St Jansberg.pdf

KNNV afdeling Nijmegen
Goudenregenstraat 5
6573 XN BEEK UBBERGEN
secretaris@nijmegen.knnv.nl
www.knnv.nl/nijmegen
Landgoed Jansberg
Deelnemers [5]. Govert Storms, Elvira van Loon, Maaike Pikkemaat,
Ad Horsten, Harrie Hooymans, Henk Stammen.
Foto’s Henk Stammen.
Excursieleider en verslag Jan Nillesen.
Tijd: 10.00 tot 14.00 uur.
Weer: Voortdurend regen. Temp 6°C.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 1

De Jansberg onderdeel van het
Ketelwald
Sacrum nemus Batavorum
Bij de start van onze excursie staan we aan de voet van het eens zo
machtige Ketelwald. De eerste die het beschreef was de Romeinse
geschiedschrijver Tacitus. Hij noemde het: “Het Heilige woud der
Batavieren”. Hier beraamde Claudius Civilius zijn opstand tegen
het Romeinse gezag en brachten de germanen offers aan hun Goden.
Het woud werd bevolkt door beren en wolven. Op de open
plekken graasden tot in de 12 e eeuw wilde paarden.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 2

Toen de Romeinen zich in de eerste eeuw voor Chr. in het grensgebied
langs de Rijn vestigden strekte het woud zich uit tussen
Nijmegen, Xanten en Goch. Reusachtige eiken en beuken tussen
manshoge varens bepaalden het beeld. De Romeinen hebben hier
tijdens hun verblijf, dat tot in de vijfde eeuw na Chr. duurde, veel
sporen nagelaten. Zij hebben een groot deel van het bos gekapt
voor bouwmateriaal en brandstofvoorziening van hun woningen,
legergebouwen en baden.
Heel veel hout is gebruikt voor
het stoken van de grote pannen-
en pottenbakkerijen die in
Berg en Dal bij de Holdeurn en
op Heilig Landstichting stonden.
Op de Jansberg bouwden
ze een villa, strategisch gelegen
aan de weg van Nijmegen naar
Maastricht.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 3

De excursie volgt gedeeltelijke deze oude Heerbaan die vanaf de
brug bij Cuijk over de Jansberg, langs de Romeinse villa over de
stuwwal naar Nijmegen loopt.
Het Wald
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 4

Na de Romeinse tijd kon het Wald zich geleidelijk herstellen. De
Duitse vorsten kwamen hier vaak jagen als zij op hun palts (versterkt
buitenverblijf met kerk en enkele hoeven) in Nijmegen verbleven.
Vooral Lodewijk de Vrome maakte gebruik van deze locatie.
Maar het gebied bleef op de kleine stedelijke centra na vrijwel
onbewoond; uit de periode tot omstreeks de elfde eeuw zijn nauwelijks
bodemvondsten gedaan. In middeleeuwse oorkonden
wordt het uitgestrekte bosgebied aangeduid met Ketelwald. Die
naam kan te maken hebben met de betekenis van ‘ketel’ als
vruchtbare laagte, maar ook met de Keltische term ketila (wat
‘vee’ of ‘runderen’ betekent, vergelijk het Engelse cattle). Deze
laatste betekenis zou niet onlogisch zijn omdat de Jansberg in de
middeleeuwen (maar ook in de tijd daarna) als weidebos diende.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 5

Het Ketelwald in de Middeleeuwen
In de twaalfde en dertiende eeuw komen overal in Noordwest-
Europa kleine machthebbers op die hun territorium steeds verder
probeerden uit te breiden.
De graven van
Gelre verplaatsen
hun kerngebied
vanuit Geldern
en omgeving
geleidelijk
noordwaarts
naar de regio
Arnhem-
Nijmegen
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 6

Aan de zuidzijde breidde het graafschap Kleef zich uit, vooral door
gronduitgiften en ontginningen aan lokale heren en kloosters.
In de periode van de dertiende tot de zestiende eeuw heeft het Ketelwoud
of Rijkswoud een turbulente geschiedenis doorgemaakt.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 7

De beide concurrerende graven maakten beiden aanspraken op
het bosgebied. Zij hadden voortdurend geldgebrek door hun rijke
leven dat zij leidden en de vele oorlogen die zij voerden. Door het
bos of een deel ervan aan elkaar te verpanden konden zij geld lenen.
Over die leningen en terugbetalingen ontstonden vaak weer
ruzies. Tenslotte kwam het in de vijftiende eeuw tot een definitieve
splitsing van het grote bosgebied. Het (grootste) deel dat nu in
Duitsland ligt werd het Ober-rijkswald of Overwald genoemd.
Hiervan maakte de Jansberg deel uit. Het stuk ten zuiden en zuidoosten
van Nijmegen werd het Nederrijkswald.
Het is begrijpelijk dat het bos als pandgoed een slechte verzorging
kreeg; het werd vaak geplunderd om er in korte tijd zoveel mogelijk
hout uit te halen. Hierbij moeten we bedenken dat hout vóór
de komst van olie en steenkool een essentiële grondstof en energiebron
was. Turf was schaars en duur. Vrijwel alle woningen
werden van hout gebouwd en voor vestingwerken, voertuigen en
schepen waren eveneens grote hoeveelheden hout nodig. Waarschijnlijk
was er in de Middeleeuwen althans in het Nederrijkswald
nog geen systematische eikenhakhoutteelt waarbij de stammen
om de acht tot tien jaar van de stobben werden gekapt, maar
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 8

velde men het bos vrijwel geheel als het weer een aantal jaren was
opgegroeid.
Toen graaf Reinald II het Nederrijkswald in 1331 na een verpanding
terugkreeg van zijn Kleefse buurman was het zo geruïneerd
dat hij de order uitvaardigde dat er helemaal niet meer gekapt of
ontgonnen mocht worden. Toch hadden de graven en hertogen
een beheersorganisatie tot hun beschikking die in theorie een
doeltreffend beheer mogelijk maakte: aan het hoofd stond een
waldgraaf als vertegenwoordiger van de landsheer, daaronder
waren enkele waldforsters werkzaam die het dagelijkse toezicht
hielden en bij overtredingen de daders mochten bekeuren. Maar
terwijl de traditionele weide en sprokkelrechten van de boeren in
en bij het bos door de toezichthouders vanwege mogelijke schade
werden betwist, waren de heren uit Arnhem en Kleef vooral belust
op maximale korte-termijn inkomsten uit hun bezit
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 9

Herstelpogingen in de zestiende en
zeventiende eeuw
Het Oberreichswald bleef onder de hertog van Kleef, en dus ook
de Jansberg. Het bosbeheer werd steeds meer gecentraliseerd
vanuit Brandenburg. In dat kader kondigde keurvorst Friedrich
Wilhelm in 1649 de eerste Jagd- und Forstordnung für das Herzogtum
Kleve af. Ondanks het feit dat het Duitse gedeelte in de
Middeleeuwen sterk in oppervlakte gereduceerd was door de vele
ontginningen aan de zuid- en oostzijde, werd in het overblijvende
woud van circa 5000 hectare een beter beheer gevoerd dan het
Gelderse Nederrijkswald. Tegen houtdiefstallen en illegaal weiden
werd krachtig opgetreden.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 10

