Bekijk alvast de inleiding en een hoofdstuk van deze geheel ...

Ron de Bruin & Meereke Bosua

Inhoud
Prehistorie
1. Tijd van jagers en boeren 3
1.1 Het didactisch aspect: de lesvoorbereiding 4
1.2 De achtergrondinformatie: Tijd van jagers en
boeren (tot 3000 v. Chr.) 8
1.3 De les- en verwerkingssuggesties 25
Oudheid
2. Tijd van Grieken en Romeinen 33
2.1 Het didactische aspect: de lessencyclus 34
2.2 De achtergrondinformatie: Tijd van Grieken en
Romeinen (3000 v. Chr. - 500 na Chr.) 37
2.3 De les- en verwerkingssuggesties 65
Middeleeuwen
3. Tijd van monniken en ridders 75
3.1 Het didactische aspect: verhalen en jeugdliteratuur
gebruiken 76
3.2 De achtergrondinformatie: Tijd van monniken en
ridders (500-1000) 82
3.3 De les- en verwerkingssuggesties 102
4. Tijd van steden en staten 107
4.1 Het didactische aspect: vragen en opdrachten
maken 108
4.2 De achtergrondinformatie: Tijd van steden en
staten (1000-1500) 114
4.3 De les- en verwerkingssuggesties 140
Vroegmoderne tijd
5. Tijd van ontdekkers en hervormers 147
5.1 Het didactische aspect: jaartallen en tijdbalken
148
5.2 De achtergrondinformatie: Tijd van ontdekkers en
hervormers (1500-1600) 154
5.3 De les- en verwerkingssuggesties 176
6. Tijd van regenten en vorsten 181
6.1 Het didactische aspect: Historisch denken 182
6.2 De achtergrondinformatie: Tijd van regenten en
vorsten (1600-1700) 186
6.3 De les- en verwerkingssuggesties 209
7. Tijd van pruiken en revoluties 217
7.1 Het didactische aspect: methoden, een moeilijke
keuze 218
7.2 De achtergrondinformatie: Tijd van pruiken en
revoluties (1700-1800) 222
7.3 De les- en verwerkingssuggesties 238
Moderne tijd
8. Tijd van burgers en stoommachines 243
8.1 Didactisch Aspect: Cultureel erfgoed en omgevingsonderwijs
244
8.2 De achtergrondinformatie: Tijd van burgers en
stoommachines
(1800-1900) 250
8.3 De les- en verwerkingssuggesties 269
9. Tijd van wereldoorlogen 279
9.1 Het didactische aspect: het begrensde beeld 280
9.2 De achtergrondinformatie: Tijd van wereldoorlogen
(1900-1950) 285
9.3 De les- en verwerkingssuggesties 308
10. Tijd van televisie en computer 313
10.1 Het didactische aspect: familiegeschiedenis en
je familie als bron voor het verleden 314
10.2 De achtergrondinformatie: Tijd van televisie en
computer (1950-heden) 318
10.3 De les- en verwerkingssuggesties 342
V

Inleiding
Sinds de eerste druk van Geschiedenis geven is er in het
vakgebied het nodige veranderd. Hoewel de discussie over
de tijdvakken van de commissie De Rooy en de canon ongetwijfeld
door zal gaan, is het realiteit dat methoden er hun
stof naar indelen en er mede op afstemmen. Aanstaande
leerkrachten moeten dan ook kennis hebben van de canon
en er mee vertrouwd zijn geraakt. De belangrijkste verandering
in de tweede druk van Geschiedenis geven werd dan
ook een indeling naar tien tijdvakken en aandacht voor de
canonitems.
Daarnaast gaf de uitgever ons zo’n vijftig pagina’s
extra om meer invulling te geven aan de lessuggesties en
verhalen, want daar kwamen veel positieve reacties op.
Bij derde druk
Rustig is het sinds de tweede druk echter niet geworden in
het vakgebied. Een kennisbasis, geformuleerd in Een goede
basis (Meijerink 2012) en entree- en instaptoetsen moeten
het niveau van de toekomstige leerkracht verhogen. Uiteraard
is deze derde druk bijgewerkt volgens de laatste landelijke
eisen zoals geformuleerd in Een goede basis.
