kijkwijzer het bloemaert - Centraal Museum Utrecht

Voortgezet
onderwijs
bovenbouw HAVO/
VWO CKV
KijKwijzer
Het
Bloemaerteffect
Kleur en compositie
in de Gouden Eeuw
centraal
museum

Het
Bloemaerteffect
Kleur en compositie in
de gouden eeuw
De tentoonstelling die je gaat bekijken gaat over
Abraham Bloemaert (1566-1651). Hij was één van
de meest veelzijdige en succesvolle schilders in de
Gouden Eeuw.
de gouden eeuw?
De Gouden Eeuw was de zeventiende
eeuw. Dit is de welvarendste periode
uit de Nederlandse geschiedenis. In
deze periode had Nederland één van de
grootste vloten van de wereld en kwam
de handel tot bloei. Het succes in de
handel zorgde ervoor dat veel Nederlanders
rijker werden en meer geld aan
kunst uitgaven.
Het atelier waar Bloemaert en zijn leerlingen werkten
kreeg elk jaar tientallen opdrachten. Er zijn dan ook
meer dan tweehonderd schilderijen en meer dan duizend
tekeningen en prenten van hem overgebleven.
Bloemaert is, zeker voor die tijd, met zijn 84 jaar
uitzonderlijk oud geworden. Door de jaren heen heeft
hij in veel verschillende stijlen geschilderd. Met deze
kijkwijzer wordt je hierop gewezen.
plattegrond
Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw Pagina 2 van 10
Onderstaande plattegrond geeft de route aan door
de tentoonstelling.
De route begint in de eerste ruimte
van de tentoonstelling bij het portret
van Abraham Bloemaert.
1 introductie
2
5
6
3
4
religie
religie
mytHologie
landscHap
genre en
vanitas

zaal 1: introductie
maaK Kennis met
aBraHam Bloemaert!
Links op de muur zie je een portret
van Bloemaert.
Dit portret werd geschilderd door de Utrechtse schilder
Paulus Moreelse. Bloemaert en Moreelse waren vrienden.
In 1612 stichtten zij samen de Tekenacademie in
Utrecht.
Bloemaert woonde in Utrecht aan de Mariaplaats. Hij
en zijn vrouw kregen veertien kinderen, waaronder
zeker vier zoons die hij opleidde tot kunstenaars. Maar
niet alleen zijn zoons gaf hij een schildersopleiding.
Bloemaert staat bekend als één van de grootste
leermeesters van zijn tijd. Er zijn drieëndertig namen
bekend van kunstenaars die hij opleidde, maar men
schat dat het er wel honderd geweest kunnen zijn.
wist je dat:
Bloemaert op dit portret geheel gehuld
is in de laatste mode van zijn tijd. De
kraag om zijn nek is gemaakt van linnen.
In de zeventiende eeuw werden door
zowel mannen als vrouwen linnen kragen
gedragen. Deze werden zo gevouwen dat
er soms wel meters stof in verwerkt was.
Een ander opvallend element aan dit
portret is de snor en de baard van
Bloemaert. Mannen droegen in deze tijd
vaak een puntbaard en een snor. Als je
goed oplet zie je deze haardracht ook
bij mannen op andere schilderijen in
deze tentoonstelling.
muzieK in de
gouden eeuw
Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw Pagina 3 van 10
Op de muur hier tegenover zie je het
schilderij De Fluitspeler dat Bloemaert
schilderde in 1621. Dit is één van de
meest bekende schilderijen van Bloemaert.
De fluitspeler op dit schilderij wordt een enkele
halffiguur genoemd, kun je bedenken waarom dit zo
heet?
Dit schilderij is een centrale compositie. Wat zou daar
mee bedoeld worden?
In de jaren twintig van de zeventiende eeuw waren
verschillende kunstenaars actief in Utrecht. Er zijn in
deze periode meerdere schilderijen geschilderd van
muzikanten. Dit schilderij is het vroegste voorbeeld
hiervan.
Bloemaert was niet degene die dit onderwerp heeft
bedacht, het schilderen van muzikanten werd in Italië al
eerder gedaan. Bloemaert heeft nooit een reis gemaakt
naar Italië, maar zijn leerlingen wel en zij kwamen terug
met veel tekeningen naar Italiaanse kunst. Bloemaert
zag deze tekeningen en werd op deze manier ook
beïnvloed door de Italiaanse kunst.

