St Jansberg - 3 oktober 2012.pdf

1
3 okt 2012
Jansberg, 13 september 2011. KNNV afdeling Nijmegen.
De Jansberg
KNNV afdeling Nijmegen
Goudenregenstraat 5
6573 XN BEEK UBBERGEN
secretaris@nijmegen.knnv.nl
www.knnv.nl/nijmegen

Pentekening landgoed de Jansberg van Julia Verschuer
Landgoed “de Jansberg” in 1910.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 2

Deelnemers: Gerard Veldhuizen, Ria van Gaal, GertJan van Mill, Jan
en Nellie Sleutjes, Piet Schoofs, Jan Driel, Marijke Saedt, Marc Hofs,
Theo Smits. Excursieleider en verslag: Jan Nillesen. Foto’s: Ria van
Gaal, Marijke Saedt. Weer: Bewolkt afgewisseld met flinke buien.
12°C . 10.00-14.00 uur.
De Jansberg vormt de zuidrand van het gehele Nederlandse
stuwwallenlandschap. Naast de eigenlijke Sint Jansberg bezoeken
we ook de Maartensberg op 43 NAP. We trekken door twee brongebieden:
het dal van de Molenbeek en de Helkuil. Het bos is een
onderdeel van het vroegere Ketelwald dat zich uitstrekte van Nijmegen
tot Kleef. De bodem bestaat vooral uit grofzandige gestuwde
preglaciale zanden, ten dele afgedekt met dekzand of lössleem.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 3

Het reliëf is zeer uitgesproken, met een fraaie steilrand langs het
Maasdal en smalle ravijnachtige zijdalen. Dit resulteert in grote
verschillen in voedselrijkdom en waterhuishouding binnen korte
afstand
Op de hoogtekaart zijn duidelijk de twee droogdalen: Helkuil en
Molendal herkenbaar. Aan de voet van de stuwwal het oerstroomdal
van Maas en Rijn.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 4

We richten onze schreden allereerst naar de Onderste molenvijver.
Hier werd het bronwater van de Jansberg gestuwd als water
voorraad voor de onderste molen.
Op de bodem ligt rottingsslib ofwel sapropelium. Sapropelium
wordt gevormd uit de resten van waterflora en –fauna, onder anaërobe
omstandigheden, waarbij H2S en methaan ontstaat.
Voor ons springt een Groene kikker in het water. Veel gezelschap
op de bodem van de Onderste molenplas heeft hij niet. De prut op
de bodem is wel een meter dik. Zuurstof dringt er moeilijk in door.
Daarom kunnen alleen bovenin en bovenop dieren leven. Bovenop
de prutlaag kruipen zoetwaterpissenbedden rond. Zij leven vooral
van rottende plantendelen. Daaraan is hier geen gebrek.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 5

Naar onder toe zit de prut vol gif. Bij gebrek aan zuurstof wordt de
afbraak van plantenresten hier namelijk ter hand genomen door
zwavelbacteriën en andere rottingsorganismen. Zij breken ze niet
volledig af, waardoor giftige halfprodukten ontstaan. Hun activiteit
wordt begeleid door de stank van rotte eieren [zwavelwaterstof]
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 6

Voor dichterlijke zielen is de Onderste molenvijver een bron van
inspiratie. Op het water drijven de grote drijfbladeren en bloemen
van de Witte waterlelie. Ze zijn met stelen aan een wortelstok in
de modderbodem verankerd. Via hun wortelstokken woekeren de
lelies hele oppervlakten vol. Elk voorjaar ontspruiten er nieuwe
blad- en bloemknoppen aan. Een oude wortelstok is dan ook bezaaid
met littekens uit voorgaande jaren.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 7

Dat kost veel energie. De benodigde lucht krijgen de wortelstokken
via holle buizen in de stelen aangevoerd. Ze wordt opgenomen
door openingen in het blad, de huidmondjes. Bij landplanten
liggen deze aan de onderkant, maar dat heeft bij zo’n drijfblad natuurlijk
geen zin. Om ze aan de bovenkant tegen wateroverlast te
beschermen is elk blad van een dikke waslaag voorzien. De Hollandse
lotus is een nuffig type. Ze ligt alleen bij mooi weer te
pronken. Nu houdt ze haar bloemen gesloten.
Aan de voet van de Onderste molenplas lag de benedenmolen. De
molenaar liet zijn klanten soms noodgedwongen lang wachten. Hij
maakte van de nood een deugd en begon een café bij zijn molen.
Dat café groeide later uit tot Hotel De Plasmolen.
De Herbergier plantte hier de Suikeresdoorn. Ze is afkomstig uit
de vochtige bossen van Centraal- en Oost-Amerika.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 8

De Suikeresdoorn
werd daar door indianen
gekweekt om
zijn suikerhoudend
sap, de “maple syrup”.
Door de opkomst van
de riet- en bietsuiker
productie is zijn economische
betekenis
sterk teruggegaan.
Hij werd in 1735 als
parkboom in Europa
ingevoerd.
Napoleon liet in Frankrijk Suikeresdoorn plantages aanplanten,
maar de productie van sap viel zodanig tegen, dat hij ermee ophield.
Esdoornsiroop of Ahornsiroop is een zoete stroop gemaakt van
sap van de Esdoorn.
In de herfst slaan deze bomen suiker op in hun wortels, wat met
sap naar boven stroomt in het voorjaar. Door dit suikerhoudende
sap af te tappen en te concentreren ontstaat Esdoornsiroop
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 9

3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 10

De Jansberg onderdeel van het
Ketelwald
Sacrum nemus
Batavorum
We staan nu aan de voet van het eens zo machtige Ketelwald. De
eerste die het beschreef was de Romeinse geschiedschrijver Tacitus.
Hij noemde het: “Het Heilige woud der Batavieren”.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 11

Hier beraamde Claudius Civilius zijn opstand tegen het Romeinse
gezag en brachten de Germanen offers aan hun Goden. Het woud
werd bevolkt door beren en wolven. Op de open plekken graasden
tot in de 12e eeuw wilde paarden.
Toen de Romeinen zich in de eerste eeuw voor Chr. in het grensgebied
langs de Rijn vestigden strekte het woud zich uit tussen
Nijmegen, Xanten en Goch. Reusachtige eiken en beuken tussen
manshoge varens bepaalden het beeld. De Romeinen hebben hier
tijdens hun verblijf, dat tot in de vijfde eeuw na Chr. duurde, veel
sporen nagelaten. Zij hebben een groot deel van het bos gekapt
voor bouwmateriaal en brandstofvoorziening van hun woningen,
legergebouwen en baden.
Heel veel hout is gebruikt voor het stoken van de grote pannen- en
pottenbakkerijen die in Berg en Dal bij de Holdeurn en op Heilig
Landstichting stonden. Op de Jansberg bouwden ze een villa, strategisch
gelegen aan de weg van Nijmegen naar Maastricht.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 12

De excursie volgt gedeeltelijke deze oude Heerbaan die vanaf de
brug bij Cuijk over de Jansberg, langs de Romeinse villa over de
stuwwal naar Nijmegen loopt.
Het Wald
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 13

Na de Romeinse tijd kon het Wald zich geleidelijk herstellen. De
Duitse vorsten kwamen hier vaak jagen als zij op hun palts (versterkt
buitenverblijf met kerk en enkele hoeven) in Nijmegen verbleven.
Vooral Lodewijk de Vrome maakte gebruik van deze locatie.
Maar het gebied bleef op de kleine stedelijke centra na vrijwel
onbewoond; uit de periode tot omstreeks de elfde eeuw zijn nauwelijks
bodemvondsten gedaan. In middeleeuwse oorkonden
wordt het uitgestrekte bosgebied aangeduid met Ketelwald. Die
naam kan te maken hebben met de betekenis van ‘ketel’ als
vruchtbare laagte, maar ook met de Keltische term ketila (wat
‘vee’ of ‘runderen’ betekent, vergelijk het Engelse cattle). Deze
laatste betekenis zou niet onlogisch zijn omdat de Jansberg in de
middeleeuwen (maar ook in de tijd daarna) als weidebos diende.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 14

Het Ketelwald in de
Middeleeuwen
In de twaalfde en dertiende eeuw komen overal in Noordwest-
Europa kleine machthebbers op die hun territorium steeds verder
probeerden uit te breiden.
De graven van Gelre verplaatsen hun kerngebied
vanuit Geldern en omgeving geleidelijk
noordwaarts naar de regio Arnhem-Nijmegen
Aan de zuidzijde breidde het graafschap Kleef zich uit, vooral door
gronduitgiften en ontginningen aan lokale heren en kloosters.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 15

In de periode van de dertiende tot de zestiende eeuw heeft het Ketelwoud
of Rijkswoud een turbulente geschiedenis doorgemaakt.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 16

De beide concurrerende graven maakten beiden aanspraken op
het bosgebied. Zij hadden voortdurend geldgebrek door hun rijke
leven dat zij leidden en de vele oorlogen die zij voerden. Door het
bos of een deel ervan aan elkaar te verpanden konden zij geld lenen.
Over die leningen en terugbetalingen ontstonden vaak weer
ruzies. Tenslotte kwam het in de vijftiende eeuw tot een definitieve
splitsing van het grote bosgebied. Het (grootste) deel dat nu in
Duitsland ligt werd het Ober-rijkswald of Overwald genoemd.
Hiervan maakte de Jansberg deel uit. Het stuk ten zuiden en zuidoosten
van Nijmegen werd het Nederrijkswald.
Het is begrijpelijk dat het bos als pandgoed een slechte verzorging
kreeg; het werd vaak geplunderd om er in korte tijd zoveel mogelijk
hout uit te halen.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 17

