nieuw realisme en pop art uit de jaren 60 - Borzo

Borzo nieuws
New
media
New
forms
nieuw realisme en pop art
uit de jaren 60

New
media
New
forms
nieuw realisme en pop art
uit de jaren 60
modern & contemporary art
03

04
New media New forms
1960 New York / Parijs
Paul van Rosmalen
In 1960, in New York, vindt in de
galerie van Martha Jackson de
expositie plaats New Media –
New Forms: In Painting and
Sculpture. De titel New Media was
niet nieuw; hij was al eerder gebruikt
in 1920 ten tijde van de Dadabeweging.
De tentoonstelling bij
Martha Jackson wordt gesplitst in
twee delen. Part I in juni 1960 bevat
Dada-kunstenaars als Arp en
Schwitters, gevolgd door Part II in
oktober met werk van de ‘Neodadaïsts’
Jasper Johns, Jim Dine,
Robert Rauschenberg en Claes
Oldenburg. Het zijn vooral de assemblages
en installaties van deze
kunstenaars die de aandacht trekken.

New media New forms
1960 New York / Paris
Paul van Rosmalen
In 1960, in New York, an exhibition
takes place in Martha Jackson’s
gallery, New Media – New Forms:
In Painting and Sculpture.
The title New Media is not new;
it has been used before in 1920 at
the time of the Dada movement.
The exhibition at Martha Jackson’s is
split into two parts. Part I in June 1960
is for Dada artists such as Arp and
Schwitters, followed in October by
Part II with the work of the ‘Neo-
Dadaists’ Jasper Johns, Jim Dine,
Robert Rauschenberg and Claes
Oldenburg. In particular it is the
assemblages and installations by
these artists that attract attention.
modern & contemporary art
05

06
In Parijs wordt in oktober van dat zelfde jaar door Yves
Klein en zijn vrienden Restany, Arman, Christo, Tinguely,
Spoerri en Raysse een nieuwe beweging opgericht,
het Nouveau Réalisme. (Het mag duidelijk zijn dat dit
Nieuw Realisme niet de minutieuze - schilderkunstige
- weergave van een object beoogt, maar het object
zélf tot kunst verklaart). De ‘readymade’ van Dadakunstenaar
Marcel Duchamp wordt bijna 50 jaar na
dato opnieuw uitgevonden.
Het is opmerkelijk hoe vrijwel gelijktijdig aan beide
zijden van de Atlantische Oceaan een nieuwe beweging
ontstaat uit dezelfde bronnen van surrealisme
en dada, die in Amerika (en Engeland) bekendheid
zou krijgen als Pop Art en in Europa samenkomt in een
reeks van begrippen: Nouveau Réalisme, Nieuwe
Realisten, Zero en Nul.
NIEUWE VORMEN EN NIEUWE MEDIA
IN NEDERLAND, DE JAREN ‘50
Sinds Cobra waren nieuwe vormen van schilderkunst
al wel bekend in Nederland. Nieuwe media, andere
technieken dan het ‘klassieke’ schilderen en beeldhouwen,
doen in de jaren ’50 hun intrede o.a. door de
materieschilders Bram Bogart, Wim de Haan en Jaap
Wagemaker. Met name Wagemaker verwerft in die
jaren een grote reputatie, vooral in vooruitstrevende
en museale kringen. Bijna als vanzelfsprekend werd
hij (daardoor?) verguisd in conservatieve milieus.
Wagemaker bouwt zijn schilderijen op met allerhande
materialen als jute, steen, schelpen, ijzer en gevonden
voorwerpen. Hij hanteert daarbij een abstracte
beeldtaal in een sober palet waarin aardse kleuren
domineren. Wim de Haan maakt naast dergelijke
materieschilderijen ook vrijstaande assemblages van
allerhande materialen en Bogart experimenteert met
volumineuze, weliswaar schilderachtige, tableau’s.
Eind jaren ’50 krijgt Wagemaker internationale erkenning
en wint diverse belangrijke prijzen. Zijn werk
wordt in 1961 geëxposeerd in het Museum of Modern
Art in New York in de destijds geruchtmakende en
baanbrekende tentoonstelling ‘The Art of Assemblage’.
Er was werk van o.a. Picasso en Braque, Duchamp,
Schwitters en Arp, Picabia, Man Ray, Cornell en Max
Ernst, Dali en Miro, maar ook vertegenwoordigers van
het Nouveau Réalisme: Klein, Arman en Spoerri en
natuurlijk de Amerikanen De Kooning, Motherwell,
Rauschenberg en Stella. Wagemaker bevond zich
in excellent gezelschap en het MoMa koopt ‘Grise
métallique’ van hem aan. In 1962 vertegenwoordigt
Wagemaker mede Nederland op de Biënnale van
Venetië. Een jaar daarvoor exposeert hij al in het
Palazzo Grassi in diezelfde stad, etc. etc.
Jaap Wagemaker (1906-1972)
Witte Ruimte II 1961, signed lower middle, signed, dated and
numbered 227 on reverse, mixed media on canvas, 115 x 125 cm

In Paris, in October of that same year Yves Klein and
his friends Restany, Arman, Christo, Tinguely, Spoerri
and Raysse start a new movement, Nouveau Réalisme.
(Rather than being aimed at the meticulous and
painterly depiction of an object, this New Realism aims
to state that the object itself is art). Dada artist Marcel
Duchamp’s ‘readymade’ has been re-invented almost
50 years after its conception.
It is striking that a new movement arises almost
simultaneously on both sides of the Atlantic, each from
the same sources of Surrealism and Dada, which in
America (and England) will be known as Pop Art and
in Europe converges in a series of concepts: Nouveau
Réalisme, Nieuwe Realisten, Zero and Nul.
NEW FORMS AND NEW MEDIA IN THE NETHERLANDS,
THE NINETEEN-FIFTIES
New forms of painting certainly did exist in the
Netherlands after Cobra. New media, techniques other
than ‘traditional’ painting and sculpture arrive in the
fi fties, with the work of the ‘materieschilders’: Bram
Bogart, Wim de Haan and Jaap Wagemaker, among
others. Wagemaker in particular earns a considerable
reputation, mainly in progressive and museum circles.
Almost as a matter of course he is (therefore?) vilifi ed
by conservative factions. Wagemaker constructs his
paintings using assorted materials like jute, stone,
shells, iron and discarded objects. For this he employs
an abstract visual language in a restrained palette
dominated by earth colours. In addition to similar
‘material’ paintings, Wim de Haan also makes
freestanding assemblages of assorted materials and
Bogart experiments with voluminous, but still pictorial,
tableaux. In the late fi fties Wagemaker gains international
recognition and wins various major prizes.
In 1961 his work is exhibited in the Museum of Modern
Art in New York in the then controversial and
trail-blazing exhibition The Art of Assemblage. Work on
show included that of Picasso and Braque, Duchamp,
Schwitters and Arp, Picabia, Man Ray, Cornell and Max
Ernst, Dali and Miro, and also exponents of Nouveau
Réalisme: Klein, Arman and Spoerri and of course the
Americans De Kooning, Motherwell, Rauschenberg
and Stella. Wagemaker found himself in excellent
company and the MoMa bought ‘Grise métallique’
from him. In 1962 Wagemaker was one of The Netherlands’
representatives at the Venice Biennale. He had
already exhibited in the city the year before in the
Palazzo Grassi, etc. etc.
modern & contemporary art
Dada artist
Marcel
Duchamp’s
‘readymade’
has been
re-invented
almost 50
years after its
conception.
07

08
NIEUW REALISME IN NEDERLAND, DE JAREN ‘60
De Nederlandse Nul-beweging, ontstaan in het kielzog
van de internationale Zero-beweging, is een afgeleide
van het Nouveau Réalisme. De Nul-kunstenaars
Schoonhoven, Peeters en Armando bereiken nog een
zekere esthetiek door het maken van tableau’s en
reliëfs, hoofdzakelijk monochroom en uiteraard serieel
en repeterend van motief en compositie, daarbij het
dichtst de ideeën van NUL en ZERO benaderend.
Jan Henderikse daarentegen wijzigt hoegenaamd
niets aan zijn objecten. Hij ordent, stapelt of isoleert
gewone, alledaagse voorwerpen zoals munten,
kurken, plastic fl essen en ‘prullaria’ en verklaart het
resultaat tot kunst: Nieuw Realisme.
AMERIKA
Ook in Amerika – uiteraard ! – zijn in de jaren ’50
kunstenaars actief die afwijken van het pad van de
‘traditionele’ schilder- of beeldhouwkunst. Onder
invloed van uit Europa uitgeweken of teruggekeerde
kunstenaars als André Breton, Man Ray en andere surrealisten,
vinden diverse kunstenaars nieuwe vormen
en nieuwe media voor hun expressie. Twee van hen
fi gureren in deze tentoonstelling: Joseph Cornell en
Louise Nevelson. Beide kunstenaars hebben volkomen
onafhankelijk van elkaar gewerkt, maar vertonen in
hun uitdrukkingsmiddel bij uitstek, de ‘box’, een verrassende
overeenkomst. Nevelson stond midden in de
New Yorkse artscene en was bevriend met veel van
haar collega’s en galeriehouders. Cornell daarentegen
was een ‘Einzelgänger’ en woonde en werkte zijn
leven lang betrekkelijk geïsoleerd in Queens. Hij heeft
echter een grote invloed uitgeoefend op andere kunstenaars,
in het bijzonder op Rauschenberg en Jasper
Johns en is in die zin een wegbereider voor de Pop Art.
Zoals in Parijs in 1960 het Nouveau Réalisme van Yves
Klein, Pierre Restany en anderen afstand nam van de
Abstraction Lyrique van Bazaine, Manessier c.s.,
speelde zich in New York ongeveer hetzelfde af.
Daar namen Robert Rauschenberg, Jasper Johns en
vrienden afstand van het Abstract Expressionism van
Willem de Kooning en Jackson Pollock. New York zou
snel kennis maken met het fenomeen Pop Art.
Armando (1929)
Untitled 1962, signed and dated 4/62 on the reverse
barbed wire and oil on chipwood, 158 x 123 cm

