Bij Vriendenbrief voorjaar 2010 Het uitgebreide interview met Theo ...

Bij Vriendenbrief voorjaar 2010
Het uitgebreide interview met Theo Engelen
OORLOG IN DE KLAS
Theo Engelen is kinderboekenschrijver en hoogleraar Historische Demografie aan de
opleiding Geschiedenis van de Radboud Universiteit in Nijmegen. Zijn laatst geschreven
boek is ‘Oorlog in de klas’. Het maakt deel uit van het jeugdboekenproject ‘Vergeten oorlog’.
‘Vergeten oorlog’ is een jeugdboekenproject voor groep 8 en voor de onderbouw van
het voortgezet onderwijs. Het initiatief hiervoor komt van de Schrijvers van de Ronde
Tafel, waartoe u ook behoort. Hoe is dit idee ontstaan?
“Het Ministerie van VWS heeft een project over Vergeten Oorlog om onbekende aspecten
van de oorlog bekend te maken. Via Martine Letterie, één van de schrijvers van de Ronde
Tafel, werd duidelijk dat er ook over een aantal zaken in jeugdboeken niet geschreven is. In
samenwerking met Cubiss en uitgeverij Leopold is het project „Vergeten Oorlog‟ van start
gegaan met subsidie van het Ministerie en zijn er vijf monografieën en één verhalenbundel
verschenen. In die verhalenbundel staan tien verhalen over kinderen die nu in Nederland
wonen, maar die van de oorlog in hun eigen land weinig afweten, bijvoorbeeld in China,
Marokko, Irak.
Als symbool voor het project „Vergeten Oorlog‟ dient de koffer, het voorwerp waarmee
miljoenen mensen tijdens de oorlog onderweg waren, naar de kampen en op de vlucht. In
ieder boek en in de verzamelbundel komt een koffer voor, zodat dat in de hele reeks een
plek inneemt.”
‘Schrijvers van de Ronde Tafel’ doet denken aan de titel van een spannend en
mysterieus jeugdboek. Kunt u verklappen wat zich daar afspeelt?
“Het zijn allemaal schrijvers van jeugdboeken, die gemeenschappelijk hebben dat ze het
verleden niet alleen maar als een decor van een spannend verhaal gebruiken, maar die een
zo serieus en objectief mogelijk beeld willen geven van het verleden in hun boeken en daar
ook onderzoek naar verrichten.”
U bent één van de schrijvers die voor het project `Vergeten oorlog’ een boek heeft
geschreven. Hoe zou u de inhoud van ‘Oorlog in de klas’ in het kort willen
beschrijven?
“De opdracht was dat ik een boek zou schrijven over kinderen van „foute‟ ouders. Mijn
hoofdpersoon, Lex, heeft ouders die bij de NSB zijn. Lex zit in de laatste klas van de lagere
school. Zijn vrienden zijn Roos, Simon en Peter. Zij wonen allemaal in Vught, waar het
verhaal zich afspeelt. Lex komt klem te zitten tussen de loyaliteit naar zijn ouders toe en de
strengere maatregelen die de Duitsers afkondigen voor zijn Joodse vrienden Roos en Simon.
Uiteindelijk belanden Roos en haar ouders in Kamp Vught.
Wist u al direct dat Kamp Vught een grote rol zou gaan spelen in uw boek?

“Nee, dat wist ik niet. Ik kwam in de zomer van 2008 in Kamp Vught omdat een student van
mij daar stage liep. Dat was voor het eerst dat ik daar kwam. Ik hoorde verhalen en zag het
kindermonument, wat erg indrukwekkend was. Mijn jongste zoon van 13 nam ik daar later
mee naar toe en bij het monument werd hij heel stil. Toen hoorde ik zelf ook voor het eerst
van de kindertransporten. Om de een of ander reden was dat nooit doorgedrongen, ondanks
dat ik historicus ben. En toen dacht ik: “Dit moet wel een plaats krijgen”. Als je een
jeugdboek schrijft over de Tweede Wereldoorlog en het gaat over blinde vlekken, dan denk
ik dat de kindertransporten bij een kleine groep heel bekend zijn, maar dat de gemiddelde
jongere in Nederland er geen idee van heeft.“
Hebt u voor het schrijven van het boek veel onderzoek gedaan?
“Ja, ik heb heel wat gelezen en Jeroen van den Eijnde heeft het hele verhaal nagelezen en
verbeterd op kleine dingen, die ik zelf niet uit literatuur kon halen, maar die historisch gezien
wel moesten kloppen. Zo wist ik bijvoorbeeld niet naar welke plaats de weg over de hei liep.
Dat moest Cromvoirt zijn.”
U hebt een jeugdboek geschreven, maar dat weerhield u niet om taalgrappen te
maken. Er is sprake van ironie en er worden ook woorden gebruikt waarvan de
betekenis misschien niet direct duidelijk is voor een 12-jarige. Bent u zich daarvan
bewust?
“Ik probeer moeilijke woorden te vermijden, maar ik schrijf zoals ik schrijf en ik weiger ook al
te zeer op mijn knieën te zitten, want dan wordt het voor mij te kinderachtig.
Kinderen kijken vaak naar het verhaal en als ze een woord niet begrijpen dan lezen ze er
overheen. Maar ik ben blij wanneer het sommigen wel opvalt.”
Uw boeken zijn niet alleen spannend, maar we leren ook nog vaak iets van het
verleden. Hoe belangrijk vindt u het om geschiedenis in uw boeken te verwerken?
“Heel belangrijk. Het geschiedenisonderwijs wordt steeds verder afgebroken door allerlei
onderwijs vernieuwingen die niet altijd verbeteringen zijn. Dus veel jongeren hebben
nauwelijks een idee van het verleden, ze hebben wat vage noties. Wanneer je via een
interessant jeugdboek nog iets aan historische kennis kunt overbrengen is dat mooi
meegenomen.
Mensen die hun geheugen kwijt zijn, zijn totaal ontredderd. Hebben geen idee meer wie ze
zijn en waarom de omgeving doet zoals ze doet. Want je hebt niets meer om je op te
baseren. De geschiedenis voor een samenleving is wat het geheugen is voor een individu.
Je ziet dat individuen het spoor bijster raken wanneer ze geen geheugen meer hebben.”
Lex, de hoofdpersoon, beschikt over veel wijsheid en reflectie. Soms lijken het bijna
de gedachten van een volwassene te zijn, die we als lezer meekrijgen.
“Ik krijg wel eens te horen dat ik mijn kinderen iets te wijs maak in mijn boeken. Maar goed,
deze jongen Lex krijgt ook heel wat te verhapstukken. En hij wordt ook ouder in het boek.
Nou denk ik overigens dat er ook hele wijze kinderen zijn van 14 of 15 jaar.”
Hebt u getwijfeld of u Roos wel of niet zou laten terugkeren na de oorlog?