Hierbij moeten we bedenken dat hout vóór de komst van olie en
steenkool een essentiële grondstof en energiebron was. Turf was
schaars en duur. Vrijwel alle woningen werden van hout gebouwd
en voor vestingwerken, voertuigen en schepen waren eveneens
grote hoeveelheden hout nodig.
Waarschijnlijk was er in de Middeleeuwen althans in het Nederrijkswald
nog geen systematische eikenhakhoutteelt waarbij de
stammen om de acht tot tien jaar van de stobben werden gekapt.
Men velde het bos vrijwel geheel als het weer een aantal jaren was
opgegroeid.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 18

Toen graaf Reinald II het Nederrijkswald in 1331 na een verpanding
terugkreeg van zijn Kleefse buurman was het zo geruïneerd
dat hij de order uitvaardigde dat er helemaal niet meer gekapt of
ontgonnen mocht worden. Toch hadden de graven en hertogen
een beheersorganisatie tot hun beschikking die in theorie een
doeltreffend beheer mogelijk maakte: aan het hoofd stond een
waldgraaf als vertegenwoordiger van de landsheer, daaronder
waren enkele waldforsters werkzaam die het dagelijkse toezicht
hielden en bij overtredingen de daders mochten bekeuren. Maar
terwijl de traditionele weide en sprokkelrechten van de boeren in
en bij het bos door de toezichthouders vanwege mogelijke schade
werden betwist, waren de heren uit Arnhem en Kleef vooral belust
op maximale korte-termijn inkomsten uit hun bezit
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 19

Herstelpogingen in de zestiende en
zeventiende eeuw
Het Oberreichswald bleef onder de hertog van Kleef, en dus ook
de Jansberg. Het bosbeheer werd steeds meer gecentraliseerd
vanuit Brandenburg. In dat kader kondigde keurvorst Friedrich
Wilhelm in 1649 de eerste Jagd- und Forstordnung für das Herzogtum
Kleve af. Ondanks het feit dat het Duitse gedeelte in de
Middeleeuwen sterk in oppervlakte gereduceerd was door de vele
ontginningen aan de zuid- en oostzijde, werd in het overblijvende
woud van circa 5000 hectare een beter beheer gevoerd dan het
Gelderse Nederrijkswald. Tegen houtdiefstallen en illegaal weiden
werd krachtig opgetreden.
Uit oude kaarten blijkt dat de Jansberg in de zestiende en zeventiende
eeuw uit heide en struikgewas bestond. De grote behoefte
aan hout tijdens de Tachtigjarige Oorlog dwong telkens weer tot
verbetering van het bosbeheer, maar even zo vaak mislukten de
pogingen grotendeels.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 20

Het bos degenereert tot heide
Verbeteringen in de achttiende eeuw
Voor de Jansberg gold het het Kleefse beheer van het Ketelwald.,
Wat het houtbestand betreft bleef tot omstreeks 1780 de exploitatie
van het grootste deel van de Jansberg gericht op eikenhakhout.
Daarbij ging het vooral om de productie van eikenschors voor de
leerlooierijen, ten tweede voor brand- en timmerhout. Opgaand
bos vinden we in die tijd vooral op de de lösshoudende bodem aan
de oosthellingen van de Stuwwal die vruchtbaarder waren dan de
westelijk hellingen en de zand- en grindgronden op de stuwwal De
grove den werd toegepast vanaf omstreeks 1740-1750. Dennenhout
werd in de achttiende en negentiende eeuw steeds meer geproduceerd,
eikenhakhout nam geleidelijk af.
Dit grenenhout werd gebruikt voor de bouw en in toenemende
mate voor de mijnbouw. De fijnspar kwam ongeveer een halve
eeuw na de grove den in zwang. Dennenzaad kwam uit Brandenburg.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 21

In de Franse tijd werd de Jansberg bij Frankrijk ingelijfd. Van
1798 tot 1813 maakte het deel uit van het Departement van de
Roer. De liberale beginselen vrijheid, gelijkheid en broederschap
deden ook hun invloed op het Wald gelden. Voor de bevolking betekende
het dat het gebied vrijelijk gebruikt kon worden om er
vee te laten grazen, hout te sprokkelen en te akeren.
Tot ver in de negentiende eeuw was het oude Ketelwald vrijwel
uitsluitend gericht op de houtproductie. Daarnaast hebben het
woud en de belendende heidevelden steeds gefunctioneerd als
weidegronden, en voor het steken van heideplaggen voor de potstallen
van de boeren. Het sprokkelen van dood hout was toegestaan
aan de in- en aanwonende bevolking.
In de Franse tijd veranderde
de Jansberg opnieuw
in 20 jaar tijd in
een ruig heideveld. In
1816 werd de Jansberg
in het Traktaat van Aken
bij het Koninkrijk der
Nederlanden gevoegd.
Na de Franse tijd was Nederland sterk verarmd. Dit leidde er toe
dat het Nederrijk werd verkocht aan notabelen om de staatskas te
spekken
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 22

Zo werd de Jansberg in
1837 verkocht aan Adrianus
van Riemsdijk die er het
landgoed Jansberg stichtte.
Als bruidschat kwam het
aan zijn schoonzoon baron
Verschueren.
Van Riemsdijk legde lanen
aan en plantte bomen voor
de houtproduktie.
Op verschillende plaatsen is
beukenhakhout nog aanwezig.
In 1970 kwam het landgoed
aan Natuurmonumenten.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 23

De Jansberg vormt de zuidrand van het gehele Nederlandse
stuwwallenlandschap. Naast de eigenlijke Sint Jansberg bezoeken
we ook de Maartensberg op 43 NAP. We trekken door twee brongebieden:
het dal van de Molenbeek en de Helkuil. Het bos is een
onderdeel van het vroegere Ketelwald dat zich uitstrekte van Nijmegen
tot Kleef.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 24

De bodem bestaat vooral uit grofzandige gestuwde preglaciale
zanden, ten dele afgedekt met dekzand of lössleem. Het reliëf is
zeer uitgesproken, met een fraaie steilrand langs het Maasdal en
smalle ravijnachtige zijdalen.
Dit resulteert in grote verschillen in voedselrijkdom en waterhuishouding
binnen korte afstand.
Jansberg ontleent zijn grote natuurwaarde aan zijn waterbergend
vermogen. Tijdens onze tocht keken we naar de effecten ervan op
de vegetatie en de wijze waarop de mens in het verleden hiervan
gebruik heeft gemaakt. De geologische wordingsgeschiedenis ligt
aan de basis van dit bijzondere verschijnsel. Het verhaal begint in
het Saalien, de voorlaatste ijstijd.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 25

De stuwwallen zijn tijdens deze ijstijd zo’n 150.000 jaar geleden
ontstaan. Het ijs breidde zich toen vanuit Scandinavië uit naar het
zuiden en kwam hier tot stilstand. Door het enorme gewicht van
het ijs werd het onderliggende pakket rivierafzetting opzij en naar
voren omhoog gedrukt. Hierdoor ontstond een stuwwal van wel
200 meter hoog, die in de loop van de tijd door erosie is afgesleten
tot het huidige niveau.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 26

Doordat de stuwwal is opgebouwd uit schuin staande lagen zand,
grind en leem, kan het regenwater in deze zand en grindlagen
zakken, totdat het een ondoordringbare leemlaag tegen komt en
daar ondergronds als het ware een enorme voorraad water vormt.
Daar waar de leemlaag aan de oppervlakte komt, treedt het water
naar buiten en spreken we van een bron.
Tijdens onze wandeling kwamen we deze bronnen tegen in de
Helkuil en op de Maartensberg [43 m +NAP].
De Droogdalen: Molendal
en Helkuil.
De tocht trekt langs het Renneke met uitzicht de Kooy. In de
Geuldert bezoeken we een uitgeveend laagveengbied. Dan gaat het
omhoog het droogdal in van de Helkuil.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 27

Doordat de stuwwal is opgebouwd uit schuin staande lagen zand,
grind en leem, kan het regenwater in deze zand en grindlagen
zakken, totdat het een ondoordringbare leemlaag tegen komt en
daar ondergronds als het ware een enorme voorraad water vormt.
Daar waar de leemlaag aan de oppervlakte komt, treedt het water
naar buiten en spreken we van een bron.
Tijdens onze wandeling in de
stromende regen kwamen we
deze bronnen tegen in de Helkuil
en op de Maartensberg [43
m +NAP].
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 28

We beginnen onze tocht bij de
Kellendonk waterval, waar het
water van het Renneke via een
bypass naar de Molenbeek
wordt geleid
Stroomafwaarts waar het de Molenbeek de rijksweg passeert is de
bodem door het water schoon geschuurd. Hier groeit de associatie
van Egelskop en Pijlkruid.
Sagittario-Sparganietum
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 29

Grote Egelskop in de benedenloop van de Sprankelbeek. Door sapropelium
erosie bestaat de bodem uit zand en grind. De bodem
heeft een oxidatief karakter. Het is het milieu voor de associatie
van Egelskop en Pijlkruid.
’t Renneke debiet
15 m³ per uur
Het water dat uit de
bronnetjes stroomt is indirect
regenwater dat
door de bufferende werking
van de zand- en
leemlagen wel 20 tot 25
jaar onderweg kan zijn,
voordat het ergens weer
naar buiten treedt
Een eigenschap van dit water is dat het voedselarm is en rijk aan
mineralen. Door de bufferende werking van de stuwwal treedt
door het jaar heen dezelfde hoeveelheid water uit de stuwwal met
een bijna constante temperatuur van 10 °C. Dit zorgt er voor dat
de beken in de winter niet dichtvriezen.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 30

Door het uittreden van water uit de stuwwal was onder aan de
voet van de St. Jansberg een uitgestrekt moeras ontstaan met namen
als de Kooij, de Geuldert, de Diepen, het Koningsven en het
Genneps turfveen.
Rond 1950
zijn de laatste
stukken
daarvan
ontgonnen
en in cultuurgebracht.
Een klein
stukje van
de Geuldert
tussen de
Rijksweg
en de
stuwwal is
als een
soort relict
bewaard
gebleven.
Dubbelloof aan de oevers van
het Renneke
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 31

