Postmodernisme (deel2): Jean Baudrillard en de werkelijkheid - KABK

Jean Baudrillard en de werkelijkheid
1. Echter dan echt
X-fac
Musealisering van de werkelijkheid
Musea als speeltuinen
Beleveniseconomie en Disnificatie
Pret
2. Simulacra en hyper-realiteit
Jean Baudrillard
Over Disneyworld
The Desert of the Real
Hyper-realiteit
Precessie van Simulacra
De vier orden van het simulacrum
Een voorbeeld: het kruisteken
De orden geschematiseerd
3. Consequenties
Baudrillard en de wereld
Nostalgie
Verdubbelde werekelijkheid
Belevenis en sensatie
Fungagement
Terrorisme
4. En de kunst?
5. Samenvatting
6. Verder lezen
7. Opdracht
1

1. Echter dan echt
X-fac
In 2001 zette de Extra Faculteit (X-fac) van Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten een
wel heel merkwaardige fietstocht uit door de stad Den Haag: een route langs kunstwerken die
niet door kunstenaarshanden gemaakt waren, maar die tot kunstwerk benoemd waren door een
groep studenten van de academie. De tocht voerde langs plekken die door kenners van
contemporaine kunst zouden kunnen worden aangezien voor plekken, waar een kunstenaar een
artistieke ingreep in de ruimte had gedaan. Zo was er bijvoorbeeld een plek waar de klinkers los
in het wegdek lagen, zodat er een helder ratelend geluid klonk zodra er een auto overheen reed.
Zoiets zou, inderdaad, gedaan kunnen zijn door een kunstenaar, bijvoorbeeld bij wijze van site
specific art.
De impliciete boodschap van dit project was, dat kunst en werkelijkheid elkaar aan het begin van
de 21 ste eeuw zodanig genaderd zijn, dat ze geruisloos in elkaar op kunnen gaan. De scheidslijn
tussen kunst – vanouds een discipline die zich positioneert ten opzichte van ‘de werkelijkheid’ om
daarop te reflecteren – en de werkelijkheid zelf was verdwenen. De kunst was realistischer dan
realistisch geworden, en de werkelijkheid zelf was poëzie geworden.
Musealisering van de werkelijkheid
Het project van de X-fac vond plaats in een periode waarin de scheidslijnen tussen kunst en nietkunst
allerwegen vervaagden. Dit werd aan de ene kant zichtbaar door een verschijnsel dat je de
‘musealisering van de werkelijkheid’ zou kunnen noemen: de alledaagse leefomgeving behandeld
als museum. Volkswijken, fabrieken, ziekenhuizen, zelfs riolen kunnen tegenwoordig het object
zijn van exposities, catalogi en rondleidingen. Tegelijkertijd zochten kunstenaars steeds meer de
wereld buiten het klassieke museum op: toneelvoorstellingen werden op locatie opgevoerd,
huiskamers werden expositieruimten, alledaagse geluiden werden binnengeloodst in de wereld van
de muziek.
Musea als speeltuinen
En terwijl de werkelijkheid musealiseerde, veranderden traditionele musea in speeltuinen. Wie
heden ten dage een kunstmuseum bezoekt, loopt de kans daar terecht te komen in zalen vol
joelende schoolkinderen, bezig met een speurtocht. Ergens anders in het museum is een zaal
waar de kinderen hun creatieve driften mogen uitleven achter echte schildersezels en nog een
zaaltje verderop is er een tentoonstelling met de resultaten van dit alles. Niet zelden worden er
voor volwassenen soortgelijke programma’s georganiseerd, waarin het ‘beleven’ centraal staat.
In Archeon (Alphen a/d Rijn) kunnen kinderen zelf beleven hoe het is om Romeinse soldaat te zijn
2

In musea gaat het tegenwoordig minder om zeldzame objecten of kunstwerken in een
wetenschappelijke context dan om sensaties. Daarbij is niet de verwekker van de sensatie – het
museale object – het belangrijkst, maar het verwekte, de sensatie zelf. Het eerbiedwaardige
Rijksmuseum van Oudheden in Leiden, bijvoorbeeld, is de laatste jaren veranderd in een
kermisachtig parcours door bordkartonnen reconstructies van plekken uit de Oudheid, waarin de
bezoeker zich eventjes in het oude Egypte, Athene of Rome dient te wanen. De oudheden zelf
dienen nog slechts als rekwisieten voor de Oudheids-beleving.
