Untitled - Holland Historisch Tijdschrift

Holland, regionaal-historisch tijdschrift
Holland is een tweemaandelijkse uitgave van de Historische Vereniging Holland, die voorts de reeks Hol­
landse Stadiën uitgeeft. Holland wordt kosteloos aan de leden toegezonden. Voor de Hollandse Stadiën gel­
den speciale ledenprijzen/ledenkortingen.
Redactie
G.M.E. Dorren, K. Goudriaan, I. Heidebrink, M. Keblusek, P. Knevel, E. Kreuwels.J. Steenhuis, G. Ver­
hoeven, E.L. Wouthuysen.
Vaste medewerkers
R.M. van Heeringen enJ.-K.A. Hagers (archeologie).
Kopij voor Holland en Hollandse Stadiën te zenden aan de redactiesecretaris van Holland, mevr.drs M. Ke­
blusek, Bellamystraat 121', 1053 Bj Amsterdam, telefoon 020-68311484.
De kopij moet worden ingediend conform de richtlijnen van de redactie. Deze zijn verkrijgbaar bij de
redactiesecretaris.
Publicaties ter bespreking of aankondiging in Holland gaarne zenden aan de boekenredacteur: dr G.
Verhoeven, p/a Gemeentelijke archiefdienst Delft, Oude Delft 169, 2611 HB Delft, tel. 015-2602340.
Historische Vereniging Holland
De Historische Vereniging Holland stelt zich ten doel de belangstelling voor en de beoefening van de
geschiedenis van Noord- en Zuid-Holland in het bijzonder in haar regionale en lokale aspecten te be­
vorderen.
Secretariaat: mevr. drs GJ.A.M. Bolten, p/a Rijksarchief in Noord-Holland, Kleine Houtweg 18, 2012
CH Haarlem
Ledenadministratie: M.G. Rotteveel, p/a Rijksarchief in Noord-Holland, Kleine Houtweg 18, 2012 CH
Haarlem, telefoon 023-5319525.
Contributie: ƒ50 - per jaar voor gewone leden (personen) en buitengewone leden (instellingen), na
ontvangst van een acceptgirokaart te storten op postgirorekening nr 339121 ten name van de Histori­
sche Vereniging Holland te Haarlem. Zij die in de loop van een kalenderjaar lid worden, ontvangen
kosteloos de in dat jaar reeds verschenen nummers van Holland.
Losse nummers: ƒ7,50, dubbele nummers ƒ15-, vermeerderd met ƒ3 - administratiekosten voor een
enkel nummer, ƒ5,50 voor meerdere nummers of voor een dubbel nummer. Losse nummers kunnen
worden besteld door overmaking van het verschuldigde bedrag op postgirorekening nr 3593767 ten na­
me van de penningmeester van de Historische Vereniging Holland, afd. verkoop publicaties te Haar­
lem, onder vermelding van het gewenste.
Hollandse Studiën: delen in de serie Hollandse Studiën en het Apparaat voor de geschiedenis van Holland
kunnen op dezelfde wijze worden besteld als losse nummers van Holland. Gegevens over de publicaties
van de Vereniging zijn regelmatig te vinden in de rubriek 'Verkrijgbaar via Holland' achterin het tijd­
schrift.
ISSN 0166-2511
© 1997 Historische Vereniging Holland. Niets uit deze uitgave mag, op welke wijze dan ook, worden ver­
menigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie.

Holland, regionaal-historisch tijdschrift
Tweemaandelijkse uitgave van de Historische Vereniging Holland
Negenentwintigste jaargang
Dordrecht 1997

CL. Verkerk
Vlaams-Hollandse connecties in de 1 Oe eeuw.
Relieken van Sint Bavo, Egmond en de Hof van de Hollandse
Graaf in Haarlem
In de rekeningen van de Haarlemse parochiekerk, de Grote of Sint-Bavokerk, over de jaren
1501-1505 (en later) staat beschreven hoe de feestdag van de translatie van Sint Bavo moest
worden ingericht. Tevens worden inkomsten en uitgaven van die dag verantwoord. 1
Op die
feestdag (10 mei, vanaf 1505 1 augustus)" werd de overbrenging van een reliek van Sint Bavo
herdacht. Het zal wel de overbrenging naar Haarlem zijn geweest. Het feest moest als een
hoog kerkelijk feest gevierd worden als op Pasen of op 'Vrouwendaghe', een van de feestda­
gen waarop Maria werd vereerd en waarschijnlijk Maria Ten-hemel-opneming omdat de
Haarlemse parochie eveneens gewijd was aan Onze Lieve Vrouwe Assumptio.
Er moest een processie gehouden worden om het Sant, de tegenwoordige Grote Markt.
Tevoren diende die te worden aangekondigd vanaf de preekstoelen van de vier bedelorden-
kloosterkerken: die van de Dominicanen ('tejacopinen'), de Carmelieten (de 'Vroenbroers'
of Vrouwenbroeders), de Augustijner Eremieten (de 'Augusstinen') en de Franciscanen ('te
Minnerbroers'). Vóór de processie behoorden burgemeesters en schepenen van de stad te
1 F. Allan, Geschiedenis en beschrijving van Haarlem van de vroegste lijden lot of> onze dagen (Haarlem 1874-1888, herdr.
Haarlem 1973) dl III, 185-189, hier verbeterd geciteerd uit de kerkrekening van 1502 uit het Gemeentearchief
Haarlem (GAH), Oud-archief Kerkvoogdij nr 147 band 54, f. 32:
Item anno XV hondert ende twe opten tienden dach van mey wast translacio van Sinte Baef die wy alle jaers daer
of hoectiit houden moetten gheliken Vrouwendaghen ende gaen prosessy om Sant ende werpen wiiwatcr in die
ken ende sitten met die reliqui van sinte Baef midden in die kerc op een taeffel ende met twe caerssen, elc van
een half pont, ende een toers barnende den avont ende den dach tot elf uuerren voer heylicdoem van sinte Baef,
ende dat gherecht sal ment doen weten, die sal dan gaen met hoer cleen vander stat in prosessy after dat heylicdoem
ende dat gilt van sinte Baef, mannen ende vrouwen, sullen gaen in prosessy after die kinder ende voer die
pristers, elc met een brief van sinte Baef, onse patroen, ende men salt te voren eondichgen op die precstoel tejacopinen,
Vroenbroers, Augusstynen ende te Minnerbroers ende in Gashuis, opt Begiinhof ende op Bakenes met
briefgens.
Item die viskreyt heft gesonghen die vesper ende die homis iïii stuvers. Item die prebedierers ende die epistelaers
ende diet evangely sinct elc een stuver. Item die luaers iii stuver. Govert gheghevcn van spelen op die groet
orgel iii stuver. Item die blaser een stuver. Item die trompers vier stuver. Iten die priester die by relyquie sit een
stoter. Item die scoelmeesters die vesper songhen ende die homis songhen iiii stuvers.
Elders onder dat jaar (f. 27) heet het dat men die feestdag moet vieren
of Paesdach waer: alle die Apostelen steeck op hoer caerssen ende dat relyquy van sinte [Baef] setmen op een taeffel
met sinte Baef ende Onss Liefve Vrou midden in die kerc, ende doen op (=open) dat hoghe outaer ende setten
daer op alle dye reliquien ende oeck die sakermenten ende behanghen dat koer met die roedde cleen gheliken
Paeschdach ende daer is in ghecomen op dien avont ende op dien dach voert relyquy van sinte Baef midden
in die kerc ende onder sinte Baef ende oeck van sarmoen op sinte Baven dach VII Rijns gulden ende XII stuver.
Zie ook Allan, Geschiedenis en beschrijvingWl, 74.
2 De kerkrekening over 1504-1505, beginnend op 15 mei 1504, vermeldt dat de viering dat jaar op 1 augustus is begonnen,
GAH, Oud-archief van de Kerkvoogdij inv.nr 147, band 56, f. 27. In de rekening van 1503-1504, lopend
vanaf 1 mei 1503, zit een los blad met de onkosten van het translatiefeest op 1 augustus (f. 18a), terwijl inkomsten
en uitgaven van het feest in de reguliere rekeningtckst onder 10 mei staan gegeven (f. 28). Het blad zal dus op een
verkeerde plaats terecht gekomen zijn. Op f. 25 van de rekening van 1504 staat het voorschrift dat de translatie 'van
nu voirt an ten ewighen daghen' op 1 augustus gehouden moet worden met een verslag van de feestelijkheden, min
of meer zoals afgedrukt bij Allan, Geschiedenis en beschrijvingWl, 189 met weglatingen.
1

Vlaams-Hollandse connecties in de 10e eeuw
worden bericht om in hun stadskledij deel te nemen. Zij moesten lopen achter de meegedra­
gen relikwie. De gildebroeders en -zusters van het Sint-Baafgilde liepen in de processie achter
de schoolkinderen en zij werden gevolgd door de priesters van de stad. 3
Iedereen moest een
brief vaxi Sint Bavo in de hand houden tijdens de processie. Wat met die brief bedoeld kan
zijn, wordt niet duidelijk.
In de kerk diende wijwater te worden gesprenkeld. Voor de beelden van de apostelen
moesten kaarsen worden ontstoken. Het koor moest behangen worden met rode tapijten als
op Paasdag. De Baafsrelikwie behoorde samen met een zilveren beeld van Sint Bavo en het
beeld van Onze Lieve Vrouw midden in de kerk op een tafel te worden gezet. 4
Er moesten
twee brandende kaarsen van elk een half pond bij staan, 0
en vanaf de vesper (de avond tevo­
ren) tot elf uur 's avonds op de dag zelf moest voor de relikwie een toorts blijven branden. Bij
het tafeltje met de relikwie zat vanaf de metten 's morgens vroeg tot het 'Vrouwe lof 's
avonds een priester, die daarvoor een vergoeding ontving. Tevens moest op het hoogaltaar in
het koor van de kerk het sacrament worden uitgestald temidden van alle andere relikwieën
van de kerk. Uit het verslag van de feestelijkheden van 10 mei 1504 blijkt dat er werd gezon­
gen en orgel gespeeld onder het luiden van de kerkklokken, terwijl het aantal priesters dat
bij de mis assisteerde gelijk moest zijn aan dat van de mis op Pasen: 'mit sanghe ende oirghe-
len ende mit dat luen mitter clocken, mitten dieners vander missen ghelyc den heylighen Pa-
schendach'.
Ook op de eigenlijke liturgische feestdag van de heilige, op 1 oktober, 'Bamisse', de dag
van de liturgische viering van de mis ter ere van Bavo, werd de relikwie midden in de paro­
chiekerk tentoongesteld met het beeld van 'onsse soete vrou' en het zilveren Baafsbeeld. Dat
gebeurde vanaf de overbrenging ervan op 10 mei 1500. Ook dan werd de relikwie met het sa­
crament rondgedragen, terwijl trompetters musiceerden. Hij werd vervolgens de gehele dag
midden in de kerk tentoongesteld. Ook op 1 oktober zat er de hele dag een priester bij om
de milde gaven in ontvangst te nemen. 6
Over welke relikwie van Sint Bavo het ging, die eerst op 10 mei en vervolgens op 1 augus­
tus werd tentoongesteld, bestaat geen twijfel. Het was een gedeelte van de arm van de heilige,
3 Allan heeft een gehele regel overgeslagen bij zijn transcriptie tussen 'after' ('dat heylicdoem') en 'after die kindei'.
een zogeheten laf/Mis, waardoor de gildebroeders en -zusters vervielen.
4 GAH, Oud-archief van de Kerkvoogdij, kerkrekening van 1503-1504, inv.nr 147, band 55, f. 28: 'ende die relyquy
van Sinte Baef setmen midden in die kerc op een taeffel met die sulveren Sinte Baef ende met onsse Vrou'. Allan,
Geschiedenis en beschrijving III, 74 en 187 las in 'die sulveren Sinte Baef die op de tafel midden in de kerk bij het
relikwie moest worden gezet volgens het voorschrift van 1503, dat het relikwie in een zilveren koffer zou liggen.
Hij verwarde deze tekst waarschijnlijk met de mededeling dat het gebeente van Bavo tijdens de beeldenstorm in
een zilveren kast naar Keulen was vervoerd {Geschiedenis en beschrijving I, 138). Het zilveren Sint-Baafsbeeld was in
1499 vervaardigd door Aelbert van Hoghendorp van dertien mark gebrand zilver (plus twee ons en tweeëneenhal-
ve Engels) voor 46 gouden Rijnsguldens. Aelbert ontving daarvoor als loon 31 gouden Rijnsguldens ('vierdalf)
of, zoals verder vermeld, 1\ 'stuver gouts gelts van faetsoen' (als fooi). Waarschijnlijk was Aelbert een edelsmid
en heeft hij niet zelf het beeld vervaardigd, doch het beeld, dat in 1497 door Steven de Beeltsnijder was gemaakt,
verzilverd. Deze kreeg daarvoor toen twee Rijnsguldens. Er wordt namelijk in 1499 vermeld dat Aelbert opdracht
kreeg hel beeld ('sint Baef) 'weder oppen nu', weer opnieuw, te maken: Geschiedenis en besi lirijvinglll, 187-188. In
1503 schonk Machtelt Claesdochter de kerk een 'koralen paternoster met een silveren spon' om het zilveren
beeld om de hals te hangen tijdens haar leven ('soe lange als sy leeft'). Zij deed dat 'in testamente' (idem, III,
187-188; GAH, Oud-archief Kerkvoogdij nr 147, band 55). Ook in 1462 was al een beeld van Bavo vervaardigd
(idem, III, 185).
5 Volgens J. Verhoeff, De oude Nederlandse malen en gcunchlen (Amsterdam 1982) 32, was een half pond in Haarlem 8
ons = 234,1 gram. In Amsterdam zou het 247 gram zijn geweest (119).
6 GAH, Oud-archief van de Kerkvoogdij, inv.nr 147, kerkrekening 1500-1501, band 52 f. 2 en 2 en de volgende jaren
2
in de volgende banden.

Vlaams-Hollandse connecties in de 10e eeuw
Afb. 1. De Sint Bavo en het Sant omstreeks 1500. Aquarel C.W. Bruinvis naar een tekening in de verzameling
Bodel Nijenhuis te Leiden. Gemeentearchief'Haarlem.
dat door de abt van het Sint-Baafsklooster van Gent in 1500 aan de Haarlemse kerk was ge­
schonken.' De relikwie was in een ciborie vervat, die in een kastje werd bewaard waarboven
een overhuifde uitstalplaats, een tabernakel, was vervaardigd. Dat kastje met tabernakel werd
in 1500 gemaakt. Jan Mostertsoen versierde de deuren ervan in goudverf met beeltenissen
van Maria en van Bavo aan de buitenkant en twaalf voorstellingen in panelen ('parken') van
de legende van Sint Bavo aan de binnenkant. 8
In ruil voor deze kostbare schat beloofde de
pastoor van Haarlem de abdij in Gent elk jaar op de liturgische feestdag van Sint Bavo op 1
oktober een waskaars van een pond te offeren om op die dag in de abdij te branden. 9
Was dit armstuk de eerste en enige relikwie die de Haarlemse kerk, gewijd aan Sint Bavo,
van deze heilige bezeten heeft? Dal lijkt niet waarschijnlijk gezien het feit dat de Haarlemse
7 GAH, Oud-archief van de Kerkvoogdij inv.nr 147, band 51, f'. 3"', de kerkrekening over 1499-1500: 'Item op die
hoechtiit van translasyo van sinte Baef ende was opten tienden dach van mey anno 1500, doe creghen wy scottens
met dat reliquy van Sinte Baef midden in die kerc an een tafel met twe priesters die daer by saten om t offer te ont-
fangen ende beliep iii Rijns gulden ende IX stuver ende wy creghen veel sulvers te hulp tot dat sebory van dat reli-
qui'. De relikwie werd dus in een doorzichtige ciborie vervat. Allan, Geschiedenis en beschrijving-lil, 187: Claes Har-
manszoen, 'onse glasemaker', ontving in 1501 een stuiver voor het maken van drie glazen voor de 'sibory' van de
Baafrelikwie.
8 Allan, Geschiedenis en beschrijvinglll, 187. Jan Mostertsoen zou voor het werk twintig Rijnsguldens ontvangen als het
gereed was ('asset werek volmaket is'). Aryan Janszoen Ketelboeter zorgde voor de stoffering van het geheel. Welke
legende hier bedoeld is, zou ik gezien het vervolg van dit verhaal graag willen weten, maar helaas wordt het niet
meegedeeld.
9 Vermelding van de levering van een pond was om een kaars te branden te (Jent, of liet geld daarvoor in Allan, Ge­
schiedenis en beschrijving lil, 188.
3

Vlaams-Hollandse connecties in de 10e eeuw
parochiekerk reeds veel eerder aan de heilige gewijd blijkt te zijn geweest. Voor het eerst lijkt
de heilige als patroon van de kerk vermeld te zijn in een niet meer voorhanden stichtings­
briefvan het Onze-Lieve-Vrouwe-gilde uit 1307. 10
De eerste overgeleverde vermelding van het
Haarlemse Bavopatrocinium bevindt zich in een oorkonde van drie aartsbisschoppen en ne­
gen bisschoppen van 1313." Ieder die de kerk van Sint Bavo zou bezoeken op bepaalde da­
gen, of de kerk zou steunen, zou veertig dagen aflaat verdienen indien de bisschop (van
Utrecht) dat goedkeurde. Al eerder had paus Clemens op 15 mei 1309 een dergelijke 'aflaat-
bul' aan de parochiekerk van Haarlem verleend, omdat er geen inkomsten waren waaruit
boeken, kerksieraden en andere behoeften konden worden aangeschaft. Alwie met zijn goe­
deren de kerk te hulp zou komen en 'haar jaarlijks weldadigheid zou bewijzen' zou een ze­
vende deel van de hem opgelegde boeten voor zijn zonden worden kwijtgescholden en een
jaar en veertig dagen aflaat verdienen. In deze bul is evenwel geen sprake van Haarlems pa­
troonheilige. 12
verbonden te zijn.
In 1307 misschien en zeker in 1313 blijkt de heilige echter toch al aan de kerk
Het feit dat deze Brabants-Vlaamse heilige, die vooral in Vlaanderen en een beetje in Zee­
land werd vereerd, 13
al aan het begin van de 14e eeuw ver van het Vlaamse graafschap in
Haarlem was ingeburgerd, leidt tot verschillende vragen. Wanneer kan Bavo patroon van de
Haarlemse kerk geworden zijn en hoe is hij zo ver van zijn vereringsgebied terechtgekomen?
Elders buiten Vlaanderen en Zeeland is van een verering van deze heilige namelijk nauwe­
lijks sprake. De daaraan gekoppelde kwestie die hier wordt behandeld, is de vraag of in Haar­
lem al vóór 1500 relieken van de heilige aanwezig kunnen zijn geweest en zo ja, sinds wan­
neer dan wel.
Sint Bavo
Bavo zou stammen uit een Austrasisch-Frankisch adellijk geslacht en leefde in de eerste helft
van de 7e eeuw. 14
Hij was afkomstig uit de Haspengouw, een streek rond Sint Truiden, Ton­
geren en Luik. Eigenlijk heette hij Allowinus of in het Vlaams Halewijn. Zijn vader zou Fi-
lolfus en zijn moeder Adeltrudis hebben geheten en hij was gehuwd met een dochter van
10 B.M. de Jonge van Ellemeel, Uil de ge.scliinle.nis der Haarlemsche St. Bavokerk (Haarlem 1934) 51; H.V.H. (= H. van
Heussen), Kerkelijke, historie en outheden dn zeeven vereenigde provinciën dl IV (Leiden 1726) 74. Niet geheel duidelijk
wordt of de oorkonde inderdaad Bavo als patroonheilige vermeldde.
1 1 J.W. Berkelbach van der Sprenkel, Regesten van oorkonden betreffende de bisschoppen van Utrecht uit de jaren 1301-1340
(Utrecht 1937) nr 256, dateert deze 'vóór 12 juli'. De oorkonde bevindt zich in het GAH, Archief van de Kerkvoog­
dij van de Ned.Herv. Gemeente nr 444.
12 Allan, Geschiedenis en beschrijving UI, 76-78. Nieuwe atlaatbullen werden verleend vanaf het eind van de 14e eeuw
door Gregorius XI op 21 februari 1373, door Bonifatius IX op 20 maart 1397, door Sixtus IV en door Innoeentius
VIII mede tot reparatie en conservatie 'ofte timmeringhe' van de kerk, voor de kerkfabriek dus. Toen werd volko­
men aflaat voor alle zonden verleend voor een bezoek aan de kerk op de eerste zondag na Pinksteren van de vesper­
tijd van zaterdagavond tot die van zondagavond.
13 C. Dekker, 'Saint-Bavon en Zélande', in: J.-M. Duvosquel en E. Thoen (red.), Peascmts and townsmen in medieval Euro-
pe. Slialia in honnrcm Adriaan Verhuist (Gent 1995).
14 Gegevens over het leven van Sint Bavo: Vila Sancli Havonis, in: B. Krusch (red.), Monumenla Germaniae Historica, Scrip­
I
tam Rerum Merovingicarum 4 (Hannover 1902, herdr. 1977) 527-545; Miranda Sancti Bavonis, Acta Sanclorum (AASS)
van 1 oktober, 293-303 en Holder-Egger in Monumenla Germaniae Historica Scriptam , XV-2 (Hannover 1888) 589-
597. Volgens Wattenbach-Levison, DeiiteMaM

Vlaams-Hollandse connecties in de 10e eeuw
graaf Adelio, uit welk huwelijk hij een dochter had die Agletrudis (Ageltrude) heette. Hij
leidde aanvankelijk waarschijnlijk een leven zoals dat een Merovingisch edele betaamde: in
het gevolg van een heer, waarschijnlijk de graaf, en met hem in het leger van de koning. Zijn
Vita spreekt meer van een liederlijk leven, 'in vuur voor onzedelijke en schandelijke neigin­
gen'. Na de dood van zijn vrouw, wier naam niet genoemd wordt, kwam hij in aanraking met
de prediker Amandus uit Aquitanië, die in het huidige Noord-Frankrijk en in Vlaanderen het
christelijk geloof verkondigde. Deze zou de Sint-Pietersabdij bij Gent hebben gesticht en
naar die abdij haalde Amandus Halewijn, alias Bavo, nadat deze hem enige tijd bij zijn missio­
nering had vergezeld. Onder abt Floribert leefde Bavo bij deze abdij als kluizenaar in een
holle boom en hij zou er gestorven zijn in 653 of 654. h>
Hij werd in de abdij begraven. Nadat
allerlei wonderdaden rond zijn lichaam hadden plaatsgevonden werd hij in Gent en omge­
ving vereerd. Maar hij bleef een plaatselijke heilige, wiens faam niet over de gehele christen­
heid verbreid raakte, zoals bijvoorbeeld die van Sint Maarten uit Tours.
Verschillende onbevredigende verklaringen zijn in het verleden reeds gegeven voor de
Haarlemse interesse voor Bavo en voor diens verering in die stad. Een legende, die in de 17e
eeuw in Haarlem verteld moet zijn, is een merkwaardig wonderverhaal. In 1274 keerden de
Kennemer boeren zich tegen de toenemende macht van het grafelijk gezag, tegen de grafelij­
ke baljuw en tegen de adellijke landeigenaren. Westfriezen, Waterlanders en Amstellanders
onder leiding van Gijsbrecht van Amstel sloten zich samen met de Utrechtse gilden bij deze
opstand aan en Holland en Utrecht raakten in rep en roer. De Kennemers en Westfriezen be­
legerden Haarlem, waar de grafelijke macht zich concentreerde en waarbinnen de baljuw en
vele edelen hun toevlucht hadden gezocht. Toen de Haarlemmers ernstig in het nauw waren
gedrongen, verscheen volgens dit verhaal Sint Bavo met zijn ridderlijk zwaard aan de hemel
boven de verzamelde opstandelingen en wist hen zo'n angst aan te jagen dat zij huiswaarts
keerden en de belegering ophieven. Als dank voor zijn optreden zouden de Haarlemmers
nadien hun parochiekerk aan Bavo hebben gewijd. 1(>
Afgezien van het bovennatuurlijke element in het verhaal is het totaal onduidelijk waarom
Bavo plotseling de moeite zou hebben genomen boven Haarlem te verschijnen als hij tot dan
toe ter plekke in het geheel niet vereerd werd en bekend was. Bovendien is het zeer onaanne­
melijk dat burgers hun patroonheilige zouden hebben mogen uitkiezen, laat staan een reeds
bestaande patroonheilige vervangen.
Vanwaar en uit welke tijd dit verhaal afkomstig is, is onduidelijk. Bij middeleeuwse schrij­
vers als Beke, de Clerc uten Lage Landen, Johannes a Leydis en in de Divisiekroniek wordt het
niet vermeld. Evenmin bij Haarlemse schrijvers als Hadrianusjunius en Samuel Ampzing, die
toch geen wonderlijk verhaal uit de weg gaan. Ook in de drie oudste lofdichten op Haarlem
van Dirk Mattijsz en van Karei van Mander uit eind 15e, begin 16e eeuw wordt dit ingrijpen
14 in Sim Truiden. Deze Vita in AASS, 1 oktober, 243 cv. Zie verder R. Podcvyn, 'De oorspronkelijke Vita Bavonis', Ons
Geestelijk Ai/45 (1941) 62-72. Ook door Alcuin wordt Bavo vermeld. Zie ook M. Manitius, Geschichlc der hileinisdieii l.i-
teraturdes MittelaUers (München 1931, 1973) III, onder 'Theoderich von Sankt Trond'.
15 Anderen zeggen tussen 653 en 657 (Grote Winkler Prins) of vóór 659 (Podevyn, 'De oorspronkelijke Vita Bavo­
nis'). .- , ' -
16 Ach lieve lijd. 750 jaar Haarlem, de Haarlemmers en hun rijke verleden (Zwolle 1984) 272-273; G.H. Kurtz, Beknojite geschie­
denis van Haarlem (Haarlem 1942) 4 met een verkeerd jaartal voor de opstand. Door verschillende schrijvers wordt
de opstand van de Kennemers anders gedateerd (1268 of 1269). Waarschijnlijk is dat te verklaren omdat Beke (zie
noot 18) de opstand verhaalt na de dood van bisschop Hendrik van Vianden en de keuze van Jan van Nassau m
1267. Zie ook CL. Verkerk, 'De parochie Haarlem en de religieuze stichtingen binnen haar grenzen', in: G.F van
dei Ree-Scholtens (eindred.), Deugd hoven geweld. Een geschiedenis van Haarlem, 1245-1995 (Hilversum 1995) 63-87,
met name 63-65 en 71.
5

Vlaams-Hollandse connecties in de 10e eeuw
Afb. 2. Sint Bavo verjaagt de opstandige Kennemers en Westfriezen. Anoniem, 1673. Sint-Bavokathedraal,
Haarlem.
van Bavo niet vermeld. 1
' Wel wordt door allen de opstand verteld, door latere schrijvers voor­
al in het kader van de beschrijving van de moed der Haarlemse burgerij geplaatst.
Het verhaal staat afgebeeld op een anoniem schilderij uit 1673, dat hangt in de schatka­
mer van de Bavokathedraal in Haarlem (afb. 2). Mogelijk stamt het verhaal uit de koker van
katholieke Haarlemmers uit de 17e eeuw, die daarmee poogden het raadsel van hun pa­
troonheilige op te lossen. Misschien zijn bij die wens twee verhalen, die bij Johannes Beke en
zijn opvolgers op elkaar volgen, met elkaar verbonden. Beke verhaalt na de vermelding van
de dood van bisschop Hendrik en de keuze van diens opvolger Jan van Nassau in 1267 van
een verschijnsel aan de hemel waarin vechters schermden tegen elkaar als soldaten in een
strijd: 'In desen tiden is ghesien in der lucht een wonderlic teykijn. Daer openbaerden vech­
ters die scermden elc tieghen anderen alse wapentueres in enen stride'. Beke schreef in het
Latijn rond 1350 en de hier weergegeven vertaling is van 1393. 18
Daarna wordt de opstand
van de Kennemers en de belegering van Haarlem verhaald. De opheffing van het beleg heeft
bij Beke niets wonderbaarlijks. Jan Persijn weet 's nachts uit te breken en enkele volgeladen
karren van de Kennemers te bemachtigen. Hij trekt daarmee Kennemerland in en steekt een
serie dorpen in brand. Wanneer de belegeraars dat horen, heffen zij het beleg op om hun
dorpen te beschermen.
In de DivisiekroniekvAn 1517 worden het wonderlijk teken aan de hemel en de Kennemer op-
17 J.D. Rutgersvan der Loeft", Drie. lofdichten op Haarlem (Haarlem 1911). Ook Luigi Guicciardini noemt het voorval niet
in zijn Bcsrhryvinghe van alle de Nederlanden (Amsterdam 1612), wel de opstand van de Kennemers (198).
18 H. Bruch (red.), Johannes de. Beke, Croniken van den Sliclite van Utrecht ende van Hollanl ('s-Gravenhage 1982); de Latijnse
versie in H. Bruch (red.), Chronograplua pdiannis de Beke ('s-Gravenhage 1973).