NEW REALISM IN THE NETHERLANDS,
THE NINETEEN-SIXTIES
The Dutch Nul movement, arising in the wake of the
international Zero movement, is a derivative of
Nouveau Réalisme. The Nul artists Schoonhoven,
Peeters and Armando achieve a certain aesthetic
through making tableaux and reliefs, mainly monochromatic
and indeed serialist and repetitive in motif
and composition, thereby coming closest to the
ideas of NUL and ZERO. Jan Henderikse on the other
hand changes absolutely nothing in his objects.
He arranges, stacks or isolates ordinary objects such
as coins, corks, plastic bottles and ‘odds and ends’
and declares the result to be art: New Realism.
AMERICA
In America too – of course! – the nineteen-fi fties sees
artists actively deviating from the path of ‘traditional’
painting or sculpture. Infl uenced by artists who have
emigrated to or returned from Europe such as André
Breton, Man Ray and other surrealists, various artists
fi nd new forms and new media for expression. Two of
these appear in this exhibition: Joseph Cornell and
Louise Nevelson. Working entirely independently of
each other the two artists nevertheless display an
amazing similarity in their preferred means of expression,
the ‘box’. Nevelson was at the centre of the New
York art scene and was friends with many fellow artists
and gallery owners. By contrast Cornell was a loner
and for his whole life lived and worked in the comparatively
‘cut-off’ Queens. However, his infl uence on
other artists, in particular Rauschenberg and Jasper
Johns, is signifi cant and in this sense prepares the way
for Pop Art.
Just as in Paris in 1960 Yves Klein, Pierre Restany
and others distance themselves with Nouveau
Réalisme from the Abstraction Lyrique of Bazaine,
Manessier & co, a similar thing happens in New York
where Robert Rauschenberg, Jasper Johns and
friends disassociate themselves from the Abstract
Expressionism of Willem de Kooning and Jackson
Pollock. New York is soon to encounter the
phenomenon of Pop Art.
modern & contemporary art
Jan Henderikse (1937)
Vader en zoon 1959, signed on the reverse
assemblage in wooden crate, 50 x 39 x 16 cm
The Dutch Nul
movement,
arising in the
wake of the
international
Zero movement,
is a derivative
of Nouveau
Réalisme.
09

10
Louise Nevelson (1899-1988)
Louise Nevelson woont in haar werk
“I do not belong to any movement. As my work is related
to the present time it is bound to be related to that
of others, consciously or not, but I do not feel linked to
any particular form of expression. I began to search
for a reality that was not factual, a reality in an area
where there was an unlimited source to reach what for
me would be reality.”
Natuurlijk is Louise Nevelson schatplichtig aan de
voorgaande generatie, aan Duchamp en Arp en aan
het surrealisme van de jaren ‘20. Maar in de breedte
zijn het vooral haar tijdgenoten en vrienden Rothko en
De Kooning in New York, maar ook haar Franse vrienden
Soulages en Mathieu. In de jaren ’30 verblijft ze
enige tijd in Mexico en werkt bij de kunstenaar
Diego Rivera. Dáár ligt de basis voor haar beeld- en
vormentaal: “This was a world of forms that at once I
felt was mine, a world where East and West met,
a world of geometry and magic.”
Untitled 1959, painted wood in box, 76 x 30 cm
Louise Nevelson lives in her work
“I do not belong to any movement. As my work is related
to the present time it is bound to be related to that
of others, consciously or not, but I do not feel linked to
any particular form of expression. I began to search
for a reality that was not factual, a reality in an area
where there was an unlimited source to reach what for
me would be reality.”
Of course Louise Nevelson is indebted to the previous
generation, to Duchamp and Arp and to the surrealism
of the nineteen-twenties. The broader view, however,
must include her contemporaries and friends Rothko
and De Kooning in New York and also her
French friends Soulages and Mathieu. In the thirties
she spends some time in Mexico and works with the
artist Diego Rivera. The basis for her visual language
and style actually lies here: “This was a world of forms
that at once I felt was mine, a world where East and
West met, a world of geometry and magic.”

Joseph Cornell (1903-1972)
Joseph Cornell, Amerikaans kunstenaar die de grote
New Yorkse avantgarde bewegingen van de jaren ’40
en ’50 aan zich voorbij liet gaan, maar niettemin zich
een grote reputatie heeft verworven in de mondiale
kunstwereld. Een ietwat zonderlinge fi guur, telg uit een
van oorsprong Nederlands geslacht, leeft Cornell met
zijn moeder, broer en zusters samen in Queens, New
York; hij zou er zijn leven lang blijven wonen. In zijn
schooljaren ontwikkelt hij een grote belangstelling
voor astronomie, franse literatuur en het symbolisme.
Als autodidact, zou hij deze drie elementen later
steeds weer verwerken in het medium bij uitstek dat
hem beroemd maakte: zijn ‘boxes’. Daarin schept hij
zijn karakteristieke, vaak surrealistische wereld.
Kunst is het overlopen van de droom in de werkelijkheid
(Gérard de Nerval, 19e eeuws Frans dichter).
Cornell’s dromen, opgesloten in glazen kooien, zijn
zeer persoonlijk en buitengewoon ongrijpbaar.
Geheimzinnigheid is de essentie en substantie van
zijn werk. (uit: Diane Waldman, Joseph Cornell, NL-editie,
Amsterdam 1978)
modern & contemporary art
top: Sun box c.1961, signed on a label affi xed to the reverse,
wood box construction, printed paper collage, enamel, drift wood,
metal objects, pins, wood and glass, 25.4 x 35.5 x 8.2 cm
Observatory Window on Skies, Empty White Room 1957, signed
on a label affi xed to the reverse, wood box construction, printed
paper collage, oil, wood, nails, 39.6 x 22.8 x 14.6 cm
Joseph Cornell, the American artist who allowed the
great New York avant-garde movements of the forties
and fi fties to pass him by, has despite this earned a
high reputation in the global art world. Something of
an oddball, of Dutch descent, Cornell lives together
with his mother, brother and sisters in Queens, New
York; where he remains his whole life. While at school
he becomes deeply interested in astronomy, French
literature and symbolism. As a self-taught artist he
later constantly incorporates these three elements
into the medium for which he is principally famous: his
‘boxes’. In these he creates his characteristic, often
surrealist world.
Art is when dream spills over into reality (Gérard de
Nerval, 19th century French poet). Cornell’s dreams,
shut up in glass cages, are very personal and extraordinarily
intangible. Mystery is the essence and
substance of his work. (from: Diane Waldman, Joseph Cornell,
NL-edition, Amsterdam 1978)
11

12
New media New forms
Fencing the museum
Barbara Jonckheer
Wandelend langs de bouwput van
het Stedelijk Museum bekijk ik de
met affi ches beplakte omheining.
Een schilderij van Lichtenstein met
in het ballonnetje rode handgeschreven
teksten; ‘aanvullingen,
wijzigingen of commentaar door een
onbekende’. Mijn nieuwsgierigheid
wordt gewekt. Eenmaal thuis kom
ik erachter dat het een werk van
Joris Lindhout betreft, behorend tot
het project Fencing the museum.
In dit project geven zeven jonge
kunstenaars de bouwschutting van
het Stedelijk Museum elke twee
maanden een heel ander aanzien.

New media New forms
Fencing the museum
Barbara Jonckheer
Strolling past the Stedelijk Museum
building site I look at the posters
covering the fence. A Lichtenstein
painting with red, handwritten text in
the balloon; ‘additions, changes or
commentary by persons unknown’.
My curiosity is aroused. Once home
I discover that this is the work of
Joris Lindhout, part of the Fencing
the museum project. This project
gives seven young artists the
chance to give the Stedelijk
Museum boardings a new ‘look’
every two months.
modern & contemporary art
13

14
Zij beplakken de 108 meter lange schutting met hun
werk in de vorm van affi ches en nemen daarvoor het
historische publiciteitsmateriaal van het museum als
uitgangspunt. De kunstenaars onderzoeken met dit
project de grens tussen kunst en publiciteit, en vooral
het gebruik van artistieke beelden en de rol van de
kunstenaar in de verschijningsvormen van het
museum.
Anno 2009 inspireren de ideeën en beeldtaal van de
Amerikaanse Pop Art nog altijd de jongste generatie
kunstenaars.
POP ART
New Yorkse tentoonstellingen als New Media, New Forms
bij Martha Jackson Gallery in 1960 en The Art of Assemblage
in het MoMA in 1961, laten begin jaren ‘60 zien dat
de consumptiemaatschappij al in de 50er jaren grote
invloed uitoefent op de Amerikaanse beeldende kunst.
Hoewel het Stedelijk Museum in Amsterdam met de
Cobra beweging progressief is, is Nederland in deze
tijd vooral bezig met de wederopbouw. De sfeer in
Nederland midden jaren ‘50 is sober; het tegenovergestelde
van de sfeer in Amerika. De welvaart wordt
in Nederland pas in de jaren ‘60 zichtbaar. De economische
omstandigheden zorgen voor meer vrije tijd
en meer geld, op grote schaal worden luxe artikelen
als auto’s en televisies gekocht. Ook in Nederland
ontstaat dan een consumptiemaatschappij.
Door de komst van de massamedia en een intensiever
gebruik van moderne communicatiemiddelen kan de
informatie over nieuwe ontwikkelingen zich snel verspreiden.
De traditionele waarden en normen verdwijnen
langzaam. Niet alleen in het maatschappelijke
leven zijn de veranderingen zichtbaar, maar ook in de
beeldende kunst. Uit de nieuwe tijdgeest ontstaat in
Engeland en Amerika de Pop Art.
De Pop Art zet zich eind jaren ‘50 gedeeltelijk af
tegen het Amerikaanse Abstract Expressionisme.
Het serieuze en conceptuele karakter van deze
kunststroming was de ideale voedingsbodem voor
een beweging als de Pop Art. Omdat kunstenaars
van het Abstract Expressionisme het museum zagen
als de ideale elitaire plek voor hun kunstwerken,
was de logische reactie dat Pop Art de kunst naar
de mensen wilde brengen, soms door middel van
happenings of video. Pop Art is het in beeld brengen
en de verheerlijking van de consumptiemaatschappij
met behulp van alledaagse afbeeldingen en triviale
voorwerpen. De Pop-kunstenaar vindt inspiratie in
de media; strips, advertenties, pin-ups, artikelen uit
de supermarkt, beelden van beroemde personen
en beroemdheden uit kranten en tijdschriften.
Joris Lindhout
Fencing the museum