Uit oude kaarten blijkt dat de Jansberg in de zestiende en zeventiende
eeuw uit heide en struikgewas bestond. De grote behoefte
aan hout tijdens de Tachtigjarige Oorlog dwong telkens weer tot
verbetering van het bosbeheer, maar even zo vaak mislukten de
pogingen grotendeels.
Het bos degenereert tot heide
Verbeteringen in de achttiende eeuw
Voor de Jansberg gold het het Kleefse beheer van het Ketelwald.,
Wat het houtbestand betreft bleef tot omstreeks 1780 de exploitatie
van het grootste deel van de Jansberg gericht op eikenhakhout.
Daarbij ging het vooral om de productie van eikenschors voor de
leerlooierijen, ten tweede voor brand- en timmerhout. Opgaand
bos vinden we in die tijd vooral op de de lösshoudende bodem aan
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 11

de oosthellingen van de Stuwwal die vruchtbaarder waren dan de
westelijk hellingen en de zand- en grindgronden op de stuwwal De
grove den werd toegepast vanaf omstreeks 1740-1750. Dennenhout
werd in de achttiende en negentiende eeuw steeds meer geproduceerd,
eikenhakhout nam geleidelijk af.
Dit grenenhout werd gebruikt voor de bouw en in toenemende
mate voor de mijnbouw. De fijnspar kwam ongeveer een halve
eeuw na de grove den in zwang. Dennenzaad kwam uit Brandenburg.
In de Franse tijd werd de Jansberg bij Frankrijk ingelijfd. Van
1798 tot 1813 maakte het deel uit van het Departement van de
Roer. De liberale beginselen vrijheid, gelijkheid en broederschap
deden ook hun invloed op het Wald gelden. Voor de bevolking betekende
het dat het gebied vrijelijk gebruikt kon worden om er
vee te laten grazen, hout te sprokkelen en te akeren.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 12

Tot ver in de negentiende eeuw was het oude Ketelwald vrijwel
uitsluitend gericht op de houtproductie. Daarnaast hebben het
woud en de belendende heidevelden steeds gefunctioneerd als
weidegronden, en voor het steken van heideplaggen voor de potstallen
van de boeren. Het sprokkelen van dood hout was toegestaan
aan de in- en aanwonende bevolking.
In de Franse tijd veranderde
de Jansberg opnieuw in 20
jaar tijd in een ruig heideveld.
In 1816 werd de Jansberg in
het Traktaat van Aken bij het
Koninkrijk der Nederlanden
gevoegd.
Na de Franse tijd was Nederland sterk verarmd. Dit leidde er toe
dat het Nederrijk werd verkocht aan notabelen om de staatskas te
spekken.
Zo werd de Jansberg in 1837
verkocht aan Adrianus van
Riemsdijk die er het landgoed
Jansberg stichtte. Als bruidschat
kwam het aan zijn schoonzoon
baron Verschueren.
Van Riemsdijk legde lanen aan
en plantte bomen voor de houtproduktie.
Op verschillende plaatsen is
beukenhakhout nog aanwezig.
In 1970 kwam het landgoed aan
Natuurmonumenten.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 13

Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 14

De Jansberg vormt de zuidrand van het gehele Nederlandse stuwwallenlandschap.
Naast de eigenlijke Sint Jansberg bezoeken we ook de Maartensberg op
43 NAP. We trekken door twee brongebieden: het dal van de Molenbeek en de
Helkuil. Het bos is een onderdeel van het vroegere Ketelwald dat zich uitstrekte
van Nijmegen tot Kleef. De bodem bestaat vooral uit grofzandige gestuwde
preglaciale zanden, ten dele afgedekt met dekzand of lössleem. Het reliëf is
zeer uitgesproken, met een fraaie steilrand langs het Maasdal en smalle ravijnachtige
zijdalen.
Dit resulteert in grote verschillen in voedselrijkdom en waterhuishouding
binnen korte afstand.
De Jansberg ontleent zijn grote natuurwaarde aan zijn waterbergend
vermogen. Tijdens onze tocht keken we naar de effecten ervan op de
vegetatie en de wijze waarop de mens in het verleden hiervan gebruik
heeft gemaakt. De geologische wordingsgeschiedenis ligt aan
de basis van dit bijzondere verschijnsel. Het verhaal begint in het
Saalien, de voorlaatste ijstijd. De stuwwallen zijn tijdens deze ijstijd
zo’n 200.000 jaar geleden ontstaan. Het ijs breidde zich toen vanuit
Scandinavië uit naar het zuiden en kwam hier tot stilstand.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 15

Door het enorme gewicht van het ijs werd het onderliggende pakket
rivierafzetting opzij en naar voren omhoog gedrukt. Hierdoor ontstond
een stuwwal van wel 200 meter hoog, die in de loop van de tijd
door erosie is afgesleten tot het huidige niveau.
Doordat de stuwwal is opgebouwd uit schuin staande lagen zand,
grint en leem, kan het regenwater in deze zand en grintlagen zakken,
totdat het een ondoordringbare leemlaag tegen komt en daar ondergronds
als het ware een enorme voorraad water vormt. Daar waar de
leemlaag aan de oppervlakte komt, treedt het water naar buiten en
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 16

spreken we van een bron. Tijdens onze wandeling kwamen we deze
bronnen tegen in de Helkuil en op de Maartensberg [43 m +NAP].
De Droogdalen: Molendal
en Helkuil.
De tocht trekt langs het Renneke met uitzicht de Kooy. In de
Geuldert bezoeken we een uitgeveend laagveengbied. Dan gaat het
omhoog het droogdal in van de Helkuil.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 17

We beginnen onze
tocht bij de Kellendonk
waterval, waar
het water van het
Renneke via een bypass
naar de Molenbeek
wordt geleid.
’t Renneke: debiet 16 m³ per uur
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 18

Het water dat uit de bronnetjes stroomt is indirect regenwater dat
door de bufferende werking van de zand- en leemlagen wel 20 tot
25 jaar onderweg kan zijn, voordat het ergens weer naar buiten
treedt. Een eigenschap van dit water is dat het voedselarm is en
rijk aan mineralen. Door de bufferende werking van de stuwwal
treedt door het jaar heen dezelfde hoeveelheid water uit de stuwwal
met een bijna constante temperatuur van 10 graden. Dit zorgt
er voor dat de beken in de winter niet dichtvriezen. De ijsvogel
maakt daarvan dankbaar gebruik. Door het uittreden van water
uit de stuwwal was onder aan de voet van de St. Jansberg een uitgestrekt
moeras ontstaan met namen als de Geuldert, de Diepen,
het Koningsven en het Genneps turfveen. Rond 1950 zijn de laatste
stukken daarvan ontgonnen en in cultuur gebracht. Een klein
stukje van de Geuldert tussen de Rijksweg en de stuwwal is als
een soort relict bewaard gebleven. Hier groeien nog planten als
Galigaan en Gagel
Dubbelloof aan de oevers van het
Renneke
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 19