Vlaams-Hollandse connecties in de 10e eeuw
stand met elkaar verbonden. Doch niet als een verklaring voor de gunstige afloop voor de Haar­
lemmers en de Hollandse edelen, maar als een somber voorteken van de op handen zijnde
chaos in Holland en Utrecht. 19
Ook in dat verhaal wordt het beleg uiteindelijk opgeheven door
het moedige optreden van Jan Persijn en de Haarlemmers, zonder enige bovennatuurlijke in­
breng. Bij Van Gouthoeven in zijn Oude Chronijkevan 1620 ontbreekt zelfs het hemelse teken. 20
Een andere verklaring legt verband tussen de Haarlemse lakenindustrie en die van Gent.
De handelsrelaties zouden de Haarlemmers met de Gentse heilige in contact hebben ge­
bracht en ter bevordering van hun eigen industrie zouden deze lakenhandelaren de heilige
in Haarlem hebben geïntroduceerd. 21
Tegen deze verklaring gelden min of meer dezelfde
bezwaren als tegen de legende. De opkomst van de Haarlemse lakenindustrie dateert onge­
twijfeld uit een periode na de totstandkoming van de Haarlemse parochie, die toen al een pa­
troonheilige had gekregen. Zoals hierna blijkt, zal Haarlem al in de eerste helft van de 11e
eeuw een zelfstandige parochie zijn geweest, ver voor de stedelijke ontwikkeling. Mijns in­
ziens moet uit de tijd van die parochievorming of van daarvoor de keuze voor de patroonhei­
lige dateren. Van een lakenindustrie te Haarlem lijkt dan nog geen sprake.
Egmond
Nu werd op een andere plaats in het graafschap Holland een reliek van Sint Bavo bewaard.
Dat was in de Benedictijnerabdij van Egmond. De abdij was aan de heilige Adelbert gewijd,
die omstreeks 740 is overleden. Naast Adelbert was er vooral verering voor Jeroen, die, waar­
schijnlijk in 856, door de hand van Vikingen bij Noordwijk de marteldood stierf en wiens
lichaam grotendeels in Egmond werd bewaard. Van beide heiligen, Adelbert en Jeroen, wor­
den de relieken genoemd in een lijst van relikwieën van de abdij. Deze lijst is te vinden in een
handschrift uit 1520 van de monnik Boudewijn van Hage ('s-Gravenhage). Volgens de uitge­
ver ervan, O. Oppermann, werd ze rond 1215 samengesteld. 22
Er waren drie reliekschrijnen:
van Adelbert, van Agatha en van Jeroen. In de lijst van 1215 wordt de inhoud van die reliek­
schrijnen vermeld, evenals de inhoud van een gouden kruis, van een zilveren reliekschrijn
van aartsbisschop Egbert van Trier, zoon van graaf Dirk II van Holland, en van een gouden
schrijn met relikwieën van zeven apostelen. Er worden opsommingen van relieken per altaar
gegeven en van relieken in kruisen van verschillende abten. Ook twee groepen relikwieën
worden opgesomd die twee monniken van Egmond, Simon en Hendrik, rond 1215 uit res­
pectievelijk Gent en Keulen haalden ter verrijking van het kloosterlijk reliekenbezit. 23
19 Cornelius Aurelius, Divisiekroniek divisie XIX, caput VIII, op hel jaar 1268, f. 176"'-! 77. Aurelius baseerde zich op Johannes
a Leydis, F. Sweertius (ed.), Chronicon Hollandiae romitum et episcoporum Ultraieclensium (Frankfurt 1620), liber
XXIV, capul VI 214-216.
20 W. van Gouthoeven, D'oude chronijcke ende historiën van Holland (met West-Vriesland), van Zeeland ende van Utrecht (Dordrecht
1620) 327-328. In de Aantekening op 332 wordt wel melding gemaakt van hel hemelse leken.
21 Zo bijvoorbeeld H.J.A. Coppens, Algemeen overzicht der kerkgeschiedenis van Noord-Nederland van de vroegste lijden tot het
jaar 1581 (Utrecht 1902) 11-12: 'door het later zoo druk verkeer en den uitgebreiden handel tusschen Gent en
Haarlem is Bavo door Haarlem en de omliggende dorpen tot patroon verkozen, wiens machtige voorspraak bij God
zij meerdere malen mochten ondervinden'. Ook de Grote WinlderPrins onder 'Bavo' en Th.A. Dolleman, Ken rondleiding
door de Grote of Sl. Bavokerk te. Haarlem (Haarlem 1974, 1985) 19.
22 O. Oppermann, Fonles Egmundrnses (Utrecht 1933) 38* en 43*-49*. Zie over de Egmondse reliekenverering ookj.
Hol, De abdij van Egmond van de aanvang lol 1573 ('s-Gravenhage/Haarlem 1973) 239-242.
23 Oppermann, Fonles Egmundrnses, 98-104. Over de datering van de overbrengingen door de beide monniken: zijn inleiding
46*. Hij wijst op een oorkonde uit 1215 van abt Lubbert waarin zij beiden als getuigen optreden.
7

Vlaams-Hollandse connecties in de 10e eeuw
De abdij blijkt een zeer grote verscheidenheid van allerhande relieken te hebben bezeten.
In de verschillende aan de speciale heiligen gewijde reliekschrijnen waren veel relikwieën
van andere heiligen en allerhande heilige voorwerpen ondergebracht. Zo bevonden zich in
de schrijn van de Egmondse patroonheilige Adelbert nog 31 andere relieken, waaronder niet
de geringste: van het graf van Jezus, van zijn kribbe, van de spons waarmee hij gelaafd werd
aan het kruis, van Gaspar, één van de drie koningen, en van de zweetdoek waarmee Veronica
Jezus' gelaat droogde tijdens zijn kruisweg. Ook zaten er deeltjes van de berg Thabor in, van
de Olijfberg en zelfs water uit de rivier de Jordaan. Er waren relieken van de mantel en het
haar van Maria, de baard van Petrus en van de staf van Mozes, ribben van de eerste martelaar
Stephanus en van Antonius Abt. Verder bevonden zich in de schrijn van Adelbert relikwieën
van tien heiligen: de meesten uit het vroeg-christelijke Romeinse Rijk, enkele van Merovingi-
sche herkomst en de jongste van Bonifatius, die in 754 in Dokkum werd vermoord. Onder
die grote verscheidenheid van relieken bevond zich er ook een van Sint Bavo. 24
Rond 1215
bracht broeder Simon nog een relikwie van Bavo mee uit Gent, samen met enkele van diens
leermeester Amandus en van verschillende anderen. Bij die nieuwe verzameling zaten ook
een sandaal en resten van het bloed van de kort tevoren in Canterbury in 1170 vermoorde
Thomas Beeket."'
Eind 16e eeuw blijken vele van de in de lijst beschreven relikwieën uit de schrijn van Adel­
bert in Haarlem te zijn volgens een verklaring van 16 februari 1592 van pater Gerrit van Scho­
ten, afgelegd voor twee notarissen op verzoek van de vicaris-generaal van het bisdom Haar­
lem, mr Willem Coopal. 26
Op bevel van de Haarlemse bisschop Godfried van Mierlo, die circa
1582 in Keulen zat en aan wie, als Haarlems bisschop, de abdij van Egmond als 'tafelgoed'
was toegewezen, 2
' had dominicaan Gerrit van Schoten drie houten kisten ('off cassen') met
een klein koffertje vol 'heilige onderpanden en relikwieën' van Adelbert, Agatha en Jeroen
aan een zekere Jan Wolbrantszoon gegeven. Deze Jan Wolbrantszoon woonde op de Turf­
markt in Haarlem en was inmiddels overleden. Bij deze verklaring door pater Gerrit waren de
dochters van Jan Wolbrantszoon, Trijntgen en Annetgen, aanwezig met hun voogd mr Wil­
lem Dirckszoon van Poelenburch. Deze wist te bedingen dat de kinderen voor het bewaar-
werk van hun vader alsnog 27 Carolusgulden en zes stuivers ontvingen. Vicaris-generaal
Coopal gaf vervolgens bevel de 'cassen ende coffer wech [te] doen brengen ende translate­
ren'. Waarheen wordt er niet bij gezegd.
24 Oppermann, Fonles Egmundenses, 98-99. De overige relikwieën waren van de heiligen Valerianus, Anastasius, Dcnlinus,
zoon van de heilige Vincentius, Victorinus, Desiderius, Eudoxius en Dagobei t.
25 Oppermann, Fonles Egmundrnses, 101. Thomas Beekets dood was tamelijk snel na 1170 in Egmond bekend. De
schrijver van de Annales Egmundrnses was van plan een korte biografie van hem op te nemen, waartoe hij rond 1175
een aparte notitie maakte, zo veronderstelt P.A. Maccioni, 'The 'Egmond'-account of the Thomas Beeket story', in:
G.N.M. Vis, M. Mostert en P.J. Margiy (red.), Hedigenleuens, Annalen en Kronieken. Geschiedschrijving in Middeleeuws Egmond
(Hilversum 1990) 93-114. Overigens meent zij ten onrechte dat Hof geen melding maakt van de relikwie van
Thomas Beeket: Hof, De abdij van Egmond, 241 noemt Becket, maar duidt hem aan als Thomas van Kantelberg. Bij
deze verzameling zaten verder een vinger van bisschop Livinus, een rib van de heilige Amalberga ter grootte van
een wijsvinger en een bot van de heilige Northumbrische koning Oswald. Opnieuw verwierven de Egmondse monniken
een stukje van de kribbe van Jezus.
26 JJ. Graaf, 'De reliquiën van S.Jeroen en S. Adalbert uit de abdij van Egmond', Bijdragen lol de geschiedenis van hel Bisdom
Haarlemï (1874) 377-412, aldaar 382; J. Hof, 'Relieken en hun verering', Egmondiana 7 (1946) 62-71. Als notarissen
traden op Johannes Stekelwerf en Johannes Stolwijk. Voor de gegevens hierna, zie Graaf, 'De reliquiën'.
27 Hof, De. abdij van Egmond, 163 e.v. Dat de abdij 'tafelgoed' van het bisdom Haarlem werd, blijkt uit de bepalingen
over de inrichting van hel nieuwe bisdom in een pauselijke bul van 1560, afgedrukt in H.F.V.H. [=H.F. van Heussenj,
Historia episcopatuum Eoederati BelgiUW 1 lïisloria sen uolilia ejnscopalns Harlemcnsis (Leiden 1719) 16-17.
8

Vlaams-Hollandse connecties in de 10e eeuw
We kunnen ons de geschiedenis van de reliekschrijnen uit Egmond, waaronder die van
Adelbert met de relikwie van Bavo, nu als volgt voorstellen. Bisschop Godfried van Mierlo
heeft in 1572/73, vóór de verwoesting van de Egmondse abdij in 1573, de reliekschrijnen,
ontdaan van goud, zilver en edelstenen, in veiligheid laten brengen in Haarlem, mogelijk in
de kathedrale Sint-Bavokerk, mogelijk ook bij de dominicanen achter het stadhuis. In 1581/
82, bij of na de overdracht van de geestelijke goederen aan de stad, werden de kisten met de
koffer bij een particulier in een huis op de Turfmarkt verstopt tot de kans dat ze in handen
van de protestanten zouden vallen was verminderd. 28
In 1592 werden ze overgedragen aan
het nieuw georganiseerde 'bisdom'. Wat is er nadien met deze koffers gebeurd?
Cousebant
Midden 19e eeuw doken de relieken van de Egmondse abdij weer op. Toen de kerk van 'Sint
Bernardus in den Hoek' aan de Bakenessergracht in Haarlem in 1851 werd opgeheven, werd
een koffertje met vijf zakken met relikwieën aan de Josefkerk bij het begijnhof toegewezen,
de toenmalige kathedrale kerk van het bisdom. 29
Bij de relikwieën zaten perkamenten strook­
jes en papieren briefjes met opschriften in middeleeuws schrift, onder andere in capitalis
rustica uit de Karolingische tijd, waarschijnlijk uit de 10e eeuw. Enkele briefjes waren in het­
zelfde 16e-eeuwse schrift als een briefje met een gedateerde notitie van 31 januari 1595.'"' De
briefjes maken duidelijk dat het relikwieën betrof van vele heiligen die ook in de Egmondse
lijst worden genoemd. Onder hen ook Adelbert en Jeroen. Het gedateerde briefje luidt in
vertaling: 'Deze botstukken van het hoofd van de heilige diaken Adelbert zijn verzameld uit
zijn overgebleven ledematen'. 31
Of het hierbij om de gehele reliekenschat van Egmond van 1582 ging, is weliswaar niet he­
lemaal duidelijk, maar in ieder geval wijzen de Karolingische bijschriften op de Egmondse
herkomst van het koffertje. Ook een relikwie van Sint Bavo moet tot die verzameling hebben
behoord, volgens een verklaring van 15 oktober 1630. 32
Uit die verklaring van franciscaan Ar-
nold de Witte van de orde van de observantie blijkt dat de Haarlemse geestelijke Nicolaas
Wiggerszoon Cousebant ten huize van de Haarlemse geneesheer doctor Johannes Duvius
(Jan Duiven) 'zeer echte relikwieën' van Sint Bavo ('verissimas reliquias') uit de tomba, de re­
liekschrijn van Adelbert had genomen. Dit was gebeurd in het bijzijn van Sasbout Vosmaer of
28 Zie ook GJ.R. Maat, 'De relieken van St. Adelbert', in: E.H.P. Cordfunke, Opgravingen in Egmond. De abdij van Egmond
in historisch-archeologisch perspectief (Zutphen 1984) 155-1 71, met name 155-156.
29 Graal, 'De reliquiën', 377 e.v.
30 Natekeningen van het schrift bij Graal, 'De reliquiën'. Graaf las '11 januari of ultimo' (V). Mijns inziens moet het
laatste gelezen worden. Zo leest ook Maat, 'De relieken van St. Adelbert', 156 (nr 3); aldaar op 113 een foto van het
perkamenten strookje bij een reliek van Adelbert in de capitalis rustica, daar gedateerd circa 950. Het bevindt zich
nu in de nieuwe abdijkerk in Egmond.
31 'Haec ossa capitis S. Adelberti Diaconi collecta sunl ex Reliquis membris eiusdem Anno 1595 ultimo Januarii'. Een
perkamenten strookje met rustiea-schrift vermeldt: 'Hic requiescunt membra sancti Adhelberti Confessoris Christi'
('XPI') tussen twee chrismons (Hier rusten de ledematen van de heilige Adelbert, belijder van Christus). Een tweede
briefje uit 1595 rept van zegelfragmcnteh, gevonden tussen de membra van Adelbert. Een derde briefje uit hetzelfde
jaar duidt op de membra S.Hieronis (de ledematen van St Jeroen). Zie ook Maat, 'De relieken van St. Adelbert',
156.
32 De verklaring van de franciscaan Arnoldus de Witte ten overstaan van pauselijk notaris Johannes Alberti Banmus
(Ban), kanunnik van de Haarlemse kathedraal ten behoeve van deken en kanunniken van Haarlem is afgedrukt in
Graaf, 'De reliquiën', 409-412 bijlage B. De 'naauwkeurige beschrijving' van de relikwie, 'die thans voor ons minder
belang heeft', zo schrijft Graaf, is helaas weggelaten.

Vlaams-Hollandse connecties in de 10e eeuw
Willem Coopal, beiden achtereenvolgens apostolisch-vicaris van de Hollandse provincie. Wie
het precies was geweest, kon de franciscaan zich niet meer herinneren. 3
' 5
Ook was Adelbertus
Eggius erbij aanwezig, toen nog kanunnik van Haarlem doch later eveneens apostolisch-vica­
ris, en meester Jaspar Stolwijck, relikwiebewaarder van kathedraal en parochiekerk Sint Bavo
(sacellanus curatus). Vanwege al deze getuigen mag men aannemen dat het uitnemen van de
Baafreliek uit de schrijn van Adelbert als een gewichtige zaak werd beschouwd. Wat heeft de­
ze Nicolaas Cousebant vervolgens met de Baafreliek gedaan?
In 1603 werd Nicolaas Wiggerszoon minderbroeder-observant in het franciscanerklooster
in Keulen. Na driemaal provinciaal te zijn geweest van de Keulse provincie overleed hij in
1628 in Keulen. Hij had de Baafrelikwie meegenomen naar Keulen, zo blijkt uit de verkla­
ring. Misschien wel vóór zijn definitieve vertrek naar die stad, want ook wordt verteld dat de
Baafrelieken al vanaf 1598 in het klooster van de heilige Clara in de Glöcknergasse hadden
berust. 34
Ook blijkt uit de verklaring dat het kapittel van de kathedrale Gentse Sint-Baafkerk
verschillende keren om overbrenging van de Baafrelieken had verzocht. Nicolaas Wiggers­
zoon wilde ze echter terugbezorgen bij de Haarlemse Bavokerk, zo had hij Arnold de Witte
gezegd, aan wie hij had gevraagd ze na zijn dood aan het kapittel van Haarlem te bezorgen.
Uiteindelijk gebeurde dat onder de nieuwe provinciaal Theodorus Rijnevelt op 2 juni 1630,
twee jaar na Cousebants dood.
Aan de omwikkelde relieken zat een perkamenten strookje waarop was geschreven:
'D.(omino) S(ancto) Bavone Confess(ore) sive de proprii eius corporis cineribus conglutina-
tis' (van de heilige heer Bavo, belijder, of liever van de samengevoegde asresten van zijn
lichaam). 5
Het cursieve schrift waarin de tekst op het strookje is geschreven, blijkt hetzelfde
schrift te zijn als dat van de andere briefjes uit het koffertje van de Bernarduskerk in den
Hoek uit 1851, waarvan er één gedateerd was: 31 januari 1595. Ook JJ. Graaf constateerde
dat en hij concludeerde dat het schrift van de hand was van Nicolaas Wiggerszoon Couse­
bant, die tussen 1592 en 1598 de relieken had geordend ten huize van Duvius en de Baafre­
liek uit de tombav&n Adelbert had genomen. Waarschijnlijk dus in 1595, gezien het gedateer­
de briefje.
Na de overdracht van de relieken aan de apostolisch-vicaris mr Willem Coopal in 1582 wa­
ren de kisten bij doctor Johannes Duvius in veiligheid gebracht en naar zijn huis 'getransla-
teerd'. Na de ordening in 1595 zal Nicolaas Cousebant de relieken naar het huis van zijn va­
der Wigger Claeszoon Cousebant hebben gebracht op Bakenes, waar hij in 1583,
terugkerend uit Keulen - hij had waarschijnlijk in Keulen gestudeerd - eerst in het 'turf-
schuerken' achter het huis van zijn vader, later in het huis zelf de "Vergaderinge der Maech-
den in den Hoek' stichtte, die bekend werden als de Haarlemse klopjes. Van deze stichting
had Nicolaas Wiggerszoon tot 1602 de leiding. Zijn stichting groeide uit tot een schuilkerk,
als Bernarduskerk in den Hoek aangeduid. En daar werden de relieken vereerd die tot 1851
onaangeroerd onder het altaar hebben gelegen, voordat ze naar de Josefkerk bij het begijn­
hof verhuisden. 36
De Baafreliek haalde Cousebant in 1595 uit de verzameling en hij nam deze mee naar
33 '(••) quod facteur/ misse putat, quantum meminit' (hij meent dat dit gebeurd was, voor zover hij zich kou hermne-
34 In de verklaring wordt van 'Platea Campanaria', Klokkeluidersstraat, gezegd dat de straat in de landstaal 'Klokei eas'
heette.
b
'
35 De eerste letter 'D.' lees ik als 'domino', de ablativus van dominus (lieer).
36 Graaf, 'De reliquiën', 396; Maal, 'De relieken van St. Adelbert', 156.
10

Vlaams-Hollandse connecties in de 10e eeuw
Keulen, waar hij haar omstreeks 1598 in het Claraklooster in bewaring gaf. 3
' Vandaar is zij
eind mei 1630 teruggebracht naar Haarlem en vervolgens op 2 juni aan de deken van het ka­
pittel overhandigd. 38
De Baafrelikwie waarvan hier sprake is, zo kan worden geconstateerd, is
dezelfde relikwie als die uit de Adelbertschrijn uit de relikwieënlijst van 1215. Hoe kwam nu
deze Baafrelikwie in Egmond? Mogelijk ligt in de oplossing van die vraag ook een aanwijzing
voor de herkomst van de Haarlemse patroonheilige.
Hildegard uit Gent
Rond 950 stichtte graaf Dirk II van 'Holland' (overleden 988) met zijn vrouw Hildegard
(overleden 990) de mannenabdij van Egmond en liet hij een stenen basiliek bouwen ter ere
van de heilige Adelbert, zo wordt door Ruopert van Mettlach in de Vita van Adelbert meege­
deeld. 39
Om zijn nieuwe stichting van monniken te voorzien kon de graaf niet over inheemse
kweek beschikken. Hij zal daarvoor naar de plaats zijn gegaan waar hijzelfwas opgevoed en
vanwaar zijn vrouw Hildegard afkomstig was: Gent. Hildegard was een dochter van graaf Ar-
nulf I van Vlaanderen. Deze Arnulf (overleden in 965) speelde een belangrijke rol als leken­
abt van de grote abdijen in zijn graafschap. Hij nodigde namelijk Gerard van Brogne uit het
graafschap Namen uit om onder meer in Gent hervormingen in het kloosterleven door te
voeren in de door de heilige Amandus gestichte Sint-Pietersabdij op de Blandijnberg bij
Gent. 40
In dit klooster zou Bavo rond 654 zijn overleden en hij werd daar na zijn dood ver­
eerd. Deze abdij was sindsdien omgevormd tot een kanunnikencollege, maar onder leiding
van Gerard van Brogne werd in 941 de kloostertucht hersteld. 41
Waarschijnlijk in de loop van
de 9e eeuw waren enkele van Bavo's relieken naar een andere plaats overgebracht in Gent
onder beheer van enkele monniken van de Pietersabdij. Rond die relieken ontstond een
enigszins aparte, echter nog steeds met de Pietersabdij verbonden kloostergemeenschap. In
het begin van de 10e eeuw waren de gebouwen van deze gemeenschap intussen eveneens ver­
waarloosd, mogelijk na verwoesting door Vikingen. Waarschijnlijk onder leiding van Gerard
van Brogne werden tussen 939 en 946 deze gebouwen hersteld en ontstond er een aparte ab­
dij, gewijd aan Sint Bavo. 42
Gerard werd abt van beide abdijen.
Uit deze beide hervormde abdijen zal graaf Dirk de monniken hebben laten komen om
37 Hij blijkt ook verschillende andere relikwieën naar Keulen te hebben meegenomen en in bewaring te hebben gegeven
in het Biïgittijnciikloosler Mariënvorst: Graaf, 'De reliquiën', 397.
38 Volgens de verklaring van Arnold de Witte werd de relikwie toen ondergebracht in het oratorium van deken Judocus
Catius. Ook wordt nog gemeld dat van het geheel en van alles afzonderlijk, van de pixis en de capsula (het doosje
en de schrijn), van het omhulsel (involurrum) en van de twee oorkonden (membranoe) door de Haarlemse schilder
Peter Grebber in kleur figuren naar het leven {Jigurae ad vivum) waren getekend op het voorblad van het notarieel
instrument met de verklaring. Wat nadien met de Baafrelikwie is gebeurd, verdient nader onderzoek op de manier
van Maat, 'De relieken van St. Adelbert', 156-157. Graaf, 'De reliquiën', suggereert dat het Baafreliek in het koffertje
zat van Bcrnardus in den Hoek in 1851, doch echt duidelijk wordt dat niet. Helaas was ik nog niet in de gelegenheid
de relieken van de kathedrale Bavokei k in Haarlem te controleren.
39 Hof, De abdij van Egmond, 25. De Vita sancti Adalberli van Ruopert in: Oppermann, Fonles Egmninlen.se.s, 3-22. Over de
stichting: 15 (caput 18).
40 Gerard van Brogne had in 919 op zijn eigen land bij Namen een klooster gesticht en daarin een hervormd kloosterleven
doorgevoerd. Hij stierf in 959. Hof, De abdij van Egmond, 26 e.v.; J.B. de Glas, 'De plaats van herkomst der eerste
monniken van Egmond', in: Tien eemoen Egmond (Heemstede 1950) 26-39.
41 Hof, De abdij van Egmond, 27.
42 R. Podevyn, 'De oorspronkelijke Vita Bavonis', 66-72; Hof, De abdij van Egmond, 27. Ook A.E. Verhulst, De Sint-Baafsabdij
te Gent en haar giondbez.il (viI-XIVe eeuw) (z.pl. 1958) 58-63.
1 I

\taams-Hollandse connecties in de 10e eeuw
zijn nieuwe stichting te Egmond te bevolken. 43
Omdat in Gent de verering van Bavo groot
was en de monniken van Gent hun geliefde heilige ook in hun nieuwe stichting niet zullen
hebben willen missen, zullen zij hun eigen relikwie naar Egmond hebben meegenomen, mis­
schien mede om de band tussen beide kloosters tot uitdrukking te brengen. 44
Ook kan gravin
Hildegard een belangrijke inspirator geweest zijn, zowel voor het naar Egmond halen van cle
monniken als voor de translatie van de relikwie van Sint Bavo, die zij wellicht vereerde als hei­
lige van haar geboorteplaats. 4
''
Deze gedachte wordt versterkt door de aanwezigheid tot in de 16e eeuw van een altaarreta­
bel, een achterwand boven het altaar in de Egmondse abdij, dat door het grafelijk paar was ge­
schonken, waarschijnlijk bij de ingebruikneming van de kerk van de abdij. Dit retabel is be­
schreven door Wilhelmus Heda in zijn Geschiedenis van de Utrechtse bisschoppen, die loopt tot
1524. 46
Het retabel, dat door Heda mensa of Icdnda wordt genoemd, tafel dus en wellicht beter
te vertalen met paneel, 'stond op het altaar en was vervaardigd van helgeel goud, flikkerend van
kostbare stenen, kunstig uitgesneden met wonderbaarlijk talent van de beeldhouwer'. 47
Het
was vierkant van vorm. Midden op het paneel stond het kruis afgebeeld met daarop de beelte­
nis van de heiland. Het kruis was bekroond met een diadeem en voorzien van de woorden cha-
ritas op de rechterarm van het kruis, spes op de linkerarm en fides aan de voet: liefde, hoop en
geloof. Links en rechts van de armen van het kruis stonden twee engelen afgebeeld. Om het
kruis stonden de beeltenissen van de vier evangelisten: Johannes aan een katheder met een
boek waarop de woorden 'In principio' te lezen waren, Mattheus op gelijke wijze doch met de
tekst 'Liber generationis', Lucas met een hoorn in plaats van een boek ('cum cornu loco scrip-
turae') en Marcus weer meteen boek met de tekst 'Ecce mitto'. In een hoek van het paneel lag
een oude man met een kruik waaruit de vier stromen der aarde vloeiden, de Phison, de Eufraat,
de Tigris en de Geon. Tussen de stromen stonden de twaalf apostelen afgebeeld. En onder de
beide armen van het kruis stonden vier heiligen afgebeeld, aan elke kant twee. Onder de lin­
kerarm van Christus waren dat Martinus en Willibrord, de twee heiligen van het bisdom
43 Zo menen ook Hof, De abdij van Egmond, 27 en De Glas, 'De plaats van herkomst', 26 e.v.
44 Ook veel van cle andere relieken uit de schrijn van Adelbert zullen grotendeels uit Gent afkomstig zijn geweest. Van
Bonifatius was echter, voor zover te zien, in Gent geen sprake. Egmond onderhield nauwe betrekkingen met de
Baafsabdij in Gent tot in de 12e eeuw: HJ. Kok Enige palrocinia in het middeleeuwse bisdom Utrecht (Assen 1958) 137.
Zie voor de liturgische feestdagen in de Egmondse abdij en de verbinding met de Gentse abdij: De Glas, 'De plaats
van herkomst', 34-38. Opmerkelijk is dat Sint Bavo daarbij ontbreekt, maar de bron uit 1490 was niet volledig.
45 Een moeilijkheid leveren de op het begeleidende strookje vermelde asresten. De verkoolde resten van Adelbert in
de reliekschrijn worden tegenwoordig toegeschreven aan de brand in het eerste houten nonnenklooster. Die brand
zou moeten hebben plaatsgevonden vóór 950 en zou de 'direkte aanleiding hebben gevormd voor de bouw van de
stenen abdijkerk door Dirk II omstreeks 950': Cordfunkc, Opgravingen in Egmond, 112; zie ook Maat, 'De relieken
van St. Adelbert', 155-163. Als de Baafrelieken bij dezelfde brand zijn verkoold, moeten zij dus vóór die tijd naar Egmond
gebracht zijn. In dat geval is er geen verband te leggen met de komst van de Gentse monniken naar het nieuwe
stenen klooster van Dirk II. Wel kan het verband met gravin Hildegard gehandhaafd blijven. Zij was al in 938 met
Dirk verloofd (Cordfunke, Opgravingen in Egmond, 19). Mogelijk moet dan het jaar van de brand en van de stichting
van hel stenen klooster iets worden verschoven tot na 950.
46 Wilhelmus Heda, Historia Episcoporum Ultrajectensium (Utrecht 1642, met annotatie van Amoud van Buchel) 90-91.
Voor de beschrijving van het retabel: Hof, De abdij van Egmond, 315. Het retabel wordt op vele plaatsen genoemd,
maar vrijwel nooit beschreven. Zo bijvoorbeeld A.S. Kot teweg, 'Thierry II, count of Holland, and his wife Hildegard
and their donations to Egmond abbey', in: V.D. van Aalst en K.N. Ciggaai (red.), Byzanlium and the Low Countries in
the tenlh cenluty. Aspects of art and history in the Ottonian era (Hernen 1985) 146-164. Zij probeert aannemelijk te maken
dat het beroemde Egmondse evangeliarium bij het gereed komen van het koor van de kerk tussen 970 en 975
aan de abdij is geschonken en het altaarpaneel tussen 975 en 980 bij de inwijding van de geheel gereed gekomen
kerk.
47 Graaf Dirk 'tradidit (..) tabulam altari superpositam fulvo auro compaetum, preciosis lapidibus resplendentcm, miro
seulptoris ingenio fabre exsculptam', zo deelt Heda mee.
12

Vlaams-Hollandse connecties in de 10e eeuw
Afb. 3. Gravenportretten: Dirk I (916-928) en
Dirk II (970-988). Circa 1475. Stadhuis, Haarlem,
afkomstig uit het Carmelietenklooster in Haarlem.
Utrecht waartoe de abdij van Egmond behoorde. Onder de rechterarm van het kruis stond de
Egmondse patroonheilige Adelbert afgebeeld in gezelschap van de Gentse heilige, Sint Bavo.
Het lijkt mij duidelijk dat Adelbert en Bavo als de beschermheiligen van de beide schen­
kers van het retabel zijn afgebeeld, die terzelfdertijd stichters van de abdij waren: Adelbert
voor graaf Dirk II en Bavo voor gravin Hildegard uit Gent, vanwaar ook de Egmondse monni­
ken op dat moment afkomstig waren. Op het retabel stond volgens Heda die schenking door
hen beiden ook vermeld in Romeinse majuskels: 'Dit altaar(stuk), gemaakt ter ere van God
en van de heilige vorst der apostelen Petrus en van de uitmuntende belijder van Christus
Adelbert schenken zeer toegewijd graaf Dirk samen met zijn geliefde echtgenote Hildegard,
met goud en edelstenen versierd, in de hoop op het eeuwig heil voor zichzelf en van die van
hun ouders en van hun kinderen'. 48
Uit de schenking van dit retabel met deze heiligen in sa­
menhang met de herkomst van de monniken uit Gent vanwaar ook gravin Hildegard afkom­
stig was en waar graaf Dirk aan het grafelijk hof was opgevoed, uit de aanwezigheid van de
Baafreliek in de reliekschrijn van Adelbert en uit de stichting van het klooster door het grafe­
lijk paar in het midden van de 10e eeuw kan worden geconcludeerd dat de verering van Sint
Bavo in Egmond nauw verbonden was met het grafelijk huis, in het bijzonder met gravin Hil­
degard. Hoe kan nu een verband gelegd worden tussen Egmond en Haarlem, waardoor de
verering van Bavo in de parochie Haarlem kan worden verklaard?
48 Hof, De abdij van Egmond, 28 meent dat het retabel door Hildegard alleen werd geschonken, maar op het retabel
stond volgens Heda duidelijk dat graaf en gravin gezamenlijk de schenking hadden verricht: 'Hoe altare in Dei et
sancd Apostolorum Principis Pctri, Chrislique egregii eonfessoris Adclberti honore constructum Theodricus Comes
venerandus, una cum sibi charissima conjuge Hidegarda, auro gemmisque ornantes,sub spe aeternae remuneradonis
sibi suisque parentibus et proli ex eis ortae Deo et sanctis praedictis devotissime obtulerunt'. Onder abt Meinard
(1509-26) werd een nieuw hoogaltaar in de abdijkerk vervaardigd met een nieuw altaarretabel van de hand van o.m.
tle Haarlemse schilder Frans Janszoon (Hof, De-abdij van Egmond, 315-316). Het gouden retabel zal toen alsantependium
voor het altaar geplaatst zijn.