They cover the 108 metres long fence with their work
in the form of posters, taking as their starting point the
museum’s historical publicity material. This project
enables the artists to explore the boundary between
art and publicity; particularly the use of artistic images
and the role of the artist in the ways the museum is
represented.
It is 2009 and the latest generation of artists is still
being inspired by the ideas and visual language of
American Pop Art.
POP ART
In the early sixties New York exhibitions such as New
Media, New Forms at the Martha Jackson Gallery in
1960 and The Art of Assemblage in the MoMA in 1961,
show that by the fi fties American visual art is already
under the infl uence of consumer society. Although,
with the Cobra movement, the Stedelijk Museum in
Amsterdam is progressive at that time, The Netherlands
is mainly engaged in post-war reconstruction. In the
mid-fi fties the mood in the country is austere; the opposite
of the mood in America. The Netherlands must
wait until the sixties for prosperity, when economic
conditions provide more free time and more money
and the widespread purchase of luxury items like cars
and televisions. A consumer society is born.
The arrival of the mass media and more intensive use
of modern means of communication enable the rapid
dissemination of information on new developments.
Traditional values and standards are gradually disappearing.
The changes are not confi ned to society in
general; they also affect the visual arts. In England and
America the new spirit of the times produces Pop Art.
In the late fi fties Pop Art is in part a response to American
Abstract Expressionism. The serious and conceptual
nature of this art movement provides a perfect
breeding ground for a movement like Pop Art.
Abstract Expressionism artists saw the museum as the
ideal, elitist location for their works, thus it was logical
for Pop Art to respond by taking art to the people,
sometimes using happenings or video. Pop Art
portrays and glorifi es the consumer society using
ordinary images and trivial objects. The Pop artist
fi nds inspiration in the media: comics, advertisements,
pin-ups, supermarket items, pictures of famous people
and celebrities from newspapers and magazines.
modern & contemporary art
It is 2009 and the
latest generation
of artists is still
being inspired
by the ideas and
visual language
of American
Pop Art.
15

16
De kunst in Nederland staat in het midden van de
jaren ‘60 geheel in het teken van de Pop Art die uit
Amerika komt overwaaien. Dit gebeurt op tweeërlei
wijze; door middel van een aantal Nederlandse kunstenaars
die een tijd in Amerika verblijven en door de
vele actuele tentoonstellingen die in de Nederlandse
musea worden georganiseerd.
NEW YORK
De jongste generatie kunstenaars volgt gretig de
ontwikkelingen in de Amerikaanse kunst. Woody van
Amen, Jan Cremer, Gustave Asselbergs, Rik van Bentum
en Mark Brusse gaan voor een periode naar New
York om de nieuwe geest zelf te ervaren. De Pop Art is
jong, fris en niet-academisch en sluit qua mentaliteit
goed aan bij deze generatie. De beeldtaal van de
Pop-kunstenaars blijkt een bevrijding van de halfabstracte,
expressieve trant van schilderen die lang
de kunst heeft gedomineerd. New York biedt nieuwe
mogelijkheden. Bij terugkomst in Nederland zien we
dat het werk en de schildersmentaliteit van deze
kunstenaars verandert.
SANDBERG - BEEREN - DE WILDE
De thuisblijvers worden voornamelijk op de hoogte
gebracht van de onstuimige nieuwe Amerikaanse
ontwikkelingen door de in Nederland georganiseerde
tentoonstellingen.
Sandberg toont in 1962 in het Stedelijk Museum
Amsterdam voor het eerst actueel werk van de
kunstenaars Rauschenberg, Johns, Lesley en
Stankiewicz in de tentoonstelling 4 Amerikanen.
In datzelfde jaar organiseert hij de tentoonstelling
Dynamisch Labyrint, beter bekend als ‘Dylaby’.
Rauschenberg, Spoerri, Raysse en Tinguely krijgen
zeven zalen ter beschikking om ter plaatse een
tentoonstelling te maken waar de bezoeker zich
doorheen kan bewegen als in een labyrint. De
experimenteerlust van deze kunstenaars dwingt
respect af en inspireert tot grote beweeglijkheid
in de kunst.
Met name de in 1964 georganiseerde tentoonstellingen
American Pop Art in het Stedelijk Museum
en Nieuwe Realisten in het Haags Gemeentemuseum
dragen bij aan de versnelde doorbraak van de Pop
Art in ons land. Wim Beeren nodigt de Franse kunstcriticus
Pierre Restany uit om een veeltal kunstenaars
bijeen te brengen die de Pop Art op verschillende
manieren benaderen. Dit resulteert in een breed
overzicht van verwante actuele kunst uit Amerika,
Engeland, Frankrijk en Nederland. Collages,
decollages, machines, constructies, schilderijen,
beelden, kistjes, kastjes, assemblages en accumulaties;
met gebruik van allerlei nieuwe media ontstaan
vele nieuwe vormen van kunst.
Joris Lindhout
Detail of Fencing the museum

Pop Art coming over from America dominates art in
The Netherlands in the mid-sixties. This happens in two
ways: through a number of artists who have spent time
in America and through the many topical exhibitions
organised in Dutch Museums.
NEW YORK
The latest generation of artists eagerly follows
developments in American art. Woody van Amen,
Jan Cremer, Gustave Asselbergs, Rik van Bentum and
Mark Brusse go to New York to spend time experiencing
the new spirit for themselves. Pop Art is young,
fresh and non-academic and fi ts in well with the
way this generation thinks. The Pop artists’ visual
language seems to be liberating after the semiabstract,
expressive style of paintings that has
dominated art for a long time. New York offers
new possibilities. When these artists return to The
Netherlands there is a clear difference in their
work and attitude to painting.
SANDBERG - BEEREN - DE WILDE
Those who stay at home learn of the tempestuous
new American developments mainly through the
exhibitions organised in The Netherlands.
Sandberg fi rst exhibits current work by the artists
Rauschenberg, Johns, Lesley and Stankiewicz in the
Amsterdam Stedelijk Museum in 1962 in the exhibition
‘4 Amerikanen’ (4 Americans). The same year he
organises the exhibition ‘Dynamisch Labyrint’ (Dynamic
Labyrinth), better known as ‘Dylaby’. Rauschenberg,
Spoerri, Raysse and Tinguely are given seven rooms
to make an exhibition on the spot through which the
visitor can move as if in a labyrinth. These artists’
passion for experimentation commands respect and
inspires much activity in the art world.
Two exhibitions organised in 1964, American Pop Art
in the Stedelijk Museum and Nieuwe Realisten (New
Realists) in the Gemeentemuseum Den Haag, contribute
to the rapid breakthrough of Pop Art in The
Netherlands. Wim Beeren invites the French art critic
Pierre Restany to gather together a number of artists
with different approaches to Pop Art. The result is a
broad overview of related current art from America,
England, France and The Netherlands. Collages,
decollages, machines, constructions, paintings,
sculptures, boxes, cupboards, assemblages and
accumulations using all sorts of new media create
many new forms of art.
modern & contemporary art
Joris Lindhout
Detail of Fencing the museum
17

18
Ons land wordt onder meer vertegenwoordigd door
Wim T. Schippers, Ger van Elk, Willem de Ridder, Jan
Henderikse en Woody van Amen. De tentoonstelling
laat ook talloze verschillen zien tussen de Europese en
Amerikaanse Pop Art. In Nederland blijkt de uitwerking
van de consumptiecultuur minder fel tot uitdrukking
te komen dan bij de Amerikanen, waar de werken
van Warhol en Wesselman kleurrijker, glossy en kitsch
ogen. Europese kunstenaars hebben meer belangstelling
voor politieke en sociale problemen in de
samenleving dan hun Amerikaanse collega’s.
Op uitnodiging van Edy de Wilde stellen de kunstenaars
Dine, Lichtenstein, Oldenburg, Rosenquist, Segal,
Warhol en Wesselman hun nieuwste werk tentoon in
het Stedelijk Museum. American Pop Art brengt het
kleurrijke en banale realisme in beeld door middel
van onder andere de schilderijen Campbell’s Tomato
Soup en Green Coca-Cola bottles van Warhol en de
tot enorme proporties opgeblazen sculpturen Strawberry
Shortcake en Two Girls Dresses van Oldenburg.
NEDERLANDSE POP ART
Persoonlijke indrukken uit New York en de hier
beschreven tentoonstellingen leiden er uiteindelijk toe
dat Nederlandse kunstenaars zich meer en meer gaan
richten op een nieuwe beeldtaal. In een maatschappij
die overladen wordt met beelden die het dagelijkse
leven in grote mate bepalen, blijkt het Abstract
Expressionisme niet meer toereikend. De nieuwe
Nederlandse generatie wil actief deel uitmaken van
de samenleving met gebruikmaking van de bijbehorende
symbolen.
Nederlandse kunstenaars lijken ieder voor zich gefascineerd
te zijn door de nieuwste ontwikkelingen in het
buitenland en zien de Pop Art niet als alles overheersende
stroming.
Deze tentoonstelling laat werk zien van een groep
eenlingen die geïnspireerd raakt door de mentaliteit
van de internationale Pop Art. Het merendeel van
deze kunstenaars gebruikt de jaren ‘60 om, ieder op
hun eigen manier, nieuwe thema’s en technieken als
collage, assemblage en combine-painting toe te
passen. Ze verzetten zich tegen de Nederlandse
burgerlijkheid door humoristisch werk te maken met
een ernstige ondertoon.
Joris Lindhout
Superskin (preview)
wallpaper 53 x 1000 cm
edition of 8 + 2 E.A.
JORIS LINDHOUT, 2009
Om de lijn van de jaren ‘60 door te trekken naar de
jongste Amsterdamse generatie, hebben wij Joris
Lindhout (1981) gevraagd een werk te maken voor
onze tentoonstelling New Media New Forms. Geïnspireerd
door de beeldtaal van strips en Pop Art, zoals
te zien op zijn bewerkte affi ches op de bouwschutting
van het Stedelijk Museum, heeft hij voor deze tentoonstelling
Superskin gemaakt. In Superskin heeft Lindhout
honderden stukjes ‘striphuid’ van Superman
geïsoleerd, ontdaan van zwarte contouren en
vervolgens als een soort collage samengevoegd.
Zoals in een strip de huidskleur wordt opgebouwd
door de optische menging van talloze stippen,
bouwt Lindhout zijn Superskin op uit deze collage
van honderden Superman fragmenten. Op een rol
behang van tien meter lengte is het geheel afgedrukt.