Op de humusrijke, zure, vochtige oever van het Renneke, op half
beschaduwde plaatsen met vochtige atmosfeer voelt Dubbelloof
zich thuis. Het zijn vooral de plekken waar grondwater vlak aan de
oppervlakte stroomt.
De varen is wintergroen en heeft ’s zomers rijpe sporen. Aan de
forse wortelstok ontspringen tweeërlei bladeren [vandaar de
naam Dubbelloof]. De bladeren op de foto zijn onvruchtbaar en
spreiden zich als een rozet uit .In het centrum van het rozet komen
in de zomer sporendragende bladeren te voorschijn.
Wijfjesvaren
Aan de oevers van het Renneke in het vochtige loofbos is wijfjesvaren
in haar element. Athyrium filix-fémina is sterker aan vochtige
standplaatsen gebonden dan Mannetjesvaren en Stekelvaren.
Het substraat is kalkarm, min of meer voedselrijk.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 20

Athyrium
filix-femina
komt in de
hele wereld
voor,
behalve
Australië,
hoofdzakelijk
in
de gematigde
streken.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 21

Pellio -Conocephaletum
De Kegelmosassociatie aan de oevers van het Renneke groeit in de
spatzone van de spreng. Ze wordt voornamelijk bepaald door de
levermossen, Gewoon plakkaatmos en Kegelmos. Het is er vochtig,
schaduwrijk en de wanden zijn loodrecht.
Gewoon plakkaatmos is een thalleus levermos. Het heeft hier de
enigszins zure zand- en leemhellingen van het Renneke gekoloniseerd.
Het levermos is eenhuizig. De mannelijke voortplantingsorganen
bevinden zich in het thallus langs de middennerf en zijn als
wratachtige bultjes zichtbaar. De vrouwelijke organen zitten onder
een gegolfd flapje aan het uiteinde van een lob. Het is het omhulsel
van het archegonium, bij bryologen bekend onder de naam
involucrum.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 22

Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 23

De blaadjes liggen als dakpannen over elkaar heen en vormen een
holle buis, waardoor takken opgezwollen lijken. Langs deze holte
wordt via capillaire werking water getransporteerd.
We vinden nooit sporofyten bij het groot laddermos. De verspreiding
gebeurt voornamelijk vegetatief door het afscheuren van de
stengels.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 24

Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 25

Gerimpeld platmos
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 26

Leven in ’t Renneke
Renneke komt van het Duitse woord rinnen= langzaam vloeien.
Doordat het water altijd in beweging is, neemt het veel zuurstof
op. Planten hebben het echter moeilijk in dit stromende water. Bij
gebrek aan skelet lopen ze grote kans uiteengerukt te worden.
Geen enkele hogere plant kan zich er handhaven. Behalve wat
wieraanslag is er niet veel om de voedselketen mee te beginnen.
Maar er is toevoer van buitenaf. Zo waaien er dode bladeren in de
beek, die door schimmels en bacteriën worden verteerd.De meeste
beekbewoners zijn filterdieren. Ondanks de voedselschaarste is
de spreng voor hen een luilekkerland, want al het eten komt vanzelf
met de stroom naar hen toe. Ze hoeven het alleen maar op te
vangen. Elk doet dat naar zijn aard.
Larven van kriebelmugjes
doen het met kamvormige
kopaanhangsels, die als vangarmen
in het rond grijpen. Als
het alleen om het eten ging
zou het Rinneke nog geen paradijs
zijn. Er is meer.
Zo heerst er altijd een aangename
temperatuur.
Dat wil zeggen aangenaam voor water dieren. Nooit warm en toch
ook nooit vriezen, daar houden ze op onze breedte van. En bovenal:
lekker constant. Snelle wisselingen van temperatuur zijn
voor de meeste bewoners dodelijk. Bovendien eisen de verwende
diertjes een niet aflatend hoog zuurstofgehalte. Ook daarin is
voorzien. Dank zij het klein volume en de intensieve beweging is
al het beekwater voortdurend met de luchtzuurstof in contact.
Problemen met de ademhaling zijn de bewoners van het schone
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 27

Renneke onbekend. Zorgeloos hebben ze in de loop van de evolutie
hun kieuwen verkleind of verloren. Sommige hebben genoeg
aan de zuurstof die via de dunne huid van hun gewrichten binnendringt
De Gewone vlokreeft lijkt
op een garnaaltje.
Hun lichaam is vertikaal [van zij
tot zij] afgeplat. Aan de buikzijde
wriemelt een onoverzichtelijk
aantal pootjes. Deze dienen
vrijwel overal voor. Er zijn
zwempoten, grijppoten, kieuwpoten
en broedpoten.
De laatste omsluiten met hun
aanhangsels de ruimte waarin
het wijfje haar eieren meevoert.
Je kunt ze van buitenaf door het
lichaam heen zien schemeren.
Voor de bevruchting rijdt het
mannetje dagenlang op de rug
van zijn partner in precopula
mee. leven.
Zwemmen doen vlokreeftjes op hun zij. Het is de enige gelegenheid
waarbij ze het gekromde lijf wel eens strekken. Meestal kruipen
ze echter rond onder de stenen en tussen de bladeren, waar
ze van detritus
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 28

DE KOOIJ
Onder aan de voet van de berg ligt “De Kooij”. De naam duidt op
de vroegere aanwezigheid van een eendenkooi. Doordat de berg
lek is geprikt door het graven van de Grote Siep en Mookerplas is
“De Kooij” in de loop van de jaren verdroogd. Door watervoerende
lagen loopt nu het water van de Jansberg in de Grote Siep [Mookerplas].
Op sommige plaatsen in de Grote Siep is te zien hoe het
Jansberg water borrelend omhoog komt. Steeds een beetje ijzer
meevoerend, dat op verschillende plaatsen de overgang tussen
strand en water een typische roestkleur heeft gegeven. Men tracht
de waterhuishouding te herstellen door water van de beneden
molenplas onder de rijksweg door weer in “de Kooij te leiden.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 29

Aan de voet van de helling is veel voedselrijke humus bijeengespoeld.
Met noemt dit het colluvium. Basenrijke kwel uit de berg
voorkomt verzuring. De humusvorm is dan ook een milde humus
[Mull]. Het is de plaats waar geofyten, zoals Gevlekt aronskelk,
Bosanemoon en Daslook hun plek gevonden hebben.
Geofyten overwinteren
met bol, knol of wortelstok
in de grond. In het goede
seizoen, van het jaar daarvoor,
zijn deze onderaardse
delen met reservevoedsel
gevuld. Zodra het zonlicht
de strooiselllaag verwarmt,
kunnen deze
vroegbloeiers snel uitlopen
en gaan assimileren.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 30

Het zijn korte-dag-planten die bij minder dan 12 uur licht per dag
bloeien. De zomer ontwijken ze, omdat dan het bladerdek de bosbodem
verduistert. Door hun korte vegetatieseizoen hebben ze
veel voedsel nodig. Dit verklaart hun aanwezigheid aan de voet
van de helling.
Stinsenplanten
Bij de Bovenste molen groeide
de Stinsenplant : Sneeuwklokje.
Stinsenplanten zijn in het voorjaar
bloeiende planten rond historische
bebouwing. Ze vragen
om luchtige, licht vochtige,
voedselrijke bodem onder loofbomen.
Ze komen uit Midden-
Europa en het Middellandse
zeegebied. Het gaat om 60 soorten,
veelal bol- en knolgewassen.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 31