Beleveniseconomie en disneyficatie
Twee begrippen zijn de laatste jaren in zwang geraakt om het hierboven beschreven verschijnsel
mee aan te duiden: ‘beleveniseconomie’ en ‘disneyficatie’. Het woord ‘beleveniseconomie’ is
afkomstig van de sociologen Joseph Pine en James Gilmore, die in hun boek ‘The Experience
Economy’ uit 1999 betogen dat het ons economische systeem steeds meer gebaseerd is geraakt
op het verkopen van ‘belevenissen’ in plaats van goederen. De term ‘disneyficatie’ is in zwang
geraakt nadat de Franse filosoof Jean Baudrillard het Amerikaanse pretpark Disneyworld in
Florida bestempelde als hét centrale model voor de Amerikaanse hedendaagse cultuur. Sinds
Baudrillard zijn indringende observaties publiceerde, ergens in de jaren ’80, is het erg lastig
geworden om niet voortdurend waar te nemen, dat onze leefomgeving inderdaad geleidelijk aan
de trekken van een pretpark heeft aangenomen.
Pret!
In het prachtige boek ‘Pret’ uit 2002 analyseert journaliste Tracy Metz met
behulp van een aantal ‘foto-essays’ het Nederlandse landschap. In zeer
herkenbare beelden en teksten wordt duidelijk hoe geleidelijk aan heel
Nederland een uiterlijke metamorfose ondergaat onder invloed van de
groeiende beleveniseconomie. Niet alleen worden overal thematische
pretparken ingericht, ook de wereld buiten de pretparken verpret. Her en der
verrijzen ‘klimwanden’, stadions, stadsstranden, bungalowparken of worden
grote recreatiegebieden ingericht. In musea klinkt nu techno-muziek en
tijdens de ‘Museumnacht’ wordt er gedanst onder de ‘Nachtwacht’.
2. Simulacra en hyper-realiteit
Jean Baudrillard
Jean Baudrillard (1929-2007) is een klassieke Franse intellectueel, die
zich heeft ontwikkeld tot een toonaangevende denker over wat men de
‘postmoderniteit’ noemt. – ruwweg de periode na het einde van de
Koude Oorlog. Baudrillard probeert onze hedendaagse wereld te
begrijpen, te analyseren en te doorgronden. Hieronder bespreken we
eerst Baudrillards denkbeelden over Disneyworld als model van
Amerikaanse cultuur, vervolgens gaan we in op zijn theorieën over
‘simulacra’ en ‘hyperrealiteit’, waarmee hij die Amerikaanse cultuur te
lijf gaat. Aan het eind van het hoofdstuk keren we terug naar de
situatie van de kunst en proberen vanuit de inzichten van Baudrillard
na te gaan hoe de wereld van de kunst er momenteel voor staat.
3

Over Disneyworld
Jean Baudrillard heeft gedurende zijn lange loopbaan een intense fascinatie ontwikkeld voor
Amerika en Amerikaanse cultuur. In diverse werken gaat hij in op de eigenaardigheid van de
Amerikaanse way of life en Disneyworld neemt daarin een centrale plek in.
Globaal komen Baudrillards gedachten over Disneyworld hierop neer:
Disneyworld is een plek, die zich voordoet als een fantasiewereld: het is het domein van piraten,
sprookjeskastelen, stripfiguren en alle mogelijke andere exotica. Een droomwereld, tegengesteld
aan de wereld buiten het pretpark. Echter, de beroemde karakters van Disney – Mickey Mouse,
Donald Duck – zijn personificaties van de overal in Amerika bezongen en beleefde American way
of life. Ze belichamen de idealen die men in Amerika zo cultiveert: ‘gewone’ mensen (verbeeld
door dieren), die helden worden. Disneyworld, zo concludeert Baudrillard, is daardoor eigenlijk
een stuk minder tegengesteld aan de wereld buiten het pretpark dan je op het eerste gezicht
zou zeggen. Integendeel, aldus Baudrillard: welbeschouwd is Disneyworld net zo reëel als niet-
Disneyworld. Want in de wereld buiten het pretpark wordt de Amerikaan permanent
ondergedompeld in een zee van tekens, signalen, roadsigns en mediabeelden die ertoe dienen de
illusie the American Dream in stand houden. De Amerikaan leeft temidden van een overvloed aan
bezweringen dat de American Dream echt bestaat.