Among those representing The Netherlands are:
Wim T. Schippers, Ger van Elk, Willem de Ridder,
Jan Henderikse and Woody van Amen. The exhibition
also shows the myriad differences between European
and American Pop Art. In The Netherlands the effects
of the consumer culture appear to be less sharply
refl ected than in America where the works of Warhol
and Wesselman appear more colourful, glossy and
kitsch. European artists are more interested in political
and social problems in society than their American
colleagues.
Edy de Wilde invites the artists Dine, Lichtenstein,
Oldenburg, Rosenquist, Segal, Warhol and
Wesselman to show their latest work in the Stedelijk
Museum. American Pop Art shows colourful and trivial
realism through, among other things, Warhol’s paintings
Campbell’s Tomato Soup and Green Coca-Cola
Bottles and Oldenburg’s blown out of all proportion
sculptures Strawberry Shortcake and Two Girls Dresses.
DUTCH POP ART
Personal impressions from New York and the
exhi bitions mentioned above ultimately result in Dutch
artists starting to look to a new visual language.
In a society which is overloaded with images that to a
large degree defi ne daily life, Abstract Expressionism
no longer suffi ces. The new Dutch generation wants to
be an active part of society, using the corresponding
symbols.
Dutch artists seem to be independently fascinated
by the latest international developments and not
to view Pop Art as a movement that dominates
everything else.
This exhibition shows the work of a group of individuals
who have been inspired by the spirit of Pop Art from
across the world. The majority of these artists use the
sixties, each in their own way, to apply new themes
and techniques such as collage, assemblage and
combine painting. They are protesting against the
Dutch bourgeois mentality with humorous work that
has a serious undertone.
modern & contemporary art
JORIS LINDHOUT, 2009
In order to make the connection from the nineteensixties
to the latest Amsterdam generation, we have
asked Joris Lindhout (1981) to produce a work for our
exhi bition New Media New Forms. He has made Superskin
for this exhibition, inspired by the visual language
of comics and Pop Art, as demonstrated by his adaptation
of the posters for the fences around the Stedelijk
Museum. In Superskin Lindhout has cut out hundreds of
pieces of Superman’s “comic skin”, removed the black
contours and then assembled it as a sort of collage.
Just like the way the fl esh colour in a comic is built
up by optically mixing countless dots, in this collage
Lindhout builds his Superskin from hundreds of
Superman fragments. It has all been printed onto
a ten metre long roll of wallpaper.
Personal impressions
from New
York and the
exhi bitions
mentioned
above ultimately
result in Dutch
artists starting to
look to a new
visual language.
19

20
Daan van Golden (1936)
Net als bij veel Pop-kunstenaars staat het massaproduct
centraal in Van Goldens werk. Van Golden
schildert in de jaren ‘60 o.a. inpakpapier, behang of
een zakdoek op minutieuze wijze na. In tegenstelling
tot veel Pop-kunstenaars gaat het Van Golden niet in
de eerste plaats om het weergeven van de realiteit en
het alledaagse, maar om de uitdrukking van de vorm.
Van Goldens verwantschap met de Pop Art ligt vooral
in de keuze van zijn motieven en de daarbij toegepaste
werktechniek, namelijk het ontbreken van een
persoonlijke toets. Hij gebruikt beelden uit de samenleving
als formele aanleiding.
As with many Pop artists, mass production is central
in Van Golden’s work. In the sixties Van Golden
meticulously paints depictions of subjects like wrapping
paper, wallpaper or a handkerchief. Contrary to
many Pop artists Van Golden is not primarily engaged
in representing reality or the everyday, but rather the
expression of the form. Van Golden’s connection with
Pop Art lies chiefl y in the selection of his motifs and the
techniques applied to these, in particular the absence
of a personal touch. He uses images from society as a
formal starting point.

Compositie Rood/Wit (Red/White Composition), 1964
enamel paint on canvas on panel, 70 x 60 cm
modern & contemporary art
21

22
Mark Brusse (1937)
Photo of Andy Warhol in The Factory, made by Mark Brusse
In de jaren ‘60 vestigt Brusse zich in Parijs. Hij maakt
assemblages van gevonden en bewerkte stukken
hout, waarvan delen kunnen bewegen.
“Ik kwam alleen, mijn atelier was de zolder waar ik
woonde: de opslagplaats van het kerkhof van Montparnasse.
Het lag hartstikke vol met hout. Allemaal
zo’n een meter tachtig bij veertig centimeter. Dat ben
ik maar gaan gebruiken, samen met alles wat ik maar
op straat te pakken kreeg. Touw, ijzer, hout. Ik maakte
er assemblages van die ik Clôtures noemde. Vrij snel
kreeg ik een expositie en die viel fl ink op. De jonge
kunstcritici riepen me uit tot kunstenaar van 1961 en ik
werd geselecteerd voor de Biënnale van Parijs.
Zo kwam ik direct in contact met de nouveaux
réalistes, een groepje jonge kunstenaars die zich rond
kunstcriticus Pierre Restany hadden verzameld. Dat
waren mensen als Yves Klein, Jean Tinguely, Arman,
Martial Raysse en Daniel Spoerri.
“Ik verhuisde naar een heel klein hotelkamertje op
Place de la Contrescarpe. Dat was een heel leuke
buurt, een soort dorpje in Parijs. Allemaal kunstenaars
die geen cent te makken hadden. We gingen naar
dezelfde restaurants, waar je voor twee keer niks kon
eten en er werd continu geld aan elkaar geleend.
Het was een heel solidaire groep. Nouveau Réalisme
betekende eigenlijk gewoon: de dagelijkse realiteit
verheffen tot kunst.
Ik werd geen nouveau réalist, maar ik vond het wel
zeer interessant. Ik leerde dat het anders kan. Je hoeft
niet per se in marmer te hakken. Het was een totaal
andere visie op kunst die natuurlijk wel paste bij het
tijdsbeeld. Ik gebruikte ook materiaal dat je op straat
vond, ik ging niet naar een winkel met kunstenaarsbenodigdheden”.
Mark Brusse vertrekt in 1965 naar New York waar hij
kennis maakt met kunstenaars als Andy Warhol, Roy
Lichtenstein en Larry Rivers.
“Dat was iets totaal anders. Ik viel midden in de Pop
Art. En er waren de hippies, de happenings, Fluxus en
de Minimal Art. Toen voelde ik me wel even een broekie,
hoor. Maar het leuke was dat de mensen ook weer
ontzettend open waren. Ik had een catalogus bij me
met een inleiding van Pierre Restany. En de directeur
van het Stedelijk Museum in Amsterdam, Edy de Wilde,
had een aanbevelingsbrief gestuurd naar dé grote
galeriehouder Leo Castelli. Ik naar zijn galerie, als een
soort behangpapier hingen daar de zeefdrukken met
grote koeienkoppen van Andy Warhol. Castelli bladert
even door mijn catalogus, geeft hem weer terug en
zegt: ‘Het stelt je misschien een beetje teleur, maar ik
volg acht kunstenaars, heel intensief. En die betaal ik
goed. Ga jij eerst maar aan het werk en dan wil ik je
wel af en toe op komen zoeken’. Ik wilde teleurgesteld
weglopen, maar toen riep hij me terug en nodigde me
uit hem ‘s avonds te vergezellen naar een feest van
Claes Oldenburg. Dus ik kom ’s avonds binnenlopen
aan de arm van dé Leo Castelli en al die mensen
staan te kijken van: wie is dat? Ik werd voorgesteld
aan Lichtenstein, aan Warhol, Larry Rivers. Zo nu en
dan gaf Castelli me dan zo’n zijdelings knipoogje.
Ik kende al snel allerlei mensen; elke avond was er
wel een feest of een happening. En ik had toen even
een vriendinnetje, een van de Superstars van Andy
Warhol: Susan Superstar. Bij Andy op The Factory kon
je de hele dag stickies roken en op de divan hangen.
Met God weet wie allemaal. En iedereen was even
vriendelijk en aardig. Andy vond alles goed en prachtig.
Er werd ook gewerkt, maar in veel situaties kon je
nauwelijks zien of het nou een performance was of
niet. De normale dagelijkse dingen en de performances
liepen geheel door elkaar heen.
Er was dezelfde saamhorigheid als in Parijs, en in
Arnhem. Er kwamen ook leuke mensen naar mijn atelier.
Barnet Newman bijvoorbeeld, maar ook mensen uit
Nederland: Wim Beeren, Bert Schierbeek en Rik van
Bentum natuurlijk. Geld speelde nog niet een echt
grote rol. En die gigantische feesten op het atelier bij
Claes Oldenburg: dat kon gewoon. Dat iemand iets
zou jatten, dat gebeurde niet”.