Het bos aan de voet van de helling is
een Bosgierst-Beukenbos en vertoont
kenmerken van het rijke Eiken-Haagbeukenbos.
Haagbeuk en
Zoete kers namen een grote plaats
in.
De struiklaag werd gedomineerd
door Corniden, struiken met opgerichte
takken, zoals Rode kornoelje,
Lijsterbes, Hazelaar en Gelderse
roos.
De hazelaar is een “naaktbloeier”:
de struik bloeit als er nog geen bladeren
heeft en is voor de bestuiving
afhankelijk van de wind. Aan de hazelaar
zitten de mannelijke en de
vrouwelijke bloeiwijzen apart. De
mannelijke bloemen zitten
in katjes en waren al in de zomer
aanwezig in de oksels van
de bladeren. Ze bloeien nu in januari.
Elk katje heeft ongeveer 1000
helmhokjes. Per katje komen er 2½
miljoen stuifmeelkorrels uit.
De vrouwelijke bloemen zitten met drie tot vier stuks in een klein
knopje bij elkaar.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 32

Hazelaar in de ondergroei van het Eikenhaagbeukenbos
aan de voet van de helling.
Tijdens de bloei zijn alleen de rode stijlen met
de stempels te zien.
De Hazelaars groeien in gezelschap van Haagbeuk, zijn familielid,
aan de voet van de helling in het colluvium. De grond is licht, mineraal,
min of meer vochtige en weinig zuur.
De Hazelaar blijkt veel schaduw te verdragen. De struik groeit onder
de Zomereiken. In het gesloten Beukenbos is de struik afwezig.
De overal aanwezige Boomklever draagt veel aan de verspreiding
van de hazelnoten bij. In oude eiken vindt hij schors waarin
hij de noten kan klemzetten.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 33

Datzelfde doet de Grote bonte specht. Zo komt het dat hazelnoten
vaker onder eiken terecht komen dan onder beuken, die met hun
gladde schors geen houvast bieden.
Na de laatste ijstijd verscheen de Hazelaar
als eerste schaduwhoutgewas 7000
v Chr. Merkwaardig genoeg bleek deze
heester met zijn zware vruchten in staat
het snelst van alle warmteminnende
houtgewassen het verloren areaal te
heroveren: de verspreiding door dieren
blijkt hier dus wel doeltreffend. Toen de
Hazelaar in onze streken verscheen,
waren er nog geen andere houtgewassen
die hoge eisen aan de bodem stellen.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 34

Het bosbeeld werd beheerst door Berken en Grove dennen, onder
welke lichtdoorlatende bomen de Hazelaar goed kon kiemen. In
het nadeel van de Hazelaar werkte de uitloging van de grond, die
door de zich uitbreidende landbouw bespoedigd werd.
De Haagbeuk is veel nauwer
verwant aan de berk dan aan de
beuk , en hoewel ook de haagbeuk
als hij niet gesnoeid wordt
tot een uiterst imposante boom
kan uitgroeien, is hij toch veel
bescheidener van aard dan de
‘echte’ beuk. Carpinus betulus is
een dienende boom, omdat hij
goed schaduw verdraagt en
daarom in de ondergroei van
waardevolle bosbestanden met
eik, beuk en linde groeit. Zijn
snel verterende blad zorgt bovendien
voor een luchtige en
voedselrijke humuslaag.
Zijn plaats in het Molendal is niet toevallig. Het hout van deze boom
is hard en, taai en zwaar. De slijt vastheid maakt haagbeukenhout geschikt
voor de tanden van de raderen van de molen.
De Haagbeuk was de laatste van de inheemse boomsoorten die in de
laatste eeuwen voor het begin van de jaartelling in Nederland doordrong.
Carpinus betulus hoort hier thuis aan de voet van de berg op
de gerijpte voedselrijke grond. Ze verdraagt veel schaduw en biedt
met zijn goed verterende bladstrooisel tegenwicht tegen de bodemverzuring
van het afgevallen blad ven Zomereik en Beuk. In zijn onmiddellijke
nabijheid treffen we ook veel Zoete kers aan.
De Boskriek
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 35

De Zoete kers is een bosbewoner, maar heeft betrekkelijk veel
licht nodig. Omdat de bodem aan de voet van de Jansberg los, humeus,
goed vochthoudend en min of meer voedselrijk is, gedijt
Prunus avium hier goed. De Boskriek heeft donkerrode, dunvlezige,
vrij zure vruchten met een sterk bitter kersenaroma. De appelvink,
bijgenaamd `kernbijter`, is bedreven in het kraken van de
steenkern.
Creep op de hellingen van de
Kloosterberg
De merkwaardige aan de voet gebogen boomstammen, waren aanleiding
tot de beschouwing over vorstcreep.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 36

Vorstcreep is een alpienverschijnselzichtbaar
op de steile helling
van de Kloosterberg.
OP DE HELLING
HET BOCHTIGE SMELE-BEUKENBOS.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 37

Het Deschampsio-Fagetum met de dikke strooisellaag heeft als
humusvorm moder. Het is een humusaggregaat ontstaan door de
vertering van mor door mijten en springstaarten. Hier domineert
de Beuk. De boom monopoliseert zowel de kroon als de wortellaag.
Het zure strooisel, de uitgeloogde
bodem en het
oppervlakkige wortelstelsel
maakt groei van
andere bomen en planten
onmogelijk. De gevoeligheid
voor schorsbrand
heeft hier al enkele
exemplaren doen sneuvelen.
De beuk is niet bestand
tegen zuurstof tekort
in de wortelzone.
Droge voeten is een absolute
noodzaak.
Hij heeft zich dan ook
wat hoger op de helling
gevestigd.
De beuk bevat fagine. Paarden zijn zeer gevoelig voor dit gif dat in
de beukennoten is opgeslagen.
Luzulo Fagion
Verbond Veldbies –Beukenbos
Op de hellingbossen met zure leemgrond, vooral waar door erosie
de noordhellingen zeer steil zijn, groeit Luzula sylvatica. Op eenplek
bij de Klif wordt het vergezeld door Eenbloemig parelgras. De
groeiplaats is koel en heeft een vochtige atmosfeer. In de moslaag
is Gewoon sterrenmos present
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 38

Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 39

Zwarte els.
De Zwarte els beheerst de moerasgronden aan de voet van de
Jansberg. Voor een goede groei heeft hij een voedsel- en mineraalrijk,
permanent vochtig substraat nodig. De wortels hebben een
zeer geringe zuurstofbehoefte. Ze groeien door tot in het grondwater;
in verband hiermee wordt nogal eens een Els door de bliksem
getroffen. Beter dan alle andere bomen groeit Zwarte els op
deze drassige bodem met stagnerend water en doorwortelt hij de
ongerijpte grond [waar zich nog geen bodemprofiel heeft ontwikkeld].
Hij verdampt zeer veel water
Op de wortels van de Zwarte elzen vinden we gezwellen, bestaand uit
grote groepen wortelknolletjes, waarin zich een bacterie bevindt. Deze
bacterie [Frankia alni ] verzorgt de stkstofbinding, waarvan de
boom afhankelijk is.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 40

