is het
moedermateriaal waarin de podzolbodem zich vormt. Het gaat
hier om dekzand dat in extreem koude fasen van de laatste ijstijd
(rond 20.000 jaar geleden) met harde stormwind over de Peel
land is geblazen en als een dikke deken over grote gedeelten is
afgezet. Het zand is afkomstig van de destijds droog liggende
Noordzeebodem en van droge rivierbeddingen in het binnenland.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 40

Om de arme
zandgronden waar
podzolbodems
voorkomen te
verrijken, hebben
boeren in Oploo en
Sint Anthonis al
vanaf de
middeleeuwen met
plaggen
vermengde
schapenmest
opgebracht.
De schapen werden 's nachts binnengehaald in zogenaamde potstallen.
Op een bed van heideplaggen moesten ze daar de nacht
doorbrengen.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 41

De velden→
De mest werd niet
verwijderd, maar
voor de volgende
nacht strooiden de
boeren een nieuwe
laag plaggen op de
keutels.
Dit ging net zolang door tot de schapen met hun kop tegen het plafond
stootten. De potstal werd dan leeggeschept en de mest rond
de nederzetting op de akkers verspreid. Schapenmest is uiterst
vruchtbaar.
Het gevolg is niet alleen
dat de grond rond de
nederzetting geschikt
werd voor akkerbouw,
door het eeuwenlang
uitstrooien van de potstalmest
groeide hij
ook steeds verder
omhoog.
In de plaggenmest zaten namelijk grote hoeveelheden zand. Een
potstal bemeste akker rond een nederzetting wordt in onze streek
veld genoemd. Elders in Nederland es of enk.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 42

Onder het veld is nog wel vaak de oude (arme) podzolbodem te
vinden.
Daarboven bevindt zich een soms meer dan een meter dikke laag
vruchtbare teelaarde. Podzolbodems zijn zelf niet geschikt voor
akkerbouw, omdat de grond snel uitgeput is. Daarom vind je hier
bosbouw en natuurgebied.
Acidofyten
De Peelgrond is uiterst carbonaatarm. Hoe verder men zich van
het Groote huis verwijdert des te zuurder de grond. Carbonaat
werkt als buffer in de bodem tegen verzuring van de grond. Door
het gemis aan carbonaat verzuurt de bodem sterk. Regen spoelt
fosfaat uit en reduceert nitraat tot ammonium-ionen. Alleen
acidofyten, dat zijn planten die in een zuur milieu groeien,
kunnen hier overleven.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 43

Acidofyt: Rankende helmbloem
De samenhang tussen soortenrijkdom en een kalkhoudende
bodem is in onze regio opvallend, zowel in het stuwwallen gebied,
de rivier- en landduinen als op de Peelhorst en de hogere
zandgronden. De grootste soortenrijkdom komt voor op locaties
met basenrijke bodems. Dit verschijnsel beperkt zich niet tot onze
regio; in heel Europa is de vegetatie op kalkhoudende bodems
doorgaans soortenrijk. Er zijn veel meer kalkminnende planten
dan zuurminnende soorten, terwijl de oppervlakte aan geschikt
substraat voor deze soorten kleiner is dan voor zuurminnende
soorten.
Kalkplanten evolueren niet sneller dan kalkmijdende soorten,
zodat de hypothese dat er simpelweg een snellere soortvorming is
opgetreden terzijde kan worden geschoven.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 44

Tijdens de ijstijd verdwijnen veel zure biotopen
Tijdens de ijstijden zijn veel zure biotopen verdwenen. Processen
rond de oprukkende gletsjers, zoals afzetting van löss, zorgden
ervoor dat zure milieus plaats moesten maken voor basische. Na
het smelten van het ijs was er volop basisch milieu beschikbaar
[klei, leem en löss], waarin de kalksoorten zich vrijelijk konden
uitbreiden. Een groot deel van de zuurminnende soorten had
inmiddels het loodje gelegd. Hoewel het zure milieus zich
tegenwoordig weer aan het uitbreiden zijn, is de bottleneck van de
ijstijden nog steeds te merken.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 45

Brede Stekelvaren: acidofyt
Heideklauwtjesmos: acidofyt
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 46