The Desert of the Real
Baudrillard observeert dat rondom alle grote steden een krans wordt opgetrokken van
pretparken, die hij bestempelt als ‘imaginary stations’ – een soort krachtcentrales die de droom
in stand moeten houden. De grootste angst
van de Amerikaan is namelijk het ontwaken uit
de Amerikaanse Droom. Als dat gebeurt, dan
kom je terecht in le désert du réel, of the
desert of the real. Die realiteit is er één van
schrijnende armoede, discriminatie, trailertrash
en leugenachtige politici. Volgens
Baudrillard kan de hele Amerikaanse
preoccupatie met filmsterren, glamour en
idolatrie worden verklaard als een heftig
offensief tegen het ontwaken uit de heerlijke
schijnwereld.
Op het parkeerterrein van Disneyworld
Hyper-realiteit
Wie wel eens door Amerika heeft gereisd, weet dat je daar
doorlopend het gevoel hebt door een filmdecor te rijden. Zo sterk is
de aantrekkingskracht van de Hollywood-illlusie, dat het
Amerikaaanse landschap zich gevormd heeft naar de wijze waarop
Amerika in films keer op keer is uitgebeeld. Een even vervreemdende
als opwindende gewaarwording. De werkelijkheid in Amerika is als
het ware echter dan echt. De werkelijkheid slaat drie keer over de
kop en verdwijnt in wat Baudrillard bestempelt als hyper-realiteit –
een situatie waarin echt en onecht niet meer van elkaar zijn te
onderscheiden.
Sprookjeskasteel in Disneyworld
4

Precessie van simulacra
Deze merkwaardige omkering - de illusie van de Hollywoodfilm en Disneyworld gaat vooraf aan de
werkelijkheid buiten het pretpark en de bioscoop - wordt door Baudrillard aangeduid als ‘de
precessie van de simulacra’. En met deze kryptische omschrijving belanden we bij de kern van
Baudrillards denken.
Wat is een simulacrum? De term komt oorspronkelijk uit de filosofie van Plato, als aanduiding
voor een ‘valse kopie van de werkelijkheid’. Baudrillard blaast het begrip nieuw leven in en
gebruikt ‘simulacrum’ als een soort verzamelwoord voor begrippen als ‘teken’, ‘kopie’ ‘afbeelding’,
‘concept’ en ‘model’.
Volgens Baudrillard leven we in een tijd waarin simulacra al ons doen
en laten bepalen. In zijn essaybundel Simulacra et Simulation uit 1981
haalt hij een fabel aan van Jorge Luis Borges waarin kaartenmakers
een kaart vervaardigen van een machtig keizerrijk. Deze kaart is zo
gedetailleerd, dat hij precies samenvalt met het gecartografeerde
gebied. Zodra de kaart af is, raakt hij echter in verval. Uiteindelijk
blijven alleen in de woestijn nog wat resten van de kaart over.
Baudrillard stelt nu dat wij ons heden ten dage in een vergelijkbare
situatie bevinden, maar dan omgekeerd: niet de kaart – de nabootsing
van de werkelijkheid, het simulacrum - is in verval, maar de
nagebootste werkelijkheid zelf. De hele wereld is tot in de zijn
verste uithoeken in kaart gebracht, gemediatiseerd. De westerse
mens leeft in een wereld gedomineerd door simulacra: films, foto’s,
schilderijen, romans, kranten, radio- en televisieuitzendingen,
internet. Wij kennen de wereld nog maar nauwelijk uit eigen ervaring. De wereld zoals wij die
kennen bestaat hoofdzakelijk nog uit simulacra, waarvan we vaak niet zeker meer weten of die
nog enige relatie hebben met iets ‘echts’. Het is daarin steeds moeilijker om nog stukjes van de
‘oude’, onbetekende werkelijkheid terug te vinden. De niet-nagebootste werkelijkheid is opgegaan
in een werkelijkheid van nabootsingen. De kaart, het model gaat vooraf aan de werkelijkheid en
geeft vorm aan de werkelijkheid, is zelf de werkelijkheid – precessie van de simulacra.
De vier orden van het simulacrum
Hoe heeft dit zo kunnen gebeuren? Is het een logische ontwikkeling? Baudrillard denkt van wel.