Vlaams-Hollandse connecties in de 10e eeuw
De Haarlemse parochiekerk en de grafelijke hof aan het Sant
Het precieze moment waarop Haarlem zijn eigen parochiekerk kreeg, is niet bekend. Waar­
schijnlijk was dit al vóór 1061 het geval. In een tussen 993 en 1049 opgesteld lijstje van kerken
die in bezit waren van de abdij van Echternach staat een kerk in Haarlem vermeld als een 'ka­
pel' of 'dochterkerk' van de kerk van Velsen, evenals de abdij naar alle waarschijnlijkheid ge­
sticht door de eerste bisschop van Utrecht, de Angelsaks Willibrord of wellicht door diens
landgenoot Bonifatius. 49
De kerk van Velsen, gewijd aan de apostel Paulus, werd door Karei
Martel aan de door Willibrord gestichte abdij van Echternach bij Luxemburg geschonken/' 0
Bijna alle kerken en kapellen van het lijstje van Echternach worden opnieuw vermeld in een
overeenkomst van 28 december 1063 tussen abt Reinbert van Echternach en bisschop Willem
van Utrecht. ' 1
Vanaf dat moment zouden ze gedeeld bezit zijn van bisschop en abt, zo werd
bepaald. Deze regeling was belangrijk voor beide partijen omdat de Echternachse kerken
door de achtereenvolgende Hollandse graven Dirk III en zijn zonen Dirk IV en Floris I we­
derrechtelijk in bezit waren genomen zonder acht te slaan op de rechten van abdij en bis­
dom. De kerk van Haarlem ontbreekt echter in de oorkonde van 106.3, terwijl Velsen met de
andere dochterkerken wel wordt genoemd.'' 2
Dit zou kunnen betekenen dat Dirk III of een
van zijn zonen, graven van Holland van 993 tot 1061, de Haarlemse kerk tot een zelfstandige
parochiekerk zou moeten hebben verheven waardoor deze buiten de overeenkomst van 1063
zal zijn gevallen.
De graven van Holland bezaten, zo is uit latere gegevens bekend, in Haarlem een hof als
kern van een groot domein. 53
Vanuit de hof werden de grafelijke goederen van het Haarlem­
se domein en van domeinen in de omgeving beheerd. Hij vormde tevens het bestuurscen­
trum van Kennemerland. 54
In 1214 wordt deze curia de Harlem voor het eerst vermeld in een
oorkonde waarin graaf Willem I aan hertog Hendrik I van Brabant belooft bij het huwelijk
van zijn zoon Floris (IV) met diens dochter Mechteld aan haar 500 Hollandse ponden per
jaar als huwelijksgave te betalen. r
' :
' Dat geld moest uit allodiaal en feodaal goed van cle Hol-
49 D.P. Blok, 'De Hollandse en Friese kerken van Echternach', Naamkunde. Mededelingen van het Instituut voor naamhunde.6
(1974) 167-184, met name 172-173 en 175-176. De datering van het kerkénlijstje van Echternach baseerde Blok
op het aantreden als graaf van Dirk III in 993 en de sterfdatum van Dirk IV op 13 januari 1049.
50 A.C.F. Koch (red.), Oorhondenboeh van Holland en Zeeland lot 1299 (hierna OHZ), I ('s-Gravenhage 1970) nr 4. Koch
veronderstelt, dat dit schijnbaar origineel pas is vervaardigd in de tijd van abt Thiofried van Echternach. Thiofried
was abt van 108.3 tot 1110. Het formulier zou evenwel aan een echte oorkonde van Karei Martel ontleend zijn. Ik ga
er van uit met vroegere editoren (zie het kopregest bij Koch) dat de oorkonde op sommige punten bij afschrijving
is geïnterpoleerd, doch dat de essentie van de schenking juist is weergegeven. Daarop duidt het feit dat de kerk 'in
villa Felison' nog aan Paulus was gewijd ten tijde van de schenking. Engelmund, een verzonnen metgezel van Willibrord,
werd pas veel later patroonheilige van de kerk van Velsen. H.A. van Vcssem, 'Engelmundus en het probleem
van zijn historiciteit', Nederlands archief voor kerkgeschiedenis 50 (1969-1970) 121-139; A.H. van Berkum, 'De vijf Hollandse
kerken van Sint Willibrord', in: G.N.M. Vis (red.), Egmond tussen kerk en wereld (Hilversum 1993) 29-65, met
name 40-45.
51 OHZ nr 84. Zie voor deze kwestie ook R.R. Post, Eigenkerken en bisschoppelijk gezag in het diocees Utrecht tot de XIHe eeuw
(Utrecht 1928) 54 e.v. en Blok, 'De Hollandse en Friese kerken'.
52 De kapellen van Velsen, die in de oorkonde van 1063 worden vermeld, zijn Agathenhyrica (= Beverwijk), Hemezenkyrica
(Heemskerk), Ascmannedilf (Assendelft), Spimerewald (Spaarnwoude) en Sloten bij Amsterdam. Naast Haarlem
ontbreekt ook Vrisheim, volgens Blok te lezen als Urisheim (Ursem), dal ten onrechte in het lijstje van Velsens kapellen
zou zijn geplaatst. Blok, 'De Hollandse en Friese kerken', 180.
53 J.W. Marsilje, 'De geografische, institutionele en politieke ontwikkelingen' (van Haarlem), in: Deugd boven geweld
19-22.
54 PA. Henderikx, De oudste bedelordekloosters in hel graafschap Holland en Zeeland (Dordrecht 1977) 74-76.
55 O/K nr 347.
1 I

Vlaams-Hollandse connecties in de 10e eeuw
landse graaf worden opgebracht, te weten in Riederwaard, in Aarlanderveen en in de hof van
Haarlem.
De hof moet in ieder geval vanaf het begin van de 12e eeuw de graaf als verblijf hebben ge­
diend, zo valt uit enkele bronnen te lezen. In aanwezigheid van graaf Floris II (overleden in
1119) en zijn vrouw Petronella werden goederen geruild tussen ene Eilger en de abt van Eg­
mond in Haarlem. Van die rechtshandeling werd een oorkonde opgemaakt door de Utrecht­
se bisschop, die dus eveneens in Haarlem aanwezig was. Graaf en gravin traden als getuigen
van de rechtshandeling op. 36
Die rechtshandeling zou zeer wel in de grafelijke hofgebouwen
plaatsgevonden kunnen hebben. In de AnnalesEgmundenses wordt gemeld dat in 1132 de hui­
zen van de oude graven ('antiquorum comitum domos') en alle omliggende gebouwen in
Haarlem in brand werden gestoken onder het oog van graaf Dirk (VI). Daaruit valt af te lei­
den, dat het grafelijk hofcomplex in Haarlem in 1132 'al enige generaties oud was'.'"
Het lijkt me nu niet te gewaagd te veronderstellen, dat het goederencomplex waarvan de
hof van Haarlem het centrum vormde, al in het midden van de 10e eeuw bestond met een
grafelijk verblijf. Aan dit verblijf moet een kapel verbonden geweest zijn, sinds de komst van
Hildegard uit Gent gewijd aan haar Gentse Sint Bavo. Uit deze kapel moet tenslotte de Haar­
lemse parochiekerk zijn gegroeid aan de Markt, voorheen het Sant. De graven bezaten nog
tot in de late middeleeuwen het collatierecht van de Haarlemse parochiekerk, het recht om
de pastoor voor te dragen." 8
Dit zou kunnen betekenen dat de Haarlemse kerk oorspronke­
lijk een van de 'eigenkerken' van de graaf is geweest, een door een Hollandse graaf op eigen
grond gestichte kerk of kapel waarvan hij het patronaatsrecht bezat, het recht om de pastoor
of kapelaan aan te stellen. De Brabants-Vlaamse patroonheilige Sint Bavo is daarvoor betref­
fende Dirk II en zijn vrouw Hildegard een aanwijzing, indien zij inderdaad deze heilige uit
Gent in Haarlem introduceerden, natuurlijk met een of meer relieken.
In dat geval rest de vraag naar de Haarlemse kapel van de Pauluskerk van Velsen, die in de
tussen 993 en 1049 opgestelde lijst van Echternach genoemd staat als 'dochterkerk' van Vel­
sen. Een 'eigenkerk' van de graaf kan niet tegelijkertijd de dochterkerk van de Echternachse
kerk van Velsen zijn geweest. Enkele mogelijkheden zie ik ter verklaring. Allereerst kan men
tijdens het opstellen van de kerkenlijst van Echternach de grafelijke kapel vanuit Velsen heb­
ben bediend, of althans geclaimd hebben dat dat behoorde te gebeuren. Toen dat feitelijk
niet, of niet meer, het geval bleek te zijn, heeft Echternach die claim laten vallen in 1063.
Ook kunnen er twee verschillende kapellen zijn geweest in Haarlem: een grafelijke kapel, be­
horend bij de grafelijke hof van Haarlem, en een kapel van cle nederzetting, die vanuit Vel­
sen werd bediend. Toen de grafelijke kapel met Sint Bavo als patroon rond het jaar 1000 tot
parochiekerk uitgroeide, verdween het belang van de dochterkerk van Velsen. Als derde mo­
gelijkheid zie ik nog dat de opsteller van de lijst, uit Echternach afkomstig, ten onrechte
Haarlem als dochterkerk van de kerk van Velsen heeft opgevoerd, zoals hij dat ook met de
kerk van Ursem deed. 59
Een laatste mogelijke verklaring zou nog in een andere, door Henderikx gesuggereerde
56 OHZ 101; Henderikx, De oudste bedelordekloosters, 75 noot 107; B.J.M. Speet en Th. Rothfusz, Historische stedenatlas van
0 /
Nederland. Aflevering 1 Haarlem (Delft 1982) 6, noten 7 en 8.
Henderikx, De oudste bedelordéklaosters, 75 noot 107; Annalen Fgmuudensesïn: Oppermann. Fonles Fgmundenses, 146-147.
Ook Speet, Historische stedenatlas, 8 wijst erop dat Melis Stoke in navolging van Beke zegt, dat de grafelijke gebouwen
'op weg naar Haarlem' wei den verwoest
58 Bijdragen Bisdom Haarlem 23 (1898) 84, zonder verwijzing; Henderikx, De oudste bedelordekloosters, 75 noot 109.
59 Zie noot 52.
15

Vlaams-Hollandse connecties in de 10e eeuw
richting gezocht kunnen worden. 60
Hij vraagt zich af 'in hoeverre de grafelijke bezittingen in
Haarlem en omgeving hun oorsprong vinden in oud bisschoppelijk goed'. Haarlem komt na­
melijk ook voor in het goederenregister van de Utrechtse Sint-Maartenskerk uit de eerste
helft van de 10e eeuw, de zogeheten Commemoratio. 61
De Utrechtse kerk zou drie 'hoeven' be­
zitten in Haralem. Haarlem zou dan oorspronkelijk bij de koninklijke goederen van Velsen
behoord moeten hebben om de claim van Echternach te kunnen begrijpen. Want het bezit
van die kerk had de abdij verworven van Willibrord, zijn eerste abt, en aan hem was de kerk
geschonken door Karei Martel, mogelijk met die Haarlemse goederen die niet aan Echter­
nach werden overgedragen.
De aantrekkelijkste oplossing lijkt mij de tweede verklaring. Als er rond 1000 twee kapel­
len in Haarlem zijn geweest, een grafelijke hofkapel, gewijd aan Sint Bavo, en een kapel als
dochter van de Pauluskerk van Velsen, in bezit van de abdij van Echternach, dan levert dat
wellicht een oplossing voor een al oud probleem: de ligging van de eerste nederzetting van
Haarlem en daaraan gekoppeld die van het grafelijk hofcentrum. Die oudste nederzetting
werd in het verleden wel gezocht in het sinds de 14e eeuw vermelde noordelijke wijkje van
Bakenes aan het Spaame, dat Oud Haarlem wordt genoemd. 1
' 2
Ook de grafelijke hof zou op
Bakenes hebben gelegen blijkens de vermelding van een Gravensteen in 1336, toen als gevan­
genis in gebruik, en in 1360 toen hertog Albrecht aan Jan van Schoten de 'toerne die ghehe-
ten is 's gravenstien' schonk. 63
Die toren was 'staende ende gheleghen (..) binnen Haerlem
up die Spaerne an die oude grafte van Bakenesse'. 64
Met Henderikx zie ik geen reden om in
die toren een restant van het grafelijk domeincentrum te zoeken, ook al werd hij in de 14e
eeuw Gravensteen genoemd. Wel lijkt het mij mogelijk om in het 'Oud Haarlem' van de 14e
eeuw een reminiscentie te vermoeden van cle eerste nederzetting van Haarlem.
In die oudste nederzetting Haralem zouden de drie Utrechtse hoeven gelegen moeten
hebben. Ook de kapel van Velsen zou daar moeten worden gezocht. Oorspronkelijk zou het
daarbij dan gaan om goederen van Willibrord en om het 'oud bisschoppelijke goed' waar
Henderikx zo nieuwsgierig naar was en dat in de Commemoratio van de Utrechtse kerk van
rond 900 vermeld staat. Het grafelijk goederenbezit zal dan juist niet op dat bisschoppelijk
goed teruggaan, maar eerder allodiaal zijn geweest, of, evenals het Utrechts bezit, teruggaan
op koninklijk goed. In het laatste geval zou het door de koning aan de Geruifingen - uit wie
de Hollandse graven stamden - in leen moeten zijn gegeven, of door dezen eenvoudig in be­
zit zijn genomen, zoals op zoveel plaatsen elders het geval is geweest.
Deze reconstructie van de gebeurtenissen geeft een mijns inziens aannemelijker verkla­
ring voor de verering van Sint Bavo als patroonheilige van Haarlem dan de bestaande oplos­
singen voor het probleem van de herkomst van Sint Bavo. Zoals in Egmond zal ook in Haar­
lem de connectie gezocht moeten worden bij graaf Dirk II en zijn Gentse gemalin. En zoals
naar Egmond zullen zij ook naar Haarlem een reliek van de Gentse heilige Bavo hebben ge­
bracht. Die reliek zal dan opgesloten zijn geweest in het (hoofd)altaar van de kapel van de
grafelijke hof, die tot parochiekerk werd. De reliek werd in de middeleeuwen niet tentoonge-
60 Henderikx, De oudste bedelordekloosters, 75 noot 107.
61 M. Gysscling en A.C.F. Koch (red.), Diplomata Belgica ante annum millestmum centesimum scripta (Brussel 1950).
62 Henderikx, De oudste bedelordekloosters, 79-80 noot 120; J. Huizinga, 'De opkomst van Haarlem', in: idem, Verzamelde
werken I (Haarlem 1948) 203-364, met name 213-214.
63 Speet, Historische stedenatlas, 6 werpt de mogelijkheid op van een vei plaatsing naar de Grote Markt rond 1250; Hen­
derikx, De oudste bedelordekloosters, 79-80 noot 120.
64 J.J. Temminck Haarlem, vroeger en nu (Bussum 1971) 7 plaatst dat Gravensteen aan de zuidzijde van de Bakenesser-
I(i
gracht, terwijl anderen het in de buurt van het Spaame zochten vanwege de Gravensteenbrug over het Spaarne.

Vlaams-Hollandse connecties in de 10e eeuw
steld in de kerk, zo blijkt uit de kerkrekeningen van vóór 1500. Wel was er verering van Sint
Bavo op zijn liturgische feestdag 1 oktober. Op een tafel midden in de kerk stonden de beel­
den van de beide patronen van de kerk, Maria en Sint Bavo, en zij werden op gelijke wijze ver­
eerd zoals na 1500.
Als deze verklaring voor de komst van het Baafpatrocinium naar Haarlem de juiste is, zou
dat tevens betekenen dat zich reeds in het midden van de 10e eeuw een grafelijk hofcentrum
in Haarlem bevond, waarin graaf en gravin ook werkelijk verblijf hielden. Als toen de, onge­
twijfeld houten, kapel van de grafelijke hof binnen dat hofcentrum heeft gestaan op dezelfde
plaats tegenover het grafelijk huis als de huidige Grote of Bavokerk, dan moet dat betekenen
dat het grafelijk hofcentrum van het Haarlemse domein het gehele Sant en omgeving heeft
omvat. De titel 'graaf van Kennemerland' die wel aan graaf Gerulf en zijn opvolgers Dirk I en
II werd gegeven, wordt daarmee begrijpelijker. Al in 889 bezat Dirks voorvader Gerulf een
graafschap, dat met Kennemerland overeenkwam. Van koning Arnulf kreeg hij toen verschil­
lende goederen, waarvan er enkele gelokaliseerd kunnen worden. De zuidelijkste daarvan la­
gen bij Noordwijk en de noordelijkste iets ten zuiden van Heilo (Boekei). Karei de Eenvoudi­
ge schonk op 15 juni 922 de kerk van Egmond aan graaf Dirk I met goederen, waarschijnlijk
ten noorden van dit gebied gelegen. Mogelijk was toen reeds die kerk van Egmond door de
graaf gesticht en met die goederen begiftigd. De koning bevestigde slechts wat hem werd
voorgelegd. De aanwezigheid van de beide voorgangers van Dirk II in deze gebieden ver­
sterkt de hier geopperde ontwikkeling. 65
Hopelijk wordt deze ontwikkeling ooit nog eens ar­
cheologisch bevestigd, want door middel van deze wetenschap kunnen oudere bronnen wor­
den gevonden dan de historicus tot zijn beschikking staan.
66 OH/21 en 28. In 889 schonk koning Arnulf aan Gerulf goederen in zijn graafschap, gelegen tussen de Rijn (bij Katwijk)
en het onbekende Suithardashaga. Omdat in dat graafschap goederen worden genoemd in Northa (Noordwijk)
en in Bodokenlo (Boekei bij Heilo) zal Suühardashaga ten noorden van de laatste plaats moeten worden gezocht, bijvoorbeeld
bij Schoorl, zoals Oppermann, Fonles Egmundrnses nr 1 en 2 (211-215) meent. Het lag in ieder geval niet
in de omgeving van de Haarlemmerhout, zoals gesitueerd in J.K. de Cock, Bijdrage tot de historische geografie van Kennemerland
op fysisch-geografische grondslag (Groningen 1965) 52-59 en 122-131. Zie ook R. Rentenaar, 'De Nederlandse
duinen in de middeleeuwse bronnen tot omstreeks 1300', Historisch-geografische bijdragen betreffende haag-Nederland, Ier
afscheid aangeboden aan dr M.K. Eüsabeth GottschaUt Geografisch tijdschrift van het Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig
Genootschap (1977) 361-376. In 922 kreeg Dirk I van koning Karei III, de Eenvoudige, de kerk van Egmond
met de daarbij behorende goederen tussen Suilhardeshaga en Fortrapa en Kinnem. De laatste plaatsen werden door
Oppermann resp. gezocht op Wieringen en Terschelling. R. Künzel en J.M. Verhoeff, Uxikon van Nederlandse toponiemen
tol 1200 (Amsterdam 1988) 339 blijken daarvan niet meer zo zeker. Zie voor het graafschap Kennemerland
F.L. Ganshof, 'Het laat-Karolingische tijdperk: het ontstaan van het graafschap Vlaanderen en van de Lotharmgse
gravenhuizen', in: Algemene geschiedenis der Nederlanden I (Utrecht 1959) 367-385, 379.
17

J.A.M.Y. Bos-Rops
De kohieren van de gewestelijke belastingen in Holland,
1543-1579
De kohieren van de tiende penning uit de 16e eeuw zijn voor geïnteresseerden in Hollandse
regionale geschiedenis geen onbekende bron. Al vanaf het begin van de jaren zestig van deze
eeuw is daaraan, met name in het Zuidhollandse tijdschrift Ons Voorgeslacht, aandacht besteed
(zie bijlage I).
Helaas zijn deze publicaties vaak beperkt gebleven tot het, al dan niet in de vorm van een
schema, uitgeven van het kohier van een bepaalde plaats. In het gunstigste geval werden deze
voorafgegaan door een korte analyse van enkele gegevens. Voor een breder vergelijkend on­
derzoek heeft slechts een enkeling deze rijke bron aangeboord. Veel minder bekend is ook
dat er uit dezelfde periode nog enkele andere kohieren bestaan, die een aanvulling kunnen
geven voor het onderzoek van ontwikkelingen op langere termijn.
In dit artikel zal aandacht besteed worden aan de kohieren van de tiende penning en aan
de andere belastingkohieren op gewestelijk niveau uit de jaren 1543-1579. Daarbij is het uit­
gangspunt de aanwezigheid van de kohieren in het archief van de Staten van Holland, dat
wordt bewaard in het Algemeen Rijksarchief te Den Haag. Alleen voor zover het voor het wer­
ken met deze kohieren nuttig lijkt, wordt ingegaan op de achtergronden van deze belastin­
gen. Belastingen die deze jaren zijn geheven, maar waarvan geen kohieren (meer) aanwezig
zijn, worden buiten beschouwing gelaten.
Voorgeschiedenis
In de middeleeuwen was het geen vanzelfsprekende zaak dat onderdanen periodiek belasting
betaalden aan de overheid. De landsheer werd geacht rond te komen van de opbrengst van
zijn domeingoederen en daaruit, naast zijn privé-uitgaven, ook de kosten verbonden aan het
staatsbestuur te voldoen.
In de late middeleeuwen bleken de inkomsten van vrijwel alle Westeuropese landsheren
hiervoor ontoereikend: teruglopende inkomsten (onder andere als gevolg van inflatie en het
verpanden of vervreemden van bezittingen) en hoge uitgaven, vooral voor de oorlogvoering,
waren hiervan de oorzaak. De vorsten gingen ertoe over extra gelden te vragen aan hun on­
derdanen: ze vroegen een bede. Het betalen van een bede was - op een aantal uitzonderin­
gen na (inhuldiging, ridderslag, bezoek aan de keizer, huwelijk en oorlog) - juridisch gezien
een gunst, geen plicht, maar in de praktijk werden de gevraagde beden meestal toegestaan.
De onderdanen probeerden in ruil voor hun financiële bijdrage bijzondere voorrechten van
de vorst te krijgen.
In Holland werd in de loop van de 14e eeuw gemiddeld eens in de vijfjaar een bede ge­
vraagd, die vervolgens in een of twee termijnen werd betaald. Tegen het einde van de 14e
eeuw was dit, vanwege de krijgstochten die door de graven werden ondernomen tegen cle
Friezen en de heren van Arkel, niet meer voldoende. Men ging beden vragen voor een aantal
18

De kohieren van de gewestelijke belastingen in Holland, 1543-1579
jaren tegelijk en verzocht kort na het tijdstip waarop de laatste termijn was betaald direct
weer een nieuwe meerjarige bede. Een bijdrage die oorspronkelijk bedoeld was als een extra
ondersteuning van de vorst werd zo in de 15e eeuw een normaal geachte jaarlijks terugkeren­
de betaling. Wel was het nog steeds zo dat er, voordat een bede werd toegezegd, tussen de
vorst en de onderdanen werd onderhandeld over het bedrag, de voorwaarden van de beta­
ling en de tegenprestatie van de vorst. 1
Dat onderhandelen was in Holland voornamelijk een zaak van de steden, vertegenwoordi­
gers van het platteland en de landsheer. De edelen waren van het betalen van de bede vrijge­
steld, evenals de geestelijkheid, die overigens in Holland veel minder rijk en machtig was dan
bijvoorbeeld in Brabant. Aanvankelijk werden de afzonderlijke steden en gebieden één voor
één door de landsheer benaderd; later vroeg hij de bede aan meerdere steden en streken te­
gelijk. In de loop van de 15e eeuw ontstond een vast college: de Staten van Holland, dat op­
kwam voor de belangen en rechten van het gewest, niet alleen op financieel gebied, maar
ook op dat van bijvoorbeeld bestuur, justitie, handel en waterstaat. Sedert 1543 werden de
Hollandse steden bij de onderhandelingen over de bede vertegenwoordigd door de zes grote
steden (Dordrecht, Haarlem, Delft, Leiden, Amsterdam en Gouda) en trad de ridderschap
op als vertegenwoordiger van het platteland.
Nadat in de loop van de 15e eeuw een aantal landen in de Nederlanden onder de
Bourgondiërs was verenigd, werden de beden door de landsheer gevraagd aan alle gewesten
tezamen; vertegenwoordigers van de gewesten kwamen daarvoor bijeen in een vergadering
van de Staten-Generaal. De eerste maal gebeurde dit in 1465. Enkele jaren later, in 1476,
volgde op het verzoek van de vorst eerst onderling overleg tussen de gewesten, voordat over
het verzoek werd beslist. Sedert 1494 was het een vaste gewoonte geworden dat de beden in
een vergadering van de Staten-Generaal werden gevraagd, behandeld en toegestaan - zij het
dat de individuele gewesten pas na ruggespraak met het thuisfront een beslissing namen. Het
is wel duidelijk dat dit alles niet bevorderlijk was voor een snelle besluitvorming. Onder het
bestuur van Karei V werd de macht van de Staten-Generaal ingeperkt: in een vergadering van
dit college werd alleen uiteengezet waarom een bede nodig was. Het bede-verzoek zelf werd
met de individuele gewesten apart besproken. De gewesten vernamen niet meer het totaalbe­
drag dat gevraagd werd, maar alleen hun eigen bijdrage. Dat bleef zo tot 1557.
Nadat tussen vorst en gewest was overeengekomen welk bedrag een gewest zou geven,
moest het geld worden bijeengebracht. De gebruikelijke praktijk was dat het bedrag over de
verschillende belastingbetalers binnen het gewest werd omgeslagen. Sedert 1427/1428 ge­
beurde dat in Holland aan de hand van lijsten waarop was aangegeven hoeveel elke stad en
elk dorp moest betalen. Omdat het gevraagde bedrag was uitgedrukt in een toen veel voorko­
mende muntsoort, de schilden, wordt dit systeem wel aangeduid als 'zetting naar de schildta­
len'. De aanduiding 'landerijen en/of huizen buiten de schildtalen' werd gebruikt voor bezit­
tingen van personen die geen belasting hoefden te betalen. 2
De lijsten van schildtalen werden soms aan de veranderende omstandigheden (zoals verar-
Zie voor belastingen in deze periode onder andere P.J. Blok, 'De financiën van het graafschap Holland', Bijdragen
voor vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde 3e reeks, 3 (1886) 36-130; H. Terdenge, 'Zur Geschichte der hollandischen
Steuern im 15. und 16. Jahrhundert', Vieiieljahrschrift für Sozial- und Wirtschaftsgeschichte 18 (1925) 95-167;
J.A.M.Y. Bos-Rops, 'Van incidentele gunst totjaarlijkse belasting: de bede in het vijftiende-eeuwse Holland', in: Fiscaliteit
in Nederland. 50 jaar belastingmuseum 'Prof.dr. Van

De kohieren van de gewestelijke belastingen in Holland, 1543-1579
ming of verrijking van een dorp) aangepast. Veelal bleef dat beperkt tot kleine wijzigingen
van het bedrag van een of enkele plaatsten. Slechts twee maal werd een nieuwe lijst opgesteld
voor het hele graafschap, in 1494 (de zogenaamde Enquesté) en in 1514 (de Informatie)-, de
teksten daarvan zijn in de vorige eeuw door R. Fruin gepubliceerd. 3
In 1494 informeerde
men per plaats naar het aantal haardsteden, de neringen en ten derde de algemene toestand
en werd op basis van die gegevens de bijdrage bepaald; in 1514 noteerde men ook nog het
aantal morgens land dat men per plaats in eigendom of huur had en het aantal communican­
ten. De zetting die in 1515 op basis van de gegevens van de Informatie was vastgesteld, is sinds­
dien niet meer gewijzigd. 4
In latere jaren werd voor de zetting van deze belasting de term 'verponding' gebruikt,
naar het pond, de muntsoort die het schild ging vervangen als eenheid waarin de zetting voor
de belasting werd uitgedrukt. 5
Het woord Verponding' werd vervolgens ook gebruikt om de
belasting zelf mee aan te duiden en is eeuwenlang blijven bestaan als naam van een grondbe­
lasting. 6
Naast de boven beschreven 'gewone' beden, die vrijwel jaarlijks betaald werden, werden er
van tijd tot tijd ook extra ('extraordinaris' of 'buitengewone') beden gevraagd. Deze beden
konden met behulp van de schildtalenlijsten over de betalers worden verdeeld. Er werden in
de 16e eeuw ook andere manieren gevonden om aan het geld te komen, zoals het verkopen
van renten en het heffen van accijnsen {imposten). Een voordeel van renteverkoop en accijns-
heffing was dat iedereen er aan meebetaalde, ook diegenen die vrijgesteld waren van het be­
talen van een omslag volgens de schildtalen.
Bij het bijeenbrengen van geld voor de landsheerlijke belastingen gingen de Staten in de
loop van de tijd een steeds grotere rol spelen. De Staten kregen ook zelf de beschikking over
belastinggeld voor het bestrijden van hun eigen onkosten. Daarvoor mochten zij een deel van
de gelden die voor een bede waren ingezameld benutten of mochten zij zelf een heffing op­
leggen.'
Nieuwe belastingen
Zoals hierboven al is aangeduid waren de edelen en de geestelijken van het betalen van de
bede vrijgesteld; ook betaalden de burgers uit de steden niet afzonderlijk belasting over hun
goederen op het platteland. Fruin heeft berekend dat deze vrijstellingen betrekking hadden
op ongeveer een zevende deel van het totale grondoppervlak.
3 R. Fruin (red.), Enquesté ende informatie... (Leiden 1876); R. Fruin (red.), Informacie... (Leiden 1866). J.C. Naber publiceerde
in 1885 en 1890 een analyse van de Informacie (met tabellen van de uitkomsten) in de Bijdragen van het
Statistisch Instituut. Dit werk is heruitgegeven als deel 2 in de reeks Apparaat voor de Geschiedenis van Holland: J.C.
Naber, Een terugblik. Statistische bemerking van de resultaten van de informatie van 1514 (Haarlem 1970).
4 Dit ondanks plannen uit 1544, 1550, 1554 en 1565 om tot herziening van de verponding te komen. Blok, 'De financiën
van het graafschap Holland', 99 en 101-105; f.D. Tracy, 'The taxation system of the coiinty of Holland during
the reign of Charles V and Philips II, 1519-1566', Economisch en sociaal historisch jaarboek 48 (1985) 72, noot 13.
5 Koopmans, De Staten van Holland en de opstand, 67. In de literatuur wordt als verklaring voor de term ook aangetroffen
dat verponding zou zijn afgeleid van 'ponden': schatten van het vermogen in geld.
6 Blok, 'De financiën van het graafschap Holland', 89.
7 P.A. Meilink, 'Gegevens aangaande bedrijfskapitalen in den Hollandschen en Zeeuwschen handel in 1543',Economisch-hislorisch
jaarboek 8 (1922) 254-277; P.A. Meilink, Archieven van de Staten van Holland en de hen opgevolgde gewestelijke
besturen. Eerste deel. Archieven van de Stalen van Holland voor 1572 ('s-Gravenhage 1929) 6-11; Tracy, 'The taxation
system', 86-91.
20

De kohieren van de gewestelijke belastingen in Holland, 1543-1579
Voor de overheid was dit een onprettige situatie. De lasten drukten onevenredig zwaar op
het platteland, dat verder verarmde, en de zes grote steden betaalden naar verhouding te wei­
nig en bedongen regelmatig vermindering van hun aandeel. De groep waar het geld zat, met
name de kooplieden, ging vrijuit. Omdat tussen de landsheer en de Staten altijd een afspraak
werd gemaakt over het totaalbedrag dat betaald moest worden, werden de andere belasting­
betalers extra belast.
Hei-vorming was wenselijk. Deze kwam niet in de vorm van een principiële herziening
van de schildtalenlijst - dan zou men het gehele systeem van vrijstellingen moeten afschaf­
fen, met alle protesten vandien. De oplossing werd gezocht in een nieuwe manier van belas-
tingheffen. In ambtelijke kringen werd al sedert circa 1530 over hervormingen van het be­
lastingstelsel gediscussieerd. Rond 1540 was het politieke klimaat daarvoor rijp. In 1542
werden door de landvoogdes, in verband met de oorlogen tegen Frankrijk en Gelre (be­
rucht waren de plunderingen van Maarten van Rossum), drie nieuwe belastingen gevraagd:
een honderdste penning (1%) van de uitvoer naar landen die niet tot het rijk van Karei V
behoorden; een tiende penning (10%) op de winst van kooplieden die een bedrijfskapitaal
hadden van 1000 gulden of meer en een tiende penning op de inkomsten uit onroerende
goederen en renten. Van deze belastingen zou niemand, adel noch geestelijkheid, worden
vrijgesteld. s
Zoals te verwachten viel werd tegen deze belastingen behoorlijk geprotesteerd. In Holland
was het protest vooral gericht tegen de honderdste penning. De nieuwe belastingen zijn uit­
eindelijk wel geheven, maar in aangepaste vorm. De tiende penning op de winst van kooplie­
den werd veranderd in een heffing van 6% die niet drukte op de winsten, maar op het bedrijfs­
kapitaal boven de 1000 gulden. De opbrengsten van de honderdste en de eerstgenoemde
tiende penning waren gering.' 1
De tiende penning op inkomsten uit vermogen stuitte kennelijk op minder bezwaren, mo­
gelijk omdat adel en geestelijkheid er uiteindelijk toch niet aan mee hebben betaald. Deze
belasting is in latere jaren nog vijf maal geheven, namelijk in 1544, 1553, 1556, 1561 en 1564.
De kohieren van deze belastingen zijn bewaard gebleven. 10
Daarnaast resteren er uit de pe­
riode vóór de opstand van 1572 nog enkele kohieren van drie vermogensbelastingen, name­
lijk van een haardstedengeld in 1552, een morgengeld in 1558 en van een honderdste pen­
ning van de waarde van alle roerende en onroerende goederen in 1569.' 1
De laatstgenoemde belasting behoorde tot de bekende drie belastingen die door Alva wer­
den voorgesteld - de andere twee waren de twintigste penning (5%) op de verkoop van on­
roerend goed en de tiende penning (10%) op de verkoop van roerende goederen. Van de
heffing van de laatste twee belastingen is nooit veel terechtgekomen: Holland mocht ze de
eerste twee jaar afkopen met een vast bedrag, de inning werd vertraagd en uiteindelijk raakte
deze geheel van de baan door de opstand van 1572.
Ten tijde van de opstand tegen het Spaanse gezag raakte de organisatie van het bestuur ver­
stoord. De opstandelingen hadden voor hun oorlogsvoering echter wel geld nodig; er werden
8
Meilink, 'Gegevens aangaande bedrijfskapitalen'. 255.
9 Ibidem, 256-259; Tracy, 'The taxation system', 85-90.
10 Bestemming van het geld van de tiende penning: in 1544 voor hel betalen van de helft van een bede van 150.000
car. gulden; in 1553 voor het betalen van een gedeelte van de bede van 300.000 car. gulden; in 1556 voor het betalen
van de helft van een bede van 320.000 car. gulden; in 1561 en 1564 voor bet betalen van ee.i gedeelte van een
achtjarige bede, gevraagd in 1558.
11 Het haardstedegeld werd geheven om een kwart van de bede van 200.000 car. gulden te betalen.
12 Koopmans, De Staten van Holland en de opstand, 71.
21

De kohieren van de gewestelijke belastingen in Holland, 1543-1579
tpoü iiour. rei tiiuuthcü ï ml'
ra ymxsavi mm\$ mltw •,
Oivv' «Ut iO ïitinCAiu» J«C u