Speenkruid↓
Geofyt↑
Op de vochtige, voedselrijke
grond bij het Groote Huis,
groeit Ranunculus ficaria.
De naam heeft betrekking op
het uiterlijk van een deel van
de wortels. Deze zijn
knotsvormig opgezwollen en
dienen als reserveorganen. Ze
worden ook wel Pape- of
Haneklootjes genoemd. Deze
jonge planten zijn rijk aan
vitamine C en dienden als
middel tegen scheurbuik. In
de loop van de lente neemt
het gehalte aan giftige stoffen
toe, zodat consumptie dan af
te raden is.
Klimopereprijs↓
Pitrus↓
Storingsplant
Langs de vochtige, kalkarme,
zure en ’s winters natte grond
rond de “Groote Slink” gedijt
de Pitrus. De oever staat
onder invloed van enige
bemesting. Deze verstoring in
het van oorsprong
voedselarme ven brengt het
biotoop uit zijn evenwicht.
Voor de Pitrus zijn dit ideale
omstandigheden. Het merg
van Pitrus was, gedrenkt in
schapenvet, als lampenpit in
gebruik. Van de stengels
vlocht men matten.
Pijpenstrootje↓
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 47

Winterannuel↑
Dit eenjarige plantje is in de herfst
gekiemd en bloeit nu in het voorjaar.
Het profiteert van de vochtige
beschaduwde grond bij het “Groote
Huis” waar een snelle humusomzetting
plaats vindt
Bonte gevlekte dovenetel↓
Op de bosgrond is tuinafval
terecht gekomen. De Bonte
gele dovenetel profiteert van
deze verrijking.
Lelietje van
Dalen
Interne kringloop van
voedingsstoffen
Op de zure, voedselarme
bodem met sterke
waterstandswisselingen in de
Bunthorst domineert
Pijpenstrootje. Ze gaat zeer
zuinig om met de
voornaamste voedingsstof:
fosfaat. Fosfaat is de stof
waarin alle levende
organismen hun gewonnen
energie in opslaan. In deze
voedselarme grond is fosfaat
een schaars goed. Het fosfaat
dat het Pijpenstrootje
bemachtigt houdt het in eigen
beheer. In de herfst brengt ze
zoveel mogelijk daarvan in de
opgezwollen stengelbasis en
wortels. Dankzij de
betrekkelijke autonomie die
ze met betrekking tot fosfaat
bezit, profiteert ze meer van
de extra toegevoerde
stikstofverbindingen dan
andere planten. In de Peel
bedraagt die 80 kg per ha.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 48

Lelietje-van-Dalen behoort tot
onze oorspronkelijke wilde
flora, maar is hier aangeplant
en verwilderd. Het groeit hier
op droge grond in matige
schaduw.
Kleine Maagdenpalm↓
Op gerijpte min of meer
voedselrijke bodem met
goede strooiselvertering bij
het Groote Huis: de Kleine
Maagdenpalm. Op deze
groeiplaats bestaat de hele
populatie uit een plakkaat,
zodat kruisbestuiving niet
mogelijk is. Zelfbestuiving
leidt niet tot vruchtvorming.
Deze plant is gedoemd als
maagd te sterven. Als altijd
groene plant werd de Kleine
maagdenpalm aangeplant op
graven van jong gestorven
meisjes. Ook diende de Kleine
maagdenpalm als hoofdtooi
Andere planten trekken
hiervan pas profijt als tevens
fosfaat wordt toegevoegd [en
dat gebeurt via de atmosfeer
nauwelijks].
Dophei↓
Op de afgeplagde permanent
vochtige bodem bij de vennen:
Erica tetralix. In de venige, met
water verzadigde grond hopen
zich in het bodemvocht
zwavelwaterstof en
kooldioxide op, wat de groei
van andere planten onmogelijk
maakt.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 49

van de bruid op bruiloften
Kleine veldkers
Stinkende gouwe
Bonte gele dovenetel
Hondsdraf
Paarse doventel
Kleine zonnedauw↓
Op de kale natte heidegrond :
Kleine zonnedauw. De grond
bevat hier heel weinig
voedingsstoffen
[stikstof,fosfor en kalium].
Wat de plant hiervan uit
insekten kan opnemen, vormt
dus een welkome aanvulling.
Moeraswolfsklauw
Struikhei↓
Brede stekelvaren
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 50