Hij ziet een patroon in de geschiedenis, waarbij hij een verband legt tussen de neiging van de
mens om de werkelijkheid aan te duiden met tekens – simulacra - en de ontwikkeling van
technieken, waarmee die tekens kunnen worden vermenigvuldigd. Daarbij moet worden
aangetekend, dat voor Baudrillard in principe elk artefact een ‘teken’ kan zijn, in de zin van
‘drager van betekenis’. Merk op dat het verhaal hier schimmiger wordt. Baudrillard is dan ook
berucht om ondoorgrondelijke formuleringen. Je weet als lezer nooit helemaal zeker of je
precies snapt wat hij bedoelt.
Hoe dan ook. Baudrillard stelt vast dat ieder simulacrum een soort levensloop kent, die verdeeld
kan worden in 4 verschillende hoofdfasen.
Hij omschrijft deze fasen, of ‘orden’ van het simulacrum als volgt:
1. Het is een verwijzing naar een fundamentele werkelijkheid
2. Het maskeert en perverteert een fundamentele werkelijkheid
3. Het maskeert de afwezigheid van een fundamentele werkelijkheid
4. Het heeft geen relatie met welke werkelijkheid dan ook: het is zijn eigen, pure
simulacrum.
5

Tijd voor een voorbeeld. Laten we eens kijken naar de geschiedenis van een in onze cultuur nog
altijd zeer aanwezig simulacrum: het Christelijke kruisteken.
Een voorbeeld: het kruisteken
1. Het kruisteken als verwijzing naar een fundamentele werkelijkheid
In de vroeg-christelijke tijd duidden gelovigen plekken van
samenkomst in de catacomben aan met een simpel kruisteken. Dat
kruisje verwees naar iets wat men in die tijd maar al te goed
kende: de executie aan een kruis die ook Jezus had ondergaan.
Niemand die daarover iets hoefde uit te leggen, de betekenis was
een ondubbelzinnige verwijzing naar een ondubbelzinnige
werkelijkheid.
2. Het kruisteken als maskering van een fundamentele werkelijkheid
Geleidelijk aan werd het kruis een symbool, niet zozeer voor de kruisdood,
maar voor de hele heilsleer van het Christendom. Het kruis veranderde
daardoor van betekenis, en ging staan voor een complexe theologie, waarvan
overigens de waarheid niet ter discussie stond. Hadden de eerste
Christenen weinig behoefte aan realistische plaatjes van een kruisiging, in
de Middeleeuwen, nadat het kruisigen van Christenen tot het verleden
behoorde (zo rond 350 na Christus), werden de kerken gevuld met ontelbare
kruisigingsvoorstellingen, die niets meer te maken hadden met de
historische gang van zaken bij een kruisiging.
Ten tijde van de Reformatie betwistten protestanten de universele claim op
het ware geloof van de katholieke kerk. Zij zagen de katholieke kunst als een
vorm van bedrog, een vorm van beeldenverering, die de zuivere geloofsbeleving
in de weg stond. Protestanten schaften het kruisteken niet af, maar brachten
het terug in zijn sobere, vroeg-Christelijke staat. De beeldenstormers
verfoeiden de verering van heiligenbeelden – simalacra! – die in plaats was
gekomen van de geestelijke geloofsbeleving.
3. Het kruisteken als maskering van de afwezigheid van een fundamentele werkelijkheid
De katholieke kerk reageerde met een tegenoffensief, waarin alle middelen het doel heiligden om
de gelovigen binnenboord te houden. De kunst van de
Contrareformatie, de Barok, kenmerkt zich daarom door dramatiek,
theatraliteit. Rubens schilderde kruisigingen die levendig, heroïsch en
overweldigend zijn. In zijn kunst wordt het schisma in de kerk
volledig ontkend. Het kruisteken staat in dienst van religieuze
propaganda, waarin het niet gaat om het redden van het geloof, maar
om het redden van het instituut kerk.
Na de reformatie is het hek van de dam is: niet langer is er één
kruisbeeld voor één kerk, en zelfs zijn het niet langer uitsluitend de
elkaar betwistende geloofsgenootschappen die zich bedienen van het
kruismotief.