De kohieren van de gewestelijke belastingen in Holland, 1543-1579
kohieren op elkaar: het zijn veelal papieren registers van uiteenlopende dikte, beschreven in
een niet altijd gemakkelijk leesbaar handschrift, met getallen weergegeven in Romeinse cij­
fers en gebruik van oude oppervlaktematen. Maar dit is misleidend. Elke belasting had zijn
speciale eigenaardigheden en dat heeft zijn weerslag op de inhoud van de kohieren. 14
Voor het onderzoek in de kohieren is het allereerst van belang na te gaan van wie en waar­
op de belasting precies werd geheven. Deze informatie verschaft namelijk duidelijkheid over
de personen en gegevens die al dan niet in de kohieren verwacht mogen worden. Details over
een belasting zijn te achterhalen in het officiële besluit waarbij de belasting werd ingesteld of
toegestaan. De besluiten voor de hier genoemde belastingen zijn te vinden in de archieven
van de Staten van Holland voor en na 1572. 15
Voor alle belastingen die hier besproken worden is onroerend goed (een stuk land of een
huis) op een of andere manier de basis. Bij een analyse van de inhoud van de kohieren blijkt
dan dat een aantal gegevens in alle kohieren voorkomt. Dat zijn: de naam van de gebruiker van
een stuk land of bewoner van een huis, of deze het goed huurt of in eigendom heeft, de opper­
vlakte van het land (behalve bij het haardstedegeld van 1552) en/of de aanwezigheid van een
huis en natuurlijk het bedrag dat aan belasting betaald moest worden en de basis waarvan dit
was afgeleid (de huur die jaarlijks betaald werd of, bij eigendom, een getaxeerde waarde).
Uit de volgorde van de optekeningen in het kohier zijn vaak conclusies te trekken over de
ligging van de goederen; soms zijn ook de buren vermeld of is aangetekend in welke straat of
streek het land of huis lag. Daarnaast kunnen er nog andere gegevens zijn vermeld, zoals de
naam van de eigenaar van een stuk land of een huis als dat een ander was dan de gebruiker,
en het soort land.
Hieronder zijn per belasting de bijzonderheden bij elkaar gezet. Daarbij moet echter wor­
den bedacht dat het kan voorkomen dat in sommige kohieren van een bepaalde serie zaken
zijn vermeld, die niet voorkomen in een ander deel uit diezelfde serie.
De kohieren uit de periode voor 1572:"'
- 1543
Tarief: de tiende penning van de inkomsten uit onroerende goederen (binnen en buiten
de schildtalen) en uit renten. Van dit bedrag betaalden gebruikers/pachters van het on­
roerend goed een kwart van de tiende penning, de eigenaars de rest.
Vrijstellingen: voor adel en geestelijkheid en voor woningen die minder dan 1 lb. (= 2 car.
14 De gegevens in deze paragraaf zijn vrijwel volledig gebaseerd op Meilink, Archieven van de Stalen van Holland.
15 Vindplaats accoorden over belastingheffing: Den Haag, Algemeen Rijksarchief (hierna ARA).
Tiende penning: Archief van de Staten van Holland vóór 1572, inv. nrs 36 (regest nrs 447-448; 21 maart 1543); 45,
142 (regest nrs 467-468; 9 en 15 april 1544); 7, 36, 143 (regest nrs 560, 564, 567; 12 april, 17 en 31 mei 1553); 2284
(regest nr 627; 17 december 1556); 7 en 143 (regest nr 656, 659-660, 667, 669; 18 en 25 mei, 8 juni, 20 juli 1558);
143 (regest nr 698; 10 oktober 1561); 143, 737 (regest nrs 736-737, 749; 17 en 30 maart, 4 mei).
Andere belastingen vóór 1572: Archief van de Staten van Holland vóór 1572. inv. nrs 7 (regest 552; 15 juni 1552 -
haardstedegeld), 133 (regest 660; 25 mei 1558 - morgengeld). De ordonnantie van 9 september 1569 voor de honderdste
penning is niet als afzonderlijk archiefstuk in het archief van de Staten van Holland vóór 1572 aanwezig.
Belastingen na 1572: de ordonnanties zijn niet als apart archiefstuk bewaard gebleven. Ze zijn opgenomen in de
resoluties van de Staten van Holland (twaalfde penning 1572: plakkaat van 16 augustus 1572; 100c penning 1575:
resolutie van de Staten van Holland 8juni 1575, instructie lOjuni 1575; 1576: plakkaat van 29 mei 1576; 1577: plakkaat
van 21 augustus 1577 en daarop volgende instructie).
16 ARA, Archief van de Staten van Holland vóór 1572, inv. nrs 144-440 [kohieren uit 1543], 446-532 [1554], 1587-1588
[1552], 533-869 [1553], 875-1182 [1556], 134-141 [1558], 1191-1515 [1561], 1527-1533 [1564], 1535-1586 [1569];
zie P.A. Meilink, bewerkt door H.J.Ph.G. Kaajan, Inventaris van de. archieven van de Sloten van Holland vóór 1572 (Den
Haag 1993).
23

De kohieren van de gewestelijke belastingen in Holland, 1543-1579
gulden) per jaar opbrachten.
Inhoud: naam van de gebruiker, of er sprake is van eigendom of pacht, oppervlakte van
het land, eventueel de aanwezigheid van een huis, huurwaarde of getaxeerde waarde en
het bedrag dat aan belasting moest worden betaald.
- 1544
Tarief: de tiende penning van de inkomsten uit landerijen (binnen en buiten de schildta­
len). Het geld moest voor tweederde worden opgebracht door de eigenaars, voor eender­
de door de gebruikers.
Vrijstellingen: adel en geestelijkheid waren ditmaal niet van betaling vrijgesteld.
Inhoud: naam van de gebruiker, of er sprake is van eigendom of pacht, oppervlakte van
het land, eventueel de aanwezigheid van een huis, huurwaarde of getaxeerde waarde en
het te betalen bedrag.
- 1552
Tarief: 6 stuivers voor elke haardstede olplaets daer men vier stoken mach ende roock uitgaet.
Vrijstellingen: voor huizen van de bedelorden, leprozenhuizen etcetera en huizen in de
steden die minder dan 100 car. gulden waard waren en aan arme lieden toebehoorden.
Inhoud: naam van de (hoofd) bewoner - straatsgewijs, aantal haardsteden of schoorstenen
en het te betalen bedrag.
- 1553
Tarief: de tiende penning van de inkomsten uit onroerende goederen en alle los- en lijf­
renten. Evenals in 1544 was het geld voor tweederde afkomstig van de eigenaren, voor
eenderde van de gebruikers.
Vrijstellingen: ook de onroerende goederen, gelegen buiten de stad, maar eigendom van
stedelingen werden belast. Alle vrijstellingen van adel en geestelijkheid werden door Ka-
rel V afgeschaft. Drie grote heren, Oranje, Egmond en Horne verzetten zich hiertegen.
Inhoud: naam van de gebruiker, of er sprake is van eigendom of pacht, eventueel naam
van de eigenaar, oppervlakte van het land, eventueel de aanwezigheid van een huis, huur­
waarde of getaxeerde waarde en het te betalen bedrag.
- 1556
Tarief: de tiende penning van inkomsten uit onroerende goederen en renten en uit hui­
zen in de steden buiten de schildtalen.
Vrijstellingen: de drie hiervoor genoemde protesterende grote heren kregen officieel vrij­
stelling van Filips II (het was zijn eerste bede).
Inhoud: naam van de gebruiker, of er sprake is van eigendom of pacht, eventueel naam
van de eigenaar, oppervlakte van het land, eventueel de aanwezigheid van een huis, huur­
waarde of getaxeerde waarde en het te betalen bedrag.
- 1558
LM
Tarief: 7 groten per morgen. Daarvan moest de helft betaald worden door de gebruikers
en de helft door de eigenaars.
Inhoud: namen van personen die landerijen hadden gehuurd die behoorden tot het
grondgebied van de steden.
N.B. Het morgengeld werd niet overal gebruikt om de belasting om te zetten. De plaatsen
die op de schildtalenlijst stonden kregen een omslag op basis van de schildtalen en moch­
ten zelf uitmaken hoe ze het geld over de inwoners wilden verdelen. Alleen voor landerij­
en buiten de schildtalen en landerijen in de stadsvrijheid bleef het morgengeld bestaan.

- 1561
De kohieren van de gewestelijke belastingen in Holland, 1543-1579
Tarief: de tiende penning van de inkomsten uit onroerende goederen (binnen en buiten
de schildtalen) en renten.
Vrijstellingen: huizen die door de eigenaren werden bewoond en waarvan de getaxeerde
huurwaarde de 6 car. gulden per jaar niet te boven ging.
Inhoud: naam van de gebruiker en eigenaar, of er sprake was van eigendom of pacht, op­
pervlakte van het land, eventueel de aanwezigheid van een huis, soort land, huurwaarde
of getaxeerde waarde en het te betalen bedrag.
- 1564
De tiende penning van 1564 had hetzelfde tarief en dezelfde vrijstellingen als die van 1561.
Inhoud: naam van de gebruiker, of er sprake was van eigendom of pacht, eventueel naam
van de eigenaar, oppervlakte van het land, soort land, eventueel de aanwezigheid van een
huis, huurwaarde of getaxeerde waarde en het te betalen bedrag.
- 1569
Tarief: de honderdste penning van de waarde van roerende en onroerende goederen.
Inhoud: naam van de gebruiker, of er sprake was van eigendom of pacht, eventueel naam
van de eigenaar, oppervlakte van het land, eventueel aanwezigheid van een huis, huurop­
brengst of geschatte waarde en het te betalen bedrag.
Schematische weergave van de inhoud van de kohieren van de tiende penning
jaar: 1543 1544 1553 1556 1561 & 1564
naam gebruiker x x x x x
huur/eigendom x x x x x
naam eigenaar - - x x x
oppervlakte land x x x x x
soort land - - - - x
waarde ' x x x x x
aanslag x x x x x
De kohieren uit de periode na 1572:''
- 1572-1573
Tarief: de twaalfde penning van de inkomsten uit de landerijen. Van dit bedrag betaalde
de eigenaar tweederde en de gebruiker eenderde.
Vrijstellingen: domeingoederen en gods- en armhuizen betaalden slechts eenderde deel.
Inhoud: naam van de gebruiker, of er sprake was van eigendom of pacht, oppervlakte en
ligging van de grond en het te betalen bedrag.
- 1575-1579
Tarief: de honderdste penning van de waarde van de huizen en landerijen. Van dit bedrag
betaalde de gebruiker eenderde, de eigenaar tweederde.
Vrijstellingen: de gods- en gasthuizen en de huizen die 150 car. gulden of minder waard
waren.
Inhoud: naam van eigenaar of huurder, ligging van het onroerend goed, waarde en het te
betalen bedrag.
7 ARA, Archief van de Staten van Holland na 1572, inv. nrs 1290 L-1290 O [kohieren uit 1572-1573], 1290 P-1290 SS
[1575-1579]; inventaris niet uitgegeven.
25

De kohieren van de gewestelijke belastingen in Holland, 1543-1579
Afb. 2. Bladzijde uit hel kohier van de 100e penning van Heemskerk (1569). Het afgebeelde gebouw is
de abdij van Egmond. Den Haag, Algemeen Rijksarchief, Archief Staten van Holland vóór f572 inv nr
1547.
Onderzoeksmogelijkheden
Belastingkohieren kunnen aanleiding geven tot diverse soorten onderzoek. 1
" De hier behan­
delde kohieren zijn als bron gebruikt voor uiteenlopende studies. Een overzicht daarvan
18 Voor onderzoeksmogelijkheden in fiscale bronnen vanaf het einde van de 16e eeuw lot het eind van de 19e eeuw
zie: N.J.P.M. Bos en R.C.J. van Maanen, Fiscale bronnen: structuur en onderzoeksmogelijkheden Cahiers voor lokale en regionale
geschiedenis 10 (Zutphen 1993).
2b

De kohieren van de gewestelijke belastingen in Holland, 1543-1579
geeft inzicht in de mogelijkheden en biedt de mogelijkheid ideeën op te doen voor verder
onderzoek.
Het ligt het meest voor de hand belastingkohieren te gebruiken voor onderzoek naar be­
lastingen. Daarbij moet bedacht worden dat de kohieren de verdeling van de belasting over
de belastingbetalers bevatten en niet de opbrengst van de belasting. Die zijn geboekt in de
rekeningen. Van de bovenvermelde tiende penningen zijn naast de kohieren ook de reke­
ningen bewaard gebleven. Door vergelijking van deze twee bronnen kan worden onder­
zocht of datgene dat moest worden betaald ook werkelijk betaald is. Op basis van de kohie­
ren alleen kunnen conclusies getrokken worden over het effect van de veranderingen in de
grondslag van de belastingen en over de verhoudingen tussen de bijdragen van verschillen­
de plaatsen of tussen stad en platteland. De Amerikaanse historicus J.D. Tracy heeft uitge­
breid onderzoek gedaan naar de Hollandse belastingen in de eerste helft van de 16e
eeuw. 19
Maar de kohieren zijn nog voor andere doeleinden te gebruiken. Zo kan er informatie uit
gehaald worden over de omstandigheden in één plaats. Dat is bijvoorbeeld gebeurd door J.
Ham, die het kohier van de tiende penning van 1561 heeft gebruikt voor onderzoek naar de
situatie in Zouteveen. Hij heeft daarvoor de verschillende gegevens over het grondgebruik
geanalyseerd. 20
Daaruit bleek onder andere dat de meerderheid van de grond (82%) door de
dorpsbewoners werd gepacht. De eigenaars waren voor 64% afkomstig van buiten het dorp;
de meesten woonden in Delft. De resterende 18% van de eigenaars waren kloosters en semi-
kerkelijke instellingen. Ham heeft ook gekeken naar de waarde van de huizen; deze waren al­
lemaal eigendom en de waarde werd hetzij op zes, hetzij op drie gulden per jaar geschat. Uit
aantekeningen op de marge maakt hij bovendien op, dat de huurwaarde van de landerijen
door de taxateurs werd gecontroleerd, hetgeen een indicatie geeft voor de betrouwbaarheid
van de gegevens.
Op vergelijkbare wijze heeft K.F. van Dijk het kohier van De Lier bekeken. Hij heeft onge­
veer dezelfde vragen aan het materiaal gesteld als Ham, maar is daarnaast ook ingegaan op
het grondgebruik (eenderde weiland, tweederde bouwland, maar het grondgebruik is niet
bij alle landerijen vermeld) en de bedrijfsgrootte (uiteenlopend van enkele tot meer dan 60
morgens). 21
Wat Ham en Van Dijk voor één dorp deden, heeft H.A. Enno van Gelder op veel ruimere
schaal gedaan. Hij heeft de kohieren gebruikt in het kader van een brede studie over Neder­
landse dorpen in de 16e eeuw. 22
Bij zijn karakterisering van de dorpen in drie Hollandse ge­
bieden - respectievelijk Holland ten noorden van het IJ, de Zuidhollandse eilanden en de
dorpen tussen IJ en Nieuwe Maas - zijn zes plaatsen nader bekeken: Opmeer en Assendelft,
Abbenbroek, Warmond, Asperen en Reeuwijk. Bij de dorpskarakteriseringen heeft Enno van
Gelder uit de kohieren van de tiende penning van 1543 en 1561 de gegevens over bedrijfs­
grootte, huurwaarde van de huizen, grondbezitters van buiten het dorp en het aantal aange-
slagenen in een bepaalde categorie benut.
JJ. Voskuil bestudeerde de kohieren bij zijn onderzoek naar de verstening van huizen op
J-D. Tracy, 'The taxation system', 86-91; idem, A financial revolulion in the HabslmrgNelherlands. Renten and renteniers in
thecounty of Holland, 1515-1565 (Berkeley 1985).
J. Ham, Het kohiervan de tiende penning (1561) van Zouteveen', Holland % (1977) 141-151.
KF. van Dijk, 'De kohieren van de tiende penning van 1561', Uil het Liers verleden 1 (1978) 32-43.
H.A. Enno van Gelder, Nederlandse dorpen in de 16e eeuw Verhandelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van
Wetenschappen, afd. Letterkunde, nieuwe reeks LIX, 2 (Amsterdam 1953).
27

De kohieren van de gewestelijke belastingen in Holland, 1543-1579
het Hollandse platteland. 23
Dit proces heeft in het zuiden van het gewest eerder plaatsgevon­
den dan in het noorden. Zijn theorie is dat dit werd veroorzaakt door verschillen in de so­
ciaal-economische omstandigheden. Om dit te toetsen heeft hij, op basis van de kohieren van
de tiende penning van 1561, een vergelijking gemaakt tussen de plaatsen Overschie, in het
zuiden, en Twisk, in het noorden. Daaruit blijken grote verschillen in de verhouding pacht -
eigendom (Twisk 90% eigendom, Overschie 72% pacht), in cle bedrijfsgrootte (Twisk gemid­
deld vijf driekwart morgen, Overschie gemiddeld twintig en een halve morgen) en in de
huurwaarde van de grond (Twisk 8 gulden per morgen, Overschie 31 gulden per morgen),
maar minder in het grondgebruik (Twisk 94% weiland, Overschie 88%). Zijn conclusie is dat
ondanks het verschil in bedrijfsgrootte het gemiddelde niveau van de welvaart in beide plaat­
sen elkaar niet veel ontlopen zal hebben. Het verschil zat zijns inziens meer in de sociale om­
standigheden. In Twisk waren landbezit en bedrijfsgrootte gelijkmatiger verspreid over de be­
woners dan in Overschie. In Overschie speelde het bezit van land een grotere rol: door geld
te investeren in de aankoop van land probeerde men zich te ontdoen van pachtverplichtin-
gen. De boeren in Overschie woonden over het algemeen in de polder en keken uit over het
land dat zij bewerkten. Het land van de boeren in Twisk lag niet bij huis, maar in kleine per­
celen verspreid over het hele grondgebied van het ambacht.
Op basis van de belastingkohieren kan een sociale stratificatie van de bewoners van een
plaats worden gemaakt. Daarbij is echter voorzichtigheid geboden. Aan de hand van het ko­
hier van de tiende penning van Haarlem voor 1543 hebben W.C. Boeschoten en E. van Ma­
nen uitgezocht in hoeverre er verband bestaat tussen de hoogte van een belastingaanslag en
de sociale status of welstand van de hoofdbewoner van een huis. 24
Een eerste beperking daar­
bij was dat woningen die van belastingbetaling waren vrijgesteld vanwege de lage reële of ge­
schatte huurwaarde, niet in de kohieren zijn opgenomen. Bij het opstellen van een sociale
stratificatie betekent dat, dat de fiscaal lagere klassen ontbreken. Op basis van onderzoek
naar de verkoopprijs van de huizen schatten Boeschoten en Van Manen dat het in dit geval in
totaal ongeveer eenderde van de bewoners betreft.
Van de wel opgenomen huizen hebben zij de gegevens over huur- of getaxeerde waarde
en aanslag in het kohier geanalyseerd. Daarna zijn - uit andere bronnen - gegevens verza­
meld over de bewoners van de huizen, zoals naam, beroep en geslacht. De conclusie daaruit
is dat, als uitsluitend de belastingkohieren zouden worden gebruikt bij het maken van een so­
ciale stratificatie, alle huurders onder aan de sociale ladder zouden komen te staan. Een van
hun bevindingen is ook dat de aanslagen voor huurwoningen en eigen woningen niet op een
lijn kunnen worden gesteld: eigen woningen werden voor gemiddeld 0,35% van de waarde
aangeslagen, huurwoningen voor ruim 0,5%. Boeschoten en Van Manen bepleiten clan ook
voorzichtigheid bij het opstellen van sociale stratificaties op basis van belastingstatistieken.
W.J. Diepeveen heeft kohieren van de tiende penning over een reeks van jaren gebruikt
bij zijn onderzoek naar de vervening in Delfland en Schieland tot het einde van de 16e
eeuw.-' Daarvoor was hij primair geïnteresseerd in de oppervlakte van de veenambachten.
Zijn waarschuwing aan de onderzoeker is dat de aangiften niet altijd betrouwbaar zijn: hij
constateerde dat in de loop der jaren de oppervlakte van hetzelfde ambacht voor de tiende
23 JJ. Voskuil, 'De kohieren van de liende penning van Overschie 1561 en Twisk 1561', Bijlage bij bel volkskundig bulletin
8 (1982) 1-49.
s
24 W.C. Boeschoten en E. van Manen, 'Een welstandsverdeling van Haarlem in 154.3. Kwantitatieve toetsing van een
zestiende-eeuwse fiscale bron', Bijdragen en mededelingen voor de geschiedenis der Nederlanden 98 (1983) 523-539.
25 W. J. Diepeveen, De vervening in Delfland en Schieland tot het einde der zestiende eeuw (Leiden 1950) met name 50-64.
28

De kohieren van de gewestelijke belastingen in Holland, 1543-1579
penning gedurig groter werd opgegeven. De redenen daarvoor waren de grotere nauwkeu­
righeid door betere meting en het effect van aansporingen de aangifte correct te doen. Daar­
bij komt dat in de beginjaren de gewoonte bestond landerijen die weinig waard waren niet op
te geven. Ook wijst hij op het verschil tussen de meting van veengrond en kleigrond. De
grootte van percelen veengrond, die soms half water half land waren, is moeilijker te schatten
dan die van landerijen op kleigrond. Deze laatste opgaven zijn dus betrouwbaarder.
Een andere constatering is dat de geschatte opbrengst van de belasting gedurig hoger
werd. Dat was niet het gevolg van een stijging van de welvaart, maar kwam door een toename
van de nauwkeurigheid van de opgaven. In de beginjaren vergat men wel eens bepaalde op­
brengsten of gaf men de waarde van de eigen landerijen te laag op.
Verder dient het onderscheid tussen eigen landen en huurland in het oog gehouden te
worden. Huurders waren verplicht het bedrag aan huur op te geven, vaak met overlegging
van een schriftelijk bewijs; eigenaars konden de opbrengst schatten en met een eed bevesti­
gen. De gegevens betreffende huurland zijn derhalve waarschijnlijk betrouwbaarder. Bij een
onderzoek naar opbrengsten moet daarmee rekening worden gehouden. Daarnaast wijst ook
hij op de waarde van de kohieren voor het bepalen van de omvang van het gebruik van de
grond door poorters.
A.M. van der Woude heeft de kohieren beoordeeld op hun waarde als demografische
bron. 26
Hij vroeg zich onder andere af hoeveel huizen er in de dorpen van het Noorderkwar­
tier hebben gestaan en gebruikte dat gegeven voor het vaststellen van de bevolkingsgrootte van
het gebied. Bij een dergelijke benadering moet uiteraard goed gelet worden op de verschillen­
de vrijstellingen, die in bepaalde jaren voor bepaalde groepen hebben gegolden, zoals in 1543
voor huizen met een lagere huurwaarde dan 2 carolus gulden per jaar en in 1561 voor huizen
die door de eigenaar werden bewoond met een lagere huurwaarde dan 6 carolus gulden per
jaar. Van belang is eveneens een bepaling als die uit 1569, dat alle huizen, ook die waarover
geen belasting hoefde te worden betaald, in de kohieren moesten worden ingeschreven.
Van der Woude wijst ook nog op twee systematische problemen: het feit dal een opgave
van het huizenbestand in een tijd van snelle veranderingen altijd achterloopt op de realiteit
en de onduidelijkheid over wat precies onder een huis moet worden verstaan (bijvoorbeeld:
zijn twee huizen onder een dak als een of als twee huizen geteld?). Zijn advies is om zorgvul­
dig en consequent met de gegevens om te springen.
Uit bovenstaande onderzoeksvoorbeelden blijkt wel dat er met de belastingkohieren meer te
doen is dan het eenvoudigweg uitgeven van de tekst. De situatie van een dorp, een regio of
grotere streken kan vanuit verschillende invalshoeken worden beschreven. Tot slot moet na­
tuurlijk niet vergeten worden dat ook een belastingkohier dingen kan toevoegen aan de ken­
nis over een persoon: waar hij woonde, of hij huis en grond in eigendom had of huurde, of
hij tot de rijken of juist de armeren in het dorp behoorde en dergelijke. In gunstige gevallen
kan worden vastgesteld wie achtereenvolgens een bepaald stuk land hebben bewerkt of een
huis hebben bewoond. Familierelaties worden in de kohieren echter niet aangetroffen - voor
de genealogie zijn belastingkohieren geen optimale bron.
26 A.M. van der Woude, Het Noorderkwartier (Utrecht 1983) 63-64.
29

De kohieren van de gewestelijke belastingen in Holland, 1543-1579
Bijlage
I Literatuuroverzicht
A. Gordijn, '10e penning Babberspolder 1561', Ons Voorgeslacht (hierna OV) 45 (1990) 539-
542.
C. Hoek, 'Cohier van de tiende penning van de Briel anno 1543', OV11 (1956) 136-139; 12
(1957) 14-19, 57 en 113-114; 13 (1958) 11-12, 35, 55-57, 78 en 94-97; 14 (1959) 33-40 en
48-50.
Idem, 'Cohieren van de tiende penning van Charlois en 's-Gravenambacht in 1543', OV17
(1962) 333-343.
M. Zaaijer C.B.zn., 'Personen vermeld in de kohieren van de 10e penning van Dirksland
(1544), Herkingen (1544), Ooltgensplaat (1543/1544) en Goedereede (1543)', OV 50
(1995) 490-499.
G.P. Alders, 'Het kohier van de tiende penning (1561) van Hendrik Ido Ambacht', OV34
(1979) 299-305 en 36 (1981) 108.
A. Gordijn, '10e penning van de Hoogeban te Overschie', OV45 (1990) 526-535.
S.J. Lems en L.A.F. Barjesteh van Waalwijk van Doorn, 'Kohier van de tiende penning van
Hoogvliet (1542/1543)', OV44 (1989) 179-182.
A. Gordijn, 'Cohier van de tiende penning van Kethel over 1544', OV38 (1983) 249-251.
Idem, 'Cohier van de tiende penning van het ambacht Kethel over het jaar 1561', OV 36
(1981) 317-340.
A.M. Verbeek, 'Tiende penning over Kralingen anno 1561/62', OV25 (1970) 163-171.
R. van den Berg, 'Het cohier voor de heffing van de tiende penning in 1553 in Leerdam', Van
stad en graafschap Leerdam (1984) 13-15.
K.F. van Dijk, 'De kohieren van de tiende penning van 1561', Uit het Liers verleden 1 (1978) 32-
43.
A. Brouwer en I. Vellekoop, TOe penning van Maasland 1544-1561', OVM (1992) 533-540.
A. Gordijn, '10e penning Nieuw-Mathenesse 1557', OV45 (1990) 542-545.
A.M. Verbeek, 'Tiende penning over Nieuwerkerk op de IJssel anno 1561', OV25 (1970) 137-
146.
G. de Moor, 'Betaling tiende penning 1543 in Noordwijkerhout', OV49 (1994) 148-152.
A. Gordijn, '10e penning van Oud-Mathenesse 1558', OV45 (1990) 536-539.
J.J. Voskuil, 'De kohieren van de tiende penning van Overschie 1561 en Twisk 1561', Bijlagi
bij liet volkskundig bulletin 8 (1982) 1-49.
KJ. Slijkerveen, 'De tiende penning van Pernis over 1542 [=1543]', OV51 (1996) 64-65.
C. Hoek, 'Cohier van de tiende penning van Poortugal, 1543', OV 15 (1960) 114-117; 16
(1961) 7-10.
AM. Verbeek, 'Rotterdam - 1561', OV40 (1985) 253-315.
A. Gordijn, 'Cohier van de tiende penning van het ambacht Ruyven' [1562], OV41 (1986)
567-570.
G.P. Alders, 'Het kohier van de tiende penning (1561) van Rijsoord en Strevelshoek (gem.
Ridderkerk)', OV36 (1981) 97-108.
A.C. de Voogd van der Straaten, 'Cohier van de tiende penning van Schiedam ener 1561', OV
45 (1990) 495-517.

De kohieren van de gewestelijke belastingen in Holland, 1543-1579
A. Gordijn, 'Kohier van de 10e penning van Schoonderloo 1561', OV49 (1994) 435-443.
Idem, 'Cohier van de tiende penning van het ambacht Spaland over het jaar 1562', OV 36
(1981) 57-61.
BJ. van Es en B. de Keijser, 'Repertorium op de kohieren van de 10e penning van Streefkerk
in de jaren 1542, 1553, 1557 en 1562', OV49 (1994) 37-82.
KJ. Slijkerman, 'De tiende penning van Strijen over 1544', OV50 (1995) 382-387.
A.M. Verbeek, 'Cohier van de tiende penning van de stad Vlaardingen in 1561', OV44 (1989)
207-220.
Idem, 'Kohier van de 10e penning van Vlaardinger Ambacht over het jaar 1561, afgesloten 25
november 1562', OV41 (1986) 460-507.
A. Gordijn, 'Voorburg 10e penning 1544', OV30 (1975) 265-268.
Idem, 'Kohier van de tiende penning 1565 in het ambacht Voorburg', OV49 (1994) 414-421.
J. Ham, 'Het kohier van de tiende penning (1561) van Zouteveen', Holland^ (1977) 141-151.
II Overzicht van de belastingkohieren
Bron: Meilink, Archieven van de Staten van Holland (zie noot 8) en archief van de Staten van
Holland na 1572, inv. nr. 1290. De spelling van de plaatsnamen, zoals vermeld bij Meilink, is
gecorrigeerd naar Vuga's alfabetischeplaatsnamengids ('s-Gravenhage 1990). Van de uitgegeven
kohieren is het jaartal vetgedrukt (voor de titels zie bijlage I).
N.B. Naast de hieronder opgesomde kohieren zijn er van verschillende belastingen ook
nog kohieren van ontvangers van geestelijke goederen, bepaalde edelen en de domeinen
(zie de inventaris van Meilink). Deze zijn niet opgenomen in deze lijst.
Plaats Jaren van het kohier (15..) Plaats Jaren van het kohier (15..)
Tiende penning Andere Tiende penning Andere
Aalburg 43 44 53 56 61
Aalsmeer - - 53 56 61 69
Aar, Ter, Hoef, Schoot 43 - 53 56 61 77
Aardswoud, zie Hoogwoud
Aarlanderveen 43 - 53 56 -
Abbekerk 56 61
- Lambertschaag, Midwoud
en Twisk 43 -
- Lambertschaag, Midwoud 53
Abbenbroek 43 - - - 61
Abtsrecht 43 - 53 56 61
Achttienhoven - 44 - - -
Acquoy _ _ 53 _ _
Adriaan Pietersambacht 43 - 53 56 61
Akendam, zie Schoten
Akersloot 43 - 53 56 61 69
Akkersdijk 43
- en Vrouwenrecht - 53 56 61
Alblas _ _ 53 56 61
Alblasserdam 43 - 53 56 61
•Vbrandswaard - - 53 56 61
Albrechtsberg, zie Tetterode
Alkemade 43 _ _ 56 - 77
Alkmaar _ _ 53 5 6 61 58
Almkerk _ _ 53 _ _
A'phen 43 - 53 56 61 72
Ameide en Tienhoven _ _ _ _ _ fiQ
Ammersgravenland 43 44 53 56 61
Amstelveen 53 61
- en Legmeer 43 44 56
Amsterdam 43 44 53 56 61 69
Andel - - 53 - -
Arkel, Rietveld 43 44 53 56 61
Asperen - - 53 56 61
Assendelft 43 - 53 56 61 69
Avenhorn - - 53 - 61
Baardwijk 43 44 53 56 61
Babberspolder 43 - 53 56 61
Babyloniënbroek - 44 53 56 61
Bakkum 43 44 53 - -
Barendrecht, Oost- 43 - 56
-West- - - 56
- Oost- en West- - 53
- Oost-, West-en Carnisse - 61
Barsingerhorn - 53 56 61
- en Haringhuizen 43
Barwoutswaarder - - 5.3 - 61
Beets - - 53 56 61
Bennebroek - 53 56 -
- en Sijbekarspel 43
Benschop - - 53 - -
31

