kogasu karamatsu! - FARO Architecten

h e t h o u t b l a d n ov e m b e r 2 0 0 9
ko g a s u k a r a m at s u !
wo n i n g 2 . 0 a m s t e r da m - i j b u rg
Om brand en aantasting tegen te gaan, is woning 2.0 op IJburg voorzien van gebrande gevels naar een
oude Japanse techniek. Een beeldender naam voor deze tenwoonstelling van algehele duurzaamheid
zou dan ook kunnen zijn: kogasu karamatsu - gebrand lariks.

Zelden krijg je de kans een project, een paar straten
verderop, beter over te doen: volgens cradle to cradle- en
passiefhuisbouwprincipes en energie- en CO 2 -neutraal.
Het overkwam architect Pieter Weijnen (FARO architec-
ten Lisserbroek), al was het ook een gevolg van zijn eigen
gedrevenheid. Als vakman houdt hij zich al langer diep-
gaand bezig met duurzaam bouwen. Omdat dit in de
bureaupraktijk door twijfelende opdrachtgevers maar
moeizaam van de grond komt, nam hij in 2006-2007 het
besluit alle duurzaamheidsprincipes aan te wenden voor
zijn eigen huis, versie 1.0; zie Het Houtblad 4-5/2007. De
woning was voor IBA (Internationale Bau Ausstellung) te
Hamburg aanleiding FARO als enig Nederlands bureau
te selecteren voor de IBA-tentoonstelling 2010 voor
een energieneutrale woning van intelligente materialen.
Daarnaast zijn meer opdrachten verworven, ook op
het vlak van passiefhuisrenovatie, campings en een
woontoren.
Duurzame verantwoording Weijnen: ‘Bij de eerste
woning was ik al bezig met deze tweede. Daarom kocht ik
- als stabiliteitsschoren - vier in plaats van twee basralocus
meerpalen; twee lagen rustig naast 1.0 op hun beurt te
wachten.’ En zie, tijdens de bouw kwam op steenworpaf-
De koperbeslagen walvisbuik
aan het plafond van 1.0
heeft plaatsgemaakt voor
een opener hangend vertrek.
foto’s: www.johnlewismarshall.com
h e t h o u t b l a d n ov e m b e r 2 0 0 9

n ov e m b e r 2 0 0 9
10
h e t h o u t b l a d
tekeningen: faro architecten lisserbroek
Alle geveldelen zijn met
een brander 2 mm ingebrand,
tijdrovend maar sneller dan
schilderen.
Doorsnede.
Detail
gevel-
vloer.
De entresol zit scharnierend aan de muur en rust op het iepen stamstuk (hier nog
ondersteund), alsof deze aan de entresolvloer is geplakt.
foto’s: föllmi photography haarlem

stand een kavel vrij. Het scheelde dat het beterhuis in
ontwerp weinig verschilde van de blauwdrukwoning. ‘Ik
kon me directer richten op de duurzame verantwoording,
met name op nieuwere materialen en een veel lager
energiegebruik.’
Overigens relativeert hij maatschappelijk verantwoord
bouwen. Een half puntje minder epc levert nog geen goed
gebouw op, en op een huis gebouwd met verkeerde
materialen kun je een passiefhuiskeur krijgen. Anderzijds
bestaat er over materialen veel onduidelijkheid. Lood mag
vandaag wel en morgen niet. Materialen als vlas zijn niet
duurder, maar durft de opdrachtgever tegen de traditie in
te gaan? Lovend is hij over een BNA-cursus van Centrum
Hout, waarin werd gepleit voor selectief houtgebruik:
welke houtsoort gebruik je waar? ‘Uit gemakzucht of
risicomijdend gedrag wordt overal tropisch hardhout in
geknikkerd.’