De Geuldert
Via een dam die de zandrug waarop Plasmolen is gebouwd, verbindt
met de stuwwal betreden we het laagveen gebied.
Op de zandrug uit het subboreaal woonden
de schilders van de Plasmolengroep. Ze lieten
zich inspireren door de natuur. Ook de
invloed van de school van Barbizon is
merkbaar. Ze waren echter van te zeer verschillend
pluimage om zelf een school te
vormen. Afgebeeld is een schilderij van Gerard
Cox.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 41

Foto van 2011
Het is gedeeltelijk
begroeid met
Elzenbroek. Het
moerasgebied is
voedselrijk, het
water stagneert
en staat gedeeltelijk
aan of boven
het bodemoppervlak.
Er is
duidelijk invloed
van kwel.
Het substraat is
moerig. De afbraak
van de organische
stof
wordt verhinderd
door het
hoge waterpeil.
Door het contact
met het voedselrijk
kwelwater
treedt geen verzuring
op
Op de veendam: Gagelstruweel.
Het Gagelstruweel op de veendam is soortenarm. Voor een goede
groei van Zwarte elzen is de grond te arm en te zuur. Op de hogere
plekken staat Geoorde wilg, Sporkenhout en Zachte berk. De wortels
van de Gagel vertonen net als die van Elzen opzwellingen, bestaand
uit groepen wortelknolletjes.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 42

Hierin leeft een organisme dat
stikstof uit de lucht bindt, een
bacterie van het geslacht Frankia.
Deze maakt voor de Gagel
het milieu voedselrijker. Gagelbladeren
waren vroeger als geneesmiddel
tegen huidziekten
in gebruik. De aromatische olie
uit de harsklieren is vergiftig en
roesverwekkend. Eeuwenlang
diende de Gagel, ondanks verboden,
om in plaats van Hop het
bier te kruiden
Galigaan-associatie
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 43

Langs de oevers in het water groeit een gordel van Galigaan. De bodem
bestaat hier uit venig zand en is calciumrijk en fosfaat arm. De
golfslag van de grote plas bevordert het contact tussen water en
lucht, hetgeen het zuurstofgehalte van het water ten goede komt. Op
de plekken van de Galigaanbegroeiing is het water vrij van zwavelwaterstof.
Het op kwellende grondwater garandeert een constante
temperatuur wat ’s winters een zekere opwarming betekent die van
belang is voor de warmteminnende Galigaan.
Een impressie van Gerard Cox van de Geuldert.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 44

De Geuldert is een laagveengebied.
Het water dat uit de stuwwal sijpelt komt terecht in een trechter
tussen stuwwal en zandrug. Hier vindt laagveenvorming plaats.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 45

Ten westen van de dam is die door individuele boeren ontgonnen,
getuige de vele boerenkuilen. Ten oosten van de dam heeft de
veenvorming grootschalig plaats gevonden, waarvan de plassen
getuigen.
Doordat het water uit de stuwwal licht alkalisch is vindt geen verzuring
plaats. Grote gedeelten raakten begroeid met Elzenbroek.
Het grondwater zorgt voor verwarming in de winter en verkoeling
in de zomer. Dit maakt de groei van Galigaan mogelijk , een warmteminnende
soort. Ook de Zeggekorfslak een slakje dat leeft van
de algen en schimmels op de Moeraszegge kan zich hier handhaven.
Laagveen is een pakket op elkaar gepakte, onverteerde planten.
Als je het van dichtbij bekijkt kun je er moeiteloos zaden, stukjes
stengel, bladeren in herkennen. Ook komen er resten van grotere
planten in voor, zoals stukken bast, wortels of hele boomstammen.
Er groeit hier veel Riet, Grauwe wilg, Zachte berk en Els. Ze zijn
daarom vaak terug te vinden in het veen. Zodra veen uit het water
gehaald wordt, begint het te oxideren. Laagveen wordt onder de
grondwaterspiegel gevormd. Het dode plantenmateriaal dat in
het water viel verteerde niet, omdat zuurstof en bacteriën,
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 46

die planten afbreken tot humus, ontbreken. Er is zo, in de loop van
de duizenden jaren, een veenpakket ontstaan van vele meters dik.
Moerasvaren
De Moerasvaren groeit
vooraan in het veen. Het
water is er matig voedselrijk,
zwak zuur en
staat bijna aan het oppervlak.
Bijzonder karakteristiek
zijn de jonge
bladeren, die als
“nestjes” ingerold zijn.
De bladeren ontspringen op enige afstand van elkaar aan de dicht
onder het oppervlak kruipende, vertakte wortelstok
MOERASVAREN-ELZENBROEK IN DE GEULDERT.
[THELYPTERIDO-ALNETUM]
De bosstructuur is een open, lage boomlaag met een grote variatie
van kroonvormen. In de ondergroei Grauwe wilg. Plaatselijk domineert
de Moeraszegge. De grondwaterstand is hier permanent
hoog en daalt niet tot beneden de 20 cm. Door de specifieke hydrologische
omstandigheden ontstaat zuurstofgebrek in de bodem
en stagneert de voedingsstoffen kringloop, waardoor veen vorming
optreedt. Door de kwel blijft de veen vorming beperkt tot de
ontwikkeling van dunne moerige lagen.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 47

Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 48

Op natte, zure, zandgrond bij de Verloren hoek groeit de Koningsvaren.
De Koningsvaren groeit bijzonder langzaam en dit exemplaar
is al een halve eeuw oud.
Het kiemingsmilieu verschilt
van de omstandigheden
waaronder de plant tot ontwikkeling
is gekomen. Een
verschijnsel dat ook bekend
is van andere planten met
een zeer lange levensduur.
Jonge planten verschijnen op
lichte plekken in een basisch
milieu.
De situatie hier is in de loop der jaren verzuurd en beschaduwd
geraakt
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 49

De bronnen van de Helkuil.
Elzenbronbos met Kwelveen.
Op plaatsen in een helling waar een watervoerende zand of grindlaag
aan de oppervlakte komt treedt grondwater uit. Geconcentreerde
uitstroming treedt op indien het watervoerend pakket op
een scheefliggend, waterkerende leemlaag ligt, waarover het
grondwater naar een komvormige laagte afstroomt. Onderweg
neemt het water stoffen op uit de afzettingen die het passeert. Uit
humus en ander organisch materiaal neemt het koolstofdioxide
op, waardoor de oplosbaarheid van metaalionen [onder meer calcium
en ijzer] in het water toeneemt. Een ecologisch belangrijk
kenmerk van deze bronnen is de constante watertemperatuur, die
ca 10°C bedraagt. ‘s Winters is het bronmilieu warmer, ’s zomers
kouder dan de omgeving. Doordat het water koel en beweeglijk is,
neemt het meer zuurstof uit de lucht op dan stilstaand water.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 50