Moeraswolfsklauw pioniert
hier op natte standplaats die
’s winters onder water staat
Winterpostelein↓
Winterpostelein is een
winterannuel. Ze kiemt in de
herfst en bloeit en zet zaad in
de lente. De zomer komt zij
door als zaad. Op deze wijze
vermijdt ze de voor haar
moeilijkste periode. Ze groeit
altijd op droog zonnig zand. Ze
zou in de zomer verdrogen.
Op de zure zandgrond beschut
door bomen, waardoor een
relatief hoge luchtvochtigheid
bestaat groeit de Brede
stekelvaren. De plant kan
stikstof opnemen in de vorm
van ammoniak
Adelaarsvaren↓
De Adelaarsvaren is een
omvormer. Hij zet het
milieu naar zijn hand. De
dikke strooisellaag laat
geen enkele andere plant
toe. Wat we boven de
grond zien zijn de
bladeren. De stengels
liggen onder in de grond.
Ze vormen een grote
polycorm.
Een polycorm is een
plant die in de vegetatie
een groot aandeel heeft
doordat één individu
vele afzonderlijke
spruiten vormt; een
polycorm lijkt daardoor
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 51
uit meer individuen te
bestaan.

De Heidelandbouweconomie.
Eeuwenlang is hier in de Peel het heidepotstal systeem toegepast.
Het had als kenmerk, dat de nutriëntenkringloop zo goed mogelijk
werd gesloten. De voedingsstoffen werden van de akker met het
gewas naar het dorp gebracht. Daar werden afval en mest
verzameld en weer teruggebracht naar de akker. In deze
kringloop traden echter verliezen op door uitspoelen,
vervluchtigen, wegwaaien en door verkoop van produkten.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 52

Deze verliezen werden aangevuld met voedingsstoffen van de
heide, via schapenmest en heideplaggen. Men hield de schapen
dagelijks 16 uur op stal, hoewel ze heel goed dag en nacht buiten
kunnen zijn. Men deed dit om zoveel mogelijk mest te vergaren. In
de schaapskooi legde men één of tweemaal per week een laag
plaggen, die op de heide werd gestoken. Omdat de bodem van de
stal hierdoor steeds hoger kwam te liggen, had men die tevoren
minstens een meter diep in de grond uitgegraven. Men noemde
dat een potstal. Met de potstalmest werd de akker permanent
vruchtbaar gehouden. De akkers konden daardoor steeds op
dezelfde plaats blijven liggen.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 53

De dorpen op de Peelrandrug hebben een zwarte eerdlaag,
ontstaan door eeuwenlange toevoer van plaggenmest, van meer
dan 50 cm dik. Bolle akker, Vlagberg, Peelkant, Zandkant,
Noordkant, Blauwe Hoek, Rondveld, Sambeekse Hoek, gehuchten
bij St Anthonis en Oploo getuigen hiervan. Raakte de heide niet
uitgeput? Dat zou dan een vorm van roofbouw zijn. De praktijk
laat zien dat dit niet zo was, want na duizend jaar beweiden en
plaggen steken was de heide er nog steeds. Een uitzondering
vormen de stuifduinen van Ullingen, Overloon, Wanroy en
Boshuizen. Ze ontstonden door te intensief gebruik van de heide.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 54

Zonder de heideboeren verandert de
heide in de Peel in een Eikenberkenbos
De heide kon zich onbeperkt in stand houden door de aanvoer van
voedingsstoffen met de neerslag. De belangrijke nutriënten,
stikstof, fosfor, calcium, magnesium en natrium komen in kleine
hoeveelheden voor in regenwater. Hoe weinig dit ook is, bijv. 10
kg stikstof en 0,1 kg fosfor per hectare per jaar, het is voldoende
om twee schapen per hectare te kunnen voeden. Er blijft dan
genoeg achter om op de heide eens per twintig jaar plaggen te
kunnen steken. Overigens kwamen niet alle plaggen van de heide.
Men gebruikte ook grasplaggen van de groenlanden van de
Oploosche Molenbeek en Tovensche beek en van de wegbermen.
Ook werden humus en strooisel uit het bos gehaald, maar veel bos
was hier niet meer omdat het meeste bos was omgezet in heide.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 55