Op de humusrijke, zure, vochtige oever van het Renneke, op half
beschaduwde plaatsen met vochtige atmosfeer voelt Dubbelloof
zich thuis. Het zijn vooral de plekken waar grondwater vlak aan de
oppervlakte stroomt.
De varen is wintergroen en heeft ’s zomers rijpe sporen. Aan de
forse wortelstok ontspringen tweeërlei bladeren [vandaar de
naam Dubbelloof]. De bladeren op de foto zijn onvruchtbaar en
spreiden zich als een rozet uit .
In het centrum van het rozet komen in de zomer sporendragende
bladeren te voorschijn.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 32

Hoog op de oever, op droge
grond waar ruwe humus zich
had opgehoopt, groeide de
Brede Stekelvaren. De atmosfeer
is er vochtig, maar
de bodem voedselarm en
zuur.
Ook de wijfjesvaren is aan vochtige
standplaats gebonden. Ze heeft
een voorkeur voor min of meer
voedselrijke plaatsen.
Ze komt in de hele wereld voor,
behalve Australië, hoofdzakelijk in
de gematigde streken.
Langs de gehele oever in de spatzone
: Gewoon plakkaatmos, een
thalleus levermos.
Op de vochtige, enigszins zure, beschaduwde
zand- en leemoever
had Pellia epiphylla de gehele
spatzone gekoloniseerd.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 33

Pellio -Conocephaletum
De Kegelmosassociatie aan de oevers van het Renneke groeit in de
spatzone van de spreng. Ze wordt voornamelijk bepaald door de
levermossen, Gewoon plakkaatmos en Kegelmos. Het is er vochtig,
schaduwrijk en de wanden zijn loodrecht.
Gewoon plakkaatmos is een thalleus levermos. Het heeft hier de
enigszins zure zand- en leemhellingen van het Renneke gekoloniseerd.
Het levermos is eenhuizig. De mannelijke voortplantingsorganen
bevinden zich in het thallus langs de middennerf en zijn als
wratachtige bultjes zichtbaar. De vrouwelijke organen zitten onder
een gegolfd flapje aan het uiteinde van een lob. Het is het omhulsel
van het archegonium, bij bryologen bekend onder de naam
involucrum.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 34

Levermossen zijn zeer gevoelig zijn voor uitdroging. Ze houden
door hun groeiwijze zoveel mogelijk water onder hun thallus vast
door de grond af te dekken.
Kwelwater voor de Geuldert
Omdat de Geuldert dreigt te verdrogen wordt op deze plek het
water van het Renneke afgetapt. Na het graven van de 40 meter
diepe Mookerplas was de Jansberg lek geslagen. Ondergrondse
watervoerende lagen voerden het kwelwater af. Dat kwam in de
Mookerplas terecht, waar het koude eilanden in de zomer veroorzaakte
en bij ijs in de winter voor gevaarlijke wakken zorgt.
De Kooy, en de Geuldert verdroogden.
Door het aftappen van het Renneke probeert men dit proces een
halt toe te roepen. Aan de voet van de stuwwal begint zich nu
weer een kwelmoeras te ontwikkelen. Hiervan getuigen Paarbladig
goudveil en Reuzenpaardenstaart.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 35

3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 36

Hygrofyten langs de beschaduwde
bospaden
In het bosmilieu, dat beschutting biedt tegen direct zonlicht en
een relatief grote luchtvochtigheid bezit groeien langs het pad hygrofyten.
De planten hebben geen zichtbare aanpassingen ter beperking
van de verdamping en zijn zwak beworteld. Bij onderbreking
van de watertoevoer verlept de spruit snel en irreversibel
door turgorverlies.
Akkerkool↓
Akkerkool produceert een grote
hoeveelheid kleine, helder gele
bloemen. Het is een eenjarig
onkruid dat we op wat rijkere
grond vinden. Vooral op wat
verstoorde grond, in vochtige
omgeving. Akkerkool was in de
middeleeuwen een veel gegeten
plukgroente
Stinkende gouwe ↓
Nagelkruid↓
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 37

Groot heksenkruid↓
Groot heksenkruid behoort tot
de Teunisbloemfamilie en is een
typische bosplant. Ze bezit typische
klitvruchten
Muursla↓
De hoofdjes zijn de kleinste en
armbloemigste onder de inheemse
Paardenbloemachtigen.
Robertskruid↓
Robertskruid staat al direct bij
de ingang, wat erg handig is. De
fijn gewreven bladeren zijn een
handig hulpmiddel om muggen
op een afstand te houden. Wrijf
je er mee in. Het helpt. Haar bijnaam
is Stinking Bob, wat je dan
beslist zult ruiken.
Klein springzaad↓
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 38

Leven in ’t Renneke
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 39

Renneke komt van het Duitse woord rinnen= langzaam vloeien.
Doordat het water altijd in beweging is, neemt het veel zuurstof
op.
Planten hebben het echter moeilijk in dit stromende water. Bij gebrek
aan skelet lopen ze grote kans uiteengerukt te worden. Geen
enkele hogere plant kan zich er handhaven. Behalve wat wieraanslag
is er niet veel om de voedselketen mee te beginnen. Maar er is
toevoer van buitenaf. Zo waaien er dode bladeren in de spreng, die
door schimmels en bacteriën worden verteerd.
Luilekkerland
De meeste beekbewoners zijn filterdieren. Ondanks de voedselschaarste
is de spreng voor hen een luilekkerland, want al het eten
komt vanzelf met de stroom naar hen toe. Ze hoeven het alleen
maar op te vangen. Elk doet dat naar zijn aard.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 40

Larven van kriebelmugjes
doen het met kamvormige
kopaanhangsels, die als vangarmen
in het rond grijpen. Als
het alleen om het eten ging
zou het Rinneke nog geen paradijs
zijn. Er is meer. Zo
heerst er altijd een aangename
temperatuur. Dat wil
zeggen aangenaam voor water
dieren.
Nooit warm en toch ook nooit vriezen, daar houden ze op onze
breedte van. En bovenal: lekker constant. Snelle wisselingen van
temperatuur zijn voor de meeste bewoners dodelijk. Bovendien
eisen de verwende diertjes een niet aflatend hoog zuurstofgehalte.
Ook daarin is voorzien. Dank zij het klein volume en de intensieve
beweging is al het beekwater voortdurend met de luchtzuurstof in
contact. Problemen met de ademhaling zijn de bewoners van het
schone Renneke onbekend.
Zorgeloos hebben ze in de loop van de evolutie hun kieuwen verkleind
of verloren. Sommige hebben genoeg aan de zuurstof die
via de dunne huid van hun gewrichten binnendringt.
De Gewone vlokreeft lijkt op een
garnaaltje.
Hun lichaam is vertikaal [van zij tot zij] afgeplat. Aan de buikzijde
wriemelt een onoverzichtelijk aantal pootjes.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 41

Deze dienen vrijwel overal voor. Er zijn zwempoten, grijppoten,
kieuwpoten en broedpoten. De laatste omsluiten met hun aanhangsels
de ruimte waarin het wijfje haar eieren meevoert. Je kunt
ze van buitenaf door het lichaam heen zien schemeren. Voor de
bevruchting rijdt het mannetje dagenlang op de rug van zijn partner
in precopula mee. Zwemmen doen vlokreeftjes op hun zij. Het
is de enige gelegenheid waarbij ze het gekromde lijf wel eens
strekken. Meestal kruipen ze echter rond onder de stenen en tussen
de bladeren, waar ze van detritus leven.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 42

Precopula in het Renneke
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 43

De Kooij
Onder aan de voet van de berg ligt “De Kooij”. De naam duidt op
de vroegere aanwezigheid van een eendenkooi. Doordat de berg
lek is geprikt door het graven van de Grote Siep is “De Kooij” in de
loop van de jaren verdroogd. Door watervoerende lagen loopt nu
het water van de Jansberg in de Grote Siep [Mookerplas]. Op
sommige plaatsen in de Grote Siep is te zien hoe het Jansberg water
borrelend omhoog komt. Steeds een beetje ijzer meevoerend,
dat op verschillende plaatsen de overgang tussen strand en water
een typische roestkleur heeft gegeven
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 44

Men tracht de waterhuishouding te herstellen door water van de
beneden molenplas onder de rijksweg door weer in “de Kooij te
leiden.
Op een dode beuk groeiden tientallen Goudvliesbundelzwammen.
Ze zijn parasitair en saprotroof. De Goudvliesbundelzwam is een
houtsaprofiet. De paddenstoel recycled het dode organische materiaal.
In de koolstof- en nutriëntenkringloop zijn zij als een van de
weinige organismen in staat om met behulp van enzymen houtstof
[lignine] en cellulose af te breken en om te zetten in stoffen die
bruikbaar zijn voor zichzelf en andere levensvormen. Meer dan
90% van de afbraak van organische reststoffen gebeurt door
schimmels. Zonder hen zou de Jansberg omkomen in zijn eigen afval.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 45

Op een dode Beuk groeide de houtsaprofiet Porseleinzwam. Met
haar ivoorwitte, door haar slijmigheid sterk glanzende hoedjes
doet zij denken aan de porseleinen isolatiepotten van weilandpaaltjes
.Mucidine
Uit het mycelium van de Porseleinzwam wordt mucidine gewonnen,
een antibioticum dat tegen huidschimmels helpt.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 46

Aan de voet van de helling is veel voedselrijke humus bijeengespoeld.
Met noemt dit het colluvium. Basenrijke kwel uit de berg
voorkomt verzuring. De humusvorm is dan ook een milde humus
[Mull]. Het is de plaats waar geofyten, zoals Gevlekt aronskelk,
Bosanemoon en Daslook hun plek gevonden hebben. Geofyten
overwinteren met bol, knol of wortelstok in de grond. In het goede
seizoen, van het jaar daarvoor, zijn deze onderaardse delen met
reservevoedsel gevuld. Zodra het zonlicht de strooiselllaag verwarmt,
kunnen deze vroegbloeiers snel uitlopen en gaan assimileren.
Het zijn korte-dag-planten die bij minder dan 12 uur licht per
dag bloeien. De zomer ontwijken ze, omdat dan het bladerdek de
bosbodem verduistert. Door hun korte vegetatieseizoen hebben
ze veel voedsel nodig. Dit verklaart hun aanwezigheid aan de voet
van de helling.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 47