4. Het kruisteken als autonoom simulacrum
Als in de 19 e eeuw Friedrich Nietzsche de dood van God proclameert, zet een ontkerkelijking in
die geleidelijk aan alle Christelijke tekens betekenisloos maakt voor wie niet in het geloof is
opgevoed. In de handen van Félicien Rops verandert het motief van de kruisiging in een
6

gewelddadig, lustdoortrokken spektakel. Christus is veranderd in een wulpse vrouw. De kruisiging
verwijst niet naar God, maar is een rechtstreekse manifestatie van een duistere, oerdrift.
Was de vrouw-aan-het-kruis van Rops nog een directe
provocatie van de Christelijke kerk, van de geruchtmakende
kruisigingsact van popster Madonna, opgevoerd in haar
wereldtoernee van 2006, kan dat niet eens meer gezegd
worden. Critici schreven in recensies dat eigenlijk volkomen
onduidelijk is wat de zangeres wil met haar performance. Het
kruisteken is wat het is en niets meer: een beeld, dat naar alles
en niets verwijst, maar vooral naar zichzelf en naar de dikke
koek van elkaar tegensprekende interpretaties. Het leidt tot
een direct effect, een sensatie, een prikkeling zonder meer,
ontdaan van diepte. Het is edelpornografie die via digitale
techniek onbeperkt en onveranderd kan worden
gereproduceerd. Het leidt een eigen leven, is een kopie zonder
origineel geworden, een zuiver simulacrum van zichzelf.
Volgens Baudrillard is dit precies wat met alle ooit betekenisvolle
tekens is gebeurd onder invloed van de technologie: elke
oorspronkelijke, verwijzende betekenis wordt door de reproductie
van de tekens – de eindeloze herhaling - steeds verder uitgehold, net
zolang tot er een wirwar aan elkaar tegensprekende betekenissen
ontstaat – waarna het teken uiteindelijk iedere relatie met enige
werkelijkheid buiten de wereld van de tekens verliest, en onderdeel
wordt van een spel met betekenissen, dat geen andere inhoud heeft
dan dat het een zekere sensatie teweeg brengt – als een lucifer die
kortstondig brandt en dan weer dooft, tot de volgende lucifer wordt
afgestreken.
3. Consequenties
Baudrillard en de wereld
Laten we er even vanuit gaan dat Baudrillards analyse juist is – dat wij in een wereld leven, waarin
wij van de tekens, die ons permanent omringen en toespreken, in het geheel niet meer op aan
kunnen. Het lijkt alsof Baudrillard een punt heeft: wie aan de buis gekluisterd zit voor het
journaal, wordt tenslotte geregeld overvallen door totale skepsis. Te vaak hebben we gezien dat
een nieuwsbericht de werkelijkheid vertekent. De neiging ontstaat dan om niet langer te denken
dat de waarheid wel in het midden zal liggen, maar dat er überhaupt geen waarheid meer bestaat
dan de waarheid van onbetrouwbare tekens.
Baudrillard citeert de Prediker 1 :
Het simulacrum is nooit datgene wat de waarheid verbergt – het is de waarheid die
verbergt dat zij niet bestaat.
1
Motto boven ‘The Precession of Simulacra’, in: Simulacra and Simulation (zie ‘Verder lezen’). Wie dit citaat naslaat in de
bijbel komt erachter dat het door Baudrillard zelf verzonnen is!
7

Met behulp van zijn simulacra-theorie verklaart Baudrillard tal van zaken in de hedendaagse
wereld.
Nostalgie
Een van de reacties op het betenisloos worden van tekens is volgens Baudrillard een
alomtegenwoordige nostalgie. Hij constateert in de westerse wereld een gigantisch verlangen
naar ‘vroeger’, toen je nog wist wat je had aan de wereld, waarin God nog niet dood was en Jezus,
en niet Madonna aan het kruis hing.
Deze nostalgie heeft ondermeer tot gevolg dat men de werkelijkheid
graag een handje helpt. Een voorbeeld daarvan is het ‘opknussen’ van
de oud-Hollandse steden. Zo worden in Nederland de binnensteden zo
schilderachtig gerestaureerd dat ze wel door Anthon Pieck zelf
ontworpen lijken... precessie van de simulacra! Op het plaatje
hiernaast de als ruïne herbouwde stadsmuur van Zwolle.