Soft machine, sculpture-assemblage 1962
signed, dated 62 Gentilly verso, 50 x 60 x 40 cm
Brusse moves to Paris in the sixties where he makes
assemblages of scrap and worked wood, parts of
which can move.
“I came on my own, my studio was the attic where
I lived: the storage area for the Montparnasse
churchyard. It was full to the brim with wood. All about
one metre eighty by forty centimetres. That is what I
used, together with whatever I got off the streets. Rope,
iron, wood. I made assemblages that I called Clôtures.
It wasn’t long before I got an exhibition and that drew
lots of attention. The young art critics named me the
artist of 1961 and I was selected for the Paris Biennale.
This brought me into contact with the nouveaux réalistes,
a group of young artists who congregated around the
art critic Pierre Restany. These were people like Yves
Klein, Jean Tinguely, Arman, Martial Raysse and Daniel
Spoerri.
“I moved into a very small hotel room on the Place de
la Contrescarpe. It was a really nice neighbourhood,
a sort of village within Paris. All artists without a penny
to their name. We went to the same restaurants, where
you could eat for almost nothing and we were always
lending money to each other. It was a really close
bunch. Nouveau Réalisme actually means ordinary:
elevating day-to-day reality to art.
I was no nouveau réalist, but I did fi nd it very interesting.
I learned that it is possible to be different.
You do not necessarily have to carve in marble. It was
a totally different vision of art that naturally suited the
era. I also used material that you found on the street,
I did not go to the art supplies shop”.
modern & contemporary art
In 1965 Mark Brusse leaves for New York where he
meets artists such as Andy Warhol, Roy Lichtenstein
and Larry Rivers.
“That was something entirely different. I arrived right
in the middle of Pop Art. And there were the hippies,
the happenings, Fluxus and Minimal Art. For a while I
felt like a bit of a greenhorn. But the good thing was
that people were very open again. I had with me a
catalogue with an introduction by Pierre Restany. And
the director of the Stedelijk Museum in Amsterdam,
Edy de Wilde, had sent a letter of recommendation to
the great gallery owner Leo Castelli. I go to his gallery,
where the screen prints of Andy Warhol’s huge cow
heads hang like wallpaper. Castelli leafs through my
catalogue, hands it back and says: ‘You may be a bit
disappointed, but I am working with eight artists, very
intensively. And I am paying them well. Go and do
some work and I would like to see how you are doing
every now and again’. I was about to walk away
dejectedly, when he called me back and invited me
to go with him that evening to a party of Claes
Oldenburg’s. So I walked in that evening on the arm of
the great Leo Castelli and all those people were
wondering: who is that? I was introduced to Lichtenstein,
to Warhol, Larry Rivers. Castelli occasionally slipping
me a sly wink.
I quickly got to know all sorts of people; there was a
party or a happening every night. I even briefl y had
a girlfriend, one of Andy Warhol’s Superstars: Susan
Superstar. At Andy’s in The Factory you could smoke
joints all day and sprawl on the divan. With God knows
who. Everyone was always kind and friendly. For Andy
everything was fi ne and wonderful. People were also
working but lots of times it was hard to distinguish
whether this was a performance or not. The normal
everyday things and the performances all got mixed
up together.
The fellowship was the same as in Paris, and in Arnhem.
Nice people also came to my studio. Barnet Newman
for example, and people from The Netherlands too:
Wim Beeren, Bert Schierbeek and Rik van Bentum of
course. Money did not yet play any great part. And
those huge parties at Claes Oldenburg’s: not a problem.
The thought of pinching anything never entered
anyone’s head”.
23

24
Woody van Amen (1936)
Als eerste Nederlandse kunstenaar vertrekt Woody van
Amen met zijn vrouw Cocky in 1961 naar de Nieuwe
Wereld. “Parijs, waar veel kunstenaars uit Nederland
in die jaren heen gingen, hadden we al gezien. Wij
reisden per schip en kwamen daar midden in de consumptiemaatschappij
terecht. Daar stonden we wel
even van te kijken. Een wondere wereld was het. Al die
lichtreclames. Die hadden wij in Rotterdam niet. Als
je voor al die beweging, al die dynamiek in New York
open staat, sleep je die daarna met je mee”, aldus
Van Amen.
In New York wordt Van Amen ondergedompeld in een
omgeving met zwarte jazzmuziek, onbegrensde consumptiecultuur,
spannende tentoonstellingen, junk art,
en neonlicht. Hij bezoekt de kunstenaarscafés Dillen’s
bar en Cedar bar in the Village en gaat mee met de
New Yorkse kunstenaars die hij daar ontmoet, naar de
kustplaats East Hampton waar hij Willem de Kooning
ontmoet. Eenmaal terug in Rotterdam schildert Woody
niet meer in abstract-expressionistische stijl als voorheen,
maar maakt vooral door Pop Art geïnspireerde
kunst. Zelf zegt hij hierover: “Als ik niet naar Amerika
was gegaan had ik misschien nu nóg gewoon geschilderd”.
In 1964 verhuist hij naar een ateliergebouw aan
de Lambertusstraat in Rotterdam. Al snel wordt dit een
vergaarbak voor kunstenaars die zich engageren met
de nieuwe tijd. “Je besprak met elkaar wat en wie je
bewonderde. Ik ontdekte nieuwe materialen, zoals
Sex O’clock 1967, assemblage, 100 x 80 cm
plastics en ging felle fl uorescerende kleuren gebruiken.
Achteraf gezien kun je misschien vaststellen dat Pop
Art in Rotterdam een bindende factor was, maar meer
invloed had op de mentaliteit van de kunstenaars dan
als stijl in de kunst”.
In 1963 schildert Van Amen in Nederland bekende
merknamen zoals Wrigley kauwgum en RVS Verzekeringen
als Pop-elementen op zijn verdere abstractexpressionistische
schilderijen. In 1963 maakt hij ook
zijn eerste assemblage. Zijn confronterende, maar ook
ironisch bedoelde Elektrische Stoel baart opzien.
“Die stoel heb ik kort na terugkeer uit Amerika
gemaakt naar aanleiding van de terdoodveroordeling
van een 14-jarige negerjongen. Op weinig subtiele
manier heb ik mijn protest daartegen laten horen”.
In 1964 wordt Van Amen uitgenodigd voor de tentoonstelling
Nieuwe Realisten in het Gemeentemuseum
Den Haag. De tentoonstelling wordt algemeen als
extreem ervaren, bizar en provocerend. Woody neemt
deel met een object dat de opkomende terreur van
de televisie bekritiseert.
In de jaren die volgen experimenteert Van Amen er
op los. Met nieuwe industriële materialen als plastics,
polyester, perspex en neon maakt hij verrassende
assemblages en objecten die naadloos aansluiten bij
de tijdgeest. In de optiek van Van Amen ligt kunst voor
het oprapen, maar je moet het wel zien. ‘Kunst
overkomt je’ is een geliefd credo.

Warning to Lichtenstein, Permanent wave 1968
gouache on board with corrugated plastic, signed,
titled and dated on the reverse, 100 x 75 cm
Woody van Amen is the fi rst Dutch artist to leave for
the New World, along with his wife Cocky, in 1961. “At
that time many Dutch artists went to Paris, but we had
already done that. We went by ship and arrived in the
middle of the consumer society. It took a while to take
it all in. A marvellous world. All those neon advertising
signs. We didn’t have those in Rotterdam. If you are
receptive to all that movement, all that dynamism in
New York, it stays with you forever”, according to Van
Amen.
In New York Van Amen is plunged into an environment
of black jazz music, unlimited consumption culture,
exciting exhibitions, junk art and neon light. He visits the
artists’ cafés Dillen’s Bar and Cedar Bar in the Village
and goes with the New York artists he meets there to the
coastal town of East Hampton where he meets Willem de
Kooning. When he returns to Rotterdam Woody no longer
paints in his former abstract-expressionist style – the art
he produces is chiefl y inspired by Pop Art. As he says
himself: “If I hadn’t gone to America, I would probably
still just be painting”. In 1964 he moves to a studio building
on the Lambertusstraat in Rotterdam. This quickly
becomes a repository for artists taking on the new times.
“We talked about what and who we admired. I discovered
new materials, like plastics and started to use bright
fl uorescent colours.
Looking back maybe you could say that in Rotterdam
Pop Art was a binding factor, but had more effect on the
attitude of the artists rather than as a style in the art”.
modern & contemporary art
Blue, red and green 1968, assemblage, 62.5 x 41 x 12 cm
In 1963 Van Amen paints well-known Dutch brands
such as Wrigley chewing gum and RVS Verzekeringen
as Pop elements in his otherwise abstract-expressionist
paintings. He also makes his fi rst assemblage in 1963.
His confrontational, but also ironically intended,
Elektrische Stoel (Electric Chair) causes a stir. “I had
made the chair shortly after returning from America in
response to the death sentence given to a 14 year-old
black boy. It was my not very subtle way of expressing
my protest about this”. In 1964 Van Amen is invited for
the Nieuwe Realisten (New Realists) exhibition in the
Gemeentemuseum Den Haag. In general the exhibition
is viewed as extreme, bizarre and provocative.
Woody’s contribution is a piece criticising the
advancing terror of television.
In the years that follow Van Amen experiments freely.
With new industrial materials such as plastics, polyester,
perspex and neon he makes amazing assemblages
and objects that seamlessly fi t the times. From Van
Amen’s point of view art is everywhere, you just have
to see it. ‘Art happens to you’ is a favourite credo.
25

26
Rik van Bentum (1936-1994)
Na een aantal jaren les gegeven te hebben aan verschillende
universiteiten in de Verenigde Staten keert
Van Bentum in 1966 terug naar Nederland. Zijn manier
van schilderen ontwikkelt zich vanuit het Amerikaans
Abstract Expressionisme. Onder invloed van de materieschilderkunst
van Tàpies en Saura gebruikt Van
Bentum een mengsel van verf en synthetisch bindmiddel.
Later voegt hij hier alledaagse voorwerpen aan
toe zoals deksels, haar, reclameborden en groenteblikken.
Geïnspireerd door de Pop Art beeld hij alledaagse
onderwerpen uit. Door het gebruik van letters,
cijfers en duidelijke kleurcontrasten doet zijn werk
enigszins aan reclame denken.
Say cheese 1964, signed, oil paint and
mixed media on board, 125 x 100 cm
After a number of years teaching at various universities
in the United States, Van Bentum returns to The
Netherlands in 1966. His painting style has evolved
from the American Abstract Expressionism. Infl uenced
by the “materieschilderkunst” (mixed-media? painting)
of Tàpies and Saura, Van Bentum uses a mixture
of paint and synthetic medium. He later adds everyday
objects such as lids, hair, advertising signs and
vegetable cans to this. Inspired by Pop Art he depicts
ordinary objects. His work is somewhat reminiscent of
advertisements due to his use of letters, numbers and
marked contrasts in colour.