Door de voedselrijkdom
aan
de voet van de
helling waren
hier een groot
aantal forse
ruigtekruiden
opgeslagen.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 48

Een Krachtpatser op hypertrofe bodem
De Reuzenberenklauw [Heracleum mantegazzianum] is genoemd
naar de Griekse halfgod Heracles. Het is dan ook een krachtpatser
die op de zeer voedselrijke vochtige grond aan de Sprankelbeek
groeit. De plant komt uit de Kaukasus. Aan de voet van de Stuwwal
manifesteert hij zich nu als een typische winterstaander. De
vruchthelften worden in de loop van het winterhalfjaar door de
wind losgerukt.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 49

Reuzen berenklauw
Aan de oever van de Molenbeek
een grote vegetatie van Reuzenberenklauw.
Heracleum mantegazzianum
is in de 19e eeuw als
statussymbool uit Zuidwest-
Azië ingevoerd. Ze bezit stijve
stengelharen. Die maken bij
aanraken gemakkelijk wondjes
in de menselijke huid, waarna
het sap van de plant de huid
overgevoelig maakt voor zonnestraling.
De werkzame stof is
furocumarine.
Reuzenbalsemien↓
De Reuzenbalsemien uit Noord-
India
Japanse duizendknoop↓
Groot hoefblad↓
Koninginnekruid↓
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 50

Het bos aan de voet van de helling
is een Bosgierst-Beukenbos
en vertoont kenmerken van het
rijke Eiken-Haagbeukenbos.
Haagbeuk en Zoete kers namen
een grote plaats in.
De struiklaag werd gedomineerd
door Corniden, struiken met opgerichte
takken, zoals Rode kornoelje,
Lijsterbes, Hazelaar, Kardinaalsmuts
en Gelderse roos.
Aan de voet van de stuwwal in het lichte vochtige loofbos groeit
de Kardinaalsmuts.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 51

Endozoöchorie
Kardinaalsmuts behoort tot de Kardinaalsmutsfamilie [Celastraceae].
Een eigenaardigheid van deze familie is dat de zaden zijn
omgeven door een helder gekleurde zaadrok [Arillus], een los,
vlezig omhulsel, dat door vogels gegeten wordt, terwijl het zaad
onverteerd hun darmkanaal passeert.
Uit de rijpe vruchten hangen dunne draadjes [navelstrengen] met
de zaden, die op zichzelf wit zijn, maar geheel door een helder
oranje zaadrok worden. Lijsters, mezen en roodborstjes zorgen
voor de verspreiding. Voor mensen zijn de zaden giftig.
Foto: Marijke Saedt
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 52

Op de helling van de stuwwal groeit het Bochtige smele Beukenbos.
Deschampsio-Fagetum
Waar de Beuk kan groeien –dus waar de bodem gerijpt, niet te nat
en niet te arm is – wint hij het op den duur van de Zomereik, ondanks
de veel langere levensduur van de laatste. Dat de Beuk op
de Jansberg niet zo’n grote plaats inneemt als de Zomereik, is een
gevolg van bevoordeling van deze laatst door de mens. Beuken
kunnen wel in de schaduw van andere bomen kiemen, maar het
omgekeerde is niet het geval. Lichtbehoevende bomen krijgen hier
alleen een kans als een Beuk geveld wordt. Met zijn brosse hout is
de Beuk slecht bestand tegen windstoten.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 53

Aan de voet van de stuwwal op de vochtige grond wortelt de Beuk
erg oppervlakkig, zodat er een aantal door de wind zijn ontworteld.
Doordat de gebroken Beuk slecht uitloopt, begint op de opengevallen
plek de competitie tussen licht- en schaduwbomen van voren
af aan. De Beuken rondom de open plek worden plotseling aan
het volle licht bloot gesteld en vallen ten offer aan zonnebrand.
Daardoor kunnen andere bomen, vooral Berken en Eiken, zich
voorlopig breed maken op en om de plaats van de ramp. De Beuk
groeit het best op kalkrijke, vochthoudende grond. Op de Jansberg
vinden we hem hoofdzakelijk op de kalkarme, vrij droge bodem.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 54

Door de zware schaduw, de ruwe humus en de concurrentie van
het dichte en oppervlakkige wortelstelstel van de Beuk is er in de
gesloten Beukenbossen weinig tot geen ondergroei van struiken
en kruiden.
Het Beuken-Eikenbos.
[Fago-Quercetum]
Op de matig zure leemhoudende hellingen van de droogdalen
groeit het Beuken-Eikenbos. De Zomereik overheerst. De voornaamste
struiken zijn Lijsterbes en de Hulst.
De ondergroei is onder de Beuken alleen pleksgewijs ontwikkeld.
Onder Eiken en verspreid voorkomende Berken zien we veel meer
bodem begroeiing, evenals aan de rand van het bos. Kenmerkende
soorten zijn Adelaarsvaren, bij de Helkuil groeit het Dalkruid.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 55

Op de klif bij de Helkuil floreert het Parelgras-Beukenbos.
Op de vochtige, matig voedselrijke, lemige lössbodem groeit langs
de klif het Eenbloemig parelgras. Eenbloemig parelgras mijdt het
volle licht, maar in de schaduw van deze Beuken begint de populatie
nu te kwijnen.
De plek hier in het hellingbos is een voorpost van de op enkele
tientallen kilometers afstand gelegen Duitse vindplaatsen.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 56

Op dood naaldhout groeide de Blauwe kaaszwam. Een houtsaprofiet
evenals de Zwerminktzwam en Gewone Hertenzwam aan de
oever van het Renneke.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 57

Het Veldbies-Beukenbos
Luzulo Luzuloides-Fagetum
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 58

Een groot deel van hert Beukenbos op de hellingen van de droogdalen
behoort tot het Veldbies beukenbos. Hier aan de grens van
het areaal is de verarmde vorm aanwezig [inops]. Op de geërodeerde
hellingen groeit de Grote veldbies. De associatie komt volop
in de colliene en subalpiene gebieden van Europa voor.
Ze wordt gekenmerkt door een relatief hoge neerslag, hoge luchtvochtigheid
en gemiddeld lage temperaturen. Het was niet moeilijk
bij de weercondities waaronder wij het bos betraden , om daar
een voorstelling bij te maken.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 59

3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 60

Op de hellingen: Dominantie van de Beuk
De Beuk monopoliseert zowel de kroon als de wortellaag. Het zure
strooisel, de uitgeloogde bodem en het oppervlakkige wortelstelsel
maakt groei van andere bomen en planten onmogelijk.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 61

De gevoeligheid voor schorsbrand heeft hier al enkele exemplaren
doen sneuvelen. De beuk is ook niet bestand tegen zuurstof tekort in
de wortelzone. Droge voeten is een absolute noodzaak. Hij heeft zich
dan ook wat hoger op de helling gevestigd.
Vorstcreep: Een alpien verschijnsel
op de helling langs het Renneke.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 62

3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 63

DE GEULDERT.
Via een dam die de zandrug
waarop Plasmolen is gebouwd,
verbindt met de stuwwal betreden
we het laagveen gebied.
De dam was in het verleden de
weg die de boeren benutten om
hun vee veilig door het moeras
te loodsen naar de heuvels van
de Stuwwal.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 64

3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 65
.

Myrtus Brabantinus
Symbool voor de Geuldert is de Gagel. De struik groeit op de natte,
zure venige veendam door de Geuldert. Myrica gale werd zowel
beschouwd als een medicinale plant of als een toverplant en werd
bijvoorbeeld bij kiespijn toegepast. Gagelbladeren waren vroeger
een geneesmiddel tegen huidziekten. Als zodanig heette de plant
Myrtus Brabantinus [Brabantse myrte]. Gagel wordt op de veendam
begeleid door Sporkehout, Zachte berk en Galigaan. Voor een
goede groei van Zwarte els is de grond op de Veendam te arm en
te zuur.
In de harsklieren van Gagel bevinden zich aromatische oliën. Ze
zijn zowel giftig als roesverwekkend. De struik is ook insectenwerend.
Daarnaast wordt de plant toegepast bij het leerlooien en de
gele bloemknoppen als verfstof gebruikt.
Ook wordt de struik vanwege de bitterstof in de bladeren in plaats
van Hop gebruikt bij het brouwen van het Duitse Grutbier, dat
daardoor langer houdbaar is.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 66

Associatie van Waterlelie en Gele plomp in de
Geuldert
[Myriophyllo-Nupharetum]
In het stilstaande , ondiepe water domineert de Witte waterlelie.
Ze heeft vrijelijk de beschikking over zuurstof uit de lucht, wat ze
middels haar forse bladschijven en een efficiënt gastransport- en
pompsysteem ook naar de wortels pompt. Op de bodem bevindt
zich een dikke organische laag [sapropelium] die is ontstaan ten
gevolge van de hoge biomassa-produktie.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 67

Moerasvaren op een verzuurd gedeelte
van de Geuldert.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 68

Aan de Veendam in de Geuldert liggen verzuurde gedeelten, doordat
hier regen water blijft staan op het kwelwater. Hier groeit de
Moerasvaren. Het water is matig voedselrijk, zwak zuur en staat
aan het oppervlak. Er is hier sprake van laagveen vorming.
Op de zandrug, gevormd in het Subboreaal
woonden de schilders van de Pasmolengroep
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 69