zaal 1: introductie
Hieronder zie je drie schilderijen van muzikanten,
gemaakt door tijdgenoten van Bloemaert die ook in
Utrecht werkten.
1.
Gerard van
Honthorst,
Harpspelende
koning David,
1622.
2.
Dirck van
Baburen, Jongen
met mondharp,
1621.
3.
Dirck van Baburen,
De luitspeler,
1622.
Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw Pagina 4 van 10
Kun je vijf overeenkomsten noemen tussen deze
drie schilderijen en De Fluitspeler van Bloemaert?
1
2
3
4
5
Is het je opgevallen dat Bloemaert gebruik maakt van
vrolijke lichte kleuren in combinatie met sombere
donkere tinten? Dit contrast in het kleurgebruik was
typerend voor een stijl in de kunst die het caravaggisme
wordt genoemd.
Het caravaggisme
Het caravaggisme is vernoemd naar de
Italiaanse kunstenaar Caravaggio. Hij
schilderde veel realistische schilderijen
van mensen zonder hen te idealiseren.
Hij maakte in zijn schilderijen veel
gebruik van enorme contrasten tussen
lichte vlakken en donkere vlakken. Op
caravaggistische schilderijen is vaak
een lichtbron te vinden die een deel van
het schilderij uitlicht, bijvoorbeeld
een kaars. De lichtbron is niet altijd
zichtbaar.
Op dit schilderij wordt de fluitspeler ook belicht door
een lichtbron die niet zichtbaar is. Kun je ontdekken
waar het licht vandaan komt?
De keuze voor het afbeelden van een muzikant was dus
niet alleen typisch Italiaans, maar ook de manier
waarop Bloemaert hier de lichtval en kleurcontrasten
heeft afgebeeld was geïnspireerd op Italiaanse kunst.

zaal 2: religie
Loop naar de volgende zaal waar drie
grote schilderijen met een religieus thema
te zien zijn.
religie
Religie is altijd een belangrijk thema
geweest in de kunst. De kerk is dan ook
lange tijd de belangrijkste opdracht-
gever geweest voor kunstenaars. In de
tijd van Bloemaert was dit niet meer
het geval, maar religieuze kunstwerken
werden nog steeds veel besteld. Veel
rijke katholieke mensen bestelden een
religieus werk voor in huis en Bloemaert
kreeg vanuit het Zuiden nog steeds veel
opdrachten voor altaarstukken. Tijdens
zijn ruim zestig jaar lange carrière
heeft Bloemaert altijd veel religieuze
voorstellingen geschilderd.
HerKen de figuren: wie is wie?
Op de linkerwand zie je het schilderij
De aanbidding van de drie koningen, dat
Bloemaert in 1624 schilderde.
De aanbidding van de drie koningen is een verhaal
rondom de geboorte van Christus. Dit thema is
eeuwenlang erg populair geweest in de schilderkunst.
Bloemaert heeft dan ook verschillende versies van deze
voorstelling geschilderd.
Links op de voorgrond van het schilderij zie je de Heilige
Maagd Maria. Maria draagt op dit schilderij een lange
rode jurk met daaroverheen een blauwe mantel. Het was
in de zestiende en de zeventiende eeuw gebruikelijk om
Maria af te beelden in een blauwe mantel en een rode
jurk. Maria is hierdoor vaak meteen herkenbaar. Let
maar op of je haar straks ook ziet op andere schilderijen
in deze zaal en in de volgende zaal.
Het classicisme
Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw Pagina 5 van 10
Is het je opgevallen dat Bloemaert veel
gebruik heeft gemaakt van primaire
kleuren en grote kleurvlakken? Dit is
typerend voor een stijl in de kunst van
de zeventiende eeuw die het classicisme
wordt genoemd. In het classicisme werd
ook vaak gebruik gemaakt van duidelijke
contourlijnen.
Je zou verschillende lijnen kunnen trekken in het
schilderij die alle wijzen naar de belangrijkste figuur
op het schilderij. De aandacht van de afgebeelde
figuren op het schilderij is ook gericht op die persoon.
Wie is dat?
Zie je wie de drie koningen zijn?
Volgens het verhaal waren de drie koningen afkomstig
uit verschillende werelddelen. De oudste koning heette
Melchior en hij kwam uit Europa. De op één na oudste
koning was Balthasar en hij was afkomstig uit Azië. De
jongste koning was Caspar en hij kwam uit Afrika.
a B c
Kun jij de koningen bij hun naam noemen?
A
B
C
De drie koningen werden door Bloemaert vrijwel altijd
op een soortgelijke manier afgebeeld.