De kohieren van de gewestelijke belastingen in Holland, 1543-1579
Plaats Jaren van het kohier (15..) Plaats
Tiende penning Andere
Jaren van het kohier (15..)
Tiende penning Andere
Benthorn - 53 - 61 Dirksland 43 - - - -
- en Waddinxveen 43 Doeveren 43 44 53 56 61
Benthuizen 43 - 53 56 61 Dordrecht 43 - 53 56 61
Bergambacht (onder Blois) 43 - 53 56 61 Dorpambacht 43 - 53 56 61
Bergambacht, zie Heeraartsberg ( s) Drimmelen en Standhazen - -61
Bergen 43 44 53 56 61 69 - en Moerkant 43 - 53 -
Berkel 43 - 53 56 61 Drongelen - 44 53 - 61
Berkenrode - 53 61 69 Duivendrecht, zie Ouderkerk aan den Amstel
- zie ook Schoten en Heemstede Dussen - 53 61
Berkenwoude (Berkou) 43 - 53 - 61 - Muilkerk en Munsterkerk 43 - 56
Berkhei - - 56 -
- zie ook Wassenaar Edam 43 44 53 56 61
Berkhout - - 53 56 - Eenigenburg - - 53 56 61
Besoijen - - 53 56 61 Eethen - 44 53 56 61
Beukelsdijk, Blommersdijk, Egmond binnen 43 - - - -
Kool 43 - - 56 61 Eikenduinen - 53 56 61
Beverwijk - - 53 56 - 69 - en Haagambacht 43
Biert 43 - - - - Emminkhoven - - 53 - -
Biesland - - 53 56 61 Engelen 43 44 53 56 61
Binnenwijzend - - 53 56 61 Enkhuizen 43 - 53 56 61
Blaricum 43 44 - 56 61 69 Esselijkerwoude, zie Jacobswoude
Bleiswijk 43 - 53 56 61 Etersheim en Oosthuizen 43 44 5.3 - 61
Bleskensgraaf - - 53 56 61
Bloemendaal (bij Gouda) - - - 56 61 Friesland, zie Hekelingen
Blommersdijk, zie Beukelsdijk
Bodegraven 43 - 53 56 61 Geertruidenberg 43 - 53 56 61
Bonaventura - - - 56 - Geervliet 43 - - - -
Bonrepas, Vlist 43 - 53 56 - Gclkenes 43 53 56 61
Boskoop 43 - - - 61 - en Liesveld 44
Boskoop (Laag), Zuidwijk, Genderen 43 44 53 56 61
Randenburg en Reierskop 43 Giessen, Giessendam 43 - 53 56 61
Boskoop (Laag) en Reierskop - 56 61 Giessen Nieuwkerk - - 53 - 61
Bovenkarspel 43 - 53 56 61 Giessen-Oudekerk, zie Giessendam
Brabant, Spijkenisse 43 - - - - Gnephoek, zie Oudshoorn
Brandwijk, Gijbeland 43 - 53 56 - Goedereede 43 - - - -
Bree, De, zie Rietveld Goidschalxoord - - - 56 61
Brielle 43 - - - - 75 76 Gorinchem 43 44 53 56 61
Broek, Tuil 43 - 53 Gouda 43 - 53 56 -
-en'tWeegje 56 - 79 Gouderak 43 - 53 - -
Broek in Waterland 43 44 - - 61 Goudriaan 43 - 53 - -
Broek op Langendijk 43 - 53 - 61 Graft en De Rijp 43 - 53 56 61
Bulwijk, zie Kromwijk 's-Gravenambacht 43 - - - -
Burghorn - - 53 56 - 's-Gravenmoer 4.3 - 53 56 61
Bussum 43 44 53 - 61 's-Gravenzande 43 - 53 56 61
's-Grevelduin, Klein-Waspik 43 - - - -
Cabauw 43 - 53 56 - - zie ook Nederveen
Gallantsoog - - 53 56 61 Groeneveld, zie Sint Aachtenrecht
Calslagen - 53 56 61 en Woudharnasch
- Kudelstaart, Schrevelsrecht 43 - Groep (Group), zie Cromstrijen
Capelle aan den IJssel 43 - 53 56 61 76 Groet 43 44 53 56 61
Capelle (Noord-Brabant) 43 - 53 56 - Grootburggravenveen, zie Hillegom
Carnisse, zie Barendrecht Grootebroek 43 - 53 56 61
Castricum 43 44 53 56 61 69 Grosthuizen - - 53 56 61
Charlois 43 - - - - Gijbeland, zie Brandwijk
Cromstrijen, Strienemonde,
Group - - 53 61 Haag, Den 43 53 - 61
Cromstrijen, Strienemonde en _ en Haagambacht 44
Westermaasnieland - _ 56 Haagambacht 53 56 61
Cronenburg, zie Loenen _ z; e 0 0u Eikenduinen, Den Haag
Haarlem 43 - 53 - 61
Delft, Delfshaven 43 - 53 56 61 64 78 Haarlemmerliede 43 - 53 56 61
Diemen 43 44 53 56 61 69 Haastrecht 43 - 53 - -
3'_>
52 75
76
58
58
58
58 75
75 76
69
52
69

Plaats Jaren van het kohier (15..)
Tiende penning Andere
Hardinxveld 43 - 53 56 61
Harenkarspcl (Kalverdijk) 43 - - - -
Haringhuizen - 53 56 61
- zie ook Barsingerhorn
Hauwert - - 53 - 61
Hazerswoude 43 44 53 56 -
Hedikhuizen 43 44 53 56 -
Heemskerk 43 44 - 56 61 69
Heemstede 43 44 53 61 69
- en Berkenrode 56
Heenvliet 43 - - - -
s-Heeraartsberg, Bergambacht 43 - 53 56 —
Heerjansdam, Huich Pietersland43 - - 56 61
Heesbeen - 44 53 56 -
Heicop _ _ _ _ _ 69
Heiloo, Oesdom 43 - - 56 61 69
Heinenoord 43 - 53 61
- en Zomerland 56
Hekelingen, Friesland 43 - - - -
Hekendorp 43 - - 56 -
Hem 43 - 53 - 61
Hendrik-Ido-Ambacht 4.3 - - - 61
Hendrik Lijndenambacht, zie Raamsdonk
Hensbroek - - 53 56 61
Herkingen 43 - - - -
Herpt ' 43 44 53 - 61
Heukelum - - 53 56 61
Heusden 43 - 53 - 61
Hil, Op den - - 53 - -
Hillegersberg 43 - 53 56 61
Hillegom, Vennep, Groot- en
Kleinburggravenveen 43 44 53 56 - 77 79
Hilversum 43 44 53 56 61 69
Hodenpijl 43 - 5.3 56 61 79
Hoef, zie Aar, Ter
Hof van Delft 43 - 53 56 61
Hofambacht - - 53 56 61 69
Hofwegen - - - - 61
Honselersdijk 43 - - 56 61
Honterland 43 - 53 56 61
Hoogblokland 43 44 53 56 61
Hoogeban 43 - 53 56 61
Hoo geveen, Nootdorp 43 — 53 56 61
Hoogeveen (Rijnland) - - 53 56 61
Hooge Zwaluwe - - 53 56 61
Hoogkarspel 43 - 53 56 61
Hoogmade - - 56 61
- en Koudekerk 43
Hoogwoud, Aartswoud 43 - 53 56 61
Hoogharnasch _ _ _ _ _ 79
- zie ook Sint Aachtenregt en Woudharnasch
Hoorn - - 53 56 61 58
Hoornaar 43 44 53 56 61
Huiswaard, zie Koedijk
Huizen 43 44 53 - 61 69
Huich Pietersland, zie Heerjansdam
Hpendam, zie Purmerland
I n d
'jk 43 - 53 56 61
Jaarsveld _ _ 53 _ _
Jacobswoude 43 -
De kohieren van de gewestelijke belastingen in Holland, 1543-1579
Plaats Jaren van het kohier (15..)
Tiende penning Andere
- en Esselijketvvoude - 53 56 61
jisp, zie Wormer
Kalverdijk, zie Harenkarspel
Kamp, zie Schoorl
Katendrecht 43 - - - -
Katwoude 43 44 53 56 61 69
Katwijk aan den Rijn - 53 56 61
- zie ook Valkenburg
Katwijk aan Zee - 53 56 61
- zie ook Valkenburg
Kedichem, zie Oostervvijk
Kethel 43 - 53 56 61
Kleinbruggravenveen, zie Hillegom
Koedijk, Huiswaard 43 - 53 56 -
Kool (Cool), zie Beukelsdijk
Korendijk 43 — — — -
Korthaarlem - 61
- zie ook Stein en Willens
Koudekerk - 53 56 61
- zie ook Hoogmade
Kralingen 43 - 53 56 61
Kralingcrpolder - - -56 -
Krimpen aan de Lek 43 - - - 61
Krimpen aan den IJssel - - 53 56 61
Krommenie _ _ _ _ _ 59
- zie ook Westzaan
Kromwijk, Bulwijk - - - - 61
Kronenburg (Cronenburg), zie Loenen
Krooswijk, zie Ruibroek
Kudelstaart - - 56 -
- zie ook Calslagen
Kijfhoek 43 - - - 61
Laagblokland - - 53 - 61
Lage Zwaluwe - - 53 56 61
Lambertschaag - 56
- zie ook Abbekerk
Landsmeer 43 44 - 56 61 69
Laren 43 44 53 56 61
Leek, zie Oosterleek
Leerdam - - 53 - -
Leerbroek 53 61
- en Reijerscop 43 44 56
Legmeer, zie Amstelveen
Leiden 43 - 53 56 61 75 76
Leiderdorp 43 - 53 56 61
Leimuiden 43 - 53 56 61
Lekkerkerk 43 - 53 56 61
Lexmond _ _ _ _ _ 69
Liesveld, zie Gelkenes
Lier, De 43 - - 56 61
Limmen 43 - 53 56 61 69
Linde, De, Riedcrwaard - - 53 56 -
Linschoten 43 - - 56 61
Lisse 43 44 53 56 -
Loenen 43 -
- en Cronenburg 44 53 - 61 69
Lokhorsterland 43 - - - -
Loosdrecht 43 44 53 56 61
Loosduinen, zie Scheveningen
Lutjebroek 43 - 53 56 -

De kohieren van de gewestelijke belastingen in Holland, 1543-1579
Plaats Jaren van het kohiei-(15..) Plaats Jaren van het kohier (15..)
Tiende penning Andere Tiende penning Andere
Ooltgensplaat 43 - - - -
Maasdam - - - 56 61 Oost-Barendrecht, zie Barendrecht
Maasland 43 - 53 56 61 78 Oostbroek, Smalland 43 - - - -
Made 43 - 53 56 61 Oosterblokweer - - 5.3 - 61
Marken 43 44 53 - 61 69 Oosterleek - - 61
Medemblik 43 - 53 56 61 58 - en Leek 53 56
Meerkerk _ _ _ _ _ 69 Oosterwijk, Kedichem 43 44 53 56 61
Meeuwen 43 44 53 56 61 Oosthuizen 44 53 56 61 69
Middelburg - - 53 56 61 - zie ook Etersheim
Middelharnasch, zie Sint Aachtenrecht Oostvoorne 43 - - — -
Middelharnis 43 - - - - Oostwoud 43 - 53 56 61
Middelland, zie Snel Oostzaan 43 - 53 56 61 69
Middelkoop 43 - 53 - 61 Oostzomerland van Heinenoord- - - - 61
Midwoud - 56 61 Opmeer 43 - 53 56 61
- zie ook Abbekerk Opperdoes 43 - 53 56 61
Moerkant, zie Drimmelen Osdorp, zie Sloten
Molenaarsambacht, zie Schobbelandsambacht Oterleek - - 53 - 61
Molenaarsgraaf 43 - 53 56 61 Ottoland - - 53 56 -
Monnickendam 43 44 53 - 61 Oudorp bij Alkmaar 43 - 53 56 61
Monster 43 44 Oudelandsambacht (heer) 43 - - - -
-en Terheiden 53 56 61 Oudendijk - - 5.3 56 61
Moordrecht 43 - 53 - 61 79 Oudenhoorn 43 — - — -
Muiden 43 44 53 56 - 58 69 Oude-Niedorp 43 - 53 56 61
Muiderberg 43 44 53 56 61 Ouderkerk aan de Amstel,Duiven-
Muilkerk, zie Dussen drecht, Waver en Waverveen 43 44 53 56 61
Munsterkerk, zie Dussen Ouderkerk en Waardhuizen - - - — 61
Mijnden 43 44 53 56 61 69 Ouderkerk aan den IJssel 43 - 5.3 56 -
Mijnsheerenland 43 - 53 61 Ouderschie, zie Overschie
- en Moerkerkenoudeland - 56 Oude-Tonge 43 — — — -
Mijzen 43 - - - - OudèvHet 43 - - - -
Oudewater 43 - 53 56 61
Naaldwijk 43 - 53 56 61 Oud-Heusden 43 44 53 56 61
Naarden 43 44 53 56 61 Oudkarspel 43 - 53 - -
Neck, zie Purmerend Oudmatenesse 43 - 53 56 61 76
Nederveen, 's-Grevelduin 43 - - - - Oudshoorn 43 - 53
Nibbixwoud 43 - 53 56 - - en Gnephoek - 56 61 76
Nieuwenhoorn 43 - - - - Oudstrijen - - - - 61
Nieuwe-Niedorp 43 - 53 56 61 Overschie 43 - 53 56
Nieuwerkerk aan den IJssel 43 - 53 56 61 69 - en Tempel - 61
Nieuwerkerk, zie Rijk en Rietwijk Overveen, zie Tetterode
Nieuweveen 43 - - 56 61
Nieuw-Helvoet 43 - - - - Papendrecht - - 53 - 61
Nieuwkoop 43 - 53 56 61 Pendrecht, zie Rhoon
Nieuwland (Arkels) - 44 53 56 61 Pernis 43 - - - -
Nieuw-Lekkerkerk 43 - 53 - - Petten - 44 - - -
Nieuw Matenesse — - 53 56 61 Peursunl — — 53 56 —
Nieuwpoort (half) - - 53 56 61 Piershil 43 - - - -
Nieuwveen 43 - 53 61 79 Polsbroek - - 53 - -
- en Uiterbuurt 56 77 Polsbroek onder Aremberg - - 53 - -
Noordeloos 43 - 53 56 61 Poortland 43 - 53 56 61 64
Noorden, zie Zevenhoven Poortugal 43 - - - -
Noord-Scharwoude 43 - 53 56 61 Purmerend, Neck 43 44 - - - 69
Noordwijk 43 44 53 56 61 Purmerland 43 44 5.3 - -
Noordwijkerhout 43 44 53 56 61 - en Ilpendam - - 69
Noosvelt en't oude land onder Puttershoek - - 53 56 61
Woerden - - - - 61 Pijnacker 43 - 53 56 61
Nootdorp, zie Hoogeveen
Raamsdonk - - 53 61
Obdam - - 53 56 61 - en Hendrik Lyndenambacht 56
Ocgstgeest 43 - 53 56 61 Randenburg, zie Boskoop
Oesdom, zie Heiloo Ransdorp 43 44 53 - 61
Onsenoord - - 53 56 61 Reeuwijk, zie Sluipwijk en Tempel
34

De kohieren van de gewestelijke belastingen in Holland, 1543-1579
Plaats Jaren van het kohier (15..) Plaats Jaren van het kohier (15..)
Tiende penning Andere Tiende penning Andere
Reierskop, zie Boskoop en Leerbroek - en Vrije ambachten - 44 56
Rhoon, Pendrecht - - 53 56 61 Sluipwijk - 53 56 61
Ridderkerk 4.3 - 53 56 61 - en Reeuwijk 43
Riedwijk, Nieuwerkerk - - - - 61 Smalland, zie Oostbroek
Rietveld en De Bree 61 Snel, Middelland - - - - 61
- zie ook Arkel Spaarndam - - - 56 61 69
Rockanje 43 - - - - Spaarnwoude - - 53 - - 69
Rotterdam - - 53 56 61 75 76 Spaland 43 - 53 56 61
Ruibroek 43 - Spanbroek - - 53 56 61
- en Krooswijk 5.3 Sprang 43 - 53 — 61
- zie ook Wijngaarden Spijk - - 53 56 61
Ruiven 43 - - 56 61 Spijkenisse, zie Brabant
Rijk, Nieuwerkerk - 44 - 56 - Standhazen 43 - - -
Rijnsaterwoude 43 - 53 56 61 - zie ook Drimmelen
Rijnsburg - - 53 56 61 Stad aan 't Haringvliet 43 - - - -
Rijp, De, zie Graft Stein - 53 - -
Rijsoord, zie Streefkerk - en Korthaarlem 43
Rijswijk 43 - 53 56 61 73 Stolwijk 43 - 53 56 61
Rijswijk, land van Altena - - 53 - - Stolwijk onder Blois - - 53 56 -
Stompwijk 56
Sassenheim 43 44 53 56 - - en Teilingerbroek 61
Schagen 43 - - 56 61 - en Wilsveen 43 44 53
Schardam 43 - 53 56 61 Streefkerk 43 - 53
Scharwoude - -5.3 -61 - en Rijsoord 56 61
ScheUingwoude 43 44 53 56 61 69 Strienemonde, zie Cromstrijen
Schellinkhout 43 - - 56 61 Strijen 43 - - 56 - 58
Schelluinen - 44 53 - 61 Sijbekarspel - 5.3 56 61
Schermer, noordzijde van 43 - 53 56 61 - zie ook Bennebroek
Schermer, zuidzijde van 43 — 53 56 61
Scheveningen - 53 56 61 Teckop 43 - 53 - 61
- en Loosduinen 43 Teilingerbroek, zie Stompwijk
Schiebroek 43 - 53 56 61 Tempel, zie Reeuwijk en Overschie
Schiedam - - 53 56 61 75 Ter Aar, zie Aar, Ter
Schobbelandsambacht, Mole- Terheiden, zie Monster
naarsambacht - - - - 61 Terschelling - - - 56 61 64
Schoonderloo 43 - 53 56 61 Tetterode, Albrechtsberg, Zand-
Schoonhoven 43 - 5.3 56 61 voort 43 44
Schoot! - - 5.3 61 69 - Albrechtsberg en Oveneen -56
-en Kamp 56 - en Albrechtsberg 61 69
Schoot - 56 - 77 Texel 43 44 53 56 61 58
- zie ook Aar, Ter Tienhoven, zie Ameide
Schoten 43 Tuil, zie Broek
- 4 Vlieland, Schoterbos, Twisk - 53 56 61
Berkenrode 44 53 - zie ook Abbekerk
- 't Vlieland, De Woerdt, Akendam
56 61 Uiterbuurt 43 44 - - 69
- Schoterbosch, De Woerdt 69 - zie ook Nieuwveen
Schoterbosch, zie Schoten Uitgeest 43 - 53 56 61
Schrevelsrecht - 53 56 - Uitwijk - - 53 - -
- zie ook Calslagen Ureum 43 - 53 56 -
Sint Aachtenrecht, Middelharnasch,
Hoogharnasch, Groenevel- Valkenburg - - 56 61
den Woudharnasch - - 53 56 - - Katwijk aan den Rijn en
• zie ook Woudharnasch Katwijk aan Zee 43 -
Sint Antoniepolder 43 - 53 56 61 Valkkoog 43 - 53 56 -
Sint Maartensnieuwland 43 - 53 56 61 Veen ' 43 44 5.3 56 61
Sint Maartensrecht 43 - - 56 61 Veenhuizen - - 53 56 -
Sint Pancras - - 53 56 61 Velsen 43 44 5.3 56 61 69
Sleewijk - - 53 - - Venhuizen 43 - 53 56 61
Sliedrecht - - 53 56 - Vennep - 56 61
Slingeland - - 53 56 61 - zie ook Hillegom
Sloten en Osdorp - 53 61 Vianen _ _ _ _ _ 69
35

De kohieren van de gewestelijke belastingen in Holland, 1543-1579
Plaats Jaren van het kohier (15..) Plaats Jaren van het kohier (15..)
Tiende penning Andere Tiende penning Andere
Vierpolders 43 - - - - Willens, Korthaarlem - - 53 -
Vlaardingen - - 53 56 61 - zie ook Korthaarlem
Vlaardingerambacht 43 - 53 56 61 Wilsveen, zie Stompwijk
Vlieland 43 - 53 56 61 Wimmenum - 44 53 56 61 69
't Vlieland, zie Schoten Winkel 43 - 53 56 61
Vliet - - 53 - - Woerden 43 - 53 56 61
Vlist, zie Bonrepas Woerdt, De, zie Schoten
Vlijmen - 44 53 56 61 Wognum 43 - 53 56 61
Voorburg 43 44 - - - Wormer, Jisp 43 - 53 56 61 69
Voorhout - 44 53 56 - Woudharnasch 43 -
Voorschoten 43 - 53 56 61 - en Sint Aachtenrecht - 53 56
Vriezekoop 4.3 - - 56 61 - Groeneveld, Hoogharnasch - 61
Vrouwenrecht 43 - Woudrichem - - 53 - -
- zie ook Akkersdijk Wijdenes - - 53 56 61
Vrije ambachten, zie Sloten Wijk aan Duin - - 53 56 61 69
Vrijenban 43 - 53 56 61 Wijk aan Zee 43 - - 56 61 69
Vrijhoef bij Gouda - - - - 61 Wijngaarden 43 - - 61
- en Ruibroek 56
Waarder 43 - 53 56 61
Waardhuizen - - 53 IJsselmonde, Oost-en West- - - 53 56 61
- zie ook Ouderkerk IJsselstein - - 53 - -
Waddinxveen 44 53 56 61 79
- zie ook Benthorn Zandambacht - - 53 - 61
Wadway - - - 56 61 Zandvoort 53 56 -
Warmond 43 - 53 56 61 - zie ook Tetterode
Waspik, Groot 43 - 53 56 61 Zegwaard 43 - - 56 61
Waspik, Klein-, zie's-Grevelduin Zevenbergen 43 - 53 56 61
Wassenaar 43 44 73 Zevender 43 - 53 - 61
-en Berkhei 53 Zevenhoven - 61
- en Zuidwijk 56 61 - en Noorden 43 - 53 56
Wateringen - 44 53 - 61 72 79 Zevenhuizen 43 - 53 56 61
Waver, zie Ouderkerk aan den Amstcl Zoetermeer 43 - 53 56 61
Waverveen, zie Ouderkerk aan den Amstel Zoeterwoude 43 - 53 56 61
Weegje.'t, zie Broek Zomerland - - 53 -
Wees]), Weesperkerspel - 44 5.3 56 61 69 - zie ook Heinenoord
Werken, de - - 53 - - Zouteveen 43 - 53 56 61
Werkendam - - 53 56 - Zuidbroek 43 - - - -
Wervershool 43 - 53 56 61 Zuiderwoude 43 44 5.3 56 61
Wcst-Barendrecht zie Barendrechl Zuidwijn ('Zijdewijn') 43 - - - -
Westenrijk 43 - - - - Zuid-Scharwoude - - 53 56 61
Westerblokker 43 - 53 56 61 Zuidwijk, zie Boskoop
Westmaas 43 - 53 - 61 Zuidwijk, zie Wassenaar
Westmaasnieuwland, zie Cromstrijen Zunderdorp 43 44 53 56 61
Westwoud 43 - 53 56 61 Zwaag - - 53 56 61
Westzaan, Krommenie 43 44 - 56 61 69 Zwammerdam 43 - 53 56 61
Wielingen 43 44 53 56 61 Zwartewaal 43 - - - -
Wildevenen (onder Zevenhuizen)- - - 56 61
36

M. van Tielhof
Handel en politiek in de 16e eeuw: een Amsterdamse
Oostzeehandelaar tijdens de eerste jaren van de Opstand
De jaren zeventig van de 16e eeuw vormen één van de zwartste perioden uit de geschiedenis
van Amsterdam. De harde repressie van het protestantisme door de hertog van Alva aan het
einde van de jaren zestig had geleid tot een uittocht van hervormingsgezinden, net als elders
in de Nederlanden. Dit betekende een aderlating voor hel economisch leven in Amsterdam,
niet het minst omdat onder de uitgewekenen veel rijke kooplieden waren. Na deze exodus
bracht de burgeroorlog in de jaren zeventig een verdere verslechtering. Terwijl steeds meer
Hollandse steden zich bij de Opstand aansloten, bleef Amsterdam nog lang, namelijk tot
1578, trouw aan het Spaanse gezag. Hierdoor kwam de stad in een groeiend isolement te­
recht. De geusgezinde steden straften de Amsterdamse partijkeuze af door een blokkade rond
de stad te leggen. Deze legde handel en verkeer vrijwel plat. Zo werd de ontwikkeling van de
Amsterdamse stapelmarkt van 1567 tot 1578 ruw verstoord. De tegenstelling met de success-
storyvan de stapelmarkt in zowel de periode daarvóór als daarna kan bijna niet groter zijn.
In dit artikel staan de lotgevallen van één koopman centraal. Het gaat om Cornelis Loufsz
die handel dreef op het Oostzeegebied. 1
Bij toeval bleef in uiteenlopende bronnen iets over
hem bewaard, zodat zijn leven min of meer gereconstrueerd kon worden. In 1567 raakte hij
betrokken bij de Opstand en week uit. In het daaropvolgende jaar veroordeelde de Raad van
Beroerten hem bij verstek tot verlies van zijn bezittingen en levenslange verbanning. Dit le­
venslang werd tien jaar, want toen Amsterdam in 1578 overging naar de Opstand kon ook
Cornelis zich daar weer vertonen. Hij deed dat ook, maar anders dan vele ballingen keerde
hij niet metterwoon terug in de Amstelstad. Hij had zich inmiddels in Danzig gevestigd en
bleef daar. In het navolgende is Cornelis' levensloop daarom in drie fasen ingedeeld. Ten
eerste de periode dat hij in Amsterdam handel dreef; ten tweede de jaren waarin hij een ac­
tieve rol in de Opstand speelde (1567-72) en tenslotte de fase waarin hij zich in Danzig vestig­
de en van daaruit zijn handel voortzette. Elk van de drie fasen begint met een schets van de
ontwikkeling van Amsterdam en de rest van de Nederlanden. Zo wordt het leven van Cornelis
Loufsz in perspectief geplaatst.
Hierna zullen we de levensloop van deze handelaar, die zo fors werd verstoord door de po­
litieke gebeurtenissen, aangrijpen om ons af te vragen welke invloed deze episode in de Op­
stand nu in het algemeen heeft gehad op de ontwikkeling van de Amsterdamse stapelmarkt.
Dat politieke ontwikkelingen het leven van een individu, en dus ook van een individuele han­
delaar, ingrijpend kunnen beïnvloeden is evident; de invloed van de politiek op de economi­
sche ontwikkeling is echter een thema waarover verschillend wordt gedacht." In het laatste
1 De naam wordt verschillend gespeld: in Poolse bronnen gewoonlijk Cornelius Loffsz/Loffson etc, in Nederlandse
bronnen veelal Cornelis Loufsz of Loefsz.
~ Zo kwam er nogal wat kritiek op het boek Dutcb primacy in win lil linde (Oxford 1989) waarin auteur J. Israël de ontwikkeling
van de Nederlandse wereldstapelmarkt onderverdeelde in zeven korte perioden, begrensd door politieke
gebeurtenissen zoals het begin en het aflopen van het Twaalfjarig Bestand. De critici geloofden niet dat politieke interventies
een zo grote invloed op de economische gang van zaken uitoefenen, dat de economische geschiedenis
aan de hand daarvan geperiodiseerd dient te worden. Zie bijvoorbeeld de reacties in Bijdragen en mededelingen betreffende
de geschiedenis der Nederlanden 106 (1991), onder andere van J.L. van Zanden.
:;7

Handel en politiek in de 16e eeuw
Afb. 1. Kaart van Amsterdam, Cornelis Anthonisz, 1544. Amsterdams Historisch Museum.
gedeelte van dit artikel, na de behandeling van het leven van Cornelis Loufsz, zal daarom
worden onderzocht wat de gevolgen waren van de langdurige ballingschap van honderden
Amsterdamse kooplieden voor de ontwikkeling van de Amsterdamse handel op de iets langere
termijn.
De jaren vijftig en zestig: handelaar in Amsterdam, het centrum van de oosterse handel
Al in de late Middeleeuwen vervulde Amsterdam een belangrijke functie in de handel op
'Oostland'. Dit was de term waarmee de tijdgenoten het hele gebied ten oosten van Gronin­
gen aanduidden, dus de Duitse Noordzeekust en het Baltische gebied. In de loop van de 16e
eeuw profiteerde de stad in hoge mate van de sterke ontwikkeling van deze handel. Concur­
renten zoals Antwerpen en Middelburg deden in het be gin van die eeuw verwoede pogingen
om ten koste van Amsterdam de expanderende handel van oosterse granen naar zich toe te
,"„S

Handel en politiek in de 16e eeuw
trekken, maar de Amstelstad kwam als overwinnaar uit deze strijd te voorschijn. 5
Sindsdien
was er in de Nederlanden nog maar één onbetwist centrum van de oosterse handel.
Dit was niet alleen belangrijk omdat de handelsstromen tussen Oostland en de Nederlan­
den zo enorm groeiden, maar ook omdat ze steeds vaker een verlenging vonden in zuidelijke
richting, naar landen als Frankrijk, Portugal en Spanje. In de loop van de 16e eeuw nam in deze
landen namelijk de vraag naar oosterse producten als graan, hout en andere scheepsbouwma-
terialen (pek, teer) toe, terwijl in het Baltische gebied steeds meer behoefte ontstond aan zout
en andere Zuid- en Westeuropese goederen. Amsterdams ligging werd een steeds groter voor­
deel naarmate de economische integratie tussen beide regio's toenam. Holland lag nu niet
meer zozeer aan het einde van de handelsroute naar de Oostzee, als wel in het midden van een
uitgebreid handelsnetwerk. Het ging in dit handelsnetwerk vooral om bulkgoederen en die le­
verden veel werkgelegenheid op. Deze werkgelegenheid was waarschijnlijk een belangrijke fac­
tor in de snelle bevolkingsgroei die Amsterdam sinds ongeveer 1540 kenmerkte. 4
Cornelis Loufsz was één van degenen die, afkomstig uit een stad in Oostland, ervoor koos
zich te vestigen in het handelscentrum Amsterdam. Hij was geboren in Danzig.' Uit enkele
bronnen blijkt dat zijn vader, Cornelis Loufsz de Oudere, aldaar tussen de jaren dertig en zes­
tig actief was in de handel op Holland. 6
De zoon was echter op zijn laatst in de jaren vijftig
geëmigreerd naar Amsterdam. We weten dit uit de kohieren van de tiende penning die enke­
le malen geheven werd op huizen en andere onroerende goederen. Deze belastingregisters
laten zien dat Cornelis in de jaren vijftig en zestig op verschillende adressen in de Warmoes­
straat woonde: in 1553 op nummer 7, in 1557 op 142 en in 1561 in 'De Witte Hond' op num­
mer 16. Uit een rentebrief blijkt dat hij in 1562 het huis 'Engelenburg' kocht, op nummer
143.' De Warmoesstraat had toentertijd een uitgesproken elitair karakter. Samen met 'het
Water' (het Damrak) was het de straat met verreweg de duurste huizen van de stad en het was
ook bij uitstek de plaats waar rijke kooplieden woonden. 8
Omdat De Witte Hond, waar Cornelis Loufsz in 1561 woonde, in de 16e eeuw een herberg
was, 9
is het mogelijk dat hij pas met de aankoop van Engelenburg in 1562 een eigen huishou­
den opzette. Het was misschien juist die periode van 1562 tot 1567, toen de troebelen Corne­
lis dwongen de stad te verlaten, dat Gaspar Cunertorf, een bevriend koopman afkomstig uit
Kampen, bij hem in huis woonde. Cunertorf bewaarde later goede herinneringen aan de vijf
jaren die hij doorbracht in Amsterdam bij Cornelis Loufsz en zijn vrouw, en bleef hem altijd
als een goede vriend beschouwen. 10
Het is duidelijk dat Cornelis geen handelsbediende was
3 M. van Tielhof, De Hollandse graanhandel, 1470-1570. Koren op de Amsterdamse molen (Den Haag 1995) 130-140.
4 Hubert Nusteling, Welvaart en werkgelegenheid in Amsterdam, 1540-1860 (Amsterdam/Dieren 1985) 72-73 en 80 e.v.
5 Konstantin Höhlbaum (ed.), KblnerInventarl 1531-1571 (Leipzig 1890) 607.
6 Wojewodzkie Archivum Panstwowe (Rijksarchief in de provincie), Danzig (hierna WAP) 300, 27/16, 28 r. (1539);
WAP Register der AusschiiTung des Kornes und Weizens, 19 r. (1557); Paul Simson (ed.), Danzigcr lnvenlar 1531-
1591 (München/Leipzig 1913) 374 (1566). Gezien de zeer Nederlandse naam Cornelis is het mogelijk dal vader en
zoon Loufsz afstammen van een Nederlander die ooit naar Dan/ig is geëmigreerd.
7 Volgens de kohieren was hij van de nummers 7 en 16 'bewoner', van nummer 142 'eigenaar en bewoner'. J.G Kam,
Waar was dal huis in de Warmoesslraal (z.p. 1968). De nummering van de huizen is modern, want in de 16e eeuw waren
er nog geen huisnummers.
8 J.W. Verhey, 'Warmoesstraal, Nieuwendijk en Damrak in het midden van de zestiende eeuw', in: M. Jonker, L.
Noordegraaf en M. Wagenaar (red.), Van stadskern tol stadsgewest. Sledebouwkundige geschiedenis van Amsterdam (Amsterdam
1984) 63-87, aldaar 64, 73, 75.
0 LH. Van Eeghen, 'Het huis De Witte Hond in de Warmoesstraat', Maandblad Amstelodamum 45 (1958) 170-174, aldaar
171.
10 Blijkens brieven van Gaspar uit 1579 en 1580: J. Nanninga Uitterdijk, Een Kamper handelshuis Ie Lissabon 1572-1594.
Handelscorrespondentie, rekeningen en bescheiden (Zwolle 1904) 235-2.36, 265 en 304.
.".'.I