Ze werden geïnspireerd door de school van Barbizon en kozen
voor hun motieven het leven van de eenvoudige landman en de
hen omringende natuur. Hieronder een impressie van Gerard Cox
van de Geuldert.
De Geuldert is een
laagveengebied.
Het water dat uit de
stuwwal sijpelt komt
terecht in een trechter
tussen stuwwal en
zandrug.
Hier vindt laagveenvorming
plaats. Ten
westen van de dam is
die door individuele
boeren ontgonnen, getuige
de vele boerenkuilen.
Ten oosten van
de dam heeft de veenvorming
grootschalig
plaats gevonden, waarvan
de plassen getuigen.
Doordat het water uit de stuwwal licht alkalisch is vindt geen verzuring
plaats Grote gedeelten raakten begroeid met Elzenbroek.
Het grondwater zorgt voor verwarming in de winter en verkoeling
in de zomer. Dit maakt de groei van Galigaan mogelijk, een warmteminnende
soort. Ook de Zeggenkorfslak een slakje dat leeft van
de algen en schimmels op de Moeraszegge kan zich hier handhaven.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 70

Laagveen is een pakket op elkaar gepakte, onverteerde planten.
Als je het van dichtbij bekijkt kun je er moeiteloos zaden, stukjes
stengel, bladeren in herkennen. Ook komen er resten van grotere
planten in voor, zoals stukken bast, wortels of hele boomstammen.
Er groeit hier veel Riet, Grauwe wilg, Zachte berk en Els. Ze zijn
daarom vaak terug te vinden in het veen. Zodra veen uit het water gehaald
wordt, begint het te oxideren. Laagveen wordt onder de grondwaterspiegel
gevormd. Het dode plantenmateriaal dat in het water
viel verteerde niet, omdat zuurstof en bacteriën, die planten afbreken
tot humus, ontbreken. Er is zo, in de loop van de duizenden jaren, een
veenpakket ontstaan van vele meters dik.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 71

Moerasvaren Elzenbroek in de Geuldert
[Thelypterido-Alnetum]
Op de foto is fraai de Moerasvaren te zien. De Geuldert toont zich
hier als een laagveenlandschap wat het ook is.
De grondwaterspiegel is permanent hoog en daalt niet onder de
20 cm onder het maaiveld. Door de specifieke hydrologische situatie
ter plekke ontstaat zuurstofgebrek in de bodem en stagneert
de voedingsstoffenkringloop, zodat veenvorming optreedt. Omdat
het hier kwelrijk is blijft de veenvorming beperkt tot de ontwikkeling
van dunne, moerige lagen.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 72

De bosstructuur is een open, lage boomlaag met een grote variatie
van kroonvormen. In de ondergroei Grauwe wilg. Plaatselijk domineert
de Moeraszegge.
Het laagveen wordt beheerst door de Moeraszegge. Ze heeft lange,
kruipende wortelstokken waaraan toefen van bloeistengels en
niet bloeiende scheuten ontspringen. Het water is matig voedselrijk.
Dat deert Moeraszegge niet, als het maar basisch is. De invloed
van het grondwater is hier dan ook overheersend. De voortdurende
toevoer van het water dat een constante temperatuur
heeft, werkt ’s zomers verkoelend en ’s winters verwarmend en
zorgt tevens voor een hoge luchtvochtigheid tussen de vegetatie
wat in een bosachtig biotoop resulteert.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 73

Verbond van Stijve zegge
Caricion elatae
In het stilstaande water van het laagveenmoeras aan de voet van
de Stuwwal doen de omstandigheden zich voor die het een optimaal
biotoop maken voor het Caricion elatae. De presentie van
uitgesproken eutrafente soorten als Liesgras en Riet is beperkt.
Het substraat bevat veel organische stof. Het milieu is mesotroof
en plaatselijk is de standplaats zurig. De vegetatie draagt hiertoe
actief bij door een hoge strooiselproduktie. Op verschillende
plaatsen is er sprake van een gyttja-achtige afzetting op minerale
ondergrond.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 74

Galigaanassociatie in de Geuldert
Cladietum marisci
De robuuste Galigaan, met haar gezaagde, snijdende bladeren domineert
plaatselijk de vegetatie. Riet, Moerasvaren, Watermunt
en Melkeppe weten zich hier tussen te handhaven. Galigaan
treedt hier vegetatievormend op, omdat het water basenrijk is en
fosfaat arm.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 75

De golfslag van het water bevordert het contact tussen water en
lucht, wat het zuurstofgehalte van het water ten goede komt. Opkwellend
grondwater met een constante temperatuur betekent
een zekere opwarming in de winter, wat voor de warmte minnende
Galigaan van grote betekenis is.
Moerasvaren
De Moerasvaren groeit
vooraan in het veen. Het
water is er matig voedselrijk,
zwak zuur en
staat bijna aan het oppervlak.
Bijzonder karakteristiek zijn de jonge bladeren, die als “nestjes”
ingerold zijn. De bladeren ontspringen op enige afstand van elkaar
aan de dicht onder het oppervlak kruipende, vertakte wortelstok
De Berken op de dam van zandrug naar stuwwal worden elk jaar
begeleid door Berkenboleten die een mycorrizaverbond met de
berken hebben gesloten.
De Berkenboleten vormen een schimmelwortel of ectomycorriza,
een mycelium dat de wortels omgeeft en beschermt tegen uitdroging,
zware metalen en parasieten. Het groeit vandaar uit als een
fijn vertakt netwerk van schimmeldraden tussen de boomwortels
uit en verbetert zo de wortelstabiliteit.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 76

Via dit uitgebreide netwerk vindt de aanvoer van water en van in
water opgeloste voedingszouten uit de bodem naar de boom
plaats.
Via de mycorriza voorziet de schimmel in zijn energiebehoefte,
door koolhydraten in de vorm van suikers en zetmeel die door de
boom geproduceerd zijn, op te nemen. De berken hier op de dam
zouden zonder dit met schimmeldraden sterk uitgebreid en door
schimmelmantels beschermd wortelstelsel niet overleven. De mycorriza
vormende Berkenboleten kunnen evenmin zonder de bomen.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 77

3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 78

De verloren Hoek
Op natte, zure,
zandgrond bij de
Verloren hoek groeit
de Koningsvaren. De
Koningsvaren groeit
bijzonder langzaam
en dit exemplaar is
al een halve eeuw
oud.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 79

Het kiemingsmilieu verschilt van de omstandigheden waaronder
de plant tot ontwikkeling is gekomen. Een verschijnsel dat ook
bekend is van andere planten met een zeer lange levensduur. Jonge
planten verschijnen op lichte plekken in een basisch milieu. De
situatie hier is in de loop der jaren verzuurd en beschaduwd geraakt.
De Koningsvaren groeit bijzonder langzaam en kan meer
dan een eeuw oud worden. In de plantensociologie werd dit gedeelte
van het bos in het verleden als Koningsvaren-Elzenbroek
aangeduid. In de Vegetatie van Nederland kom ik deze associatie
niet meer tegen. Het Koningsvaren-Elzenbroek is wat zuurder als
het Elzenbroekbos in het brongebied.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 80

3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 81

Op lichte plekken langs
het Renneke bevinden
zich grote populaties Bosbies.
Ze markeerden de
plekken waar diep grondwater
uittreedt. Het is er
vochtig, drassig, maar de
grond is goed doorlucht,
Het grondwater is hier basenrijk
De bronnen van de Helkuil.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 82

Elzenbronbos met Kwelveen.
Op plaatsen in een helling waar een watervoerende zand of
grindlaag aan de oppervlakte komt treedt grondwater uit. Geconcentreerde
uitstroming treedt op indien het watervoerend
pakket op een scheefliggend, waterkerende leemlaag ligt, waarover
het grondwater naar een komvormige laagte afstroomt.
Onderweg neemt het water stoffen op uit de afzettingen die het
passeert. Uit humus en ander organisch materiaal neemt het
koolstofdioxide op, waardoor de oplosbaarheid van metaalionen
[onder meer calcium en ijzer] in het water toeneemt. Een
ecologisch belangrijk kenmerk van deze bronnen is de constante
watertemperatuur, die ca 10°C bedraagt. ‘s Winters is het
bronmilieu warmer, ’s zomers kouder dan de omgeving. Doordat
het water koel en beweeglijk is, neemt het meer zuurstof uit
de lucht op dan stilstaand water.
De bronnen in de Helkuil zijn helokrenen, ofwel sijpelbronnen.
Het water dringt via talrijke kleine en zeer kleine aders door
aardlagen van verschillende dichtheid. Het totale brongebied is
tot een bronmoeras uitgegroeid.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 83

Associatie van Paarbladig goudveil
[Pellio epiphyllae-Chrysosplenium oppostifolii]
Het bronmilieu stelt speciale eisen aan de plantengroei waaraan
maar weinig soorten voldoen. De kenmerkende soorten planten
groeien in kussens. Ze hebben sterk vertakte kruipende stengels,
waaraan opgerichte zijstengels ontspringen, die tegen elkaar omhoog
groeien.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 84

De planten, die zeer gevoelig zijn voor uitdroging, houden door
deze groeiwijze zoveel mogelijk water onder en tussen hun spruiten
vast. Paarbladig goudveil heeft bovendien ietwat vlezige bouw
van stengel en bladeren. Het Paarbladig goudveil is de meest
specifieke bronplant van de Nederlandse flora. Het valt op dat in
de eigenlijke bronvegetatie slechts een beperkt aantal bosplanten
doordringt.
Een ononderbroken toevoer van zuurstofrijk
water voor het Paarbladig
goudveil
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 85

Paarbladig goudveil stelt specifieke eisen aan zijn standplaats. Het
moet lemig zijn en er moet een ononderbroken toevoer van zuurstof
rijk water plaats vinden. De planten zijn klein en hebben sappige
doorschijnende stengels. Ze zijn gebonden aan een beschutte
omgeving met een gelijkmatige temperatuur en hoge vochtigheidsgraad.
Stenotherm
Het bronmilieu wordt gekenmerkt door constantheid in watertemperatuur
[overdag en ’s zomers en ’s winters], waterafvoer,
chemische samenstelling en zuurstofgehalte. Flora en fauna zijn
aangepast aan deze zogenaamde stenotherme omstandigheden.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 86