zaal 2: religie zaal 3: religie
Loop naar het grootste altaarstuk in deze
zaal dat ook de aanbidding van de drie
koningen verbeeldt.
Zie je dat de drie koningen hier bijna hetzelfde zijn
geschilderd? Herken je ook Maria en Christus?
En welke persoon is Jozef?
Wat zijn de grootste verschillen tussen dit schilderij
en het vorige schilderij?
De twee schilderijen van de aanbidding van de drie
koningen die je net gezien hebt lijken erg op elkaar. De
schilderijen zijn beide geschilderd in een kleurenpalet
van primaire kleuren en de compositie van de figuren is
overzichtelijk. Maar Bloemaert heeft ook religieuze
schilderijen in een heel andere stijl geschilderd.
Loop naar de volgende zaal.
Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw
Het maniërisme
Loop naar het schilderij Jozef en zijn
broers uit circa 1595-1600. Het hangt aan
de linkerwand in deze zaal.
Het verhaal van Jozef en zijn broers komt uit het
Oude Testament.
Jozef had tien oudere halfbroers en één jongere
broer. Jozef was de favoriete zoon van Jacob. Jozefs
broers waren daarom zo jaloers, dat zij besloten
Jozef te verkopen als slaaf aan een karavaan naar
Egypte. In Egypte kwam Jozef al snel bekend te
staan als dromenuitlegger. Toen de farao op een
ochtend verward wakker werd na een vreemde
droom, werd Jozef naar het hof geroepen om deze
droom uit te leggen. Tot grote schrik van de farao
voorspelde Jozef dat de afgelopen jaren van welvaart
snel plaats zouden maken voor zeven jaren van
hongersnood. De farao was erg onder de indruk van
deze voorspelling en besloot Jozef te benoemen tot
onderkoning. Jozef moest het land voorbereiden op
de komende honger. Toen deze periode was aangebroken,
lijden ook de broers van Jozef in Kanaän
grote honger. Jacob besloot daarom zijn zoons naar
het Egyptische hof te sturen om daar te bedelen om
eten. Zo kwamen Jozef en zijn broers na jaren van
scheiding weer tegenover elkaar te staan. De broers
herkenden Jozef niet en Jozef nam handig gebruik
van dat moment om zijn broers een lesje te leren.
Hij verstopte een gouden beker in de tas van zijn
jongste broer Benjamin en beschuldigde hem vervolgens
van diefstal. Hij gaf zijn broers de opdracht om
Egypte te verlaten en Benjamin als gevangene bij
hem achter te laten. De broers weigerden Benjamin
achter te laten en probeerden hem te beschermen.
Jozef zag hierdoor dat zijn broers hun leven gebeterd
hadden en vergaf hen.
Pagina 6 van 10