De bronnen in de
Helkuil zijn helokrenen,
ofwel
sijpelbronnen.
Het water dringt
via talrijke kleine
en zeer kleine
aders door aardlagen
van verschillendedichtheid.
Het totale
brongebied is tot
een bronmoeras
uitgegroeid.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 51

Associatie van Paarbladig goudveil
Pellio epiphyllae-chrysosplenietum oppostifolii
Het bronmilieu stelt speciale eisen aan de plantengroei waaraan
maar weinig soorten voldoen. De kenmerkende soorten planten
groeien in kussens. Ze hebben sterk vertakte kruipende stengels,
waaraan opgerichte zijstengels ontspringen, die tegen elkaar omhoog
groeien. De planten, die zeer gevoelig zijn voor uitdroging,
houden door deze groeiwijze zoveel mogelijk water onder en tussen
hun spruiten vast. Paarbladig goudveil heeft bovendien ietwat
vlezige bouw van stengel en bladeren. Het Paarbladig goudveil is
de meest specifieke bronplant van de Nederlandse flora. Het valt
op dat in de eigenlijke bronvegetatie slechts een beperkt aantal
bosplanten doordringt.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 52

Het Paarbladig goudveil groeit hier in het zuurstofrijke water. Het
vormt er grote aaneengesloten kussens. Het heeft sterk vertakte
vierkantige stengels die op de stengelknopen wortelen. Verspreidbladig
goudveil hebben we niet gevonden. Chrysosplenium
alternifolium is een uitgesproken schaduwplant [skiofyt] en
groeit vaak op minder natte en voedselrijkere grond.
Paarbladig goudveil groei hier in het bronbos dat het eindpunt
vormt van de natuurlijke successie in brongebieden; zij vormen
een climax vegetatie. Ze vormt hier een lint in de omringende bossen.
Door de relatief natte en slappe bodem waaien bomen in het
brongebied sneller om, waardoor er meer licht op de bodem valt
en er continue verjonging plaats vindt.
De boomlaag is hoog opgaand, tot 20 m. Ze is goed ontwikkeld
maar soortenarm, Zwarte els is dominant, enkele andere soorten
komen sporadisch voor en dan vooral aan de rand van het brongebied.
De struiklaag is slechts matig ontwikkeld en eveneens
soortenarm.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 53

De kruidlaag daarentegen is goed ontwikkeld, met een duidelijke
periodiciteit: opvallend veel lente bloeiers die vroeg in het
voorjaar profiteren van het (in verhouding) warme bronwater en
zorgen voor groene vlekken zodra de sneeuw verdwenen is.
Over grote oppervlakten
groeit er de Reuzenpaardenstaart
Het Elzenbronbos grenst
hier aan het drogere Parelgrasbeukenbos.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 54

Reuzenpaardenstaarten relict
uit het carboon
Horizontaal bewegend
grondwater en
een basisch milieu
maakt de Helkuil
voor Reuzenpaardenstaart
geschikt.
Diep in grond zitten de kruipende wortelstokken die op de knopen
wortelen Paardenstaarten bevatten een grote hoeveelheid
kiezelzuur, dat hun weefsel verstevigt. Om dit te kunnen maken
hebben ze siliciumdioxide oftewel zand nodig. Op de Jansberg is
dat ruim voorhanden. Hun gehalte aan kiezelzuur maakt ze slecht
verteerbaar voor planteneters; bovendien zijn ze min of meer giftig
Stenoeke planten
Het bronmilieu wordt gekenmerkt door constantheid in watertemperatuur
[overdag en ’s zomers en ’s winters], waterafvoer,
chemische samenstelling en zuurstofgehalte. Flora en fauna zijn
aangepast aan deze zogenaamde stenoeke omstandigheden.
Elzenbronbos en kwelveen in de
helkuil
In dit bostype gedijen de planten beter dan in een Elzenbroek. De Elzen
zijn hier ook veel hoger. Tot 28 en 30 meter. Dit wordt veroor-
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 55

zaakt door betere zuurstofvoorziening in de bovenste bodemlaag.
Ook de aanvoer van basenrijk grondwater met constante temperatuur
levert een bijdrage. Door de aerobe en basische omstandigheden
ontstaat hier gyttja. De gyttja bestaat uit door bacteriën [diatomeeën],
omgezet organisch materiaal, gemengd met feces, löss en
zand. De consistentie is bagger.
Uitvlokkende ijzeroxyden
Plaatselijk werd het water vertroebeld
door roestbruine vlokken
en een olieachtig laagje
[bestaande uit ijzerbacteriën].
Dit door het grondwater meegebrachte
ijzer, oxideert hier
aan de lucht.
Het ijzer bindt zich niet alleen aan zuurstof maar ook heel hecht
aan fosfaat. In dit kwelmilieu kunnen de planten bijna geen fosfaat
opnemen, zelfs al is de feitelijke hoeveelheid fosfaat in het systeem
groot. Daarentegen is het water wel heel rijk aan gemakkelijk
opneembare koolstof in de vorm van bicarbonaat.
Löss levert een bijdrage aan
het waterbergend vermogen
van de Jansberg
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 56

De okerkleurige grondsoort die hier bij de holle weg vrij komt
voelt zijdeachtig aan. Wanneer je het uitwrijft, blijkt dat het een
fijne korrel heeft, die qua grootte tot de siltfraktie –tussen zand en
klei- behoort.
Als het droog is, is het erg stoffig.
Het is dan ook door de
wind aangevoerd tijdens de
laatste ijstijd. De dikte in de
lage delen varieert van 25 cm
tot 1 m. De Löss bestaat grotendeels
uit materiaal fijner
dan 0,063 mm.
20-30% is echter grover zand. Het is dus heel wat grover dan de
löss uit Zuid-Limburg die voor 100% uit fijn stof bestaat. Bovendien
is de löss niet kalkhoudend [PH = ca 5].
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 57

Holle weg, gevolg van löss afzetting
30.000 jaar geleden
in een koude droge
periode met een geringeluchtvochtigheid
is aan de lijzijde
van de hellingen
löss afgezet.
Noordelijke winden
voerden het hierheen
als een verstuivingsprodukt
van de keileem, die
onder de gletsjers in
het noorden van ons
land bij het smelten
van het ijs tevoorschijn
kwam. Ook
grote brede rivierdalen
die ons land
doorsneden, en
voortdurend droog
vielen kunnen de
bron van de löss
geweest zijn.
Het is een eolische afzetting afgezet in een toendra klimaat zonder
begroeiing.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 58

De Sprengkop een kunstmatige bron
Het Renneke is geen natuurlijke waterloop. Ze is aangelegd met
de bedoeling het water te gebruiken als krachtbron voor de aandrijving
van de watermolen. Men had al vroeg in de historie ontdekt
dat men op sommige laaggelegen plaatsen het grondwater
kon “aftappen” om op die manier kunstmatige bronnen, de zgn.
“sprengkoppen”en kunstmatige beekjes, de “sprengen” te krijgen.
Om het water als krachtbron te gebruiken voor de bovenslagwatermolen,
was het nodig dit water op zo’n hoog mogelijk peil te
houden. Om dat peil te bereiken werd het water op een hoger niveau
dan de dalbodem afgevoerd. Benedenstrooms wordt het water
opgevangen en meestal tijdelijk vastgehouden in de molenvijvers,
de zogenaamde “weijer”. Dit water dient als buffervoorraad
voor de aandrijving van de molen.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 59