Reuzenpaardenstaarten domineren de vegetatie
in de Helkuil
De bodem was bedekt met Reuzenpaardenstaarten. Alleen de steriele
stengels waren aanwezig. De fertiele komen in de lente. De
sterielen verzorgen in deze tijd van het jaar de koolzuurassimilatie
met hun stengels. Equisetum telmateia is hier in zijn element
omdat er sprake is van horizontaal bewegend grondwater, en een
basisch milieu
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 87

Diep in de
gyttja heeft
de plant een
lange, kruipende,vertakte,zwartewortelstok,
die op
de knopen
wortelt.
In de Helkuiul wordt
aan al zijn eisen voldaan.
Halfschaduw en met de
voeten in het water. De
andere, in de lente aanwezige
planten, zoals
Dotterbloem en Bittere
veldkers zijn in het geweld
niet terug te vinden.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 88

De planten bevatten een grote hoeveelheid kiezelzuur, dat hun
weefsel verstevigt. Om dit te kunnen maken hebben ze siliciumdioxide
oftewel zand nodig. De Jansberg bestaat voor 95% uit zand
en grind. Hun gehalte aan kiezelzuur maakt ze slecht verteerbaar
voor planteneters, bovendien zijn ze min of meer vergiftig.
Elzenbronbos en kwelveen in de Helkuil.
Veldkers-Elzenbroek
Carici elongatae-Alnetum cardaminetosum amarae
In dit bostype gedijen de planten beter dan in het Elzenbroek van
de Geuldert. De Elzen zijn hier ook veel hoger. Tot 28 en 30 meter.
Dit wordt veroorzaakt door betere zuurstofvoorziening in de bovenste
bodemlaag. Ook de aanvoer van basenrijk grondwater met
constante temperatuur levert een bijdrage. Door de aerobe en basische
omstandigheden ontstaat hier gyttja. Gyttja bestaat uit door
bacteriën [diatomeeën], omgezet organisch materiaal, gemengd
met feces, löss en zand. De consistentie is bagger.
Uitvlokkende ijzeroxyden
Plaatselijk werd het water vertroebeld
door roestbruine vlokken
en een olieachtig laagje
[bestaande uit ijzerbacteriën].
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 89

Dit door het grondwater meegebrachte ijzer, oxideert hier aan de
lucht. Het ijzer bindt zich niet alleen aan zuurstof maar ook heel
hecht aan fosfaat. In dit kwel-milieu kunnen de planten bijna geen
fosfaat opnemen, zelfs al is de feitelijke hoeveelheid fosfaat in het
systeem groot
Daarentegen is het water wel heel rijk aan gemakkelijk opneembare
koolstof in de vorm van bicarbonaat.
LÖSS, LEVERT EEN BIJDRAGE AAN HET WA-
TERBERGEND VERMOGEN VAN DE JANSBERG
De okerkleurige grondsoort die hier bij de holle weg vrij komt
voelt zijdeachtig aan.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 90

Wanneer je het uitwrijft, blijkt dat het een fijne korrel heeft, die
qua grootte tot de siltfraktie –tussen zand en klei- behoort. 75%
van de siltdeeltjes valt in de fraktie 0,010-0,050 millimeter.
30.000 jaar geleden
in een koude
droge periode met
een geringe luchtvochtigheid
is aan
de lij-zijde van de
hellingen löss afgezet.
Noordelijke winden voerden het hierheen als een verstuivingsprodukt
van de keileem, dat onder de gletsjers in het noorden van
ons land bij het smelten van het ijs tevoorschijn kwam. Ook grote
brede rivierdalen die ons land doorsneden, en voortdurend droog
vielen waren de bron van de löss . Het is een eolische afzetting
afgezet in een toendra klimaat zonder begroeiing
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 91

De okerkleurige grondsoort die hier bij de holle weg vrij komt
voelt zijdeachtig aan. Wanneer je het uitwrijft, blijkt dat het een
fijne korrel heeft, die qua grootte tot de siltfraktie –tussen zand en
klei- behoort.
Als het droog is, is het erg stoffig. Het is dan ook door de wind
aangevoerd tijdens de laatste ijstijd. De dikte in de lage delen varieert
van 25 cm tot 1 m. De Löss bestaat grotendeels uit materiaal
fijner dan 0,063 mm. 20-30% is echter grover zand. Het is dus
heel wat grover dan de löss uit Zuid-Limburg die voor 100% uit
fijn stof bestaat. Bovendien is de löss niet kalkhoudend [PH = ca
5].
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 92

Holle weg, gevolg van löss afzetting
De löss draagt wezenlijk bij aan de waterbergende capaciteit van
de Jansberg. De siltfractie bedraagt hier 60%.
Onbegroeide lössbodems zijn sterk erosiegevoelig. Kalk uit het
moedermateriaal löss lost in regen deels op en slaat dieper in het
profiel weer neer. Zo worden de lössdeeltjes in verticale richting
aan elkaar gekit. Hierdoor hebben de holle wegen op de Jansberg
steile wanden
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 93

De lössbodem heeft het ontstaan van deze holle weg mogelijk
gemaakt. Uitgestrekte löss-gebieden bevinden zich ook in Noord-
China, het lössplateau langs de Gele Rivier, en in het Russische
steppegebied, waar zich in de löss-bodem de aan organische bestanddelen
zeer rijke chernozems (zwarte aarde) hebben ontwikkeld.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 94

Ria ontdekte beukennoten in de ruwe schors van een eik. Het is
het werk van de Boomklever die op deze wijze de noten open
hakt.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 95

Sprengkop: Een kunstmatig
gegraven bron
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 96

Het Renneke is geen natuurlijke waterloop. Ze is aangelegd met
de bedoeling het water te gebruiken als krachtbron voor de aandrijving
van de watermolen. Men had al vroeg in de historie ontdekt
dat men op sommige laaggelegen plaatsen het grondwater
kon “aftappen” om op die manier kunstmatige bronnen, de zgn.
“sprengkoppen” en kunstmatige beekjes, de “sprengen” te krijgen.
Om het water als krachtbron te gebruiken voor de bovenslagwatermolen,
was het nodig dit water op zo’n hoog mogelijk peil te
houden. Om dat peil te bereiken werd het water op een hoger niveau
dan de dalbodem afgevoerd. Benedenstrooms wordt het water
opgevangen en meestal tijdelijk vastgehouden in de molenvijvers,
de zogenaamde “weijer”. Dit water dient als buffervoorraad
voor de aandrijving van de molen.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 97

3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 98

Ravijnachtige dalen in de stuwwallen:
Droogdalen
Droge dalen zijn dalen met een langgerekte vorm, gelegen op de
stuwwalheuvels. Ze liggen als een soort regengoten langs de hellingen
van stuwwallen. Nu stromen er geen beken meer doorheen,
of beken die te klein zijn om een dal van dergelijke grootte uit te
slijpen. Vaak zijn de dalen asymmetrisch in doorsnee: de ene dalwand
is steiler dan de tegenoverliggende wand.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 99

Vorming van een
droogdal in een permafrostgebied
Deze droog dalen zijn ontstaan in het Weichselien tijdens periodes van
permafrost. In het Weichselien bereikte het ijs Nederland niet. Wel
heerste er een toendraklimaat. De temperatuur was in de zomer niet
hoger dan 10 °C en in de winter kon het wel 50 °C vriezen. De bodem
was daardoor bijna het hele jaar bevroren, tot op een diepte van enkele
tientallen meters. Alleen in de zomermaanden ontdooide de bovenste
2-2,5 meter. Deze bovenlaag veranderde dan in een papperige, natte
massa, want het water kon niet in de grond zijgen. Het smeltwater
stroomde langs de heuvels weg en sleep zo dalen uit.
Droge dalen kregen een asymmetrische vorm door de ontvangen hoeveelheid
zonlicht. Bij oost-west georiënteerde dalen bescheen de zon
de noordkant van het dal het meest en liet aan die kant de bodem opdrogen,
waardoor de helling steil bleef. De zuidkant van het dal bleef
echter in de schaduw. Daar gleed de blubberachtige grond gemakkelijk
van de helling af en werd met het smeltwater meegevoerd. Zuidhellingen
werden daardoor minder steil. Dit afglijden noemt men ook
wel gelifluctie.
Hetzelfde gold voor noord-zuid georiënteerde dalen.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 100

De middagzon, die op
de oostkant van het
dal scheen, was
warmer dan de ochtendzon,
die op de
westkant scheen.
Hierdoor bleef de
oostkant steil en de
westkant vlak.
In het Laat-Weichselien werd het klimaat warmer. De bodem ontdooide
langzaam en het regenwater kon er weer in wegzakken.
Ook tegenwoordig stroomt er meestal geen water meer door droge
dalen; alle neerslag trekt de grond in. Bij onze klim naar boven
bleek ook dat de droogdalen allemaal doodlopen.
We wandelen nu steeds hoger de stuwwal op In het voormalig
landgoed St. Jansberg zijn de Kiekberg (76 m) en de St. Maartensberg
(66 m) het hoogst. Het laagste punt, waar het water heen
stroomt, is de Maas op ongeveer 10 m boven NAP.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 101

3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 102

Sjamanisme
De Vliegenzwam heeft hallucinogene eigenschappen. Ze speelde
een rol bij religieuse rituelen. In de Griekse mythologie staat het
bekend als Godenspijs [Ambrozijn]. De Vliegenzam is afgebeeld als
de boom der kennis in het paradijs op een Romaans fresco
DE PLANT DIE DOOR HEKSEN GEHAAT
WORDT.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 103