Traag en rap In feite zitten al die duurzaamheidsnor-
men onder het optimum. Bouwen kun je hooguit minder
slecht doen. De beste gebouwen zijn de rieten hutten in
Afrika en de iglo’s op de Noordpool. De bouw zelf is nog
immer traag tot verandering, de architect rap tot esthe-
tiek. ‘Verantwoorde keuzes, allereerst over comfort en
welzijn van mensen en de wereld op termijn, gaan niet
per se ten koste van de esthetiek.’ Maar bouwen blijft
weerbarstig. Je bent overgeleverd aan de welwillendheid
van de opdrachtgever of aannemer. Bovendien raakt het
vak van architect volkomen uitgehold. Van steeds meer
projecten ligt het bestek vast. ‘Als je niet oppast, verwordt
de architect tot gevelbedenker.’ Zelf blijft hij investeren in
voortschrijdende kennis: niet de ondergang afwachten
maar arken van Noach bouwen.
Mooiere zichtlijnen Woning 2.0 - met passiefhuis-
keur PHPP - is 1 m dieper (6 x 12 m). De binnenmaat van
5,30 x 11,10 m verraadt hoe dik de schil van een passiefhuis
is. In afwijking van 1.0 is een ruimtelijke verbeterslag
gemaakt op de benedenverdieping. De koperbeslagen
walvisbuik aan het plafond van weleer heeft plaatsge-
maakt voor een opener hangend vertrek met glazen
borstwering. ‘Mijn vrouw wilde een soort balkon in de
woonkamer. De beleving is nu heel anders, met veel
mooiere zichtlijnen naar boven, de verdieping, de tuin.’
De hoofdmaterialisering is grotendeels hetzelfde geble-
ven: wanden, vloeren en dak van PEFC-gecertificeerd
LenoTec in diktes van respectievelijk 169 en 196 mm. De
wandjes op de bovenverdiepingen zijn geoptimaliseerd:
waar ze voor de stabiliteit 115 of 51 mm dik moeten zijn,
zijn ze dat ook exact. Omdat dit Duitse product LenoTec
door het vervoer negatief is voor de CO 2 -balans, zijn de
afmetingen zo gekozen, dat er meer elementen op een
vrachtwagen passen. Ze zijn 2,70 m breed; ter plaatse zijn
ze geliplast, de hoogte in.
Ademende gevel De kopgevels zijn anders opge-
bouwd, niet met vuren stijl- en regelwerk - dat geeft veel
warmteverlies -, maar met PEFC-gecertificeerde Finn-
joists (I-liggers) en houtvezelcellulose-isolatie. Dit
binnenwerk zit opgesloten tussen het LenoTec-binnen-
blad en de open gevelbekleding. Zo ontstaat, heel on-
Nederlands, een ademende, dampopen gevel. Voor een
optimaal passiefhuisresultaat zijn de puien, met regelbare
zonwering, aan een expert uitbesteed: Timmerfabriek
Overbeek uit Haaksbergen. Die heeft ze beglaasd en
gelakt gemonteerd. De kozijnen zijn van PEFC-Vilam
' a l s j e n i e t o p p a s t , v e r w o r d t d e
a r c h i t e c t t o t g e v e l b e d e n k e r ' ■ ■
Sandwich lariks met drievoudig glas en volledige kier-
dichting. Erin opgenomen zijn lagen polyurethaan
hardschuim en purenit (gerecycled polyurethaan en
houtspanen), wat voor een maximale isolatie zorgt.
Hierdoor zijn de kozijnafmetingen normaal: 67 x 114 mm.
De warmtedoorgangscoëfficiënt is slechts 0,8 W/m 2 K;
een gewoon houten kozijn haalt 2,4 W/m 2 K. De diep-
neggige raampartijen zitten vooral als horizontale strepen
in de gevel. Dit voorkomt te heftige zoninstraling, en
geeft een enigszins schaalloze aanblik: ze refereren niet
direct aan ramen. Binnen zorgen ze voor prachtige
abstracte lichteffecten.