Een prijzenswaardig streven, waarbij toch enkele kanttekeningen
gemaakt moeten worden.
Ten eerste: de kwaliteitsverhoging binnen de opleiding
moet begeleid kunnen worden. Uit ervaring weten wij dat
om de doelstellingen voor de basiskennis te kunnen verwezenlijken,
er zes modulen van vijf blokuren nodig zijn in
de eerste twee jaar om per wereldvak (aardrijkskunde,
geschiedenis, natuur & techniek) de doelstellingen uit de
kennisbasis aan de orde te laten komen. Daarbuiten moet er
ruimte zijn voor praktijkopdrachten, die door vakdocenten
worden nagekeken.
Voor de leeftijdsprofilering (waarbij studenten kiezen
voor een van de genoemde drie ‘wereldvakken) zijn per vak
wederom zes modulen geen luxe, maar noodzaak om aan
de omvangrijke lijst doelstellingen en eisen te voldoen.
Ten slotte zou het normaal zijn wanneer alle pabostudenten
ook de mogelijkheid zouden hebben in de afstudeerfase
te kiezen voor een minor wereldvakken.
Geen pabo in het land komt ook maar enigszins in de
richting van deze voorwaarden. De lumpsumfinanciering
heeft geleid tot vergroting van het bureaucratisch apparaat
(en in vergelijk met het onderwijs van voor deze overheveling
van overheidsverantwoordelijkheid naar pseudo-onderwijsondernemerschap
een forse stijging van managerssalarissen),
ten koste van het primaire proces in het onderwijs:
de les. Collega’s door het land moeten het soms zelfs doen
met een of twee met andere vakken gedeelte modulen in
een schooljaar.
Ten tweede: hoe terecht ook het streven naar een grotere
voor- en/of basiskennis is, het gevolg is dat managers het
wel genoeg vinden, wanneer de landelijke toetsen gehaald
worden. Hoe voorwaardelijk kennis ook is, het is geen doel
op zich voor een pabostudent. Diens kwaliteit is overal
aantrekkelijk onderwijs van te kunnen maken. Dit dreigt nog
verder uit zicht te raken. Het digibord mag de wereld in de
klas hebben gebracht, het internet verschaft slechts informatie,
geen kennis. Daarvoor is nog steeds de leerkracht
nodig. Hij moet niet het gereedschap kunnen herkennen,
maar weten wat hij er mee kan doen.
Waarom dus dit boek?
Onderwijs geven is een intellectuele en ambachtelijke
vaardigheid. Een goede les is als een fraai sieraad. De
gereedschapkist waarmee de huidige pabostudenten hun
opleiding verlaten, is echter nogal eenzijdig gevuld. Veel
klassenmanagement en weinig vakinhoud, veel aandacht
voor de vorm, weinig voor de inhoud. De aanstaande leerkracht
weet vaak hoe zaken gedaan moeten worden, veel
minder wat er gedaan moet worden. Het sieraad wordt
daardoor fletser.
In de afgelopen ruim tien jaar is de rol van de creatieve
en wereldvakken op pabo’s systematisch verkleind. Daar is
wel zelfstudietijd voor in de plaats gekomen, maar deze is
lang niet altijd vakgebonden. Ze wordt besteed aan algemene
en pedagogische vaardigheden, onderzoeksvaardigheden,
competenties of nieuwe ‘vaagvakken’ als diversiteit
en duurzaamheid. Dit zijn redenen om naar een hulpmiddel
uit te zien om studenten toch voldoende inhoudelijke
bagage mee te geven. Temeer daar studenten er steevast op
wijzen dat zij te weinig vakinhoudelijke voorbeelden krijgen.
In hun stage ontdekken ze hoezeer ze algemene kennis
missen.
Het besef dat hieraan iets moet veranderen, is ondertussen
wel doorgedrongen. Initiatieven zoals het ontwikkelen
van de canon en de tijdvakken komen eruit voort. Een
Inleiding
VII

VIII
flinke inhaalslag is nog nodig en structurele veranderingen
op de pabo’s gaan langzaam.
Wat voor boek?
Een paboboek voor het vak geschiedenis is geen algemeen
overzichtswerk en moet in de huidige situatie ook niet
slechts een algemeen onderwijskundige vakdidactiek zijn.