Handel en politiek in de 16e eeuw
die zijn leertijd in Holland doorbracht om vertrouwd te raken met de verre handel en die la­
ter weer terug zou keren naar eigen land. Zijn huwelijk en de aankoop van het huis wijzen er­
op dat hij zich had gesetteld in Amsterdam, of althans: dat dit zijn bedoeling was. Hij was niet
de enige Hanzekoopman die zich definitiefin Amsterdam vestigde. Er moeten omstreeks die
tijd heel wat Oosterlingen, zoals men hen noemde, hebben gewoond, zodat we wel van een
kolonie kunnen spreken."
Cornelis' handel blijft door een gebrek aan bronnen nogal onduidelijk, maar het is wel ze­
ker dat hij zich bezighield met de typische Baltische producten hout en graan. Een indruk
van de graanhandel krijgen we uit een uitvoerregister, bijgehouden in Danzig tussen april en
augustus 1557. De magistraat van Danzig had toen reden een hongersnood te vrezen en hield
daarom de graanuitvoer nauwlettend in de gaten. Alle exporten werden genoteerd. Het re­
gister bevat een veertiental exporten op naam van Cornelis Loufsz de Oudere. Hij verzond
één lading tarwe in april, vijf ladingen rogge in mei, vier ladingen rogge in juni en nog eens
vier ladingen rogge in augustus. 12
Het ging om kleine hoeveelheden van gemiddeld twintig
last. De opsplitsing in vele kleine partijen was gebruikelijk en had de functie van risicosprei­
ding. Men verzekerde de handelsgoederen niet, maar dekte de eventuele verliezen voortko­
mende uit schipbreuk, piraterij etcetera met de opbrengsten van de lading van de schepen
die wel ongeschonden aankwamen. De veertien ladingen hoeven natuurlijk niet allemaal ge­
richt te zijn geweest aan zoon Cornelis in Amsterdam, maar het ligt voor de hand dat een
deel daarvan dat wel was. Een bron uit 1566 laat in elk geval zien dat vader en zoon toen voor
gezamenlijke rekening handel dreven. 13
Vermoedelijk herexporteerde Cornelis Loufsz de Oostzeeproducten ook, als dit zo uit­
kwam. Zoals gezegd nam cle vraag naar oosterse goederen in West- en Zuid-Europa belangrijk
toe. De toenemende Hollandse vaart op Portugal had onder meer tot gevolg dat er in 1560
een'officiële vertegenwoordiger van Amsterdam, Hoorn en Enkhuizen in Lissabon werd ge­
plaatst. Deze 'consul ende voirstander' zou schippers uit de drie steden zo nodig bijstaan als
ze in Lissabon kwamen. 14
Een verklaring, afgelegd voor schepenen van Danzig, suggereert
dat vader en zoon Loufsz ook betrokken waren bij die handel op Lissabon. De verklaring
werd door een handelsbediende afgelegd op verzoek van Cornelis Loufsz de Oudere en hield
in dat de bediende in 1556 in Lissabon was geweest en daar geld in realen had ontvangen van
een schipper met de opdracht dit geld in Danzig terug te geven aan de reders van het schip.
Waarschijnlijk behoorde vader Cornelis dus tot de reders van dit schip dat zich in Lissabon
had bevonden. De handelsbediende was vervolgens naar Danzig teruggereisd via Amsterdam.
Daar had hij contact gehad met Cornelis Loufsz de Jongere, die de realen voor hem bij een
wisselaar had omgewisseld in stukken gesmolten goud, want dat leek voordelig. 15
Achter deze
verklaring zien we een handelsnetwerk schemeren, waarvan de vaste punten de vader in Dan­
zig en de zoon in Amsterdam waren, maar waarin waarschijnlijk nog geen plaats was voor een
vaste vertegenwoordiger in Lissabon. Misschien was voor dit laatste de handel met Lissabon
nog te nieuw en niet continu genoeg.
Cornelis' handel legde hem geen windeieren. In 1568 had hij in elk geval een zekere wel­
stand bereikt. Dit kunnen we afleiden uit de taxatie van zijn bezit, dat in dat jaar als gevolg
11 Zie over de Hanz.ekooplicden in Amsterdam in deze periode Van Tielhot, De Hollandse, graanhandel, hoofdstuk 9.
12 WAP, Komora Palowa (Paalkamer), 300/19, 12: Register der Ausschiffung des Kornes und Weizens 1557, 19 r.
13 Simson, DanagerInventarS'74 (29 juli 1566).
14 Gemeentearchief Amsterdam, Vroedschapsresoluties 1536-1565, f. 221 (6 augustus 1560).
15 WAP 300, 43/8, 502.
10

Handel en politiek in de 16e eeuw
van deelname aan de protestantse beweging werd geconfisqueerd. Uit deze taxatie wordt dui­
delijk dat hij tot de rijksten onder de veroordeelde Amsterdammers behoorde. We gaan daar­
bij uit van het onroerende goed: huizen, pakhuizen, land en erven. De opgave van roerende
goederen was namelijk zeer onbetrouwbaar, omdat veroordeelden daarvan op hun vlucht zo­
veel mogelijk meenamen. We kunnen wel aannemen dat de onroerende goederen een rede­
lijke indicatie geven van iemands totale bezit. De jaarlijkse huurwaarde van Cornelis Loufsz'
onroerende goederen bedroeg 180 carolusguldens. Hiermee behoorde hij tot de 41 van de
in totaal 204 in Amsterdam veroordeelde personen die onroerend goed achterlieten met een
huurwaarde van meer dan 160 carolusguldens. 15
We moeten hem dus rekenen tot de rijkste
twintig procent van de veroordeelden. Daarbij moeten we bedenken dat rijke kooplieden
oververtegenwoordigd waren in de opstandige beweging. Als we Cornelis' bezit zouden kun­
nen afzetten tegen dat van alle Amsterdammers, in plaats van alleen de veroordeelden, zou
ongetwijfeld blijken dat hij tot de toplaag behoorde."
De inbeslagneming laat zien dat Cornelis, naast het huis Engelenburg in de Warmoes­
straat, ook een tuin met zomerhuis en een pakhuis buiten de stadsmuren bezat. Bij de confis­
catie werd een inboedel opgemaakt van Engelenburg. In het huis stonden onder andere een
buffet met een kastje van albast, een buffet met ingelegd hout, Spaanse stoelen en maar liefst
vijf schilderijen. Cornelis hield blijkbaar van kunst en vooral van portretten van zichzelf, waar­
van hij er twee had hangen. Waarschijnlijk had de voortvluchtige nog enige zaken meegeno­
men, maar dat wat achterbleef bevestigt nog eens dat hij in goede doen was. 18
Uit het bovenstaande blijkt dat de Hanzekoopman Cornelis Loufsz zich rond het midden van
de 16e eeuw in Amsterdam vestigde, waar hij trouwde en een huis kocht. Hij dreef handel in
oosterse goederen en kon daarbij rekenen op betrouwbare handelspartners in Oostland, na­
melijk zijn in Danzig gebleven vader en wellicht andere familieleden. De oosterse handel was
in die tijd een booming business en Cornelis kwam in de hoogste regionen van de Amsterdamse
samenleving terecht. Het zag er in de jaren vijftig en zestig goed voor hem uit. De politieke
ontwikkelingen zouden echter een streep door de rekening halen.
1567-1572: actieve rol in de Opstand
Rond het midden van de jaren zestig brak een zeer onrustige periode aan. De Nederlanden
raakten in de greep van politieke verzetsbewegingen en godsdiensttwisten. Een complex van
oorzaken zorgde voor onvrede met het regeringsbeleid van Filips II. De compromisloze
handhaving van de katholieke godsdienst was een doorn in het oog van steeds meer Neder­
landers, niet alleen van de overtuigde protestanten, maar ook van degenen die in de geest
van Erasmus tolerantie voorstonden. Zij wensten dat de ordonnanties met betrekking tot de
ketterij versoepeld zouden worden en dat de inquisitie zou worden opgeheven. Naast de reli­
gieuze bezwaren speelden financiële en politieke factoren een belangrijke rol. De hoge be­
den en de pogingen van de koning om de macht zoveel mogelijk te centraliseren streken de
16 Henk van Nierop, Beeldenstorm en burgerlijk verzei in Amsterdam /566-J567(Nijmegen 1978) 71-73 en 132.
17 Van Nierop, Beeldenstorm, 78. Zie ook de verdeling die Van Nierop geelt van de huurwaarden van alle Amsterdamse
woningen in 1557 op p. 16.
18 Eduard van Biema, 'Eenigc bizonderheden omtrent Cornelis Louffs en Engelenburg', Amslerdamsrb Jaarboekje
(1900) 48-56, aldaar 52-55.
41

Handel en politiek in de 16e eeuw
gewestelijke staten en de hoge adel tegen de haren in. Traditioneel hadden de adel en de ge­
westen een behoorlijke medezeggenschap in regeringszaken. De koning toonde voor deze
traditie echter zeer weinig respect. Al met al slaagde Filips erin zeer vele Nederlanders snel
van zich te vervreemden.
In 1566 veranderde de onvrede snel in gevaarlijk verzet. In de eerste helft van 1566 trad als
nieuwe oppositiegroep de lage adel naar voren, die zich verenigd had in een 'Verbond' of
'Compromis'. In april boden de verbonden edelen de landvoogdes een smeekschrift aan,
waarin zij de afschaffing van de ketterplakkaten en van de inquisitie eisten. Dit was niet om­
dat deze edelen met de oude kerk gebroken hadden, want de meesten hadden dat niet ge­
daan, maar omdat zij tegen de keiharde onderdrukking van andersdenkenden waren. Het
smeekschrift gaf in bedekte termen te kennen dat op loyale medewerking van de edelen niet
te rekenen viel. 19
Andere tekenen van verzet waren de openlijke hagepreken die in het voor­
jaar en de zomer gehouden werden. Langzamerhand werd de sfeer agressiever. In augustus,
september en oktober raasde de beeldenstorm door de Nederlanden. Door de beeldenstorm
kwamen in veel steden één of meer kerkgebouwen in handen van protestanten, en sommige
steden raakten zelfs geheel onder hun controle. Zo werd Valenciennes een calvinistische ves­
ting. Er ontstonden legertjes die probeerden steden in te nemen en de graaf van Brederode,
de leider van de lage adel, begon troepen te werven. Dit alles hoewel de landvoogdes al in au­
gustus concessies had gedaan op het gebied van het uitoefenen van de eredienst. 20
Het lukte in Amsterdam niet de Opstand buiten de muren te houden. In augustus en sep­
tember werden de Oude Kerk en het Minderbroedersklooster bestormd en het resultaat
daarvan was dat de protestanten een eigen kerkgebouw verkregen. Daar organiseerden zij in
december 1566 een Avondmaalsviering. Net als elders in de Nederlanden hadden cle Amster­
damse troebelen niet alleen een religieus, maar ook een sterk politiek karakter. De scheidslij­
nen tussen partijen liepen zeker niet zonder meer tussen katholieken en protestanten. De
Amsterdamse magistraat moest constateren dat de oppositie niet alleen kwam van voorstan­
ders van de Nieuwe Religie en van aanhangers van het Verbond der Edelen, maar dat boven­
dien grote groepen zich aansloten, louter om de zelfstandigheid en de rechten van de stad te
verdedigen. Wat de leden van de oppositie verenigde, was namelijk de angst dat Amsterdam
bezet zou worden door een leger van de landvoogdes. Ze wilden de vrijheid van de stad bewa­
ren. 21
Enige leiders van de oppositie namen daarom het initiatief Brederode te vragen naar
Amsterdam te komen.
Hendrik van Brederode kwam Amsterdam binnen op 27 februari 1567. Hij werd heimelijk
in een bootje de stad binnengeroeid en Cornelis Loufsz behoorde tot het groepje voorname
aanhangers van het Verbond dat hem ontving. Brederode nam vervolgens zijn intrek in Cor­
nelis' huis en bleef daar twee maanden wonen. Het is mogelijk dat Engelenburg een regulie­
re herberg was. Het is echter onmogelijk dat Brederode geheel toevallig in Engelenburg te­
recht kwam. Loufsz was met een paar anderen persoonlijk betrokken bij de uitnodiging aan
Brederode, 22
en we kunnen dus veilig aannemen dat hij bewust voor de zijde van het verzet
koos. Had hij de verregaande consequenties hiervan kunnen voorzien, dan had hij waar-
19 A.Th. van Dcursen, Willem van (franje. Een biografisch portret (Amsterdam 1995) 35.
20 I. Scholier, H. van der Wee en J.A. Bornewasser (red.), De lage landen 1500-1780 (Amsterdam 1991; le druk 1978)
85-86, 103-108; Van Deursen, Willem van Oranje, 3.3-43. Zie voor een gedetailleerd verloop van de gebeurtenissen
ook A. van Hulzen, De Grote Geus en hel jolende driemanschap (Hilversum 1995).
21 Van Nierop, Beeldenstorm, 31-32 en 36-38 (beeldenstorm), 47 (Avondmaalsviering), 57 en 60 (oppositie).
22 J. Ter Gouw, Geschiedenis van Amslerdam Vl (Amsterdam 1889) 162-163.
42

Handel en politiek in de 16e eeuw
schijnlijk wel drie keer nagedacht. Wat hij in elk geval wel wist toen hij Brederode uitnodig­
de, was dat de edelman de leider van de geuzen was, de naam waarmee de opstandigen zich
sinds 1566 tooiden, en dat hij gewapend verzet bood tegen de rechtmatige vorst. Een weg te­
rug was er na deze uitnodiging niet meer. Welke beweegredenen Cornelis had om de rebel te
steunen, weten we niet. Een voorman van de protestanten was hij niet. 23
Gezien zijn geboorte
en jeugd in Danzig is het wel aannemelijk dat hij luthers was. 24
In plaats van gedreven door
de godsdienstkwestie, was hij misschien eerder een exponent van degenen die vonden dat de
handel nu eenmaal tolerantie vereiste. In een handelsstad als Amsterdam kon men zich geen
vervolgingen van dissenters permitteren. Het handelsnetwerk waarvan Amsterdam afhanke­
lijk was, strekte zich uit van de lutherse Oostzeesteden via het calvinistische Emden tot het ka­
tholieke Lissabon. In een stad als Amsterdam was tolerantie geen principe, maar een prakti­
sche noodzaak. -3
Verder viel er aan deze gast natuurlijk wat te verdienen. Als Loufsz geen professionele her­
bergier was, trad hij misschien alleen als het zo uitkwam als waard op. Gezeten burgers stel­
den vaak tegen een vergoeding hun huizen open voor gasten. 25
Zoals Loufsz jarenlang zijn
handelsvriend Gaspar Cunertorf in huis had gehad, zo had hij dan nu Hendrik van Brede­
rode te logeren. Voor de kosten van de verteringen van de edelman declareerde hij tenslotte
in totaal het niet geringe bedrag van 6290 gulden. 2
'
De komst van de Grote Geus bracht onrust in de stad. De magistraat was bang dat Amster­
dam het centrum van de Opstand zou worden. In feite was dit ook wat Brederode op het oog
had, hoewel hij het niet openlijk te kennen gaf. Landvoogdes Margaretha van Parma vond
dat Brederode weg moest uit Amsterdam. Daarom arriveerde op 11 maart 1567 uit Brussel de
secretaris van de Geheime Raad in Amsterdam met de opdracht ervoor te zorgen dat de geu-
zenleider de stad zou verlaten. Eventueel zou daarvoor de hulp kunnen worden ingezet van
het leger dat zich in Utrecht bevond en onder leiding stond van de graaf van Megen, die de
koning trouw was gebleven. De Amsterdamse oppositiepartij werd nu bang voor een overval
en liet Engelenburg, waar Brederode logeerde, bewaken. Zo stonden er iedere avond maar
liefst honderd man voor Loufsz' huis. Aanvankelijk werd deze wacht betaald door de protes­
tanten en later, toen Brederode onder druk van de oppositiepartij tot kapitein-generaal van
de stad was benoemd, door de stad. In feite verkreeg hij door deze benoeming het militaire
gezag over de stad. Terwijl de geusgezinden in Amsterdam zo het overwicht leken te krijgen,
namen de ontwikkelingen elders in de Nederlanden juist een voor hen ongunstige wending.
Het verzet verloor in de maanden maart en april snel terrein: in Antwerpen werd cle Nieuwe
Religie verboden; Valenciennes, dat geheel in handen van calvinisten was geweest, viel; Wil­
lem van Oranje week uit naar Duitsland; Brederodes vesting in Vianen werd ingenomen etce-
tera. De geuzen in Amsterdam verloren door deze ontwikkelingen de moed. Brederode be­
sloot de wijk te nemen en vertrok op 27 april naar Emden. Zo bleef Amsterdam vooralsnog in
handen van de koningsgezinden. 28
Cornelis' sympathie voor de opstandige beweging kwam hem duur te staan. Hij werd ver-
23 Van Nierop, Beeldenstorm, 94 noot 28.
24 Van Hulzen, De Grote Geus, 101, noemt Loufsz calvinist. Het is echte, onduidelijk waarop deze kwalificatie is geba­
seerd.
25 Geert Mak, Een kleine geschiedenis van Amsterdam (Amsterdam/Antwerpen 1994) 69.
26 Van Biema, 'Eenige bizonderheden', 54-55.
27 J. Ter Gouw, Geschiedenis van Amsterdam VI (Amsterdam 1889) 185.
28 Bovenstaand verloop van de opstand en de gebeurtenissen in Amsterdam zijn ontleend aan Van Nierop, te n-
storm, 62-65.
43

Handel en politiek in de 16e eeuw
oordeeld door de Raad van Beroerten. Zijn vonnis werd in 1568 uitgesproken en luidde le­
venslange verbanning en confiscatie van eigendom. Van de ongeveer tienduizend veroor­
deelden werden ruim duizend personen terecht gesteld en de overigen, die net als Cornelis
Loufsz op tijd hadden kunnen vluchten, verbannen. 29
De confiscatie van Cornelis' goederen
is in het voorgaande al aan de orde geweest, omdat ze ons een kijkje gunde in het huis Enge­
lenburg en verder goed liet zien dat Cornelis welgesteld was. In Hanzekringen heerste ver­
ontwaardiging over de straf, opgelegd aan Cornelis, toch 'von Danzik geboren' en 'ein bor­
ger der stat Danzik domals gewesen'. De zaak was in 1570, samen met vergelijkbare zaken,
onderwerp van correspondentie tussen het Hanzekantoor in Antwerpen en de stad Lübeck. 30
Het heeft echter niet mogen baten.
De ellende was daarmee voor Loufsz niet over. Ook zijn handel, die hij blijkbaar in balling­
schap voortzette, werd in deze roerige eerste jaren van de Opstand getroffen. De Nederland­
se kusten werden sinds 1568 onveilig gemaakt door de watergeuzen, die al dan niet met com-
missiebrieven van Willem van Oranje vele vissers- en handelsschepen namen. Zo trachtten zij
in hun eigen onderhoud te voorzien. Ze opereerden vanuit Duitse en Engelse havens. De
geuzen maakten in de herfst van 1569 in het Vlie wel vijftig tot honderd graanschepen buit
die uit Oostland kwamen. Op twee van deze schepen bevonden zich ladingen meel en rogge
toebehorend aan Cornelis Loufsz. De genomen schepen werden gerantsoeneerd, dat wil zeg­
gen dat schepen en lading werden vrijgelaten tegen betaling van een vastgesteld bedrag. Wel
namen de geuzen zaken als geschut, zeilen en victualiën die zij voor zichzelf nodig hadden
en voerden zij één of meer opvarenden aan boord van hun schip, die met hun leven inston­
den voor de tijdige betaling van het rantsoenbedrag. 31
Voor de goederen van Cornelis Loufsz
werd 250 daalder rantsoen betaald. 32
In theorie troffen de watergeuzen alleen de niet-uitgeweken Nederlanders en andere aan­
hangers van Alva. De praktijk was anders. Zo leden ook vele neutralen schade van de geuzen,
hoewel Oranje kaapvaart tegen hen uit politieke overwegingen verboden had. Alleen al bij de
rantsoenering van de graanvloot in 1569 leden Hanzekooplieden een verlies van 80.000 gul­
den. 33
De stad Danzig kwam op voor haar burgers die schade hadden ondervonden van de
geuzen. Zo richtte zij in 1572 haar protesten hierover aan de prins van Oranje. Danzig stuur­
de daarbij toen een schadeformulier waarop stond wat de 'burgern unde kaufleuten von
Dantzigk' sinds 1569 met geweld was afgenomen. Ook de verliezen van Cornelis Loufsz wa­
ren daaronder. 34
Dit geeft ons te denken over het burgerschap van Cornelis. Het is vrijwel ze­
ker dat hij na zijn emigratie naar Amsterdam het Amsterdamse poorterrecht had verworven.
Nergens in de Nederlandse bronnen wordt hij aangeduid als 'Oosterling', wat de gebruikelij­
ke kwalificatie van Hanzeaten is. Waarschijnlijk was Cornelis' vrouw Machteld Hendricks Am­
sterdamse en had hij via haar het poorterschap verkregen. Een huwelijk met de dochter van
een Amsterdams poorter verschafte een vreemdeling namelijk gratis het poorterschap. 3
' Dat
29 Schöffer e.a, De lage landen, 110.
30 Höhlbaum, Köïner Invenlar, 607.
31 J.C.A. cle Meij, De watergeuzen en de Nederlanden 1568-1572 (Amsterdam cn Londen 1972) 26-27 (de graanvloot) en
1 1 1 (rantsoenering).
32 WAP 53/795, 273. Hierbij staal dal de 250 daalder ontvangen is door cle heer _>alein', met wie Dolhatn wordt be­
doeld, cle toenmalig opperbevelhebber van de gcuzenvloot.
33 De Meij, De watergeuzen, 123-126.
34 WAP 53/795 (Korespondencja, Niedei lande). Ladingen van Loufsz op 249, 273; citaat op 275.
35 Roelof van Gelder en Renée Kistemaker, Amsterdam 1275-1795. De ontwikkeling van een handelsmetropool (Amsterdam
44
1983) 34.

Handel en politiek in de 16e eeuw
Danzig hem in 1572 rekende onder haar burgers en kooplieden lijkt erop te wijzen dat hij in­
middels zijn oorspronkelijke burgerschap weer terug had. Misschien had hij daarvoor geko­
zen na zijn vlucht uit de Nederlanden. Misschien ook was zijn geboorte in Danzig en het feit
dat zijn vader burger van Danzig was voor de stadsraad genoeg om ook voor zijn verliezen in
het geweer te treden. In dat geval moeten we de 'burgern unde kaufleuten' uit het schadefor­
mulier opvatten als twee onderscheiden groepen en Cornelis Loufsz onder de laatste rang­
schikken. Overigens kunnen we uit het document afleiden dat Cornelis zich in 1572 wel in
Danzig bevond, want het geeft alleen specificaties van de schade, voorzover de betrokkenen
aanwezig waren.
De schade die de watergeuzen hem berokkenden, verhinderde Cornelis niet zich later bij
hen aan te sluiten. Wanneer Loufsz zich precies bij de vrijbuiters voegde, is onbekend, maar
hij was in 1571 en 1572 één van hun kapiteins. 35
Vermoedelijk is hij na zijn vlucht aanvanke­
lijk uitgeweken naar Danzig. Vele ballingen weken immers uit naar protestantse steden in
Engeland, Duitsland en Pruisen en voor Cornelis Loufsz lag het voor de hand naar zijn ge­
boorteplaats te gaan. Wilde hij echter ooit zijn bezittingen in Amsterdam terug krijgen en
daar zijn handel weer oppakken, dan moest Alva eerst verdreven worden. Men vindt onder
de watergeuzenkapiteins veel ballingen met dergelijke motieven. Ze wilden zich schadeloos
stellen voor de goederen die hun door Alva waren ontnomen en streefden naar terugkeer
naar het vaderland en dus verdrijving van de gehate hertog. Aansluiting bij de watergeuzen
was de consequentie van hun vroegere gedrag. 37
Zo gebeurde het dat Cornelis bij de water­
geuzen kwam en op 1 april 1572 als kapitein aanwezig was bij de roemruchte inname van
Den Briel.
36 F Vogels, 'Eenige Amsterdamsche watergeuzen 1568-1 april 1572' Jaarboek Au.stebnlaonu,, 29 (1932) 87-102, aldaar
96. Volgens De Meij, De watergeuzen, 315 was Cornelis Louis, houtkoopman uit Amsterdam, actiei als watergeuzenka-
pitein in 1571 en 1572.
37 De Meij, De watergeuzen, 155. 171.
45

Handel en politiek in de 16e eeuw
Afb. ?>. De aanval op Den Briel, f572. Atlas van Stolk, Rotterdam.
In de jaren zestig nam het leven van Cornelis Loufsz dus onvoorzien een avontuurlijke loop.
Zijn steun aan Brederode maakte zijn huis in de Warmoesstraat in het begin van 1567 zelfs
even tot het centrum van het Nederlandse verzet. Honderd man achtte men nodig om Enge­
lenburg te bewaken. Cornelis kwam hiermee tot aan zijn nek in de Opstand te zitten. De straf
voor het gastheerschap van de Grote Geus was niet gering. Hij was zijn bezittingen kwijt en
kon niet naar Amsterdam terugkeren zolang Alva de dienst uitmaakte. Hij had hierin kunnen
berusten, zich in Danzig vestigen en vandaar zijn handel zo goed mogelijk voortzetten. Daar­
voor koos hij vooralsnog echter niet. Zoals veel andere ballingen kwam hij, vermoedelijk uit
rancune, op de geuzenvloot terecht en werkte zo mee aan een keerpunt in de Opstand, na­
melijk de inname van Den Briel.
De jaren zeventig: vestiging in Danzig
Den Briel werd het sein voor de volksopstand. Er volgden lange jaren waarin opstandelingen
en regeringslegers elkaar bevochten om de controle over steden en dorpen. Vergeleken met
andere Hollandse steden bleef Amsterdam zeer lang Spaansgezind, namelijk tot 1578. De ver­
klaring hiervoor moet waarschijnlijk gezocht worden in het feit dat de macht berustte bij een
uitgesproken katholieke factie. 38
Een netwerk van rechtzinnige katholieke families hield al
sinds de jaren dertig de belangrijke ambten in handen. Deze families waren toen aan de
macht gekomen als gevolg van het wederdopersoproer in f535. Radicale wederdopers had-
38
H. Brugmans, Opkomst en bloei van Amsterdam (Amsterdam 191 1) 85.
46

Handel en politiek in de 16e eeuw
den geprobeerd de macht in Amsterdam te grijpen om er het rijk Gods te vestigen. De schuld
voor deze escalatie werd bij de zittende magistraat gelegd, want die zou te laks zijn geweest te­
gen ketters. De machthebbers werden vervangen, ook op instigatie van de verontruste rege­
ring in Brussel. Sindsdien was de katholieke oligarchie er steeds in geslaagd de macht te be­
houden.
Tegen de monopolisering van de macht door deze families bestond vanaf het begin weer­
stand, en die nam alleen maar toe. Hij kwam niet alleen van de oude families, die in betere
tijden tot het patriciaat hadden behoord, maar ook van nieuwe families die fortuin maakten
in de handel maar desondanks geen uitzicht hadden op een aanzienlijk ambt. 39
De frustraties
waren de voedingsbodem voor een machtsstrijd die in de loop van de jaren zestig steeds meer
samen ging vallen met godsdienstige tegenstellingen. Zo kwamen veel van degenen die van
de macht waren uitgesloten in het kamp van cle opstandigen terecht en moesten daardoor
uiteindelijk uitwijken. Hierdoor kregen de katholieken de stad nog steviger in hun macht. Zo
bleef Amsterdam Spaansgezind terwijl elders in Holland de Opstand terrein won. In februari
1578 werd de toestand echter onhoudbaar en zat er niets anders meer op dan een verdrag
met de opstandelingen te sluiten, de zogenaamde Satisfactie. Enige maanden later volgde de
Alteratie, een regeringsverandering waarbij de katholieke machthebbers op hun beurt het
veld moesten ruimen. Deze revolutie verliep zonder bloedvergieten.
De weigering voor de Opstand te kiezen had in de jaren 1572-78 desastreuse gevolgen
voor de bevolking van de stad. De omliggende steden die wel geus waren, wilden voorkomen
dat de Spanjaarden Amsterdam als uitvalsbasis zouden gaan gebruiken voor de herovering
van de rest van Holland en legden in 1574 een kordon om Amsterdam. De opstandelingen
beheersten de zeeroutes en maakten scheepvaartverkeer op Amsterdam onmogelijk. Door
deze blokkade kwamen handel en scheepvaart praktisch stil te liggen. Voor een handelsstad
als Amsterdam was dit catastrofaal. De economie stagneerde, de levensstandaard daalde. 40
De
toevoer van levensmiddelen was onvoldoende, zodat er honger heerste. De handel week uit
naar andere steden. Een duidelijk alternatief voor Amsterdam was er blijkbaar niet, want de
oosterse handel schoot alle kanten op: naar de Westfriese steden, waaronder vooral Enkhui­
zen, 41
naar Emden en naar Rotterdam
4 2
Vele Amsterdammers leefden in ballingschap. De exodus van hervormingsgezinden was in
1567 begonnen en reeds in 1570 waren de meeste Amsterdammers die de zaak van de Op­
stand goed gezind waren, uitgeweken. Onder cle ballingen waren veel handelaars. Zij konden
in de buurlanden in verschillende plaatsen terecht: in Londen, La Rochelle, Danzig, Ko­
ningsbergen etcetera. Velen, werden opgenomen in de calvinistische gemeenschap in Em­
den. 43
Vanuit hun ballingsoord zetten zij hun handel zo goed mogelijk voort.
Na zijn verblijf op de geuzenvloot pakte ook Cornelis Loufsz zijn koopmansbestaan weer
39 S.A.C. Dudokvan Heel, 'Het Amsterdamse patriciaat in de jaren 1564-1578 van de Opstand', Bulletin Werkgroep Elites
9 (1989) 5-22, aldaar 16-17.
40 P.H.J. van der Laan, 'De regering van Amsterdam in de 16de eeuw' en Cl. Lesger, 'Tussen stagnatie en expansie.
Economische ontwikkeling en levensstandaard tussen 1500 en 1600', in: Woelige lijden. Amsterdam in de eeuw van de
beeldenstorm (Amsterdam 1987) resp. 9-29, aldaar 28, en 45-62, aldaar 57.
41 H. Klompmaker, 'Handel, geld- en bankwezen in de Noordelijke Nederlanden', in: Algemene geschiedenis derNederlan-
denVl (Bussum 1979), 58-74, aldaar 66.
42 Tijdens een Hanzedag in 1576 werd gesteld dat de graanhandel door de oorlog verdreven was van Amsterdam naar
Rotterdam. Höhlbaum, Kólner Innen(«ril, nr 440.
43 Zie Andrew Pettegree, Emden and the Dulch revoU. Exdc und the developmenl oj reformedprotestantism (Oxford 1992) m.n.
167-169.
47