Verdubbelde werkelijkheid
Het zoeken naar ultieme, ondubbelzinnige echtheid, leidt tot plekken zoals bijvoorbeeld het
Lorraine Motel in Memphis. Dit is de plek waar in 1968 Martin Luther King werd vermoord. Het
motel is allang geen motel meer, maar de gevel staat er nog. Compleet met de auto’s die er in
1968 ook stonden. Achter die facade bevindt zich
een museum over de Civil Rights Movement. Op de
plek waar de motelkamer van Martin Luther King
was, heeft men de kamer precies zo
gereconstrueerd als hij was op het moment dat King
werd vermoord. Bezoekers komen aan het einde van
hun museumrondgang uit in deze kamer – in het
heilige der heiligen, als het ware. Het is er echter
dan echt, hyperreëel. Het simulacrum valt samen
met de historische ruimte; echt en onecht spelen
geen rol meer.
Belevenis en sensatie
In het geval van het Lorraine Motel heeft de hyperrealiteit nog een functie: uiteindelijk wil men
met deze plek de bezoeker bewust maken van een reëel onrecht. Maar in veel gevallen van
hyperreële situaties is het enige doel de beleving
van het een of andere genot. Aangezien het in
wezen niet uitmaakt hoe de sensatie wordt
opgewekt, als hij maar opgewekt wordt, is
echtheid in de gedisnificeerde wereld geen
relevant begrip meer: een namaakstrand is even
waardevol als een echt strand, het gaat om het
strandgevoel. En het strandgevoel is op een
namaakstrand misschien nog wel groter dan op
een echt strand... Vandaar de populariteit van
stadsstranden zoals ‘Blijburg’ (Amsterdam) of
(plaatje hiernaast) ‘Paris Plages’ (Parijs).
8

Fungagement
Een tegengestelde ontwikkeling, die vergelijkbaar is met de nostalgie, is een hernieuwd sociaal en
politiek engagement. Maar dan wel aangelengd met een pret-element. Jongeren willen graag weer
iets doen voor de wereld in plaats van voor de buis hangen. Ze reizen momenteel in groten getale
naar Afrika om zich daar nuttig te maken – waarbij toerisme en liefdadigheid naadloos in elkaar
overlopen.
En terrorisme...
Zoals de American Dream voortdurend opnieuw bevestigd moet worden om ‘m in stand te houden,
zo moet ieder tekensysteem zichzelf telkens opnieuw bevestigen om te kunnen overleven. De
kans bestaat echter steeds, dat de luchtbel uit elkaar spat – zoals de beurzen tijdens de Krach
van 1929. Misschien wel de belangrijkste
consequentie van de wereld als schijnvertoning is
daarom volgens Baudrillard de explosieve groei van
het terrorisme. Terrorisme is het middel bij
uitstek om een gesimuleerde werkelijkheid te doen
imploderen, en terug te laten belanden in the
desert of the real. Vanuit Baudrillards oogpunt
hoeft de heftige reactie van de Amerikanen op
Nine Eleven op geen enkele manier te verbazen: de
staat is zo afhankelijk van zijn eigen droomwereld
geworden, dat alle middelen uit de kast worden
getrokken om te laten zien dat het elke aanval kan
afslaan. Merk intussen op dat de berichtgeving over
de oorlogen in Irak, Afghanistan en elders
tegenwoordig verdacht veel lijkt op de beeldtaal
van een computerspel...
Satellietfoto van de brandende Twin Towers
4. En de kunst?
Aan de kunst is het denken van Baudrillard alles behalve geruisloos voorbij gegaan. Baudrillard
heeft zich er veelvuldig mee bezig gehouden.
Wanneer we met Baudrillard aanvaarden dat postmoderne tekensystemen geen enkele meer
relatie hebben met welke werkelijkheid buiten de tekens dan ook, dan moet ook de kunst – een
tekensysteem par excellence - in de postmoderne periode elke aanspraak op de openbaring van
zulke waarheden laten varen. En dat is nogal wat, want in de afgelopen eeuwen heeft men heel
wat onwankelbare waarheden aan de kunst toegedicht.