Karel Appel, 1964, signed and dated 1964
assemblage, mixed technique on canvas
150 x 120 cm
modern & contemporary art
27

28
Lucassen (1939)
Statement Lucassen Statement by Lucassen
De kunstenaar Lucassen ontwikkelde samen met een
paar andere kunstenaars in de jaren ‘60 een verhalende,
picturale en kleurrijke schilderstijl, ook wel
Nieuwe Figuratie genoemd. Volgens Lucassen bracht
deze kunstvorm een synthese tot stand tussen fi guratief
en non-fi guratief schilderen. Het op de tentoonstelling
gepresenteerde werk van Lucassen laat zien dat de
kunstenaar in de jaren ‘60 werd beïnvloed door beeldcultuur
van die tijd. Zelf omschreef hij zijn manier van
werken: “Komen tot een synthese tussen fi guratief en
niet-fi guratief schilderen. Ook een evenwicht zoeken
tussen een mathematisch verstandelijke en emotioneel
expressionistische manier van schilderen.
Heb een voorkeur voor het interpreteren van objecten
en/of voorstellingen die gelden als cliché of banaal,
onecht of kitsch. Kiezen dus voor dat wat de slechte
smaak heet. Kiezen ook voor de dingen waar je
dagelijks mee te maken hebt, dat wat voor mij een
groot deel van het leven, zoals het zich aan mij voordoet,
bepaalt. De wereld van de televisie, Coca cola,
het beeldverhaal, een reisje naar Tirol, je tandenborstel,
James Bond geheim agent 007, koelkast,
Italiaans landschap (made in Japan), pin-up, een
dagje naar Zandvoort, reclame van het sigarettenmerk
dat ik rook, doe-het-zelf schilderij, popmuziek…”.
Leve de hygiëne (Long Live Hygiene),
signed and dated 1966, oil paint and
assemblage on canvas, 160 x 200 cm
In the nineteen-sixties the artist Lucassen, together
with a couple of other artists, develops a narrative,
pictorial and colourful style of painting, sometimes
called Nieuwe Figuratie (New Figuration). According
to Lucassen this art form created a synthesis between
fi gurative and non-fi gurative painting. Lucassen’s
exhibited work shows that in the sixties the artist was
infl uenced by the visual culture of the times. He described
the way he works: “Achieving a synthesis between
fi gurative and non-fi gurative painting. Also searching
for a mathematically intellectual and emotionally expressionist
way of painting. Being inclined to interpret
objects and or depictions that are clichéd or corny,
artifi cial or kitsch. Choosing therefore things considered
as bad taste. Also choosing things you encounter
every day, things, that in my case, defi ne a huge part
of life. The world of television, Coca cola, comic strips,
a trip to the Tyrol, your toothbrush, James Bond secret
agent 007, fridge, Italian landscape (made in Japan),
pin-ups, a daytrip to Zandvoort, advertisements for the
cigarettes I smoke, do-it-yourself painting, pop music…”.

Alphons Freijmuth (1940)
Alphons Freijmuth stond midden jaren ‘60 aan de wieg
van wat nu de Nieuwe Figuratie wordt genoemd.
Net als gelijkgestemde kunstenaars Lucassen en
Holstein, neemt Freijmuth alledaagse onderwerpen als
uitgangspunt om de werkelijkheid te vervormen en te
vervreemden. De kunstenaar zoekt in zijn werk naar
een evenwicht tussen abstractie en fi guratie, gevoel
en rede, expressie en constructie.
Het schilderij Popeye, 1965, past qua thematiek en
beeldtaal perfect in de Pop cultuur van de jaren ‘60.
Het is niet onwaarschijnlijk dat de toonaangevende
tentoonstellingen over Pop Art in het Stedelijk Museum
Amsterdam, Freijmuth destijds heeft geïnspireerd.
modern & contemporary art
Popeye 1965, signed and dated
on the reverse, oil paint on canvas, 70 x 100 cm
Alphons Freijmuth was there at the birth in the mid
sixties of what is now called the Nieuwe Figuratie
(New Figuration). Along with like-minded artists
Lucassen and Holstein, Freijmuth takes ordinary
subjects as point of departure in order to distort and
alienate reality. In his work the artist is looking for a
balance between abstraction and fi guration, feelings
and reason, expression and construction.
The theme and the visual language of the painting
Popeye, 1965, fi t in perfectly with the Pop culture of the
sixties. It is quite likely that at the time Freijmuth was
the inspiration for the authoritative exhibition on Pop
Art in the Stedelijk Museum, Amsterdam.
29

30
Gustave Asselbergs (1938-1967)
Churchill/Stalingrad 1965, signed
oil paint and collage on canvas, 100 x 80 cm
Asselbergs is wel te beschouwen als een van de meest
uitgesproken vertegenwoordigers van Pop Art in ons
land. Asselbergs haalt zijn onderwerpen letterlijk uit
het dagelijkse leven, door foto’s uit kranten en tijdschriften
te scheuren en er een collage van te maken.
Vervolgens combineert hij dit met abstracte of fi guratief
geschilderde voorstellingen. Zijn schilderijen zijn,
meer dan bij de Amerikaanse Pop Art, een uitdrukking
van zijn eigen persoonlijke en maatschappelijke
opvattingen. Politieke gebeurtenissen en schokkende
beelden die vaak in kranten en televisie te zien zijn,
spelen in zijn werk een belangrijke rol, iets dat hem
verbind met kunstenaars als Warhol en Rauschenberg.
The world you left signed and dated bottom right, Gustave 1964,
and signed, dated and titled on the reverse
oil paint, wood and collage on canvas, 200 x 120 cm
Asselbergs is regarded as one of the most distinctive
exponents of Pop Art in The Netherlands. Asselbergs
literally takes his subjects from everyday life by tearing
photos out from newspapers and magazines and making
a collage of them. He then combines these with
abstract or fi guratively painted depictions. His paintings
are, to a greater extent than in American Pop Art,
expression of his own personal and social beliefs. In
his work political events and shocking images that frequently
appear in newspapers and on the television,
play a signifi cant role, something that associates him
with artists such as Warhol and Rauschenberg.

32
Gerard Verdijk (1934-2005)
Na jaren met veel verf op doek gewerkt te hebben,
stapt Gerard Verdijk in 1962 over op papier. De tekeningen
die in 1963 ontstaan worden gekenmerkt door
een complexe gelaagdheid. Op grote vellen papier
brengt de kunstenaar verschillende lagen verf, inkt,
letters en symbolen aan van afwrijfmateriaal. Hier
voegt hij vervolgens collages van drukwerk en kranten
aan toe. Door een samenspel van beeldelementen
wordt beweging gesuggereerd. Elvis uit 1964, laat
zien dat reclame en media in de jaren ‘60 in opkomst
waren. Met het gebruik van afwrijf- tekens en letters
speciaal bestemd voor grafi sch ontwerpers, refereert
het werk aan de wereld van reclame.
Elvis 1964, signed and dated on the reverse
gouache, collage and rubdown material
50 x 70 cm
After may years working on canvas using lots of paint
in 1962 Gerard Verdijk switches to paper. The drawings
created in 1963 are characterized by a complex
layering. On large sheets of paper the artist applies
different layers of paint, ink, letters and symbols of
rubdown material. He then adds collages of printedpaper
and newspaper. The combined action of the
image elements suggests movement. Elvis from 1964
shows the emergence of advertising and the media in
the nineteen-sixties. The use of rubdown signs and
letters specifi cally intended for graphic designers in
the work refers to the world of advertising.