“O ja dat is altijd zo‟n moeilijk punt. Mijn dochter, die inmiddels 29 is, maar die nog graag die
boeken leest, zei toen ze jonger was: “Je boeken lopen altijd goed af. Dat moet niet. Je moet
ook eens een keer een boek niet goed laten aflopen”. Meestal zit het verhaal zo in mijn
hoofd, dat ik er niet over na hoef te denken, want het verhaal is zoals het is.
Maar bij dit boek heb ik er heel bewust over na gedacht. Ik kan er wel een soort van feel
good boek van maken, maar dat zou zo‟n grote verdraaiing van de werkelijkheid zijn. Er zijn
zes miljoen mensen vermoord. Er zijn bijna geen kinderen teruggekomen van Kamp Vught.
Het zou de werkelijkheid zoveel geweld aandoen: Nee Roos komt niet terug!”
Wat zou het mooiste compliment zijn dat een lezer van ‘Oorlog in de klas’ u kan
geven?
“Dat weet ik niet. Het eerste deel van één van mijn andere boeken „De drie mannen van
Eva‟, speelt zich af in Amsterdam tijdens de oorlog. Een jonge vrouw die in het verzet zit
wordt bij een overval doodgeschoten. Ik heb daarvan eens een lange scene voorgelezen in
een klas. Ik keek vervolgens op en de helft zat met tranen in de ogen. Dingen die je achter je
bureau hebt bedacht en die dan zó overkomen dat het iets doet met kinderen. Dat het effect
heeft. Dat is bijzonder.”
Wat hoopt u met het schrijven van dit boek bij kinderen te bereiken?
“In de eerste plaats dat ze weten wat voor vreselijke dingen er hebben plaatsgevonden in
Vught. In de tweede plaats realiseer ik me dat wat ik schrijf effect heeft en dat ik me daar van
bewust moet zijn. Er zal altijd iets van een positieve of opvoedkundige lading in voorkomen.
Niet al te nadrukkelijk overigens. Het opgeheven vingertje probeer ik te vermijden, maar ik
realiseer me wel dat het jonge mensen zijn die het lezen en dat - als het kan - ik ze iets
meegeef waar ze iets aan hebben ook. Wat zeker ook speelt is de verantwoordelijkheid die
iedereen heeft om z‟n eigen positie te bepalen. Lex, de hoofdpersoon overkomt het
moeilijkste wat kinderen kan gebeuren, namelijk dat hij lijnrecht tegenover de denkbeelden
van zijn ouders komt te staan. Het is een moeilijke beslissing als kinderen ontdekken dat ze
zelf heel anders denken dan hun ouders.
Maar wat er óók in zit is dat die vader in het begin van het verhaal een min mannetje is, maar
dat hij groeit in z‟n rol als je hem een uniform aantrekt en als ie gezag krijgt, maar daar valt ie
ook direct weer uit als het moeilijk wordt aan het einde van het boek. Terwijl die moeder een
sterke kracht is die dacht dat de NSB‟ers het goed voor hadden met Nederland, maar daar
anders over gaat denken in de loop van de oorlog wanneer ze geconfronteerd wordt met de
concrete gevolgen van die denkbeelden. Ze realiseert zich: “Maar dit was niet mijn
bedoeling.” En zij gaat dan de andere kant op. Ook dat goed-fout beeld wilde ik nuanceren
door te laten zien dat er een hoop tussenkleuren waren.”
Monique Cunnen
vrijwilliger Nationaal Monument Kamp Vught