Ravijnachtige dalen in de stuwwallen
Droge dalen zijn dalen met een langgerekte vorm, gelegen op de
stuwwalheuvels. Ze liggen als een soort regengoten langs de hellingen
van stuwwallen . Nu stromen er geen beken meer doorheen,
of beken die te klein zijn om een dal van dergelijke grootte
uit te slijpen. Vaak zijn de dalen asymmetrisch in doorsnee: de ene
dalwand is steiler dan de tegenoverliggende wand.
Vorming van een droogdal
in een permafrostgebied
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 60

Deze droog dalen zijn ontstaan in het Weichselien tijdens periodes
van permafrost. In het Weichselien bereikte het ijs Nederland
niet. Wel heerste er een toendraklimaat. De temperatuur was in
de zomer niet hoger dan 10 °C en in de winter kon het wel 50 °C
vriezen. De bodem was daardoor bijna het hele jaar bevroren, tot
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 61

op een diepte van enkele tientallen meters. Alleen in de zomermaanden
ontdooide de bovenste 2-2,5 meter. Deze bovenlaag veranderde
dan in een papperige, natte massa, want het water kon
niet in de grond zijgen. Het smeltwater stroomde langs de heuvels
weg en sleep zo dalen uit.
Droge dalen kregen een asymmetrische vorm door de ontvangen
hoeveelheid zonlicht. Bij oost-west georiënteerde dalen bescheen
de zon de noordkant van het dal het meest en liet aan die kant de
bodem opdrogen, waardoor de helling steil bleef. De zuidkant van
het dal bleef echter in de schaduw. Daar gleed de blubberachtige
grond gemakkelijk van de helling af en werd met het smeltwater
meegevoerd. Zuidhellingen werden daardoor minder steil. Dit afglijden
noemt men ook wel gelifluctie.
Hetzelfde gold voor noord-zuid georiënteerde dalen.
De middagzon, die op
de oostkant van het
dal scheen, was
warmer dan de ochtendzon,
die op de
westkant scheen.
Hierdoor bleef de
oostkant steil en de
westkant vlak.
In het Laat-Weichselien werd het klimaat warmer. De bodem ontdooide
langzaam en het regenwater kon er weer in wegzakken.
Ook tegenwoordig stroomt er meestal geen water meer door droge
dalen; alle neerslag trekt de grond in. Bij onze klim naar boven
bleek ook dat de droogdalen allemaal doodlopen.
We wandelen nu steeds hoger de stuwwal op In het voormalig
landgoed St. Jansberg zijn de Kiekberg (76 m) en de St. Maartensberg
(66 m)het hoogst. Het laagste punt, waar het water heen
stroomt, is de Maas op ongeveer 10 m boven NAP.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 62

DE PLANT DIE DOOR HEKSEN GEHAAT WORDT.
De naaldhout plantages die we passeren zijn begroeid met een deken
van Adelaarsvaren. Het grazende vee raakt de giftige plant
niet aan. De heideboeren die hier voor 1837 de heide benutten,
hadden verschillende manieren gevonden om de soort toch te ge-
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 63

uiken. Gedroogde adelaarsvaren is erg brandbaar en daarom
erg in trek geweest als brandstof. Als matrassenvulsel of strooisel
in de stal was het ook gewild. Dat was allemaal mogelijk omdat bij
het verwelken en afsterven van de plant ook de gevaarlijke stoffen
eruit verdwijnen. Als boeren ophouden de adelaarsvaren te maaien,
breidt hij zich als een lopend vuur uit. Branden helpt niet echt
meer; de plant slaat immers zoveel nutriënten in zijn wortelstok
op dat hij na de brand snel weer uitloopt en mogelijke concurrenten
moeiteloos in de schaduw zet. Als je een adelaarsvaren begroeiing
drie keer per zomer maait en je houdt dat drie opeenvolgende
zomers vol kun je er vanaf raken..
Het verhaal gaat dat, als
je de varen juist boven
de wortelstok afmaait,
de letters JC, initialen
voor Jezus Christus,
verschijnen. Dat is ook
de reden waarom heksen
er alles aan doen
om de plant te vernietigen.
Als dat waar is,
bewijst de sterke uitbreiding
van de adelaarsvaren
de laatste
honderd jaar, hoe slecht
de heksen er tegenwoordig
aan toe zijn
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 64

Bron op de |Maartensberg
Naarmate we hoger
komen worden de bossen
armer. De bodem is
uitgeloogd door percolatie
en landbouwkundig
gebruik als heide.
Veelal zijn de percelen
ingericht als produktiebos.
Opvallend is de Hulst
aanwezig.
Vlakbij de St. Maartenshoeve,
net onder de top van de
St. Maartensberg op een
hoogte van 54 m +NAP ligt
een spreng. Over deze
spreng of put schrijft Göbel
in een wandelboekje uit ca.
1909:
"Ik sprak daar een vrouw – die weer iemand kende die daar al 80
jaar woonde en vertelde dat de put altijd al water had gegeven. Alleen
in heel droge zomers staat het water lager, maar na 2 uur
scheen de put altijd weer gevuld te zijn". Hoe oud de spreng precies
is, weten we niet. Waarschijnlijk is deze al door de Romeinen
gegraven, voor drinkwater voor mens en dier. Tot de jaren zeventig
van de 20ste eeuw was de bron nog steeds in gebruik als
drinkplaats voor het vee en tot twee jaar geleden liep er zelfs nog
steeds water uit de spreng. Helaas is de sprengkop door achter-
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 65

stallig onderhoud onder een dik pakket bladeren en strooisel bedolven
en gedeeltelijk dichtgegroeid.
DE MAARTENSHOEVE, OP DE GRENS VAN HET
HERTOGDOM GELRE EN KLEEF.
De Maartenshoeve behoorde tot het 800 ha grote landgoed Jansberg
dat in1860 is aangelegd. Voor die tijd was dit deel van het
eens zo machtige Ketelwald gedegradeerd tot heide en kreupelhout.
We staan nu op 66 m hoogte
op de grens van het
voormalige hertogdom Gelre
en Kleef. Met een rode
stip is de plaats op de kaart
aangegeven. Het is tevens
de grens tussen Limburg en
Gelderland en de waterscheiding
tussen Maas en
Rijn. Aan de oostkant ligt
het glaciale tongbekken van
Groesbeek.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 66

Tot 1816 behoorde de Jansberg en
Zevendal tot Duitsland. Bij het tractaat
van Venlo zijn grenscorrecties
uitgevoerd en kwam het bij Nederland.
Om de staatskas te vullen is
het in 1837 verkocht aan van
Riemsdijk die het landgoed opnieuw
beboste. Als bruid-schat kwam het
aan baron Verschuer.
Slijmvloed
Situatie 200.000 jaar geleden↑
Een aantal bomen
vertoonde
slijmvloed. Door
de combinatie
van nachtvorst
en een zachte
temperatuur
overdag ontstaan
er spleten in de
bomen.
Hierdoor komen sappen uit de bomen vrij die gaan gisten . Ze vertonen
een chemische reactie met regenwater die de slijm veroorzaken..
Schuim op de bomen
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 67