Wim T. Schippers (1942)
Wim T. Schippers werkt, net als vele collega kunstenaars
in de jaren ‘60, met alledaagse materialen.
Schippers maakt assemblages van houten kastjes,
kleden, rubber en plastic onderdelen, gordijnen, etc.
Allerlei materialen worden geïsoleerd en van hun
oorspronkelijke identiteit ontdaan door de vorm te
veranderen of door er elementen aan toe te voegen.
Door zijn interesse in consumptieartikelen en alledaagse
realiteit doet het werk van Schippers denken
aan de Pop Art, maar uiteindelijk heeft het meer
gemeen met het Franse Nouveau Réalisme.
In zijn boek Het beste van Wim T. Schippers, omschrijft
Harry Ruhé het werk van Schippers als ‘typisch
Hollands’. “Waar Raysse op overtuigende wijze een
wereld weet op te roepen van zorgeloos strandleven
en mondaine ‘chique’ aan de Franse zuidkust, met
uitvergrote en ingekleurde plaatjes uit tijdschriften,
wat cosmetica artikelen en kunstlicht, daar roepen
de constructies van Schippers eerder de associaties
op met hortensia’s, boenwas en Hollandse kneuterigheid”.
Hollandia is zo’n werk.
modern & contemporary art
Hollandia, wood, marble, Persian rug
and various other materials
ca. 75 x 145 x 37 cm
Wim T. Schippers works, like many fellow artists in the
sixties, with everyday materials. Schippers makes
assemblages from wooden cupboards, rugs, rubber
and plastic parts, curtains, etc. All the materials are
isolated and stripped of their original identity either by
changing the form or by adding other elements. While
his interest in consumer products and everyday reality
links Schipper’s work with Pop Art, it actually has more
in common with the French Nouveau Réalisme.
In his book Het beste van Wim T. Schippers (The best
of Wim T. Schippers), Harry Ruhé describes Schippers’
work as ‘typically Dutch’. “Where Raysse can
convincingly evoke a world of carefree beach life and
sophisticated ‘chic’ on the French south coast, with
enlarged and coloured-in pictures from magazines,
some cosmetics articles and artifi cial light, Schippers’
constructions are more likely to conjure up associations
with hydrangeas, furniture polish and Dutch
cosiness”. Hollandia is one of these works.
33

34
Jan Cremer (1940)
Overdonderd door New York en het Amerikaanse
leven zegt Jan Cremer in 1964 “Alles wat ik mij in mijn
stoutste dromen van Amerika had durven voorstellen,
werd bewaarheid, zodat er van schilderen weinig
terecht kwam de eerste tijd, overweldigd dat ik was
door de kakofonie van kleur en geluid van de Amerikaanse
samenleving”. Via Larry Rivers kan Cremer al
snel een kamer huren in het beroemde Chelsea Hotel,
verblijfplaats van vele kunstenaars als Lichtenstein,
Oldenburg, Arman, Spoerri en Tinguely. Daar begint
hij na enige tijd weer met schilderen. Het beeld dat de
gemiddelde Amerikaan van Holland heeft en kitscherige
Hollandse ansichtkaarten inspireren Cremer in 1965 tot
het maken van zijn eerste Tulpenveld. Rode en zwarte
tinten, die Cremer de voorgaande jaren veel gebruikte,
maken plaats voor felle, harde kleuren. “In Amerika
was de Pop Art aan de macht. Ook ik gooide alle
‘culturele ballast’ en traditionele scholing, meegenomen
uit de Oude Wereld, overboord en begon een
nieuw leven met verf. Schilderde ik daarvoor ‘vette’
doeken die soms 50 kilo wogen, nu begon ik schraal
en ‘mager’ te verven”, aldus Cremer. Naast Hollandse
zijn het ook Amerikaanse iconen die Cremer tot
onderwerp van zijn doeken kiest. Hot Dog USA is
hier een duidelijk voorbeeld van.
Hotdog USA # 8
signed and dated
New York 1967
mixed technique
on canvas, 26 x 36 cm
Overwhelmed by New York and life in America Jan
Cremer says in 1964 “Everything I had dared imagine
about America in my wildest dreams, was confi rmed,
so that in the beginning not much painting was done,
I was so overpowered by the cacophony of colour and
sound of American society”. Thanks to Larry Rivers
Cremer is soon able to rent a room in the famous
Chelsea Hotel, home to many artists such as
Lichtenstein, Oldenburg, Arman, Spoerri and Tinguely.
Here is where he starts to paint again. The image
that the average American has of Holland and kitsch
Dutch postcards inspire Cremer in 1965 to produce his
fi r s t Tulpenveld (Tulip Field). Shades of red and black,
which Cremer had widely used previously, give way
here to bright, strong colours. “In America Pop Art
ruled. I, too, threw out all the ‘cultural baggage’ and
traditional training brought with me from the Old World
and began a new life with paint. Before, I painted ‘fat’
pictures that sometimes weighed 50 kilos, now I
started to paint lean and ‘thin’”, says Cremer.
Cremer not only chooses Dutch but also American
icons as subjects for his pictures. Hot Dog USA is a
good example of this.

Jacques Frenken (1929)
Het katholieke milieu waarin Jacques Frenken opgroeit
in ’s-Hertogenbosch is voor deze kunstenaar
zowel bron van inspiratie geweest, als wel reden om
zich er tegen af te zetten toen de tijdgeest daar rijp
voor was. Aanvankelijk voelt hij zich aangetrokken tot
de actuele schilderstromingen van die tijd. De
Abstraction Lyrique uit het Parijs van de jaren ’50 en de
Amerikaanse kunst toen deze begin jaren ’60 te zien
was in het Stedelijk Museum en het Haags Gemeentemuseum
hebben hem beïnvloed. Geïnspireerd door
hetgeen de Amerikaanse Pop Art liet zien, vertaalt
Frenken deze ideeën naar zijn eigen lokale situatie.
Waar Rauschenberg en Jasper Johns gebruik maken
van “found objects”, doet Frenken dat eveneens.
Afgedankte gipsen heiligenbeelden zijn de “found
objects” van Frenken.
Hij bewerkt en verwerkt ze tot nieuwe sculpturen,
tot een “sacrale pop”, hetgeen hem in die tijd nog in
brede kring zeker niet in dank werd afgenomen.
De buitengewoon heftige kritieken doen hem dan ook
besluiten meer profane “wegwerpartikelen van de
consumptiemaatschappij” te gebruiken: melkfl essen,
colafl esjes, eierdozen, keukengerei, etc. Hij maakt
een drietal kasten, waarin hij in linnen gewikkelde
objecten plaatst en kast en inhoud wit of in
monochrome tonen schildert.
modern & contemporary art
Stilleven 1969, signed and dated, mixed media:
various household objects wrapped in white
painted linen in cupboard, 220 x 120 cm
The Catholic milieu in which Jacques Frenken grows
up in ’s-Hertogenbosch proves to be both a source of
inspiration for this artist and grounds for him to
challenge once the time is ripe. At fi rst he is
attracted by the latest painting movements of the
time. He is infl uenced by Abstraction Lyrique from the
Paris of the fi fties and the American art that can be
seen in the Stedelijk Museum and the Gemeentemuseum
Den Haag in the early sixties. Inspired by what he sees
in American Pop Art, Frenken transposes these ideas
to his own, local situation. Just as Rauschenberg and
Jasper Johns, Frenken uses “found objects”, only in his
case the “found objects” are discarded plaster religious
icons.
He works on them and converts them into new sculptures,
into “sacred pop”, something that is widely viewed as
unacceptable at the time. The extraordinarily fi erce
criticism causes him to decide to use more secular
“disposables of the consumer society”: milk bottles,
coke bottles, egg boxes, kitchenware, etc. He makes
three cupboards in which he places objects wrapped
in linen and paints cupboard and contents in white or
monochrome shades.
35

36
Jacob Zekveld (1945-2002)
Het koffertje (The Suitcase) 1967, signed and dated Zekveld 67
acrylic on canvas, 130 x 140 cm
De Rotterdamse kunstenaar Jacob Zekveld begint in
1965 te schilderen met een vlakke techniek en felle,
harde kleuren. Zijn onderwerpen zijn eenvoudige
scènes van herkenbare alledaagse bezigheden als
scheren en afwassen. De schilderijen vertellen een
verhaal, in eerste instantie over de alledaagsheid,
later worden de beelden gecompliceerder. Portretten
van historische of fi ctieve personen en zelfportretten
worden omringd met attributen die hem of haar
karakteriseren. Zekveld lijkt een nieuwe inhoud aan
het genre van het portret te geven. Zo is de vrouwenmoordenaar
Landru temidden van vrouwenkleding,
een vrouwenkop en een blote dame afgebeeld.
Het koffertje (1967) toont Zekveld met in de hand
geklemd een koffertje. Uit dit eigen attribuut, dat
aantekeningen, ideeën en plannen bevat van de
kunstenaar, kruipt een slang en een vreemd insectenbeest.
Het koffertje blijkt een doos van Pandora te zijn.
In 1965 the Rotterdam artist Jacob Zekveld starts to
paint with a fl at technique and bright, strong colours.
His subjects are simple scenes of recognisable
everyday activities such as shaving and washing up.
The paintings tell a story, initially about the commonplace,
later the images become more complicated.
Portraits of historical or fi ctional people and selfportraits
are surrounded with attributes that
characterise him or her. Zekveld seems to be giving
new substance to the genre of portrait. The “Bluebeard”
serial killer Landru is shown amidst women’s
clothing, a woman’s head and a naked lady.
Het koffertje (The Suitcase) (1967) shows Zekveld with
a case clasped in his hand. From this personal
attribute, containing the artist’s notes, ideas and plans,
are crawling a snake and a strange insect creature.
The case is apparently a Pandora’s box.