zaal 3: religie zaal 4: mytHologie
Herken jij welk moment uit het verhaal van Jozef en
zijn broers is afgebeeld op het schilderij?
Zie je dat het kleurgebruik op dit schilderij anders is
dan op de voorgaande twee schilderijen? Wat kun je
zeggen over dit soort kleuren?
Het maniërisme
Het maniërisme kenmerkt zich door
drukke composities met veel figuren met
langgerekte ledematen in uiteenlopende
houdingen. Deze houdingen zijn niet
altijd natuurlijk, maar wel vaak
sierlijk. Vaak is ook gebruik gemaakt
van pasteltinten.
Kijk maar naar de figuur in de gele mantel rechts op
het schilderij. Dit is een typisch maniëristische houding.
Probeer maar eens in dezelfde houding te gaan staan,
dat staat niet echt comfortabel!
Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw
Loop naar de volgende zaal. Hier vindt
je de schilderijen met een mythologisch
thema.
Historiestukken zijn kunstwerken die een moment uit
een verhaal afbeelden. Dit kan een religieus verhaal zijn,
zoals je zag in de vorige zaal, maar ook een moment uit
de geschiedenis of een mythologisch verhaal. Aan het
einde van de zestiende eeuw was historieschilderkunst
zeer populair.
HistoriestuKKen
Historiestukken waren verheven boven
alle andere genres in de schilderkunst,
vooral als deze vol met sierlijke
naakten zaten. Kunstenaars die historiestukken
schilderden werden dan ook
meer gewaardeerd dan schilders van
portretten of landschappen en Bloemaert
was een meester in het schilderen van
verhalen.
In de tijd van Bloemaert was men zeer geïnteresseerd
in de oudheid en in de Griekse en Romeinse mythologie.
Vooral door rijke intellectuelen, die humanisten genoemd
worden, werd veel mythologische kunst besteld.
Weet jij al iets van mythologie? Kun jij vier goden of
godinnen noemen uit de Griekse en de Romeinse
mythologie?
a
1
2
3
4
Pagina 7 van 10

zaal 4: mytHologie
wat een druKte! HerKen de figuren
Bekijk het schilderij De bruiloft van
Peleus en Thetis uit 1595 dat op de
rechterwand in deze zaal hangt.
Dit schilderij is een goed voorbeeld van een maniëristisch
schilderij. Waaraan kun je dat zien?
Het schilderij verbeeldt de bruiloft van Peleus en Thetis.
Peleus was een sterveling en Thetis was de dochter van
een zeegod. Op hun bruiloft waren bijna alle Olympische
goden en godinnen uitgenodigd.
In de kunst kun je bepaalde goden en godinnen herkennen
aan de manier waarop zij afgebeeld zijn en aan de
attributen die zij meedragen. Rechtsboven in het schilderij
zie je bijvoorbeeld de god Mercurius. Hij was de
god van de handel en de boodschapper van de goden.
Hij is te herkennen aan zijn staf, de caduceus, zijn hoed
en de vleugeltjes aan zijn sandalen.
De oorlogsgod Mars is te herkennen aan zijn zwaard en
aan zijn harnas of helm. Hij is vaak afgebeeld met
Venus, de godin van de liefde, in zijn armen. Kun je ze
vinden op dit schilderij?
Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw
Loop één schilderij verder naar De triomf
van Neptunus uit circa 1625.
Weet jij wie Neptunus is en wat is zijn attribuut?
Mercurius is op dit schilderij ook weer afgebeeld.
Kun jij hem vinden?
a
De vrouw naast Mercurius op de wolk is Venus, godin
van de liefde. Zij is op dit schilderij te herkennen aan
de zwanen en aan Amor, haar zoontje. Amor ken je
misschien ook wel als Cupido en hij is te herkennen aan
zijn pijl en boog. Mythologie speelt tegenwoordig nog
steeds een rol in onze samenleving. Hoe heet de feestdag
waarop Amor een belangrijke rol speelt?
Pagina 8 van 10