De naaldhout plantages die we passeren zijn begroeid met een deken
van Adelaarsvaren. Het grazende vee raakt de giftige plant
niet aan. De heideboeren die hier voor 1837 de heide benutten,
hadden verschillende manieren gevonden om de soort toch te gebruiken.
Gedroogde adelaarsvaren is erg brandbaar en daarom
erg in trek geweest als brandstof. Als matrassenvulsel of strooisel
in de stal was het ook gewild. Dat was allemaal mogelijk omdat bij
het verwelken en afsterven van de plant ook de gevaarlijke stoffen
eruit verdwijnen. Als boeren ophouden de adelaarsvaren te maaien,
breidt hij zich als een lopend vuur uit.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 104

Branden helpt niet echt meer; de plant slaat immers zoveel
nutriënten in zijn wortelstok op dat hij na de brand snel weer uitloopt
en mogelijke concurrenten moeiteloos in de schaduw zet.
Als je een adelaarsvaren begroeiing drie keer per zomer maait en
je houdt dat drie opeenvolgende zomers vol kun je er vanaf raken.
Het verhaal gaat dat, als je de
varen juist boven de wortelstok
afmaait, de letters JC, initialen
voor Jezus Christus,
verschijnen. Dat is ook de reden
waarom heksen er alles
aan doen om de plant te vernietigen.
Als dat waar is, bewijst
de sterke uitbreiding van
de adelaarsvaren de laatste
honderd jaar, hoe slecht de
heksen er tegenwoordig aan
toe zijn
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 105

Naarmate we hoger komen
worden de bossen armer. De
bodem is uitgeloogd door percolatie
en landbouwkundig
gebruik als heide. Veelal zijn
de percelen ingericht als produktiebos.
Opvallend is de Hulst aanwezig.
Bron op de Maartensberg
Vlakbij de St. Maartenshoeve, net onder de top van de St. Maartensberg
op een hoogte van 54 m +NAP ligt een spreng. Over deze
spreng of put schrijft Göbel in een wandelboekje uit ca. 1909: "Ik
sprak daar een vrouw – die weer iemand kende die daar al 80 jaar
woonde en vertelde dat de put altijd al water had gegeven.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 106

Alleen in heel droge zomers
staat het water lager, maar na 2
uur scheen de put altijd weer
gevuld te zijn". Hoe oud de
spreng precies is, weten we
niet. Waarschijnlijk is deze al
door de Romeinen gegraven,
voor drinkwater voor mens en
dier.
Tot de jaren zeventig van de 20ste eeuw was de bron nog steeds
in gebruik als drinkplaats voor het vee en tot twee jaar geleden
liep er zelfs nog steeds water uit de spreng. Helaas is de sprengkop
door achterstallig onderhoud onder een dik pakket bladeren
en strooisel bedolven en gedeeltelijk dichtgegroeid.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 107

DE MAARTENSHOEVE, OP DE GRENS VAN HET
HERTOGDOM GELRE EN KLEEF.
De Maartenshoeve behoorde tot het 800 ha grote landgoed Jansberg
dat in1860 is aangelegd. Voor die tijd was dit deel van het
eens zo machtige Ketelwald dat grotendeels was gedegradeerd tot
heide en kreupelhout.
Tot 1816 behoorde de Jansberg en
Zevendal tot Duitsland. Bij het tractaat
van Venlo zijn grenscorrecties
uitgevoerd en kwam het bij Nederland.
Om de staatskas te vullen is
het in 1837 verkocht aan van
Riemsdijk die het landgoed opnieuw
beboste. Als bruid-schat kwam het
aan baron Verschuer.
We staan nu op 66 m hoogte
op de grens van het voormalige
hertogdom Gelre en
Kleef. Met een rode stip is de
plaats op de kaart aangegeven.
Het is tevens de grens
tussen Limburg en Gelderland
en de waterscheiding
tussen Maas en Rijn. Aan de
oostkant ligt het glaciale
tongbekken van Groesbeek.
Situatie 200.000 jaar geleden↑
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 108

Sprunkel of Sprankelbeek
Het water van de bovenslag.
Op ongeveer 43 m +NAP, ontspringen de bronnen van de Sprunkel-
of Sprankelbeek . De naam Sprunkel is afgeleid van ‘sprung’,
het plaatselijke dialect voor spreng of gegraven bron. De oorsprong
van de Sprunkelbeek bestaat uit meerdere sprengen of
bronnen die samenkomen in het Groene Water een stuwvijvertje.
Van daaraf stroomt het de zgn. meetgoot in. Dit is een rechthoekige
goot met een peilschaal en een V-vormige doorstroomopening.
Door de waterhoogte in de V-goot te meten, kan men exact het
debiet uitrekenen. Onder normale omstandigheden is de waterhoogte
in de V-goot 9 cm wat overeenkomt met een debiet van 18
m³/u, dit is de hoeveelheid water die de bronnen leveren.
Dit is echter onvoldoende om te kunnen malen, hiervoor is minimaal
40 m³/u nodig, wat overeenkomt met een waterhoogte van
0,14 m in de V-goot.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 109

Achter de meetgoot bevindt zich een verdeelstuk dat het water
verdeelt over de opgeleide Bovenste Sprunkelbeek en de Onderste
Sprunkelbeek . Met behulp van een afsluiter kan de gewenste
hoeveelheid worden ingesteld. Tijdens het malen van de molen
wordt de verdeling zo ingesteld, dat bijna al het water door de Bovenste
Sprunkelbeek loopt.
Om te voorkomen dat er schade aan het ecosysteem van de beek
ontstaat, blijft een klein gedeelte van het water via de Onderste
Sprunkelbeek lopen, zodat deze beek niet droog komt te vallen.
Als de molen niet in werking is, wordt de verdeling zo ingesteld
dat er minimaal water door de opgeleide beek stroomt, omdat deze
het meest kwetsbaar is voor uitspoeling en dijkdoorbraak.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 110

Deze zorgt ervoor dat het overschot aan water kan overlopen naar
het Molendalsvijvertje, zodat het nog voor de middenslag gebruikt
kan worden. Het kwetsbaarste en het meeste onderhoud vergt de
Bovenste Sprunkelbeek.
Wanneer de opgeleide beek wordt opgestuwd, is er regelmatig
wel ergens in het 400 meter lange traject een lekkage. De oorzaak
van deze lekkages is het graaf- en wroetwerk van verschillende
soorten kleine knaagdieren in het dijktalud. Ook zitten er op
sommige plaatsen gaten in de leemlaag waarmee de beekbedding
is afgewerkt. Om deze lekkages tegen te gaan is over een lengte
van 200 meter een kunststofdoek in de beekbedding gelegd.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 111

DE BOVENST MOLENDALVIJVER
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 112

Door de combinatie van een groot verval met een geringe hoeveelheid
water was dit gebied bij uitstek geschikt voor molens
met een zgn. bovenslagrad.
Hierbij werd dankbaar gebruik gemaakt van het in de stuwwal
aanwezige natuurlijke hoogteverschil. De beken voerden echter
van nature te weinig water om een watermolen te kunnen aandrijven.
Daarom heeft men in het verleden verschillende beeklopen aan
elkaar gekoppeld en sprengen gegraven om voldoende water te
krijgen. Door de beek zo hoog mogelijk tegen de helling aan te leggen,
dit zijn de zgn. opgeleide beken, verkreeg men meer waterkracht.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 113

En uiteraard werden er voor de watermolens spaarvijvers aangelegd.
Hierdoor is een aaneengesloten watersysteem ontstaan
waarmee men meerdere achter elkaar gelegen watermolens kon
aandrijven.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 114

De Haagbeuk is veel nauwer
verwant aan de berk dan aan de
beuk , en hoewel ook de haagbeuk
als hij niet gesnoeid wordt
tot een uiterst imposante boom
kan uitgroeien, is hij toch veel
bescheidener van aard dan de
‘echte’ beuk. Carpinus betulus is
een dienende boom, omdat hij
goed schaduw verdraagt en
daarom in de ondergroei van
waardevolle bosbestanden met
eik, beuk en linde groeit. Zijn
snel verterende blad zorgt bovendien
voor een luchtige en
voedselrijke humuslaag.
Zijn plaats in het Molendal is niet toevallig. Het hout van deze
boom is hard en, taai en zwaar. De slijt vastheid maakt haagbeukenhout
geschikt voor de tanden van de raderen van de molen. De
Barones vertelde ons dat men bij de molen aanvankelijk het hout
van de Robinia gebruikte en nu het dure azijnhout uit het Middellandse
zeegebied
De Haagbeuk was de laatste van de inheemse boomsoorten die in
de laatste eeuwen voor het begin van de jaartelling in Nederland
doordrong. Carpinus betulus hoort hier thuis aan de voet van de
berg op de gerijpte voedselrijke grond. Ze verdraagt veel schaduw
en biedt met zijn goed verterende bladstrooisel tegenwicht tegen
de bodemverzuring van het afgevallen blad ven Zomereik en Beuk.
In zijn onmiddellijke nabijheid treffen we ook veel Zoete kers aan.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 115

De Boskriek
De Zoete kers is een bosbewoner, maar heeft betrekkelijk veel
licht nodig. Omdat de bodem aan de voet van de Jansberg los, humeus,
goed vochthoudend en min of meer voedselrijk is, gedijt
Prunus avium hier goed. De Boskriek heeft donkerrode, dunvlezige,
vrij zure vruchten met een sterk bitter kersenaroma. De appelvink,
bijgenaamd `kernbijter`, is bedreven in het kraken van de
steenkern.
De Gekraagde aardster behoort tot de Buikzwammen. Gasteromyceten
zijn een zeer diverse groep Basidiomyceten met een vruchtlichaam
waarin de sporen op een inwendig hymenium worden
gevormd en zijn afgesloten van de buitenlucht.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 116