Julia Passtrana 1970, signed and dated
acrylic on canvas, 130 x 150 cm
bronnen/sources
Jaap Wagemaker S. den Heyer, a.o. Jaap Wagemaker Aarde in verf, Zwolle 1995 Louise Nevelson R. Oxenaar, foreword for Louise Nevelson’s exhibition
at the Kröller-Müller Museum, 1969 Fencing the museum Exhibition catalogue Gustave Asselbergs en de Pop Art in Nederland, Nijmeegs Museum
Commanderie van Sint-Jan en Stadsgalerij Heerlen, 1993-1994 G. Imanse, De Nederlandse Identiteit in de Kunst na 1945, Amsterdam 1984 Website
Stedelijk Museum Amsterdam Mark Brusse de Groene, 10-2-1999 Mark Brusse, Reponse en question exhibition catalogue, Villa Tamaris Centre d’art
- La Seyne-sur-Mer, 2008, p. 6 Frits Bless, Mark Brusse, exhibition catalogue Van Reekum Museum, Apeldoorn/Institut Néerlandais, Utrecht 1991, p. 24,
Woody van Amen Hein van Haren, Frank van de Schoor, a.o. Woody van Amen Crossing Worlds, Museum het Valkhof Nijmegen, Rotterdam 2003 Rik
van Bentum Exhibition catalogue Gustave Asselbergs en de Pop Art in Nederland, Nijmeegs Museum Commanderie van Sint-Jan and Stadsgalerij
Heerlen, 1993-1994 Jacob Zekveld Exhibition catalogue Jacob Zekveld, schilderijen, tekeningen en collages 1965-1971, Museum Boymans-van Beuningen,
1995 Lucassen Exhibition catalogue, Lucassen, Cobra Museum Amstelveen, 1999 Gustave Asselbergs G. Imanse, De Nederlandse Identiteit in de Kunst
na 1945, Amsterdam 1984 Daan van Golden Gustave Asselbergs en de Pop art in Nederland Exhibitions: Tokyo, Naiqua Gallery, Van Golden, Patterns,
1964 Amsterdam, Stedelijk Museum, Daan van Golden, werken 1962-1991, 1991, exhibitioncatalogue Wim T. Schippers H. Ruhé, Het beste van Wim T.
Schippers, Centraal Museum Utrecht, 1997 Jan Cremer W.A.L. Beeren, Cremer, I paint, I write, I paint, Amsterdam 2000
modern & contemporary art
37

38
De Biënnale van Venetië 2009
Als één van ’s werelds meest belangrijke kunstmanifestaties
ambieert de Biënnale van Venetië bij iedere
afl evering weer de laatste stand van zaken in de
wereld van de beeldende kunst te laten zien. Ruim 30
landen presenteren in eigen paviljoens in de Giardini
hun nationale inzendingen. Tientallen andere landen,
die in het verleden geen eigen paviljoen in de Giardini
wisten te realiseren, hebben tijdelijke onderkomens
gevonden in palazzi, kerken en andere gebouwen,
verspreid over de stad. In het prachtige, door Rietveld
ontworpen Nederlandse paviljoen in de Giardini, toont
de curator voor 2009, Saskia Bos, prachtig video werk
van Fiona Tan. Voor deze Biënnale creëerde Fiona Tan
de fi lm Disorient: beelden uit de Oriënt met gesproken
commentaar, opgetekend uit de dagboeken van de
Venetiaan Marco Polo. (Helaas zijn de fi lmbeelden
door de gebrekkige verduistering in het paviljoen niet
optimaal te zien).
FARE MONDI - MAKING WORLDS
De Biënnale staat onder de centrale leiding van een
voor iedere afl evering nieuw benoemde curator, dit
jaar de jonge kunsthistoricus Daniel Birnbaum. Onder
zijn leiding vinden de presentaties plaats in het grote
Biënnale paviljoen in de Giardini en in het nabijgelegen
imposante Arsenale. Birnbaum koos als titel
en motto voor deze 53e Biënnale: Fare Mondi, Making
Worlds. In het voorwoord van de catalogus schrijft
hij: A work of art is more than an object, more than a
commodity. It represents a vision of the world, and if
taken seriously must be seen as a way of making a
world. Het is een ambitieus streven om kunstenaars te
selecteren die willen en kunnen voldoen aan Birnbaum’s
criterium. Onmiskenbaar houdt een dergelijk streven
in dat veel van de getoonde kunst een politieke en
maatschappij kritische lading heeft en veelal zeer
conceptueel en fi losofi sch van karakter is.
Het viel me in dit verband wel op dat veel bijschriften
bij de werken in het Arsenale niet voldoen aan hun
functie van informatieverschaffi ng en verduidelijking
over de vermeende bedoeling van de kunstenaar,
maar daarentegen zelfs diens bedoelingen eerder
verbergen of benevelen door onbegrijpelijk jargon.
Na een volle dag in het prachtige Arsenale met honderden
meters ‘aaneengeschakelde’ kunst en een
tweede dag voor de landenpaviljoens in de Giardini
en het centrale - overigens chaotisch ingerichte -
Biënnale paviljoen, kwam toch een licht gevoel van
een zeker heimwee boven. Hoewel zeer gevoed én
opgevoed door de talloze uitingen van geëngageerde,
conceptuele, fi losofi sche en politieke kunst,
verlangde ik naar kunst zónder boodschap, naar art
for arts’sake, l’art pour l’art. Dat neemt natuurlijk niet
weg dat een bezoek aan de Biënnale zeer de moeite
waard is en het als een onderdompeling in kunst is te
ervaren. Die ervaring doet je ook beseffen hoe
belangrijk kunst is als niet slechts een product ter
verfraaiing van huis of ruimte, maar eerst en vooral als
een onmisbare uiting van creativiteit en cultuur. Vier
dagen Venetië zijn onvoldoende om ‘alles’ te zien.
Naast Giardini en Arsenale zijn er de talloze nevenactiviteiten
verspreid over de stad. Het maken van
keuzen is onontkoombaar. Enkele van die ‘collateral
events’ hebben ons bijzonder getroffen:
LA NOZZE DI CANA
In het klooster op Isola di San Giorgio Maggiore weet
kunstenaar/onderzoeker/cineast Peter Greenaway op
miraculeuze en magistrale wijze het beroemde werk
van Veronese, Le Nozze di Cana te ontleden.
Grote indruk maakten ook de fi lms Giardini van Steve
McQueen in het Britse paviljoen en Unconditional Love
van AES+F uit Rusland, in het Arsenale Novissimo.

PUNTA DELLA DOGANA
Vele jaren stond op de Punta della Dogana, het
driehoekige oude douanegebouw te verkommeren.
Onlangs heeft architect Tadao Ando in opdracht van
François Pinault dit gebouw gerestaureerd en het
interieur ervan op meesterlijke en respectvolle wijze
getransformeerd tot een indrukwekkende museumruimte
voor de collectie van deze Franse verzamelaar.
Al eerder bracht Pinault een deel van zijn omvangrijke
collectie hedendaagse kunst onder in het Pallazo
Grassi.
GLUTS EN GUTS
Een vast ijkpunt voor moderne kunst in Venetië blijft
natuurlijk de Peggy Guggenheim Collection aan het
Canal Grande. Naast een tentoonstelling over de Italiaanse
stroming Futurisme, waren wij in het bijzonder
onder de indruk van een expositie over een onderdeel
uit het brede oeuvre van Robert Rauschenberg: Gluts.
De titel is ontleend aan een term uit de (olie)economie
van Texas. Een glut is een recessie, veroorzaakt door
een overschot aan olie, waardoor prijzen dalen met
als gevolg een crisis in de locale economie, turning
the rural landscape into a wasteland... abandoned
cars, gas stations, rusting oil barrels. (bron: expositiecatalogus).
De expositie toont sculpturen, gluts, welke Rauschenberg
creëerde uit en met materialen afkomstig uit dit
wasteland. Het is een indrukwekkende en overtuigende
expositie van de vorig jaar overleden Amerikaanse
kunstenaar. Niet alleen het talent bezitten om als
kunstenaar te opereren, maar ook de ‘guts’ hebben dat
op overtuigende en soms provocerende wijze te doen,
is één van de waardevolle ervaringen van een bezoek
aan de Biënnale van Venetië in het algemeen en aan
deze Rauschenberg tentoonstelling in het bijzonder.
modern & contemporary art
BELGIË
Opvallend dit jaar is de sterke presentie van België in
Venetië en dan in het bijzonder door twee manifestaties,
mede geïnitieerd door gerespecteerde collega’s
Linda en Guy Pieters en Axel Vervoordt. In het
Arsenale Novissimo een indrukwekkende presentatie
van kunstenaar Jan Fabre, uit de stal van Galerie Guy
Pieters en in het Museo Fortuny in de binnenstad heeft
Axel Vervoordt op de hem zo eigen wijze met oude en
moderne kunst ‘zijn wereld’ geschapen in dit kolossale
palazzo. Het gevaar van die perfecte inrichting is
weliswaar dat het individuele kunstwerk ondergeschikt
wordt gemaakt aan het concept van de inrichter:
Manzoni en Morandi in dienst van interior decorating.
Maar wel mooi gedaan.
...EN NEDERLAND
Met grote bewondering – en wellicht ook een tikje
jalousie – voor deze opvallende Belgische aanwezigheid
in Venetië, moesten we vaststellen dat Nederland
op het gebied van beeldende kunst – ook letterlijk!
– veel terrein braak laat en heeft liggen. Zou er niet
een mooie gelegenheid te bedenken zijn om de bijna
1 miljoen uit de hele wereld toestromende, kunstminnende
bezoekers aan de Biënnale van 2011 te
laten zien dat de beeldende kunst in Nederland er
(weer) toe doet?
De Biënnale van Venetië 2009 is nog open tot
22 november.
Paul J. van Rosmalen
39

agenda
24 October - 28 November
New Media New Forms
21 - 29 November
PAN Amsterdam
12 December - 9 January
Leon Adriaans
exposition
Download onze nieuwsbrieven op
www.borzo.com / alle werken zijn te koop
Colofon Uitgave en copyright Borzo modern & contemporary art
Teksten Barbara Jonckheer, Paul van Rosmalen Fotografie Pieter de Vries,
Texel, Henni van Beek, Amsterdam, Joris Lindhout, Amsterdam Vormgeving
Scherpontwerp Productie Waanders Oplage 2.500 ex.
12 - 21 March 2010
TEFAF Maastricht
New
media
New
forms
opening
saturday 24 october 16.00 hrs.
Paul van Rosmalen in dialogue
with Mark Brusse
on view
24/10 - 28/11
BORZO
Keizersgracht 516 Amsterdam
----------------------------------
22/11 - 29/11
PAN Amsterdam
Stand 130 RAI Amsterdam
Openingstijden: woensdag t/m zaterdag
van 13.00 tot 17.00 uur en op afspraak
Borzo Kunsthandel BV
Keizersgracht 516 1017 EJ Amsterdam - NL
T +31 [0]20 626 33 03 F +31 [0]20 470 37 36
info@borzo.com www.borzo.com