zaal 5: landscHap
Loop naar de volgende zaal. Hier vindt
je de landschappen.
Dat Bloemaert een veelzijdige kunstenaar was, zie je
meteen op het moment dat je deze zaal in komt. Deze
schilderijen zijn in een hele andere stijl geschilderd
dan de werken die je eerder zag.
landscHappen
In de loop van de zeventiende eeuw
schilderde Bloemaert steeds vaker landschappen.
Het is bekend dat Bloemaert
veel plezier had in tekenen en dat
hij er regelmatig op uit trok om het
landschap rondom Utrecht te bestuderen
en na te schetsen. Deze schetsen en
tekeningen gebruikte hij dan als inspiratiebronnen
voor zijn schilderijen.
Het verHaal ondergescHiKt
aan Het landscHap
Loop naar het schilderij Landschap met
Tobias en de engel uit circa 1630. Bij
binnenkomst in de zaal aan de linkerkant.
Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw
Uit het kleurgebruik op dit schilderij blijkt ook dat dit
een totaal andere stijl is. Wat kun je zeggen over dit
kleurgebruik?
Het verhaal van Tobias en de engel is een Bijbels
verhaal. Misschien denk je ‘waarom hing dit schilderij
dan niet in de zaal met de religieuze kunst?’ Dit komt
omdat het landschap erg belangrijk is op dit schilderij.
De twee figuurtjes op de achtergrond van dit schilderij
zijn Tobias en de engel, maar zij zijn nauwelijks te zien.
De dieren op de voorgrond zijn veel groter afgebeeld en
de duiventil neemt de meest prominente plaats in.
Bloemaert heeft deze duiventil vaker afgebeeld in zijn
kunstwerken. Hoogstwaarschijnlijk heeft deze duiventil
echt in zijn omgeving gestaan.
Bekijk het schilderij Landschap met rust
op de vlucht naar Egypte maar eens, dit
schilderij hangt hier meteen naast.
a
Het verhaal van de rust op de vlucht naar Egypte is ook
religieus. Kun jij overeenkomsten noemen tussen dit
schilderij en het schilderij Tobias en de engel?
1
2
3
Begrijp je het essentiële verschil tussen deze twee
schilderijen en de historiestukken die je eerder bekeek?
Kun je dit kort uitleggen?
Pagina 9 van 10

zaal 6: genre en vanitas
Loop naar de laatste ruimte in de tentoonstelling.
Genrekunst en vanitasstillevens
is de laatste categorie binnen Bloemaerts
oeuvre.
symBolieK in KunstwerKen
Bekijk dit schilderij dat Bloemaert
schilderde rond 1625-1630
De man die is afgebeeld op dit schilderij is warm
gekleed en hij heeft een bontmuts op zijn hoofd. Voor
hem staat een vuurpot waar hij zijn handen aan warmt.
Met een tang haalt hij er een kooltje uit waar hij op
blaast. Welk seizoen zou deze man uitbeelden?
Een kunstwerk als dit noemen we een allegorie.
Stel dat jij een allegorie van de zomer zou moeten
tekenen, hoe zou jij dit dan doen? Beschrijf het hier:
Kijkwijzer voor HAVO/VWO Bovenbouw
Wat kun je zeggen over deze compositie? Is het iets
dat je eerder hebt gezien?
einde van de route
Nu je alle verschillende zalen gezien hebt, snap je
misschien iets meer van Bloemaert. Hij schilderde veel
uiteenlopende onderwerpen (religieus, mythologisch,
landschap, stilleven en allegorie) in verschillende stijlen
(classicistisch, maniëristisch en caravaggistisch).
Welke stijlen en onderwerpen spraken jou het meeste
aan en waarom?
Nog geen genoeg van de tentoonstelling? Ga dan door
naar Werkplaats Bloemaert!
Op de zolder in het hoofdgebouw van het museum vindt
je Werkplaats Bloemaert (EXPO 6). Kruip in de huid van
a
de meester en ga zelf aan de slag met kleur en composi-
tie. Je kunt hier verf mengen, modeltekenen en compositiestudies
bekijken. De kennis die je hier opdoet is
zowel toe te passen op kunst uit de Gouden Eeuw als op
hedendaagse kunst.
Beeld
De schilderijen in deze kijkwijzer zijn alle afkomstig
uit de collectie van het Centraal Museum. Met uitzondering
van:
- De aanbidding van de drie koningen, ca. 1623-1624,
Musée de Peinture et Sculpture, Grenoble.
- De bruiloft van Peleus en Thetis, ca. 1595, Bayerische
Staatsgemäldesammlungen Alte Pinakothek, München.
- Allegorie van de winter, ca. 1625-1630, Musée du
Louvre, Parijs.
colofon
Tekst: Jettie Rozemond,
educatie Centraal Museum Utrecht
Ontwerp: Lesley Moore, Amsterdam
Pagina 10 van 10