De Bovenste Plasmolen is de enige watermolen bij de St. Jansberg die
de tand des tijds heeft doorstaan. Het is een dubbelslagmolen, dat wil
in dit geval zeggen dat het waterrad wordt gebruikt als bovenslag- en
middenslagrad. En dit is uniek in Nederland! Bij een bovenslagrad
valt het water boven het rad en wordt optimaal gebruik gemaakt
van de zwaartekracht. Bij een middenslagrad, de naam zegt het al,
valt het water halverwege in de bakken van het rad.
De Bovenste Plasmolen kan dus door twee waterstromen tegelijk
worden aangedreven. Hoe oud de molen precies is, weten we niet.
Mogelijk deed hij al in de 15de eeuw dienst. Het muurankerjaartal
1725 geeft aan dat er in dat jaar een verbouwing heeft plaatsgevonden.
Oorspronkelijk was het een papiermolen, maar in 1846 is
hij omgebouwd voor het pellen en malen van graan. Op de muren
van de molen ontdekken we de zesde varen: de Steenbreekvaren.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 117

Chasmofyten op de muren van de molen.
In de spleten van de verticale muren van de molen groeit de
Muurvarenassociatie [Asplenietum ruto-murario-trichomanis].
Deze planten noemen we chasmofyten. Het zijn vaatplanten die in
staat zijn te wortelen in spleten van rotsen of in voegen van muren.
Verwering en ophoping van humus en andere bodemdeeltjes
hebben sinds 3 eeuwen hier een milieu geschapen geschikt voor
Muurvaren, Steenbreekvaren en Gewoon muursterretje.
De standplaats wordt gekenmerkt door grote schommelingen in
temperatuur en waterhuishouding, alsmede geringe mogelijkheden
om te wortelen.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 118

De planten zijn dan ook aangepast door een xeromorfe bouw, die
tot uitdrukking komt in het bezit van leerachtige, succulente, sterk
behaarde of wasachtige bladeren.
De Steenbreekvaren houdt
van vochtige muren. Ze
mijdt het zonlicht. Keermuren
zijn favoriet.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 119

3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 120

De Gekraagde Aardsterren bij de Bovenste molenvijver zijn in augustus
tevoorschijn gekomen. Ze blijven, in tegenstelling tot de
meeste paddenstoelen, lang herkenbaar en dus vindbaar door hun
stevige huid. Hoewel de levensduur van de meeste paddenstoelen
kort is en ze daarna snel in elkaar zakken en verdwijnen, zijn
aardsterren wel het grootste deel van het jaar te vinden. Aardsterren
hebben een stevige, papierachtige huid waardoor ze het tot nu
hebben uitgehouden. Nieuwe aardsterren verschijnen van half augustus
tot ongeveer wanneer de winter echt invalt.
Verwantschap tussen verschillende
soorten paddenstoelen is aan de buitenkant
vaak niet te zien en het zal je
wellicht verbazen dat aardsterren
verwant zijn aan stinkzwammen en
helemaal niet aan stuifzwammen
(Lycoperdon-soorten), waar ze hun
wijze van sporenverspreiding mee
gemeen hebben.
Als het regent, zorgen de regendruppels die op het met sporen gevulde
bolletje vallen ervoor dat de sporen als een wolkje het bolletje
van de aardster uitgedreven worden. Jonge aardsterren hebben
wel wat weg van een klein tulpenbolletje, maar als ze open
gaan krijgen ze spoedig hun karakteristieke vorm.
Vaak drukken de slippen de aardster de grond uit en komt deze
daardoor hoger te zitten, wat voordeel biedt als je diep in het mos
of gras opgroeit. De Gekraagde aardster is herkenbaar aan een karakteristieke
kraag onder het bolletje die ontstaat bij het scheuren
van de slippen als deze omkrullen.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 121

cac
Amerikaanse vogelkers
Amerikaans-krentenboompje
Beuk
Douglas
Eenstijlige meidoorn
Es
Fijnspar
Gagel↓
Haagbeuk↓
Hulst
Japanse larix
Mispel
Noorse esdoorn
Robinia
Ruwe berk
Sleedoorn
Suikersesdoorn
Zachte berk
Zoete kers
Zomereik
Zwarte els
Gewone esdoorn
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 122

De Eekhoorn die over de Romeinse ruïne rende is een omnivoor
die tot de knaagdieren behoort.
Met zijn lange, gekromde klauwen kan hij makkelijk in bomen
klimmen en van tak naar tak springen. Tijdens een sprong spreidt
hij zijn ledematen, waarbij de losse huid op de flanken het dier
helpt in de lucht te blijven. De pluimstaart dient als roer, waarmee
hij zijn sprong kan sturen. Ook kan hij goed zwemmen. De lange
staart, de elegante wijze van voortbewegen en de pluimpjes op de
oren geven hem een hoge aaibaarheidsfactor..
De eekhoorn voedt zich op de Jansberg met plantaardig materiaal
als noten en zaden van sparren en pijnbomen. Verder eten
ze knoppen, paddenstoelen, stukken boomschors, en soms dierlijk
materiaal, als insecten, eieren en zelfs jonge vogels.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 123

Ook eten ze aarde om mineralen binnen te krijgen. De eekhoorn
eet dagelijks vijf procent van zijn lichaamsgewicht aan voedsel.
Net als veel andere knaagdieren leggen eekhoorns wintervoorraden
aan.
De eekhoorn is een dagdier, dat zich meestal vlak na zonsopgang
al laat zien. Ze zijn voornamelijk na zonsopgang en voor zonsondergang
actief. 's Winters laten ze zich alleen 's ochtends zien. De
eekhoorn houdt geen winterslaap. In plaats daarvan houdt hij zich
bij gure dagen in zijn nest verborgen, en bezoekt hij op betere dagen
's ochtends zijn wintervoorraad.
Eekhoorns worden 3 tot 7 jaar in het wild, en tot tien jaar in gevangenschap.
Om aan zijn vijanden te ontkomen rent de eekhoorn
spiraalsgewijs omhoog tegen een boom.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 124

SOCIAAL GEDRAG EN VOORTPLANTING
De woongebieden van de eekhoorn overlappen elkaar. Vooral in
de winter, waarin de woongebieden groter zijn, is er veel overlap
tussen de woongebieden. Vrouwtjes wonen meer verspreid van
elkaar dan mannetjes, waardoor overlap tussen de woongebieden
van vrouwtjes minder voorkomt.
Een met de fiets reizende Rus.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 125

Langs de paden hoger op de
berg treffen we een afwijkend
milieu aan. Het is er vochtig,
kalkloos en matig voedselrijk.
De bodem bestaat uit humusarme
zandgrond.
Door betreding en tijdelijke
stagnatie van water is de bodem
sterk verdicht.
Dit leidt tot anaërobe condities.
De Tengere rus speelt hier een
prominente rol. Juncus tenuis is
van Noord-Amerikaanse afkomst
en werd in 1821 voor het
eerst op het Europese vasteland
waargenomen.
Het is de tredplant voor zandige bodems. Onder vochtige omstandigheden
wordt de wand van zijn zaden slijmerig, zodat ze
aan schoenzolen of [fiets]banden blijven plakken en soms ver van
de ouderplant weer worden afgestreken.
Associatie van Engels raaigras en Grote weegbree.
Subassociatie Tengere Rus.
[Plantagini-Lolietum Perennes juncetosum
tenuis]
Overal langs het pad treffen we de associatie van Engels raaigras
en Grote weegbree aan.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 126

Het is een tredgemeenschap met Grote weegbree en Tengere rus.
Vandaar dat hier sprake is van de subassociatie met Tengere rus.
Plaatselijk wordt de associatie vergezeld door Gewoon struisgras,
Engels raaigras, Straatgras, Varkensgras, Paardenbloemen en Witte
klaver.
Waterpeper: een gifgroene tint
en brandend scherpe smaak.
Op de natte, humeuze, ammoniakhoudende plekken langs het pad
hoger op de berg , waar water langdurig stagneert heeft zich Waterpeper
gevestigd. Het is een eenjarige, die dit soort open plekken
nodig heeft voor kieming.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 127

Het Verbond Veldbies-Beukenbos
[Luzulo-Fagion.]
Boven op de berg bestaat de bodem uit zure zandige leemgronden.
Het is er relatief koel met een hoge luchtvochtigheid. Op de
steile, erosiegevoelige hellingen groeit overal Grote veldbies.
De veldbiezen hebben een eenhokkige doosvrucht die slechts drie
grote zaden bevat. Deze hebben een witachtig aanhangseltje, dat
in de smaak valt bij mieren die aan de zaadverspreiding bijdrage.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 128

Zowel aan de brede bladeren en de zaadverspreiding is duidelijk
af te lezen dat we hier met een echte bosplant te maken hebben.
Parelgras- beukenbos op de klif bij de
helkuil.
[Melico-Fagetum]
Bij de klif komt steeds nieuwe verse löss aan de oppervlakte. Deze
is nog niet uitgeloogd en bezit voldoende kalk om de groei van
Eenbloemig parelgras mogelijk te maken. De groeiplaats bevindt
zich op de helling met losse vochthoudende humus. De plek loopt
gevaar te donker te worden.
Parels op de Klif
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 129

3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 130

Langs het Renneke komt veel
IJle zegge voor. In dichte pollen
groeit het in de halfschaduw
van het bos. IJle zegge is een
loofbosplant. Het groeit hier op
voedselrijke, humeuze, vochtige
en iets verdichte maar niet
zuurstofarme grond.
Belangrijk voor IJle zegge is de
zuurstofvoorziening van haar
wortel milieu.
Een warrelknoest is een
woekerreactie van slapende
knoppen in de
stam van de boom, die
het gevolg is van stress.
Dat kan zowel een bacteriële
infectie zijn als
een beschadiging. Bij
meubelmakers was dit
hout erg geliefd. Het is
door het ingewikkelde
patroon heel geschikt
voor inlegwerk.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 131

De Jansberg
bezocht.
3 oktober 2012, KNNV afdeling Nijmegen 132