Een paar van zulke in diskrediet geraakt ‘waarheden’:
• Kunst representeert de veredeling van de menselijke geest
• Kunst bevordert en weerspiegelt de geestelijke groei van de mensheid
• Kunst bestaat in gradaties – van volkskunst (‘low art’) tot hoge kunst (‘high art’)
• Goede kunst is authentiek, oorspronkelijk
• Een professionele kunstenaar onderscheidt zich van een amateur door de onmiskenbare
kwaliteit van zijn werk
• Kunst is een nuttig instrument ter bevordering van sociale omwentelingen
9

Als deze waarheden niet bestaan, is het begrip kunst dan niet alleen maar een simulacrum van de
3 e orde? Oftewel: een tekensysteem dat voornamelijk bezig is zichzelf in stand te houden, en
daartoe steeds nieuwe ‘bewijzen’ – nieuwe kunstwerken – produceert, om te maskeren dat er
helemaal niet zoiets bestaat als ‘kunst’?
In dat geval
- bestaat er geen ultieme waarheid over goede en slechte kunst;
- vervallen de criteria voor het onderscheid tussen ‘high art’ en ‘low art’;
- verdwijnen de criteria voor het onderscheid tussen kunst en niet-kunst;
- kan het verschil tussen amateurs en professionele kunstenaars niet langer worden
gemaakt;
- is ‘authenticiteit’ een fictief begrip - alle kunst is namelijk in essentie imitatie van
eerdere kunst;
- zijn alleen prikkeling en sensatie relevante criteria bij de beschouwing van wat men kunst
noemt;
- kan alles kunst zijn en kan kunst alles zijn.
De actuele situatie in de kunst lijkt deze beschrijving te volgen – zie de voorbeelden aan het
begin van dit hoofdstuk.
Eigenlijk best verontrustend!
10

5. Samenvatting
De laatste jaren doen zich twee tendensen voor die je zou kunnen omschrijven als de
‘musealisering van de samenleving’ en de ‘verpretting’ van het museumwezen. De grenzen tussen
museum en buitenwereld, en ook de grenzen tussen kunst en niet-kunst vervagen. Volgens de
franse filosoof Jean Baudrillard is dat geen toeval. Kunst is in onze tijd geen uitdrukking meer
van een geloof in deze of gene waarheid, maar een belevenis-product, vergelijkbaar met wat
mensen zoeken in pretparken.
Baudrillard overdacht de mechanismen die tot deze situatie hebben geleid. Zo analyseerde hij de
Amerikaanse cultuur als een systeem, dat doorlopend in de weer is om via allerlei signalen
duidelijk te maken dat the American dream realiteit is. Die realiteit wordt belichaamd in Disneyfiguren
als Donald Duck en Mickey Mouse: all-American anti-helden, die helden konden worden.
Disneyland en vergelijkbare pretparken dienen als een soort krachtcentrales om Amerikanen op
te laden met deze illusie. De hele samenleving is erop ingericht om de droom in stand te houden
door te doen alsof het waar is, door simuleren. Baudrillard wijst daarom simulatie en nabootsing
aan als meest wezenlijke kenmerken van de Amerikaanse maatschappij, en in het kielzog daarvan,
de geamerikaniseerde rest van de wereld.
Simulaties komen in onze tijd steeds meer in plaats van de werkelijkheid en zijn een
werkelijkheid op zichzelf geworden, die de werkelijkheid buiten de simulatie bepaalt. Zulke
simulaties bootsen een wereld na waar geen origineel meer van is; het origineel is verdwenen in de
simulatie, en de simulatie wordt het model voor de ‘echte’ wereld, die hierdoor, in Baudrillards
woorden ‘hyperrealistisch’ is geworden – echter dan echt.
In zijn boek ‘Simulacra et Simulation’ beschrijft Baudrillard de ‘precessie van simulacra’ die
kenmerkend is voor onze tijd. Een ‘simulacrum’ is een nabootsing, een kopie. Baudrillard gebruikt
het begrip ook in de zin van ‘teken’, ‘signaal’. ‘Precessie van simulacra’ houdt in dat tekens in een
voortschrijdend proces steeds meer van hun oorspronkelijke betekenis verliezen, en tenslotte
naar niets anders dan zichzelf meer verwijzen.