Stollend en smeltend In het dak zijn Finnjoists als
liggers toegepast. Vanwege de benodigde sterkte en
isolatie zijn ze behoorlijk hoog: 40 cm. De cellulose-
isolatie (gerecyclede kranten) is extra dik: in de dichte
dakdoos kun je geen vocht gebruiken. Op het dak ligt
epdm. De hele constructie is niet gelijmd, maar demonta-
bel aan elkaar bevestigd met het oog op hergebruik of
afvalscheiding ooit.
Waren de binnenwanden in de vorige woning waterge-
dragen gelakt, in de nieuwe zijn ze behandeld met een
wittig loogproduct tegen uv-inwerking en een transpa-
rante was. De wanden in één slaapkamer en op de gang
van de bovenste verdieping zijn geleemstuukt. In de ande-
re muren op deze hoogste etage zitten PCM’s (Phase
Change Materials), paraffine bolletjes die opstijgende
warmte stollend opslaan of smeltend afstaan. Een PCM-
laag van 2 cm dik staat gelijk aan een betonnen van 15 cm
dik. Ook de vloeren zijn anders afgewerkt, niet met
zandcement, maar met herbruikbare foamplaten van
gerecyclede matrassen en daarop losse cementplaten
n ov e m b e r 2 0 0 9
11
h e t h o u t b l a d

De raampartijen zitten vooral als horizontale
strepen in de gevel. De aanblik is enigszins
schaalloos: ze refereren niet direct aan ramen.
Begane grond. Energiezuinig wonen hoeft niet lelijk te zijn.
Het zenuwcentrum voor energieneutraliteit.
‘De beleving is nu heel anders, met veel mooiere
zichtlijnen naar boven, de verdieping, de tuin.’
foto’s: www.johnlewismarshall.com

onder de vloerafwerking. De trappen zijn wederom in
Kerto uitgevoerd, met een Flexwood-toplaag (okoumé/
grenen). De treden zijn nu slijtvaster en passen beter in
het geheel.
Japanse cultuur Bij alles was Terunobu Fujimori,
architectuurhistoricus en architect van enigszins surrealis-
tisch werk, een belangrijke inspiratiebron. ‘In de Japanse
traditie worden vaak levende of natuurlijke elementen
gebruikt: een tak, een stammetje, stenen.’ Weijnen heeft
dat principe meer als ode toegepast: hout als boom,
plank, plaatmateriaal, schoor, in onbehandelde, afge-
werkte en verbrande vorm. De insteekverdieping kon op
staal rusten, maar op hout was ook mogelijk. Dus werd
het, als ongezaagde balk, een iep met de gevorkte kruin er
nog aan, afkomstig van de hoek Haarlemmerdijk-Korte
Prinsengracht in Amsterdam. Met een diameter van 60
cm is hij zwaar overgedimensioneerd, een ligger van 30 x
20 cm had volstaan. De entresol zit aan één zijde scharnie-
rend aan de muur en rust aan de andere zijde op het iepen
stamstuk, alsof deze aan de entresolvloer is geplakt.
‘Verwondering oproepen is altijd goed, dan krijgt een
woning meer dimensies.’
Vele wegen Er leiden vele wegen naar een energie-
neutrale woning. Weijnen paste een Solé-aardwarmte-
systeem toe dat de binnenstromende lucht in de woning ‘s
zomers afkoelt en ‘s winters opwarmt. Voordeel is dat
voor de ventilatievoorziening met warmteterugwinning
binnen een minder krachtige warmtewisselaar nodig is.
Elco-vacuümbuizen in de gevel brengen de warmte in.
Cv en warmtepomp ontbreken. Zomernachtventilatie
geschiedt passief via luiken onder en boven in de woning.
Twee DonQi-windturbines op het dak gaan de stroom
verzorgen. De gemeente is echter nog niet in staat een
dergelijke aanvraag te beoordelen (daarom ontbreken ze
nog). Het surplus kan aan de buren worden verkocht. Ter
buffering staan twee grote vaten in de ‘energieruimte’,
één van 2.000 (warmteopslag) en één van 300 liter
(tapwater). Dit vertrek bevindt zich centraal in het
huis, waardoor het buizenstelsel een beperkte lengte
heeft. Een zonnecollector (50 m 2 ) op het dak brengt
het badwater op temperatuur en levert additionele
warmte. De elektrische droger is een ouderwetse
droogkamer geworden. Een houten hottub op
zonne-energie komt eraan.