Waar het bos wordt gekapt en de humuslaag wordt verwijderd
slaat de hei weer op. De struikhei werkt samen met een schimmel
en kan daardoor op de kale dekzanden kiemen en groeien. De
struikhei verdraagt elke behandeling , plaggen, branden,
begrazen.en komt steeds weer terug.
Als er een humuslaag ontstaat wordt de rol van de struikhei
overgenomen door de grassen.
Daarna kiemt de berk.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 56

Op de hoogtekaarten is het horsten en slenken systeem zichtbaar.
Ook de vorming van Sikkelduinen van de laatste ijstijd zijn op
deze kaart te herkennen. De route van de excursie is aangegeven
met de rode lijn. De Heerenpeel was lange tijd bezaaid met
boerenkuilen. Hier werden ze “driefkoele” genoemd. Het waren
eendagsputten, kuilen gegraven door de boeren om turf te
winnen. Na een dag graven stonden ze onder water, dan zette de
veenontwikkeling opnieuw in. In 1880 werden ze met elkaar
verbonden door greppels. Verbeterde waterafvoer leidde tot
drooglegging van de Heerenpeel.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 57

Driefkoele
Nadat de veenvorming stopte veranderde de Heerenpeel in natte
heide. Daarna werd hij ontgonnen.
Heerenpeel
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 58

Boomklever
Boomkruiper
Buizerd
Ekster
Gaai
Groene specht
Grote bonte specht
Heggenmus
Koolmees
Kuifeend↓
Meerkoet
Merel
Pimpelmees
Roodborst
Vink
Wilde eend
Winterkoning
Zwarte kraai
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 59

Twee recente nieuwkomers op
de Groote Slink zijn Nijlgans en
Grauwe gans.
De Groote Slink vormt een
optimaal broedbiotoop .
Landbouwgronden, bossages en
plassen liggen dicht bij elkaar.
De Grauwe gans is een
bosgans.
Een parklandschap als dat van
de Groote Slenk is het ideale
biotoop . De vogel is volledig
herbivoor en profiteert van de
rijke graslanden, die ook ’s
winters groen blijven en
voldoende voedsel leveren.
Het mesotrofe milieu van de
Groote Slink bevat onvoldoende
voedsel voor de Fuut.
De afwezigheid van de Fuut en
het ontbreken van grote vis,
maakt de vestiging van de
Dodaars mogelijk. Grote vis is
een belangrijke
voedselconcurrent voor de
Dodaars.
Nijlgans↓
De Nijlgans is eigenlijk een
eend. Dat blijkt o.a. ook uit
zijn voedselkeuze.
Regenwormen, slakken,en
sprinkhanen staan op zijn
menu. De vogel broedt in
bomen. Van oorsprong is het
een exoot, ontsnapt uit
siervogelcollecties.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 60

Doolhofzwam↓
Daedalea quercina
De Doolhofzwam vinden
we in de Bunthorst steeds
op de stronken van
Amerikaanse eiken. Ze
groeien er in etages en zijn
wel 30 cm groot. De dikte
varieert sterk.
De onderzijde heeft een
doolhofachtige structuur,
waaraan de soort zijn naam
dankt. De geslachtsnaam
Daedalea is geïnspireerd op
de Griekse mythologische
held Daedalus, de bouwer
van het labyrinth op het
eiland Knossos. Daedalus
werd met zijn zooon Icarus
opgesloten in zijn eigen
labyrinth.
Berkenzwam↓
Gewoon elfenbankje↓
Ruigelfenbankje↓
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 61

Zij ontsnapten door weg te
vliegen, met behulp van
zelfgemaakte vleugels.
“Quercina” geeft aan dat de
soort voorkomt op eiken
[Quercus].
Fraai haarmos↓
Gewoon haarmos↓
Gewoon klauwtjesmos↓
Gewoon sikkelsterretje↓
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 62

Groot laddermos↓
Heideklauwtjesmos↓
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 63

Afdeling Nijmegen
Groote Slink en
Bunthorst bezocht.
KNNV afdeling Nijmegen; 27 maart 2013. 64