Hij omschrijft deze fasen, of ‘orden’ van het simulacrum als volgt:
1. Het simulacrum is een verwijzing naar een fundamentele werkelijkheid
2. Het maskeert en perverteert een fundamentele werkelijkheid
3. Het maskeert de afwezigheid van een fundamentele werkelijkheid
4. Het heeft geen relatie met welke werkelijkheid dan ook: het is zijn eigen, pure
simulacrum
Het verdwijnen van een relatie met de werkelijkheid heeft voor de omgang met het simulacrum
verschillende gevolgen: wanneer het simulacrum geen hogere waarden meer representeert, komt
de nadruk op de beleving ervan te liggen. Een kunstwerk, bijvoorbeeld, kan geen hogere religieuze
waarde meer oproepen wanneer men niet in die waarde gelooft. Het kunstwerk is er dan nog
slechts om een beleving of belevenis op te roepen – een ‘net alsof’-ervaring: precies wat er in de
huidige verprettende museumwereld en musealiserende werkelijkheid gebeurt. De algehele
verpretting van de samenleving genereert pogingen om oude waarden weer in ere te herstellen,
die zich uiten in restauratieve en nostalgische tendensen en een voorkeur voor hyperrealistische
situaties, waarin simulatie samenvalt met werkelijkheid en omgekeerd. Daarnaast bloeien
fungagement en terrorisme op de bodem van de gesimuleerde schijnwerkelijkheden.
In de kunst zijn binnen het proces van ontwaarding van oude waarden aloude noties van
‘authenticiteit’, ‘hoge kunst’ en ‘professionaliteit’ op losse schroeven komen te staan. In het
ergste geval is kunst heden ten dage nog slechts een systeem, dat er is om zichzelf in stand te
houden.
11

6. Verder lezen
Inleidingen over Baudrillard
A. van den Braembussche, Denken over kunst, (Coutinho) Bussum 2000 (hoofdstuk 11.4, blz. 343-
350)
Beknopte inleiding in het kader van een hoofdstuk over postmoderne denkers.
Wouter van Gils, Realiteit en illusie als schijnvertoning; over het werk van Jean Baudrillard,
(SUN) Nijmegen 1986
Systematische inleiding in het vaak ontoegankelijke denken van Baudrillard
Jim Powell, Postmodernism for Beginners, New York 1989 (blz. 41-71)
De best denkbare inleiding in stripvorm.
Werken van Baudrillard:
Jean Baudrillard, Simulacra and Simulation (Michigan Press), 1994
Engelse vertaling van de oorspronkelijke tekst van Baudrillard
Jean Baudrillard, Sideraal Amerika, Amsterdam 1988
Nederlandse vertaling van Baudrillards literaire roadmovie door Amerika
Excerpten:
Ad de Visser, De Tweede Helft gedocumenteerd (SUN) Nijmegen 2002 (blz. 322-332)
Vertaalde Gedeelten uit Simulacra en Simulation.
Charles Harrison & Paul Wood, Art in Theory, (Blackwell Publishing), Malden 1993 (blz.1018-1020)
Hoofdstuk VIIIA 1: fragment uit Baudrillards ‘The Hyper-realism of simulation’,
Internet:
Op internet is een stortvloed aan informatie over Baudrillard te vinden. De integrale tekst van
‘Simulacra and Simulation’ is te vinden op:
http://www.egs.edu/faculty/baudrillard/baudrillard-simulacra-and-simulations.html
Bruikbare inleidingen:
http://en.wikipedia.org/wiki/Jean_Baudrillard
http://publish.uwo.ca/~dmann/baudrillard1.htm
Overig beleveniseconomie en verpretting:
B. Joseph Pine II & James H. Gilmore, De beleveniseconomie (Academic Service) 2000
Klassiek geworden sociologisch betoog over het tijdperk, waarin beleving een
economische factor werd.
Tracy Metz, Janine Schrijver en Otto Snoek, Pret! Leisure en landschap (Nai) Rotterdam 2002
Prachtig fotoboek met essays over het onder invloed van de beleveniseconomie
veranderende Nederlandse landschap
12
© Onno Schilstra 2009

7. Opdracht
(voor BK dt 3, cursusjaar 2006-2007)
We hebben dit hoofdstuk besloten met een verzuchting. Als Baudrillard gelijk heeft, en daar
valt iets voor te zeggen, dan is ook de kunstacademie onderdeel van een schijnvertoning, die
vooral tot doel heeft zichzelf in stand te houden. De nadruk die de academie legt op de
ontwikkeling van professionaliteit, zou dan een farce zijn. Hoe kun je een professional worden in
een tijd waarin alles kunst is, en iedereen kunstenaar?
Hoe denk jij daarover?
Opdracht:
Schrijf in ongeveer 1500 woorden jouw visie op het bovenstaande probleem op.
13