Achterhaalde normen De verlichting bestaat voor-
namelijk uit led-lampen op draadloze schakelaars; ze gaan
aan als je binnenkomt. Onder het terras zit een tank voor
regenwaterhergebruik (wasmachine, toiletten). In de
zijgevels, waar geen dikte was voor isolatie, is Aeroflow
toegepast, een hoogisolerend hightech materiaal van
slechts 1 cm dik per R c . Al deze maatregelen leiden tot
een warmteweerstand van R c = 8-10 en een epc van 0,4.
Overigens vindt hij deze normen achterhaald en niet op
elkaar afgestemd. ‘Nederland is ontzettend regelge-
stuurd: je wilt een prestátie halen en geen norm. Het
opdikken van je isolatie boven R c = 6 telt bijvoorbeeld
niet mee in je epc. Dat scheelt alleen in je energiereke-
ning. Dat ik geen stadsverwarming gebruik, kost me veel
punten, terwijl de woning energieneutraal is.’
Shou-karamatsu-ban Weijnen opteerde voor een
bijzondere, milieuvriendelijke open gevelbekleding.
Tijdens onderzoek en een bezoek aan Japan stuitte hij op
het branden van hout: shou-sugi-ban - gebrande ceder
geveldelen. Hij koos ervoor alle fijnbezaagde delen
(22 x 180 mm; 60 m 2 ) met een brander 2 mm in te
branden, tijdrovend maar sneller dan schilderen.
‘ n e d e r l a n d i s r e g e l g e s t u u r d , t e r w i j l
j e p r e s t á t i e s w i l t h a l e n ’
Door een publicatie in Het Houtblad (6/2008) over het
Müritzeum van Gert Wingårdh met zwartgeblakerde
Siberisch lariks gevels koos hij voor FSC-gecertificeerd
inlands lariks: shou-karamatsu-ban. Op advies van Het
Houtblad paste hij zwarte roestvaststalen nagels toe:
glimmende exemplaren zouden de koolzwarte aanblik
verstoren.
De kracht van 2.0 zijn alle duurzaamheidsmaatregelen, de
pracht is deze schitterend diepzwarte gevel waarin, al
naar het standpunt en de daglichtsterkte, zwemen zilver,
grijs en donkerbruin opblinken. •
h a n s d e g r o o t
Zie ook het uitgebreide interview met Pieter Weijnen op
www.houtblad.nl (Platform Duurzaam Bouwen met Hout).
Locatie: Edmond Halleylaan 46, Amsterdam-IJburg Opdrachtgever: Familie
Weijnen-Feikema Ontwerp: Pieter Weijnen; FARO Architecten Lisserbroek
(faro.nl) Aannemer: In eigen beheer Constructeur: Pieters Bouwtechniek
Almere (pietersbouwtechniek.nl) Milieuadvies: Trecodome Roosendaal
(trecodome.com) LenoTec, Kerto: Finnforest Merk Aichach (finnforest.de)
Gevelpuien: Timmerfabriek Overbeek Haaksbergen (tifaoverbeek.nl); Vilam
Sandwich lariks: Withagen Houtprodukten Annen (withagenhoutprodukten.nl)
Installatie: Aitec Rhenen (aitec.nl), Wiesenekker Rhenen (wiesenekker.nl)
Zonnecollector: Elco Burners Naarden/Rendamax Kerkrade (elco.nl) Isolatie:
Warmteplan Brummen (warmteplan.nl) Finnjoists: Gras Grenen Import
Zaandam (grasgrenenimport.com) Iep: Ingenieursbureau van Oossanen
Nieuw-Vennep Bouwperiode: Maart - augustus 2009
■ ■
n ov e m b e r 2 0 0 9
13
h e t h o u t b l a d