Handel en politiek in de 16e eeuw
op. Uit de periode na Den Briel en vóór hetjaar 1578 heb ik geen bronnen gevonden, zodat
zijn wedervaren in ballingschap afgezien van zijn verblijf op de geuzenvloot een vraagteken
blijft. In 1578 en latere jaren treffen we hem aan als koopman in Danzig, samen met vrouw en
kinderen. 44
Heeft Loufsz onmiddellijk na zijn vlucht uit Amsterdam Danzig als permanente
verblijfplaats gekozen? Of heeft hij misschien eerst nog in Emden gezeten? Gezien zijn af­
komst ligt het voor de hand dat hij direct naar Danzig is gegaan. De informatie over de laatste
fase van zijn leven komt bijna uitsluitend uit de correspondentie van een Kamper handels­
huis in Lissabon. Het gaat hier om de vennootschap van Hans Snel en Gaspar Cunertorf, de­
gene die eerder jarenlang bij Loufsz in Amsterdam logeerde. Cunertorf zat inmiddels in
Lissabon en de vennootschap dreef handel op de Nederlanden en Oostland. Een grote hoe­
veelheid handelsbrieven en andere papieren, merendeels uit de jaren 1577-85, belandden in
het rechterlijk archief in Kampen als gevolg van een rechtszaak die daar in de jaren tachtig
speelde. Loufsz wordt in deze brieven regelmatig genoemd. Hij was één van de handelsvrien­
den van de kooplieden in Lissabon en handelde samen met hen in allerlei producten die uit
Portugal naar Danzig kwamen, zoals peper, zout en gember, of cle tegengestelde route volg­
den: tarwe, was, kaarsen, masten, touw etcetera. 4
' Wat de Nederlanden betreft hadden de
kooplieden vertegenwoordigers in Antwerpen en in Holland. Vóór de Satisfactie van Amster­
dam bevond de laatste zich meestal in Enkhuizen en daarna in Amsterdam. Buiten de trans­
acties die Cornelis met de handelaars in Lissabon deed, heeft hij waarschijnlijk ook met ande­
ren of zelfstandig vergelijkbare oost-west-handel gedreven.
Vanwege de handelsrelaties was het gezin van Cornelis Loufsz de aangewezen plaats om
onderdak te bieden aan Jan Janssen, die als vertegenwoordiger van de kooplieden in Lissa­
bon in 1579 voor enige tijd naar Danzig kwam. Dit verblijf duurde echter niet lang en werd
een teleurstelling. Er ontstond geroddel over Jan Janssen en Cornelis' vrouw, Cornelis werd
jaloers en Jan Janssen moest verhuizen. Gaspar Cunertorf was hierover niet erg te spreken en
schreef zijn vertegenwoordiger dat hij hoopte dat het niet meer was dan kwaadsprekerij. Cor­
nelis had volgens hem wel gelijk zijn vrouw wat te wantrouwen, 'wandt in voortyden eer sie
van Amsterdam vertogen, was sie wadt qualicken befaempt mit een man, daer men presu­
meerde see eenige conversatie meede solde gehadt hebben'. Gaspar schreef dit aan Jan Jans­
sen, hoewel hij eigenlijk vond dat hij niet over hen mocht roddelen 'dewyle ick hoor broodt 5
jaeren in huis gegeten hebbe' en daar grote vriendschap had ondervonden. 41
'
Na 1578 had Loufsz metterwoon terug kunnen keren naar Amsterdam, want zijn balling­
schap was immers opgeheven. Hij bleef echter in Danzig, wat duidelijk blijkt uit de bovenge­
noemde papieren van het Kamper handelshuis. We kunnen slechts gissen naar het waarom van
deze beslissing. Hoewel hij in Amsterdam zijn huis en andere bezittingen weer kon claimen,
had hij intussen ook in Danzig een huishouden opgezet. Misschien vond hij zichzelf inmiddels
te oud en migratie was meer iets voor jonge, ongetrouwde koopgezellen. Wel maakte hij ge­
bruik van de mogelijkheid zich weer in Amsterdam te vertonen. Reeds in 1578 was hij terug en
verlangde het nog openstaande deel van de ruim 6000 gulden die Brederode indertijd bij hem
verteerd had. Daarvan was in 1567 slechts zo'n tweederde betaald. De overige 2050 gulden, ver­
meerderd met de door Loufsz geëiste rente van 350 gulden, werd inderdaad in 1579 alsnog uit
44 Een zoonjochcm Loefsz wordt genoemd in een brief van 1581 (Nanninga Uitterdijk, Een Kamper handelshuis, 328)
een zoon Johan Loefsz in een brief van 1582 (367, 368), een schoonzoon in brieven van 1578 (167, 171, 173).
45 Nanninga Uitterdijk, Een Kamper handelshuis, passim.
46 Nanninga Uitterdijk, Een Kamper handelshuis, 235-236.
48

Handel en politiek in de 16e eeuw
de stadskas betaald. 47
Zijn onroerende goederen zal hij wel hebben verkocht. Het huis Engelen­
burg was tijdens zijn ballingschap bewoond geweest door familieleden van zijn Amsterdamse
vrouw en misschien hebben zij het na 1578 van hem overgenomen. 48
De derde fase in de levensloop van Cornelis Loufsz levert dus het volgende beeld op. Vroeger
of' later na zijn vlucht uit Amsterdam kwam hij terecht in Danzig, een voor de hand liggend
ballingsoord omdat hij hier geboren was en ongetwijfeld nog familieleden had. Hij zette de­
zelfde activiteiten voort als die hij eerder in Amsterdam gedreven had: handel in oosterse
goederen zoals graan, hout en scheepsbouwbenodigdheden, en in westerse producten zoals
peper en zout. Toen in Amsterdam de bordjes verhangen waren, verhuisde hij niet terug
naar de Warmoesstraat. Wel nam hij de kans waar om zaken af te handelen en incasseerde zo
duizenden guldens die hij nog steeds tegoed had van het verblijf van de graaf van Brederode
in zijn huis in 1567, het verblijf waarmee alle ellende begonnen was.
Gevolgen van de ballingschap van Amsterdamse kooplieden
De exodus van kooplieden sinds 1567 had op de korte termijn beschouwd, zoals gezegd, de-
sastreuse gevolgen voor het economisch leven van Amsterdam. De inzinking was echter tijde­
lijk. Na de Satisfactie van 1578 nam Amsterdam zijn oude positie weer spoedig in. De koop­
man Hans Snel schreef al in maart 1578 uit Lissabon aan zijn vertegenwoordiger in de
Nederlanden: 'Overmyts Amsterdam mett Hollant veraccordyrl is, so mochte al de negotya
dar wel wederum comen'. 49
En inderdaad kwam de 'negotya' weer snel naar Amsterdam en
keerden vele ballingen terug. Dit is begrijpelijk: de ineenstorting van de handel in Amster­
dam betekende niet dat de oosterse handel in het algemeen instortte. De handel op het Oost­
zeegebied ondervond weliswaar veel ellende - zeker in de jaren 1568-1572, door toedoen van
de watergeuzen - maar hield toch veel beter stand dan de Amsterdamse markt. De kooplie­
den weken uit en zetten hun bezigheden zo goed mogelijk voort. De goederen werden nu
echter niet opgeslagen, verhandeld en overgeslagen in Amsterdam, maar in alternatieve han­
delsplaatsen zoals Enkhuizen of Emden. Sommige ballingen hielden contact met familiele­
den die katholiek waren gebleven en nog in Amsterdam zaten, hoewel die contacten de ach­
terblijvers streng verboden waren.''"
Op de wat langere termijn beschouwd moeten de gevolgen van de ruim tienjarige balling­
schap van honderden Amsterdamse kooplieden zelfs positief genoemd worden. Méchoulan be­
nadrukt de invloed van deze episode op de denkbeelden over godsdienstvrijheid. De 'oude geu­
zen' kwamen volgens hem in 1578 naar Amsterdam terug in de overtuiging dat de stad het
grootste belang had bij vrijheid. Omdat ze zelf geleden hadden onder geloofsvervolging en ver­
lies van hun bezit, omdat ze rond hadden moeten zwerven, kozen ze voor godsdienstige toleran­
tie. Het economisch succes van Amsterdam zou optimaal zijn als het gedragen zou worden door
47 Ter Gouw, Geschiedenis van Amsterdam VI, 189-190. Ook uit de correspondentie van de Kamper kooplieden blijkt dat
Loufsz in de winter van 1578-1579 enige maanden in Amsterdam verbleef (Nanninga Uitterdijk, Een Kamper handelshuis,
167, 195).
48 Kam, Waar was dat huis, 143.
49 Nanninga Uitterdijk, Ecu Kamper haudclsli uis, 86-87.
50 Zie voor een voorbeeld van deze contacten J.G. Kam, 'Pieter Corneliszoon Dobben, verzetsman van 1568-1572',
Maandblad Amsteladamum 56 (1969) 137-140.
49

Handel en politiek in de 16e eeuw
zowel protestantse als katholieke als joodse handelaars. Het begin van de opkomst van Amster­
dam moet volgens Méchoulan dan ook gedateerd worden op de dag dat het nieuwe stadsbe­
stuur in 1578 de macht overnam. 51
Dit lijkt wat overdreven, want de opvatting dat verre handel
niet gedijt bij onderdrukking van dissenters was al eerder wijd verbreid. Dat de ballingschap de
betrokkenen sterker heeft doen neigen naar tolerantie, kunnen we echter wel aannemen.
Een ander gevolg van de ballingschap was dat vele Hollandse kooplieden hun positie in het
Oostzeegebied versterkten. Heel wat ballingen kwamen terecht in belangrijke handelssteden
zoals Danzig en Koningsbergen. Het bezoek van Hollanders aan de Artushof, het gebouw in
Danzig waarin de kooplieden elkaar opzochten, werd rond 1570 vrij plotseling intensiever. In­
schrijvingen van Hollanders bij de verschillende afdelingen van de Artushof, de 'banken', von­
den sinds het begin van de Opstand veel vaker plaats dan vóór die tijd. 52
Tijdens hun balling­
schap breidden de kooplieden hun kennis over de handel uit en bouwden duurzame relaties
op. Hiervan konden zij, weer terug in Amsterdam, profiteren. We kunnen dit enigszins verge­
lijken met de diaspora van Zuidnederlandse kooplieden na de val van Antwerpen in 1585, be­
schreven door Brulez. Zeer vele Zuidnederlandse handelaars verspreidden zich over allerlei
handelssteden in Europa, zodat er een dicht net van Zuidnederlandse handelsbetrekkingen
tot stand kwam. 33
Zo zorgde ook de diaspora van Amsterdamse kooplieden in de jaren zeventig
ervoor dat Hollandse ondernemingen hun positie in het Oostzeegebied konden versterken.
Het onderhouden van een uitgebreid netwerk van persoonlijke contacten was in de verre
handel van de vroegmoderne tijd zeer belangrijk. De risico's waren groot en instituties om
vreemdelingen te beschermen zwak ontwikkeld. Buitenlandse handelaren die geconfron­
teerd werden met een debiteur die in gebreke bleef of een levering ondeugdelijke goederen
konden nauwelijks hopen op een snelle en afdoende behandeling via de officiële kanalen,
zoals de stedelijke rechtbanken. Daarom deed men zo mogelijk alleen zaken met lieden die
men persoonlijk kende en vertrouwde. 34
Een overbekend voorbeeld van een Hollandse koopmansfamilie waarvan de leden noodge­
dwongen enige tijd in het Baltisch gebied doorbrachten, is de Amsterdamse familie Hooft.
Vóór de Opstand, in de jaren zestig, kan deze familie het beste gekarakteriseerd worden als
een schippersfamilie. Pieter, Gerrit, Jan Willemsz en nog meer broers Hooft bevoeren de
Noord- en Oostzee, bezaten aandelen in de schepen waarop ze kapitein waren en dreven ver­
moedelijk ook wat handel voor zichzelf. De volgende generatie werd er toen al wel als koop­
mansleerling op uitgestuurd: zo verbleef Cornelis Pietersz Hooft in de jaren zestig enige jaren
in het Oostzeegebied, als handelsbediende. Hoe hun contactennetwerk er toen precies uit­
zag, is onbekend, maar waarschijnlijk was het nog weinig ontwikkeld. Toen de leden van de fa­
milie eindjaren zestig vanwege hun belangstelling voor protestantse ideeën moesten vluch­
ten, gingen ze naar Pruisen. Tijdens hun jarenlange verblijf in Danzig en Koningsbergen
bouwden zij ongetwijfeld vertrouwensrelaties op met inheemse kooplieden en leerden zij de
lokale handelsgebruiken kennen. Sinds 1573 keerden enkele familieleden terug naar Hol­
landse steden die naar de Opstand waren overgegaan, en sinds 1578 naar Amsterdam. Min-
51 Henry Méchoulan, Amsterdam ten tijde van Spinoza. Geld en vrijheid (Amsterdam 1992) 51, 53.
52 Paul Simson, Der Artushof in Danzig und seint Brüderschaften, die Banken (Danzig 1900) 81.
53 W. Brulez, 'De diaspora der Antwerpse kooplui op het einde van de 16e eeuw', Bijdragen voor de geschiedenis der Nederlanden
15 (1960) 279-306, passim.
54 Zie hierover de recent verschenen bundel over ondernemerschap op de Hollandse stapelmarkt: C. Lesger en L.
Noordegraaf (red.), Entrepreneurs and entrepreneurship in early modern times. Merchants and industrialists within the arbit of
the Dulili stajilemarket (Den Haag 1995), met name het artikel van P. Mathias hierin: 'Strategies for reducing risks by
entrepreneurs in the early modern period'.
50

Handel en politiek in de 16e eeuw
stens één van hen (Jan Pietersz) bleef echter in Danzig wonen. In de jaren negentig van de
16e eeuw hebben daar zelfs veel familieleden gewoond. 55
De verbanning uit Amsterdam moet
de ontwikkeling van hun handelscontacten in het Oostzeegebied hebben versneld. Hoewel
met één voorbeeld natuurlijk niets te bewijzen valt, ligt het voor de hand dat iets vergelijkbaars
zich ook bij andere koopliedenfamilies heeft voorgedaan. Gezien de sterke expansie van de
handel en scheepvaart op het Baltische gebied in de 16e eeuw moeten er veel schippers en be­
ginnende handelaars zijn geweest die nog bezig waren hun handelsrelaties op te bouwen.
Vergelijken wij de betekenis die de verbanning voor Nederlandse kooplieden had met de
betekenis die zij voor vreemdelingen had, dan valt eenvoudig een verschil te constateren. De
vreemdelingen die moesten vluchten, keerden veelal terug naar de plaats waar zij oorspron­
kelijk vandaan kwamen. Zo koos Cornelis Loufsz voor een terugkeer naar Danzig. Zijn ver­
blijf in de Weichselstad was geen nieuwe ervaring. Hij kende de stad, de gebruikelijke han­
delstechnieken, de producten waarin gehandeld werd, en beschikte reeds over contacten. In
het algemeen kunnen we veronderstellen dat de positieve impuls die de handel van autoch­
tone Nederlandse kooplieden door de ballingschap ondervond, zich niet voordeed bij de
vreemdelingen. Met andere woorden: de ballingschap was een gunstige stimulans, maar dan
vooral voor de Hollandse eigenhandel. De handel die vreemdelingen in Holland dreven, en
die we vanuit Hollands oogpunt passieve handel kunnen noemen, moet hierdoor relatief wat
achterop zijn geraakt. Deze passieve handel was in de periode voorafgaand aan de Opstand
van behoorlijk gewicht geweest voor de Amsterdamse stapelmarkt. 56
Op de lange termijn was
een versterking van de Hollandse eigenhandel ten koste van die van vreemdelingen al te con­
stateren. Nu werd deze ontwikkeling door de politieke gebeurtenissen versneld. Zo bewerk­
stelligde Alva met zijn massale verbanningen dat de balans tussen Hollandse en vreemde han­
delaars iets verder doorsloeg in het voordeel van de eerstgenoemden.
Besluit
Het verhaal over de lotgevallen van Cornelis Loufsz is gebaseerd op een merkwaardig sa­
menraapsel van bronnen. Zo kregen we van zijn handelsactiviteiten onder meer een vaag
idee met behulp van een exportregister in het archief van Danzig dat de graanexporten in
1557 vastlegde, en van de handelsbrieven van Kamper kooplieden die hem in zijn laatste le­
vensfase laten zien als koopman in Danzig. Over zijn huisvesting raakten we enigszins geïn­
formeerd door de in Amsterdam geheven belasting op onroerend goed in de jaren vijftig en
zestig (de kohieren van de tiende penning) en de boedelinventaris die werd opgemaakt van
het huis Engelenburg na Cornelis' veroordeling door de Raad van Beroerten. Het feit dat bij
deze gelegenheid zijn bezit werd geconfisqueerd, samen met dat van honderden van zijn
stadsgenoten, stelde ons in staat hem hoog in de sociale stratificatie van Amsterdam te plaat­
sen. Zijn rol in het begin van de Opstand bleek onder meer uit de hoge bedragen die hij
kreeg voor alles wat de Grote Geus Brederode in 1567 verteerd had in Engelenburg. Corne­
lis' vrijbuitersbestaan in de jaren 1571-72 konden we afleiden uit de lijst kapiteins van de wa­
tergeuzen. Een glimp van zijn familieleven tenslotte vingen we op uit de handelsbrieven van
55 Zie voor de familie Hooft: S.A.C. Dudok van Heel, 'Hooft, een hecht koopmansgeslacht', in: R. Breugelmans e.a.,
Hooft. Essays overP.C. Hooft (Amsterdam 1981) 93-115.
56 Van Tielhof, De Hollandse graanhandel, 230.
51

Handel en politiek in de 16e eeuw
Kamper kooplieden, waarin zijn kinderen worden genoemd en zijn overspelige vrouw.
Uit deze bronnen doemt een koopman op wiens levensloop dramatisch werd verstoord door
de burgeroorlog in de Nederlanden. In Danzig geboren als zoon van een handelaar, trok hij
waarschijnlijk rond 1550 naar Amsterdam. Dat was op dat moment de aangewezen plaats om
fortuin te maken in de oosterse handel. Het werd dan ook niet bepaald een noodlijdend be­
staan, zo blijkt al uit het feit dat Cornelis van zichzelf en van zijn vrouw portretten liet schilde­
ren. Een voorspoedige carrière kunnen we ook afleiden uit het bezit dat hij eindjaren zestig
had opgebouwd en op grond waarvan we hem tot de toplaag van Amsterdam kunnen rekenen.
In de jaren zestig ontstonden echter de problemen. De tegenstellingen in de Nederlanden
in het algemeen en ook binnen Amsterdam verhardden zich snel en dwongen tot een keuze.
Het Spaanse gezag eiste onvoorwaardelijke trouw aan het katholicisme en vervolgde ketters.
Voor Cornelis persoonlijk was dit lastig want hij was vermoedelijk luthers. Voor hem en grote
groepen kooplieden telde naast een eventuele gewetensnood echter nog een ander bezwaar,
namelijk dat de handel met het buitenland zeer bemoeilijkt zou worden door kettervervol­
gingen. Het handelsnetwerk waaraan Amsterdam zijn bloei ontleende, was zeker niet beperkt
tot katholieke landen. Op godsdiensttwisten zaten de handelaars dus niet te wachten.
Net zoals in de Nederlanden als geheel, speelde er ook op lokaal niveau meer dan de gods­
dienstkwestie. In Amsterdam bestond veel ressentiment tegen de regerende factie, niet alleen
omdat ze de ketterjacht steunde, maar ook omdat ze als een ware oligarchie de macht monopo­
liseerde. Er waren voor Amsterdammers dus verschillende redenen om tijdens cle troebelen van
1566 en 1567 voor opstandig gedrag te kiezen. Wat voor Cornelis Loufsz precies telde weten we
niet, maar wel dat hij de keus ondubbelzinnig gemaakt had toen hij, met enige anderen, Bre­
derode uitnodigde zijn residentie in Amsterdam te nemen. Door het verblijf van de geuzenlei-
derwerd Cornelis' huis Engelenburg enige maanden lang het centrum van het verzet in de Ne­
derlanden. Omdat de Opstand in deze fase nog niet doorzette, moesten de opstandigen voor
hun acties boeten. Velen, onder wie ook Cornelis, vluchtten en bleven in het buitenland op
straffe van de dood. Hij hielp vervolgens mee het tij te keren door als watergeus de hertog te be­
strijden. De inname van Den Briel werd het begin van het einde van zijn ballingschap, hoewel
hel nog lang zou duren voordat hij ook werkelijk weer voet op Amsterdamse bodem zou kun­
nen zetten. Zijn ballingsoord werd Danzig. Na de overgang van Amsterdam naar de geuzen in
1578 had hij weer terug kunnen keren naar zijn huis in Amsterdam, maar hij deed dat niet.
Het centrum van de oosterse handel werd in het begin van de Opstand zwaar op de proef
gesteld. De ruim een decennium durende ballingschap van honderden Amsterdamse koop­
lieden had op wat langere termijn echter positieve gevolgen. De van huis en haard verdreve­
nen waren meer dan ooit ervan doordrongen dat men zich in een handelscentrum beter ge­
matigd kon opstellen waar het gewetenskwesties betrof. Deze tolerante mentaliteit kwam de
ontwikkeling van de Amsterdamse stapelmarkt ten goede. Verder hadden velen in belangrij­
ke handelssteden gezeten, zoals Danzig en Koningsbergen, en daar hun kennis over de han­
del uitgebreid en duurzame handelsrelaties opgebouwd. Hiervan zouden zij in de toekomst
profiteren, zodat we kunnen zeggen dat de ballingschap aan hun handel een zekere stimu­
lans gaf. Het is aannemelijk dat deze stimulans vooral de Hollandse eigenhandel betrof, ter­
wijl de handel voor rekening van vreemdelingen eigenlijk louter negatieve gevolgen van de
Opstand ondervond. Met name de positie van Hanzekooplieden in de handel op de Amster­
damse stapelmarkt moet na de Opstand zwakker zijn geweest dan daarvoor. Anders gezegd:
terwijl Cornelis Pietersz Hooft van zijn ballingschap profiteerde door de handelssteden in het
Oostzeegebied goed te leren kennen, was Cornelis Loufsz door zijn verbanning terug bij af.
r>_

Boekennieuws
G.N.M. Vis, Cornelis Cooltuyn (1526-1567). De vader
van de Hollandse reformatie (Zeven Provinciën
Reeks 10; Hilversum: Verloren, 1995, 85 blz., IS­
BN 90-6550-133-9, ƒ25)
De in 1526 in Alkmaar geboren predikant Corne­
lis Cooltuyn wordt een cruciale rol toegeschreven
bij de vroege verspreiding van de gereformeerde
religie in Holland. Vanaf 1551 verkondigde hij
daar (in Alkmaar en Enkhuizen) eerst zelf de
nieuwe leer, totdat hij in 1558 voor de inquisitie
vluchtte naar Emden. Vanuit deze Oostfriese bal-
lingenstad was hij vervolgens tot aan zijn dood in
1567 betrokken bij de organisatie van de kerken
onder het kruis in Holland. Robert Fruin aarzelde
in de vorige eeuw dan ook niet om Cooltuyn te
kenschetsen als de vader van de reformatie in
Holland. Toch was over leven en werk van Cool­
tuyn lange tijd weinig meer bekend dan wat hij
zelf in zijn Dal Evangeli der Armen (1558-59) daar­
over vanaf 1551 had vermeld. Juriën Vis heeft in
de hier voorliggende biografie een poging gedaan
ook de eerste 25 levensjaren van Cooltuyn aan de
nevel van de geschiedenis te onttrekken en tevens
de Emdense periode van de predikant meer kleur
te geven.
Vis volgt Cooltuyn daarbij als een biograaf uit
de klassieke school van wieg tot graf. Cooltuyns
jeugd en leerjaren te Alkmaar en Leuven, de
priesterwijding na zijn terugkeer in Alkmaar, zijn
pastoraat te Enkhuizen en het rectoraat van de
Latijnse school wederom te Alkmaar, de vlucht
naar Emden in 1558, de enige in druk verschenen
pennevrucht (Dat Evangeli) en de werkzaamhe­
den van de predikant in en vanuit Oost-Friesland
worden keurig in chronologische volgorde ge­
schetst.
Vis kan hierbij beslist niet terugvallen op rijk
bronnenmateriaal. Zijn beschrijving van het leven
van Cooltuyn krijgt daardoor op verschillende
plaatsen noodgedwongen het karakter van een re­
constructie. De auteur ontwikkelt dan zelf zijn hy­
potheses en schuwt de toelichting en argumenta­
tie niet, ook al moet hij daarvoor het levensverhaal
soms abrupt onderbreken. Overtuigend is Vis met
name als hij betoogt dat Cooltuyn zijn laatste jaren
te Alkmaar (1557-58) geen plaatsveivangend pas­
toor, maar rector van de Latijnse school is geweest.
Ook is hel verleidelijk de biograaf te volgen als hij
de Alkmaarse hageprediker Jan Arentszoon aan­
wijst als de verhulde adresssant van de Brief aan Ti-
motheus uit het voorwerk van Cooltuyns Dat Evange­
li Wellicht te terughoudend is Vis echter als hij
summier de inhoud van Dal Evangeli bespreekt.
Daarmee lijkt een kans gemist om ook de leerstel­
lige opvattingen van Cooltuyn wat scherper voor
het voetlicht te brengen.
Vaker schieten eenvoudig de gegevens tekort
om een aantal witte vlekken in het levensportret
van Cooltuyn kleur te geven. Vis kan slechts gissen
wanneer Cooltuyn later vanuit Emden heimelijke
bezoeken aan Holland heeft gebracht, laat staan
dat duidelijk wordt welke activiteiten de predikant
daarbij precies ten behoeve van de kruiskerken
heeft ontplooid. Vaststaat dat Cooltuyn een aan­
deel heeft gehad in het zenden van predikanten
vanuit Oost-Friesland naar Holland, maar dat lijkt
wel een smalle basis om hem zonder meer als de va­
der van de Hollandse reformatie te kwalificeren.
Waar de grondstof voor een lijvige studie over
Cooltuyn ontbreekt, lijken de korte monografiën
van de Zeven Provinciën Reeks echter precies de
juiste ruimte te bieden om diens levensschets
door Vis aan een breder publiek te presenteren.
De rijke illustraties van het boekje en de vlotte stijl
van de auteur dragen ertoe bij dat de lezer zich op
prettige wijze een beeld kan vormen van de Alk­
maarse voorganger. Wie dat beeld vergelijkt met
de meesl recente biografie van Cooltuyn door
G.P. van Itterson in het tweede deel van het Bio­
grafisch lexicon voor de geschiedenis van het Nederlands
protestantisme (Kampen 1983), zal pas goed duide­
lijk worden hoeveel winst Vis heeft geboekt. Met
name daarom doet Vis zichzelf tekort door Van It­
terson om overigens onduidelijke redenen niet in
zijn literatuurlijst te vermelden.
A.Ph.F. Wouters
C. Boschma-Aarnoudse en M.A. van der Eerden-
Vonk, Het huis met de zwaan. De bouw- en bewonings-
geschiedenis van Voorhaven 137 in Edam (Hilver­
sum: Verloren, 1995, 132 blz., ISBN 90-6550-525-
3, ƒ 17,50)
Een ingrijpende restauratie, die in 1988 werd uit­
gevoerd, was de aanleiding tot het verrichten van
een onderzoek naar de geschiedenis van 'Het
huis met de zwaan' en zijn bewoners. Dit unieke,
in classicistische stijl gebouwde pand staat aan de
Voorhaven in Edam en is voor die plaats enig in
zijn soort. De resultaten van het onderzoek wor­
den gepresenteerd in een aantrekkelijk boekwerk­
je, dat rijk is voorzien van tekstondersteunende fo­
to's en tekeningen.
53

Boekennieuws
Het boek bestaat uit twee los van elkaar staande
delen. Het eerste, geschreven door C. Boschma-
Aarnoudse, behandelt de bouwgeschiedenis van
het pand. Hierin worden het ontstaan en de ont­
wikkeling van het pand door de eeuwen heen ge­
schetst, waarbij het gebruik van vakjargon niet
wordt geschuwd. Dit laatste hoeft voor de lezer
die niet bekend is met de veelvuldig gebruikte
bouwkundige termen geen problemen op te leve­
ren, omdat aan het eind een lijst is opgenomen
waarin vrijwel alle gebruikte termen worden ver­
klaard. Er wordt met name ingegaan op de restau­
raties die het gebouw in de loop der tijden heeft
moeten ondergaan. De auteur heeft veel moeite
gedaan om de invloed van de T7e-eeuwse, uit Am­
sterdam afkomstige bouwmeester Philips Ving-
boons aan te tonen. Ondanks alle aangedragen
argumenten die daarvoor pleiten, blijkt het on­
mogelijk hieromtrent zekerheid te geven. Ook
blijft onbekend wie de architect van het pand is
geweest. Van hem is wel zeker dat hij nauwe ban­
den onderhield met Amsterdam, omdat daar hui­
zen staan die dezelfde gevel-opbouw hebben als
het pand in Edam.
Het tweede deel van het boek, geschreven door
M.A. van der Eerden-Vonk, behandelt in kort be­
stek de bewoningsgeschiedenis. Zij gaat met name
in op de vraag wie het huis hebben bewoond en
wanneer. Zij constateert dal de belastingpachter
Jan Michielszoon de Swaan voor het pand van be­
slissende betekenis is geweest. Hij kocht de wo­
ning in 1644 en betrok deze vermoedelijk na zijn
huwelijk in 1645. In 1659 liet hij het uit de 16e
eeuw stammende pand volledig afbreken en ver­
vangen door de woning die er thans nog staat. Jan
Michielszoon de Swaan ontleende zijn naam, en
daarmee ook die van het huis, aan het ambt dat
hij bekleedde: in 1655 werd hij door het Edamse
stadsbestuur voor een periode van vijf jaar aange­
steld als 'pluijmgraef en swaenheer' van De Zee­
vang. Op zijn huis liet Jan Michielszoon daarom
een natuurstenen zwaan aanbrengen. In de 20e
eeuw werd de woning onder meer gebruikt als
museum, het Museum Nieuwenkamp (1947-
1975), genoemd naar de kunstenaar W.O.J. Nieu­
wenkamp, die het huis van 1910 tot 1948 in eigen­
dom had. In een vlotte stijl behandelt de auteur
in het kort de bewoningsgeschiedenis van het
pand. Een kleine onvolkomenheid die hier ver­
meld dient te worden, is dat het onderschrift op
p. 35 niet de volgorde aanhoudt van de getoonde
familiewapens.
51
De bijlagen omvallen een verklarende woor­
denlijst van bouwkundige termen, een lijst van ei­
genaren en bewoners en een overzicht van de ei­
gendomsovergangen.
Wil Fries
J.D.C. Branger, Twee eeuwen voor de klas. Leraren­
opleiding basisonderwijs Haarlem (Haarlemse mi­
niaturen 35; Haarlem: De Vrieseborch, 1995, 192
blz., ISBN 90-6067-394-7)
Volgens de Zwitserse pedagoog Pestalozzi (1746-
1827) moet de vorming van hoofd, hand en hart
in gelijke mate ontwikkeld worden bij kinderen.
Aanschouwelijk onderwijs zou de beste manier
zijn om dit te bereiken. De opvattingen van Pesta­
lozzi werden in de 19e eeuw op de Haarlemse
kweekschool omarmd en zodanig aangepast dat
ze bruikbaar werden voor de Nederlandse situa­
tie. De school was in 1795 uit een Bataafs initiatief
ontstaan en moest een einde maken aan de abo­
minabele toestand van het Nederlandse lager on­
derwijs. Doordat de Haarlemse kweekschool tot
ver in de 19e eeuw (tot 1860) de enige Rijks­
kweekschool in de noordelijke Nederlanden was,
hebben de hier ontwikkelde onderwijskundige
methoden grote invloed gehad op het lager on­
derwijs.
Dc geschiedenis van de Haarlemse kweek­
school is naar aanleiding van het 200-jarig bestaan
beschreven in het boek Twee eeuwen voor de klas. In
zeven hoofdstukken behandelt J.D.C. Branger,
zelf oud-docent van de PABO-Haarlem, de ont­
wikkelingen en aanpassingen van de lerarenoplei­
ding aan de veranderende eisen van de maat­
schappij. Aan het begin van de 19e eeuw werden
onderwijzers voornamelijk in de praktijk opgeleid
en later vaak aan één van de vele normaalscholen.
Op een normaalschool verzorgden schoolhoof­
den na schooltijd de opleiding. Pas in de tweede
helft van de 19e eeuw werd de kweekschool, die
een veel hoger niveau had dan de normaalschool,
aanvaard als hèt opleidingsmodel voor onderwij­
zers. Het zou nog duren tot 1920, het jaar van de
Wet op het Lager Onderwijs, voordat de oplei­
ding tot onderwijzer op een kweekschool wettelijk
geregeld werd.
Wanneer de auteur de eerste periode (tot
1854) beschrijft, spreekt hij over 'de opmerkelijke
Haarlemse kweekschool'. Die faam was in de eer­
ste plaats het werk van directeur PJ. Prinsen
(1777-1854). Hij was in 1801 door de Maatschap-

pij tot Nut van het Algemeen naar Haarlem ge­
haald om leiding te gaan geven aan de Haarlemse
kweekschool. In een periode dat onderwijskundi­
ge inzichten nog nauwelijks ontwikkeld waren of
tot de praktijk van de klas waren doorgedrongen,
introduceerde hij een aantal leermethoden op ba­
sis van de ideeën van Pestalozzi. De leesmethode
is hiervan de meest belangrijke. Begin 19e eeuw
leerden kinderen lezen door middel van het spel­
len van letters, een omslachtige methode, die in
combinatie met het hoofdelijk onderwijs (één
kind bij de onderwijzer roepen) tot gevolg had
dat het jaren duurde voordat de kinderen konden
lezen. Prinsen introduceerde de klankmethode,
gecombineerd met een letterkast en letterplank-
jes, die klassikaal aan leerlingen werd aangebo­
den. Bovendien werd de methode aangevuld met
wandplaten, vandaar 'aanschouwelijk onderwijs'.
De methode was zo succesvol, dat ze belangstel­
ling vanuit het buitenland opleverde.
In de periode van 1888 tot 1921, toen P.H. van
der Ley directeur van de Haarlemse kweekschool
was, vervulde zij nog altijd een voortrekkersrol.
Ook Van der Ley wilde, in navolging van Pestaloz­
zi, niet alleen de vorming van het hoofd, maar ook
van hand en hart stimuleren. De introductie van
het vak handenarbeid (op studiereis in Zweden
door Van der Ley ontdekt) is hiervan een voor­
beeld. De vernieuwingsscholen van Jan Ligthart en
Cor Bruijn (beiden oud-leerlingen van de Haar­
lemse kweekschool) zouden, volgens de auteur, in
belangrijke mate gebaseerd zijn op de onderwijs­
kundige inzichten van Van der Ley (p. 86-88).
Voor de periode na de Tweede Wereldoorlog is
de meest ingrijpende verandering de invoering
van de Wet op het Basisonderwijs in 1985. De af­
zonderlijke kleuterschool en lagere school kwa­
men hiermee te vervallen. In plaats hiervan kwam
een achtjarige basisschool voor kinderen van 4 tot
12 jaar. Voor de lerarenopleiding in Haarlem be­
tekende dit dat de Rijks Pedagogische Academie
(zoals de nieuwe naam van de Rijkskweekschool
luidde) werd geïntegreerd met de Kennemer-
streekschool, de opleiding voor kleuterleidsters,
ook wel kleuterkweek geheten. Voor de zo ontsta­
ne Pedagogische Academie Basisonderwijs bete­
kende het dat de opleiding werd aangepast aan
de kerndoelen van het nieuwe basisonderwijs.
De eerste drie hoofdstukken (de periode tot
1920) leveren een interessante beschrijving op,
geschikt voor een breed publiek. Het tweede ge­
deelte van het boek heeft meer de sfeer van een
lustrumboek. Vanaf hoofdstuk 4 zijn regelmatig
Boekennieuws
herinneringen van oud-leerlingen opgenomen,
bijvoorbeeld onder het kopje 'Hoe was dat in
jouw kweekschooltijd'. Voor de recente periode
zijn ook samenvattingen van eindscripties van stu­
denten opgenomen. Hoe aardig ook om te lezen,
hiermee verliest het boek aan belang voor de alge­
meen geïnteresseerde lezer.
Hoofdstuk 6 biedt een beschrijving van de op­
leiding tot leraar basisonderwijs zoals die nu deel
uitmaakt van de Hogeschool Haarlem. Naast een
uitgebreide weergave van het curriculum, ont­
breekt een beschrijving van de missie niet. Zinnen
als: 'De PABO-Haarlem biedt een opleidingskli­
maat waarbinnen studenten zich thuis voelen. Dit
bereikt zij door een programma te bieden dat be­
tekenisvol is, kwaliteit heeft en studeerbaar is en
door een volwassen studie- en stagebegeleiding'
(134) doen vooral denken aan een tekst uit een
reclamefolder. Het noemen van de visitatiecom­
missie (158) doet vermoeden dat de auteur zich
ervan bewust is dat een positief beeld van de op­
leiding gewenst is. Ook voor deze laatste periode
vermeldt de auteur enkele malen dat de Haarlem­
se opleiding een bijzondere plaats in Nederland
inneemt (124). Hij wijst daartoe op specialisatie
('missie-profilering', 133) op taalontwikkeling en
Nederlands als tweede taal, internationalisering
en cultuur, maar weet de lezer toch niet echt dui­
delijk te maken wat de school zo bijzonder maakt.
Zo boeiend als het verhaal over de 19e en het be­
gin van de 20e eeuw is, zo onbevredigend is het
voor de latere periode.
Biene Meijerman
R. Filarski, Kanalen van de koning-hoopman, goede­
renvervoer, binnenscheepvaart en hanalenbouw in Ne­
derland en België in de eerste helft van de negentiende
eeuw (NEHA-series III 21; Amsterdam: NEHA,
1995, 490 blz., ISBN 90-71617-89-0)
Vrijwel iedere dag fiets ik langs het Noordhol-
landsch Kanaal - ik woon in Amsterdam-Noord -
en nu ik dit boek heb gelezen, bekijk ik het met
heel andere ogen. Het 80 kilometer lange kanaal
van Den Helder over Purmerend naar Amsterdam
werd op instigatie van koning Willem I in hoog
tempo tussen 1819 en 1824 aangelegd en kostte
de voor die tijd enorme som van elf miljoen gul­
den. Het was dan ook wel het grootste kanaal ter
wereld. Het Noordhollandsch Kanaal was bedoeld
als - nota bene - zeekanaal, waardoor grote zee-
55