Er is een tweede theorie die de schuim op beuken verklaart. Op de
stammen van beuken groeien eencellige algen. Pleurococcus vulgaris.
Deze cellen bevatten in het cytoplasma een eiwit. Als de celwand
van deze cellen kapot gaat, om wat voor reden dan ook , komt dit
eiwit vrij. Bij regen stroomt dan eiwit rijk water langs de stam
naar beneden. Het eiwit wordt dan als het ware geklopt en er ontstaat
schuim.
Sprunkel of Sprankelbeek
Het water van de bovenslag.
Op ongeveer 43 m +NAP, ontspringen de bronnen van de Sprunkel-
of Sprankelbeek . De naam Sprunkel is afgeleid van ‘sprung’,
het plaatselijke dialect voor spreng of gegraven bron. De oorsprong
van de Sprunkelbeek bestaat uit meerdere sprengen of
bronnen die samenkomen in het Groene Water. Middels een verdeelstuk
wordt het water verdeeld over de opgeleide Bovenste
Sprunkelbeek en de Onderste Sprunkelbeek . Met behulp van
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 68

een afsluiter kan de gewenste hoeveelheid worden ingesteld. Tijdens
het malen van de molen wordt de verdeling zo ingesteld, dat
bijna al het water door de Bovenste Sprunkelbeek loopt. Om te
voorkomen dat er schade aan het ecosysteem van de beek ontstaat,
blijft een klein gedeelte van het water via de Onderste
Sprunkelbeek lopen, zodat deze beek niet droog komt te vallen.
Als de molen niet in werking is, wordt de verdeling zo ingesteld
dat er minimaal water door de opgeleide beek stroomt, omdat deze
het meest kwetsbaar is voor uitspoeling en dijkdoorbraak.
Het kwetsbaarste en het meeste onderhoud vergt de Bovenste
Sprunkelbeek. Wanneer de opgeleide beek wordt opgestuwd, is er
regelmatig wel ergens in het 400 meter lange traject een lekkage.
De oorzaak van deze lekkages is het graaf- en wroetwerk van verschillende
soorten kleine knaagdieren in het dijktalud. Ook zitten
er op sommige plaatsen gaten in de leemlaag waarmee de beekbedding
is afgewerkt. Om deze lekkages tegen te gaan is over een
lengte van 200 meter een kunststofdoek in de beekbedding gelegd.
DE BOVENST MOLENDALVIJVER
Door de combinatie
van een
groot verval met
een geringe hoeveelheid
water
was dit gebied bij
uitstek geschikt
voor molens met
een zgn. bovenslagrad.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 69

Hierbij werd dankbaar gebruik gemaakt van het in de stuwwal
aanwezige natuurlijke hoogteverschil. De beken voerden echter
van nature te weinig water om een watermolen te kunnen aandrijven.
Daarom heeft men in het verleden verschillende beeklopen
aan elkaar gekoppeld en sprengen gegraven om voldoende
water te krijgen. Door de beek zo hoog mogelijk tegen de helling
aan te leggen, dit zijn de zgn. opgeleide beken, verkreeg men meer
waterkracht. En uiteraard werden er voor de watermolens spaarvijvers
aangelegd. Hierdoor is een aaneengesloten watersysteem
ontstaan waarmee men meerdere achter elkaar gelegen watermolens
kon aandrijven.
De Bovenste Plasmolen is de enige watermolen
bij de St. Jansberg die de tand
des tijds heeft doorstaan. Het is een
dubbelslagmolen, dat wil in dit geval
zeggen dat het waterrad wordt gebruikt
als bovenslag- en middenslagrad
En dit is uniek in Nederland! Bij een bovenslagrad valt het water
boven het rad en wordt optimaal gebruikt gemaakt van de zwaartekracht.
Bij een middenslagrad, de naam zegt het al, valt het water
halverwege in de bakken van het rad. De Bovenste Plasmolen
kan dus door twee waterstromen tegelijk worden aangedreven.
Hoe oud de molen precies is, weten we niet. Mogelijk deed hij al in
de 15de eeuw dienst. Het muurankerjaartal 1725 geeft aan dat er
in dat jaar een verbouwing heeft plaatsgevonden. Oorspronkelijk
was het een papiermolen, maar in 1846 is hij omgebouwd voor
het pellen en malen van graan. Op de muren van de molen ontdekken
we de zesde varen: de Steenbreekvaren.
Chasmofyten op de muren van de molen.
In de spleten van de verticale muren van de molen groeit de
Muurvarenassociatie [Asplenietum ruto-murario-trichomanis].
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 70

Deze planten noemen we chasmofyten. Het zijn vaatplanten die in
staat zijn te wortelen in spleten van rotsen of in voegen van muren.
Verwering en ophoping van humus en andere bodemdeeltjes
hebben sinds 3 eeuwen hier een milieu geschapen geschikt voor
Muurvaren, Steenbreekvaren en Gewoon muursterretje.
De standplaats
wordt gekenmerkt
door grote schommelingen
in temperatuur
en waterhuishouding,alsmede
geringe mogelijkheden
om te
wortelen.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 71

De planten zijn dan ook aangepast door een xeromorfe bouw, die
tot uitdrukking komt in het bezit van leerachtige, succulente, sterk
behaarde of wasachtige bladeren.
Gewoon muursterretje kan aan het extreme milieu het hoofd bieden
door de kussenvormige en toefvormige groeiwijze.
Boomklever
Gaai
Grote bonte specht
Goudhaantje
Heggenmus
Houtduif
Kauw
Koolmees
Kraai
Pimpelmees
Roodborst
Wilde eend
Winterkoning
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 72

Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 73

Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 74

De Gevlekte akkerslak heeft geen uitwendige schelp. De schelp
is rudimentair en bevindt zich inwendig onder het mantelschild.
De schelp is niet gewonden, zoals bij de meeste slakkensoorten
maar bestaat uit een plat, ovaal kalkplaatje waarop groeilijnen te
zien zijn. De gevlekte akkerslak kroop rond in de vegetatie. Er is
voldoende schaduw, De relatieve luchtvochtigheid is hoog. Ze
zijn nu zo actief door het vochtige weer. Bij aanhoudende droogte
komt de slak alleen 's nachts tevoorschijn want zoals alle naaktslakken
kan deze soort zeer slecht tegen een lage luchtvochtigheid.
Als schuilplaats waren boomstammen in gebruik, maar afgevallen
bladeren op de bodem en dichte bodembedekkende vegetatie
voldoen ook.
De gevlekte akkerslak is een alleseter: groene planten, schimmels,
paddenstoelen, uitwerpselen van andere dieren enz. staan
op het menu.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 75

De Jansberg
bezocht.
Jansberg, 19 jan 2012; KNNV afd. Nijmegen 76