Boekennieuws
schepen tot 1000 ton door paarden gejaagd de haven
van Amsterdam konden bereiken, toen de
grootste haven van Nederland. Het IJ stond weliswaar
via de Zuiderzee en de Waddenzee in open
verbinding met de Noordzee, maar Amsterdam
was voor grote schepen slechts moeizaam bereikbaar;
de haven kampte namelijk, net als Rotterdam
overigens, met ernstige aanslibbing en natuurlijk
de bekende zandbank Pampus. De
toenmalige baggertechniek kon grootschalige
aanslibbing absoluut niet de baas. Grote schepen
werden voor Pampus gelicht, deels van hun lading
ontdaan en dan door zogenaamde Marker waterschepen
over de zandbank heen getrokken. Ook
kon gebruik worden gemaakt van een scheepskameel,
een 17e-eeuwse uitvinding: twee enorme
drijvers die om het schip sloten en vervolgens werden
leeggepompt, waardoor het schip hoger in
het water kwam te liggen en zo de haven kon worden
binnengesleept.
Na de Franse tijd was met name de Amsterdamse
haven in verval geraakt en snel handelen was
geboden om het tij te keren. Het Noordhollandsch
Kanaal maakte deel uit van het door koning
Willem I nagestreefde ontwikkelingsprogramma
voor het "Verenigd Koninkrijk'. Hij wilde
een continue economische groei bereiken, waarbij
in België de nadruk op de ontwikkeling van de
industrie werd gelegd en in Nederland op de handel.
De ontsluiting van de zeehavens Amsterdam
en Rotterdam speelde hierbij een cruciale rol. De
zeeweg naar Rotterdam werd ontsloten door het
Voornse Kanaal (1827-1830), de Amstel-Drecht-
Aarverbinding (1823-1825) verbeterde hel binnenvaartverkeer
tussen Rotterdam en Amsterdam
en de Amsterdamse Rijnverbinding (1821-
1824) vergemakkelijkte de scheepvaart naar
Duitsland. Onderdeel van de Rijnverbinding was
de nieuwbouw van het sluizencomplex bij Vreeswijk.
Dit ging gepaard met enorm veel problemen
door opkomend kwelwater, waardoor de bouwput
bijna niet droog te houden was. Het is fascinerend
om te lezen hoe de ingenieurs ondanks alle
tegenslagen toch steeds weer oplossingen bedachten
om het werk te kunnen voltooien. Plannen
van Willem I om het IJ af te dammen teneinde
verdere aanslibbing van de haven te voorkomen
en om het Markens Kanaal te graven, werden tot
grote opluchting van Amsterdam afgeblazen toen
bleek dal de vaardiepte bij Marken onvoldoende
was. In plaats daarvan koos men uiteindelijk voor
het uitbaggeren van het IJ voor het havenfront,
zoals de eigenzinnige en zeer capabele inspec­
5(i
teur-generaal van de Rijkswaterstaat Jan Blanken
had voorgesteld.
Deze projecten kostten ontzettend veel geld, te
vergelijken met de Deltawerken in onze tijd. Velen
aarzelden, maar de koning zette door. Hij
ging zelfs zo ver dat hij kanalen heimelijk liet financieren
door het Amortisatie-syndicaat zonder
de Tweede Kamer daarin te kennen. Filarski keurt
deze handelwijze af, maar hij prijst de vooruitziende
blik van de monarch, die het lef had om een
voorwaarde-scheppend beleid te voeren. Hij ging
hierbij sterk af op zijn intuïtie en het is voor ons
verbazingwekkend dat de koopman-koning zo
weinig waarde hechtte aan kosten-baten-analyses.
Een aantal kanalen bleek een sof (kanaal van Middelburg),
andere waren onmiddellijk een groot
succes (kanaal Mons-Condé). Het Noordhollandsch
Kanaal was aanvankelijk een kostbare mislukking,
maar toen de economie in Nederland na
1840 begon aan te trekken, bewees dit kanaal zijn
waarde voor Amsterdam. En toen na 1850 de eerste
tekenen van de Industriële Revolulie zich in
ons land aandienden, beschikte Nederland over
een aantal goede vaarwegen.
Ruud Filarski, civiel ingenieur met een indrukwekkende
loopbaan bij Rijkswaterstaat, is op dit
werk gepromoveerd en de aanstaande lezer moet
dan ook niet bang zijn voor een paar technische
termen of een pittige tabel. Daar staat tegenover
dat de rustige redeneertrant en de heldere samenvattingen
door het boek heen de tekst voor
de geïnteresseerde leek voldoende toegankelijk
maken. Het boek bevat kaarten en reproducties,
waarvan sommige in kleur, een verklarende woordenlijst,
een register en een Engelse samenvatting.
J.Th. Rijper
J.L. van der Pauw, Guerrilla in Rotterdam. De paramilitaire
verzetsgroepen, 1940-1945 (Den Haag:
SDU, 1995, 487 blz., ISBN 90-12-08189-0)
Direct na de capitulatie op 14 mei 1940 vond in
Rotterdam de eerste illegale actie plaats. Reserveeerste-luitenant
Nic Erkens, belast met het toezicht
op de kledingvoorraden van het leger, gaf
zijn ondergeschikte Jo van der Waals opdracht het
magazijn aan de Westzeedijk in brand te steken.
Liever de fik erin dan dat de Duitsers gebruik zouden
kunnen maken van de voorraden. Erkens begon
meteen medestanders te zoeken in het leger;

de Groep Erkens was daarmee een van de eerste
paramilitaire verzetsgroepen in Rotterdam.
Van der Pauw definieert 'paramilitaire verzets­
groepen' als 'verzetsgroepen die zich geheel of
voor een belangrijk deel toelegden of voorbereid­
den op activiteiten waarbij een vorm van geweld
indien nodig werd toegepast' (p. 9). Omdat hij
binnen de hem gegeven tijd niet alle verzetsgroe­
pen die zich tijdens de Tweede Wereldoorlog in
Rotterdam manifesteerden (naar schatting zo'n
tweehonderd) uitputtend kon behandelen, be­
perkte hij zich hoofdzakelijk tot de zestien groe­
pen die hij als paramilitair kenschetst. In twee bij­
lagen wordt dan ook nog in grote lijnen een beeld
gegeven van twaalf spionage- en verbindingsgroe-
pen en 34 verzorging-groepen en fondsen.
De hoofdmoot van het boek bestaat uit twee de­
len, die elk een 'generatie' organisaties behande­
len. Eind 1942 waren alle verzetsgroepen van het
eerste uur in Rotterdam opgerold en pas in de
loop van 1943 ontstonden er nieuwe groepen.
Hoewel de cesuur volgens Van der Pauw 'niet
meer dan een samenloop van omstandigheden'
was (p. 368), verschilden de twee generaties ver­
zetsgroepen zowel wat betreft de aard van de orga­
nisatie als de activiteiten.
Binnen de eerste generatie onderscheidt Van
der Pauw negen groepen, te weten: Groep Er­
kens, Groep Hazenberg, Geuzen, Groep Schoe-
maker, Leeuwen-Garde, Orde-Dienst-I, Neder­
landse Volksmilitie, Groep Havensabotage en
Jeugdfront Vrij Nederland. Van de laatste twee
groepen zijn slechts summiere gegevens bekend,
zodat Van der Pauw ze in enkele regels voor de
volledigheid noemt.
Van de andere organisaties is de Groep Erkens
het langst actief geweest: van juni 1940 tot novem­
ber 1942. Het actieve deel in Rotterdam bestond
naar schatting uit zo'n dertig man. Zij hielden
zich bezig met het aanleggen van voorraden voor
een te vormen verzetsbataljon (dat nooit tot stand
gekomen is), het inwinnen en doorgeven van stra­
tegisch belangrijke informatie en het opzetten
van een escape-line naar Frankrijk. Nadat in de zo­
mer van 1942 V-manner in de Groep Erkens gepe­
netreerd waren, werd de organisatie in oktober en
november 1942 opgerold. Nic Erkens werd op 9
oktober 1943 gefusilleerd.
De Orde-Dienst-I onderscheidde zich van de
andere groepen doordat zij haar taak vooral zag
wanneer er na het vertrek van de Duitsers een
machtsvacuüm zou ontstaan. Overigens spreekt
Van der Pauw van Orde-Dienst-I waar L. de Jong
Boekennieuws
op landelijk niveau een 'eerste O.D.' en 'tweede
O.D.' onderscheidt, onder leiding van respectie­
velijk reserve-luitenant-kolonel Westerveld en lui­
tenant-kolonel Versteegh.
In het tweede deel van zijn boek behandelt Van
der Pauw zeven groepen: Koninklijke Nederland-
sche Illegale Automobiel Club (KNIAC), Orde-
Dienst-II, Landelijke Knokploegen (L.K.P.), Raad
van Verzet (R.v.V.), Ploeg Jos, Kraakploeg Gehei­
me Dienst Nederland (K.P.-G.D.N.) en Binnen-
landsche Strijdkrachten (B.S.). De L.K.P. was van
deze groepen de belangrijkste. De eerste daadwer­
kelijke actie van de tweede generatie vond pas
plaats op 6 juni 1944, toen de L.K.P.-Rotterdam
een inval deed in het Huis van Bewaring.
De KNIAC had (zoals zijn naam al doet vermoe­
den) vooral een transporttaak; na enige arresta­
ties ging het restant in augustus 1944 op in de
L.K.P. De Ploeg Jos was in eerste instantie een 'wil­
de' knokploeg, maar ging later ook op in de
L.K.P. De K.P.- G.D.N. was de kraakploeg van de
Geheime Dienst Nederland met een dubieuze re­
putatie. Deze ploeg pleegde geldkraken, waarbij
het nodige aan de strijkstok bleef hangen. Boven­
dien ontvingen de leden van de K.P.-G.D.N. nogal
riante salarissen. Onder druk van de B.S. werd de
K.P.- G.D.N. opgeheven.
De O.D.-II (landelijk de 'derde O.D.' onder lei­
ding van jhr PJ. Six) bleef als organisatie wachten
op het vertrek van de Duitsers. Individuele leden
werden het wachten zo langzamerhand beu; zo'n
tweehonderd leden stapten over naar de R.v.V. of
de L.K.P. om actief verzetswerk te kunnen doen.
De L.K.P. was, lange tijd onder leiding van Sa-
muel Esmeijer, de meest actieve verzetsgroep. Tot
de succesvolste acties behoorden de overval op
het distributiekantoor Afrikaanderplein op 8 au­
gustus 1944, waarbij ruim 39.000 bonkaarten wer­
den buitgemaakt, en de bevrijding van 43 gevan­
genen uit het Hoofdbureau van Politie op 24
oktober 1944.
Van der Pauw heeft geput uit archieven van in­
stellingen, zoals het RIOD en het gemeentear­
chief, maar ook van particulieren. Hij weet in dit
boek, waarop hij gepromoveerd is aan de Erasmus
Universiteit, de talloze details goed te plaatsen in
een duidelijke lijn. In een heldere schrijfstijl
schetst hij een levendig beeld van de situatie waar­
in de verzetsmensen zich bevonden.
Henry Hermsen
57

Boekennieuws
A. Janse e.a., Geschiedenis en bestanden (Enkhui­
zen: Vereniging Oud-Enkhuizen, 1995, 104 blz.,
ISBN 90-74642-04-7; te bestellen bij de penning­
meester van de vereniging, J.M.M. Engels, Wester­
straat 17, 1601 AB Enkhuizen)
Op 10 december 1994 werd door de Vereniging
Oud-Enkhuizen een symposium georganiseerd
ter gelegenheid van haar vijftigjarig bestaan. Het
thema hiervan, het gebruik van de computer bij
het historisch onderzoek, mag zich op het ogen­
blik in een warme belangstelling koesteren. Door
de vereniging werden zes historici uitgenodigd
om hun eigen visie te geven op dit onderwerp. In
de bundel Geschiedenis en bestanden zijn hun voor­
drachten samengebracht.
Het eerste artikel in de bundel, van de hand
van A. Janse, behandelt de positie van West-Fries­
land nissen Holland en Friesland in de jaren
1000-1500 en de vraag of West-Friesland zich in
die tijd met Holland of met Friesland verbonden
voelde. Hoe interessant dit - zeker voor mensen
uit Enkhuizen - ook moge zijn, dit onderwerp
heelt niets uitstaande met het thema van het sym­
posium. Janse rept in het gehele stuk namelijk
niet over de computer.
CM. Lesger brengt het consumptiegedrag in
de 16e, 17e en 18e eeuw in de kop van Noord-
Holland in kaart. Het gaat hem hierbij niet zozeer
om wat de consumenten aanschaften, maar vooral
om de vraag waar zij dit deden, om aldus aan te
geven wat de verzorgingscentra waren in de regio.
Hij maakte hierbij gebruik van de notariële ar­
chieven. Hoe meer notarissen er waren gevestigd
in een dorp of stad, des te groter was de verzor­
gingsfunctie van deze plaats. Dit artikel lijdt aan
dezelfde tekortkoming als het eerste: ook hier is
nauwelijks sprake van het gebruik van geautomati­
seerde gegevens. In de laatste alinea geeft Lesger
enkel aan dat hij wel een computer heeft ge­
bruikt, doch dat het onderzoek net zo goed zon­
der had gekund.
Het derde artikel, van P.C. van Rooyen, is hel
eerste dat werkelijk bij het thema aansluit. Ook hij
werpt zich op de notariële archieven, doch hij
heeft een ander doel voor ogen dan Lesger. Van
Rooyen wil aan de hand van de archieven van en­
kele in maritieme zaken gespecialiseerde notaris­
sen de dagelijkse praktijk van bevrachting van
schepen en de hoogte van vrachtprijzen in kaart
brengen. In zijn bijdrage gaat hij in op het ge­
bruik van de computer bij de bewerking van de
gegevens uit de bevrachtingscontracten die waren
58
opgemaakt door de eerder genoemde notarissen
en beschrijft hij uitvoerig de methode waarmee
het ogenschijnlijk ontoegankelijke bronnenmate­
riaal werd gestructureerd met behulp van de com­
puter.
J. Talsma doet verslag van een onderzoekspro­
ject aan de Universiteit van Amsterdam waarin
verzuilingsprocessen in de Nederlandse samenle­
ving op lokaal niveau centraal staan. De belang­
rijkste vraag in dit onderzoek betreft de verklaring
van het ontstaan van de zuilen. Naar aanleiding
van deelonderzoeken en hun resultaten komt
Talsma tot een conclusie die neerkomt op een
waarschuwing voor het toekennen van te grote
waarde aan kwantitatief onderzoek. Zijns inziens
dient er altijd een wisselwerking te bestaan tussen
kwantitatief en kwalitatief onderzoek. Digitalise­
ring van het onderzoek is wellicht een zegen,
maar de computer zal uiteindelijk slechts kunnen
dienen als hulpmiddel.
Door J. Kok wordt deze conclusie gedeeld. Hij
onderzocht het verschijnsel buitenechtelijke ge­
boorten in de 19e eeuw in Noord-Holland en
Utrecht en de latere positie van deze kinderen op
de huwelijksmarkt. Slechts met behulp van de
computer kon de grote hoeveelheid gegevens uit
de registers van de Burgelijke Stand worden ge­
analyseerd. Kok geeft echter aan dat de computer
nooit het gedetailleerde onderzoek zal kunnen
vervangen, doch enkel als hulpmiddel zal kunnen
gelden.
G.M. W r
elling breekt een lans voor het gebruik
van de computer bij het historisch onderzoek. Hij
spreekt zelfs over computationele geschiedenis,
wat zoveel wil zeggen als die tak van de geschied­
beoefening die zonder de inzet van de informati­
ca onmogelijk zou zijn. Hij vreest echter dat het
gebruik van deze term, hoe correct zij in zijn ogen
ook mag zijn, historici zal afstoten. Dezelfde histo­
rici kunnen wellicht ook zonder deze term over­
tuigd worden van het nut van enkele technieken
en methoden uit de informatica voor het histo­
risch onderzoek.
Door het uiteenlopende karakter van de zes bij­
dragen en het feit dat zeker niet in alle gevallen
sprake is van een uitwerking van het gestelde the­
ma, ontbeert de bundel uiteindelijk de noodzake­
lijke samenhang".
Hans van Krevel

Museumnieuws
N.V. Drukkerij De Spaarnestad. Geschiedenis van
een Haarlems bedrijf
Historisch Museum Zuid-Kennemerland
Groot Heiligland 47, Haarlem (schuin tegenover
het Frans Halsmuseum)
8 februari t/m 1 juni 1997
di. t/m za. 12-17 uur, zo. 13-17 uur
toegang gratis
De Nederlandse markt voor publiekstijdschriften
wordt al sinds jaar en dag beheerst door VNU.
Minder bekend is dat aan de basis van dit uitgeversconcern
een Haarlems bedrijf stond: N.V.
Drukkerij De Spaarnestad. De Verenigde Nederlandse
Uitgeversbedrijven N.V. (VNU) is in 1964
ontstaan uit een fusie van De Spaarnestad met Cebema
N.V. uit 's-Hertogenbosch, eigenaar van onder
andere de Geïllustreerde Pers.
De Spaarnestad is aan het begin van deze eeuw
opgericht. Het bedrijf evolueerde van een kleine
onderneming met een katholieke, bijna clericale,
signatuur tot een grote organisatie die haar
grondslag verbreedde en zich ook met 'neutrale'
uitgaven op een algemeen publiek richtte. Samen
met Joh. Enschedé en Zn. was De Spaarnestad de
belangrijkste exponent van de Haarlemse grafische
industrie.
In het Historisch Museum Zuid-Kennemerland
in Haarlem is vanaf 8 februari tot en met 1 juni
1997 een tentoonstelling te bezichtigen die is gewijd
aan de geschiedenis van de N.V. Drukkerij
De Spaarnestad.
De Spaarnestad
Het beleid van De Spaarnestad werd aanvankelijk
gekenmerkt door de overname van slechtlopende
titels van andere uitgeverijen. Door een combinatie
van een solide bedrijfsvoering en een uitgekiende
redactionele aanpak slaagde het Haarlemse
bedrijf er over het algemeen in de oplagecijfers
van kwakkelende bladen met sprongen omhoog
te brengen.
Het begon allemaal in f906 met de oprichting
van N.V. Drukkerij De Spaarnestad door enkele
vooraanstaande katholieken, krachtig gesteund
door de toenmalige bisschop van Haarlem mgr.
AJ. Cahier. Het primaire doel van de onderneming,
die twintig medewerkers telde, was voortzetting
van de uitgave van de zieltogende katholieke
Afb. 1. Hoofdgebouw van Drukkerij De Spaarnestad aan de Nassaulaan in Haarlem, circa 1930. NFGC.
59

Museumnieuws
Afb. 2. Het blad Panorama rolt van de persen, 1935. NFGC.
Nieuwe Haarlemsche Courant Na een moeizame
start - de directeur van De Spaarnestad en de
hoofdredacteur van de Nüuwe Haarlemsche Cou­
rant werden binnen een jaar ontslagen - kon
boekhouder J.W. Lucas bij het afsluiten van het
eerste kwartaal van 1909 voor het eerst melden
dat er een bescheiden winst was gemaakt.
Onder het bewind van de nieuwe directeur,
F.H.M. de Griendt, werd in 1910 de exploitatie
van de praktisch failliete Katholieke Illustratie (op­
gericht in 1867) overgenomen. Dit katholieke fa­
milieblad - met de befaamde rubriek 'Uit het rij­
ke Roomsche leven' - nam de daaropvolgende
jaren een enorme vlucht. Het abonneebestand
groeide van 13.000 ten tijde van de overname tot
ruim 130.000 omstreeks 1930.
In de jaren twintig ging De Spaarnestad voor
het eerst geïllustreerde weekbladen uitgeven voor
een niet-katholiek, 'neutraal', publiek: De Stad Am­
sterdam, Groot Rotterdam, 's-Gravenhage in Beeld Lim­
burg in Beeld, Brabantsche Illustratie. Na het plotse­
ling overlijden van Van der Griendt in 1927 werd
C.P. Ooms tot directeur benoemd, terwijl J.W. Lu­
cas, de boekhouder van het eerste uur, in de raad
van commissarissen werd opgenomen. Lucas zou
(iO
tot 1960 deel uitmaken van de directie van De
Spaarnestad. Beiden leven tot op de dag van van­
daag voort in het Lucas-Ooms Fonds dat onder
meer jaarlijks de LOF-prijs toekent aan het beste
tijdschrift. Deze eer viel onlangs de VNU-uitgave
Panorama te beurt; een 'neutrale' titel die De
Spaarnestad in 1929 verwierf van A.W. Sijthoff's
Uitgevers-Maatschappij te Leiden. Een andere suc-
cescolle uitgave van De Spaarnestad was Libelle, het
blad voor de huisvrouw dat in 1934 het licht zag.
Overname van De Tijd en Het Centrum
In 1914 liet De Spaarnestad in het centrum van
Haarlem aan de Nassaulaan een nieuw bedrijfs­
pand bouwen naar ontwerp van architect J. Stuyt.
In de daaropvolgende decennia moest de behui­
zing meermalen worden uitgebreid en omstond
er een omvangrijk industrieel complex, dat jaren­
lang een stempel drukte op de Haarlemse binnen­
stad.
De directie van De Spaarnestad onderhield
nauwe contacten met het Haarlemse bisdom. Tus­
sen de Nassaulaan en het bisschoppelijk paleis
aan de Nieuwe Gracht was druk verkeer. De pers,
zo meende het episcopaat, moest ingeschakeld

Museumnieuws
Afb. 3. Directeuren J.W. Lucas en C.P. Ooms laten de Haarlemse bisschop mgr. JJ. Huibers vol trots de
nieuwe diepdruk rotatiepers zien. NFGC.
worden ten behoeve van de katholieke zaak. De
bisschop had uit de geestelijkheid een censor aan­
gewezen die toezag op de godsdienstige en more­
le strekking van de uitgaven van De Spaarnestad.
Ook was het bisdom als grootaandeelhouder ver­
tegenwoordigd in het bestuur van de onderne­
ming. In 1931 nam De Spaarnestad op aandrang
van de toenmalige bisschop van Haarlem mgr.
J.D.J. Aengenent het katholieke dagblad De Tijd
over. Een jaar later volgde Hel Centrum. De dagbla­
den die werden uitgegeven door De Spaarnestad
werkten voortaan samen binnen de Verenigde Ka­
tholieke Pers (VKP). Daar waar de VKP nog niet
aanwezig was, probeerde ze met wisselend succes
door te dringen met nieuwe kopbladen en streek-
edities. Uiteindelijk zouden de dagbladen De
Spaarnestad weining financieel rendement ople­
veren.
Vooruitstrevend
Na de oorlog brak een nieuwe periode van bloei
voor De Spaarnestad aan. De dagbladen en tijd­
schriften verschenen spoedig weer en vooral de
laatstgenoemde haalden ongekend hoge oplagen.
In 1949 kwam Libelle boven de 500.000 abonnees
uit. Het personeelsbestand van De Spaarnestad
groeide tot meer dan duizend medewerkers. Me­
dio jaren vijftig besloot de directie tot het bouwen
van een nieuwe drukkerij in Etten-Leur en in
1962 werd in Haarlem een industrieterrein aange­
kocht, eveneens om een nieuwe drukkerij neer te
zetten. De Spaarnestad voerde een vooruitstre­
vend sociaal beleid. De directie liet zich hierbij in­
spireren door de encycliek Quadragesimo anno,
waarin wordt gepleit voor sociale rechtvaardig­
heid en solidariteit. Zo werd reeds in 1946 een on­
dernemingsraad ingesteld. De pensioenvoorzie­
ningen van De Spaarnestad behoorden tot de
beste in de grafische industrie. De eensgezind­
heid van directie en personeel werd onderstreept
tijdens de gezamenlijke Jic.sviering die jaarlijks in
het Haarlemse Concertgebouw plaatsvond.
Herman Moerkerk
Voor de geïllustreerde bladen is het beeld zeker
zo belangrijk als de tekst. In de loop van haar be-
(il

Museumnieuws
staan heeft De Spaarnestad vele tekenaars en fotografen
in dienst gehad. Van de illustratoren uit de
vooroorlogse periode is tekenaar/schilder Herman
Moerkerk wel de belangrijkste geweest. Herman
Moerkerk (1879-1949) kwam uit 's-Hertogenbosch
en verhuisde in 1927 naar Haarlem. Hij
heeft in dienst van De Spaarnestad honderden
omslagen en illustraties getekend. Daarnaast was
Moerkerk actief als kunstschilder. Het kolossale
groepsportret van het bestuur van De Spaarnestad
dat hij in 1931 maakte, berust thans bij het Historisch
Museum Zuid-Kennemerland en is een van
de blikvangers op de tentoonstelling. Vermelding
verdient ook de onlangs overleden tekenaar Frans
Piët, de geestelijke vader van de stripfiguren Sjors
en Sjimmie van de Rebellenclub.
Het fotomateriaal werd deels aangekocht, deels
vervaardigd door eigen fotografen. Vanaf 1923
werden de gepubliceerde foto's bewaard en gerubriceerd.
Het Spaarnestad fotoarchief, dat onge­
(.2
Afb. 4. Koffietijd! Medewerkers van De Spaarnestad
brengen een toast uit op de nieuw geïnstalleerde
koffieautomaat, 1957. NFGC.
veer 2,5 miljoen zwart-wit foto's en 200.000 kleurendia's
omvat, is in 1985 door VNU overgedragen
aan de Stichting Nederlands Foto- & Grafisch
Centrum (NFGC).
Bij de fusie met Cebema in 1964 werden de activiteiten
van N.V. Drukkerij De Spaarnestad gesplitst.
De uitgeverij werd onder de naam Uitgeverij
Spaarnestad b.v. als dochter van de VNU
voortgezet. De drukkerij van De Spaarnestad bleef
bestaan als Haarlemse Diepdruk Industrie (HDI).
In 1969 fuseerde de HDI met de NRM uit Leiden
en verhuisde het bedrijf naar een industrieterrein
aan de rand van Haarlem. In 1976 werd het voormalige
hoofdgebouw van De Spaarnestad gesloopt
om plaats te maken voor woningen. De
sloop van dit karakteristieke pand betekende het
definitieve einde van een roemruchte episode uit
Haarlems industriële verleden.
Maarten Broek en Floris Mulder

Inhoud
29e jaargang nr 1, 1997
CL. Verkerk
Vlaams-Hollandse connecties in de 10e eeuw. Relieken van Sint Bavo, Egmond en
de Hof van de Hollandse Graaf in Haarlem 1
J.A.M.Y. Bos-Rops
De kohieren van de gewestelijke belastingen in Holland, 1543-1579 18
M. van Tielhof
Handel en politiek in de 16e eeuw: een Amsterdamse Oostzeehandelaar tijdens de
eerste jaren van de Opstand 37
Boekennieuws 53
Museumnieuws 59
Aan dit nummer werkten mee:
Dr. J.A.M.Y. Bos-Rops (1951) is rijksarchivaris van de provincie Noord-Brabant. In 1993 pro­
moveerde zij op Graven op zoek naar geld. De inkomsten van de graven van Holland en Zeeland,
1389-1433 (Verloren, Hilversum). Adres: Anna van Hensbeeksingel 160, 2803 LK Gouda.
Dr. M. van Tielhof (1963) promoveerde in 1995 op De Hollandse graanhandel 1470-1570. Koren
op de Amsterdamse molen (Hollandse Historische Reeks, Den Haag). Zij werkt nu als postdoc bij
het Onderzoekinstituut voor Geschiedenis en Cultuur van de Universiteit Utrecht aan een
boek over de Amsterdamse graanhandel van de 16e tot de 19e eeuw. Adres: Hooigracht 38 k,
2312 KV Leiden.
Dr. CL. Verkerk (1942) promoveerde in 1992 op Coulissen van de macht. Een sociaal-institutio­
nele studie betreffende de samenstelling van het bestuur van Arnhem in de middeleeuwen en een bijdrage
tot de studie van stedelijke elitevorming (Verloren, Hilversum). Hij publiceerde over de Grote
Raad van Mechelen, staatkundige instellingen en stadsonderzoek en is verbonden aan de vak­
groep middeleeuwse geschiedenis van de Universiteit van Amsterdam. Adres: Historisch Se­
minarium, Spuistraat 134, 1012 VB Amsterdam.
Omslagontwerp: Ester Wouthuysen.
Productie: Uitgeverij Verloren, Larenseweg 123, 1221 CL Hilversum, telefoon 035-6859856,
fax 035-6836557, e-mail verloren@worldacces.nl.