Boeken van de eerste en laatste soort bestaan al. En een
algemeen overzichtswerk schiet tekort omdat het voor een
leerkracht basisonderwijs gaat om specifieke kennis die
wordt bepaald door de actuele kerndoelen. Daarnaast moet
het een breed opgezet boek zijn, omdat door het huidige
toelatingsbeleid de instroom van studenten zeer divers is.
Geschiedenis geven voorziet deze zeer heterogene groep
van alle opleidingsvarianten van ideeën en achtergrondinformatie
voor hun lessen.
Het geeft zowel alle informatie nodig voor het behalen
van de entreetoets, als extra informatie en lessuggesties om
lessen voor te kunnen bereiden. Zoals hierboven vermeld, is
dit boek bijgewerkt op basis van de uitgangspunten van de
commissie Meijerink, en voorziet in de eisen van basis- en
profileringsdeel.
De opbouw van het boek
Ieder hoofdstuk begint op de openingspagina met een
tekening van Eric Heuvel van een vaste plek op een fictieve
plaats in Nederland, en hoe die door de eeuwen heen is
veranderd. Daar staan de kenmerkende aspecten voor het
basisonderwijs en de onderbouw van het voortgezet onderwijs
vermeld. Daarnaast worden de corresponderende
canonitems genoemd.
De hoofdstukken bestaan uit drie vaste onderdelen.
Geopend wordt met een didactisch aspect, een deel waarin
algemene didactiek wordt omgevormd tot vakdidactiek. Op
elk didactisch aspect volgt achtergrondinformatie over een
van de tien tijdvakken. In deze paragraaf worden alle canonitems
en de kenmerkende aspecten behandeld.
In het derde onderdeel worden lessuggesties gegeven.
Dit gebeurt altijd vanuit de voorafgaande achtergrondinformatie
en aansluitend op deze informatie.
Het didactisch aspect
De ruimte in een boek is altijd beperkt, evenals de contacttijd
op de opleiding of de hoeveelheid tijd die een vak krijgt
toebedeeld op de basisschool. Wij hebben er daarom voor
gekozen de ruimte niet te vullen met de pedagogische
waan van het moment, maar voor pedagogisch-didactische
constanten. Wie voor de klas gaat, is er immers het meest
bij gebaat dat hij een les kan voorbereiden en in staat is
na te denken over het opzetten van een aantrekkelijke les.
Lesvoorbereiding is dan ook het didactisch aspect bij hoofdstuk
1. Een les staat echter nooit op zich. Er is informatie
aan voorafgegaan of er volgt aansluitende informatie, dus
gaan wij van de losse les naar de lessenserie. Op vergelijkbare
wijze hebben we de andere aspecten gekozen, en dat
hebben we in deze uitgave bijgesteld op basis van de meest
dwingende doelstellingen uit Een goede basis. Zo hebben we
een preambule toegevoegd over de ontwikkeling van tijdsbesef,
en een nieuw didactisch aspect ‘Historisch denken
en redeneren’.
Achtergrondinformatie
Nadenken over de vorm is goed, maar zinloos zonder
inhoud. Sterker: de inhoud zal meestal de vorm bepalen.
Achtergrondkennis is dan ook het begin van iedere les. In de
tien hoofdstukken van Geschiedenis geven wordt de geschiedenis
chronologisch doorlopen.
Het doel van kennisverwerving voor een (aanstaande)
leerkracht basisonderwijs is dat zijn kennis wordt omgevormd
tot aantrekkelijk onderwijs voor kinderen. Een leerkracht
basisonderwijs leert niet voor zichzelf, maar voor
zijn beroep. Als je de achtergrondinformatie leest, zie je hoe
je geschiedenisonderwijs aantrekkelijk kunt maken. Foto’s
en illustrerende verhaaltjes laten zien dat geschiedenis in
iedere stad of ieder dorp van de muren te krabben is en van
straat valt op te rapen. Dat je voor tijdreizen geen professor
Barabas teletijdmachine hoeft te gebruiken, maar dat je dat
kunt doen in je eigen omgeving, om het op ieder gewenst
tijdstip te onderbreken voor een hamburger of een ijsje.
Door deze kleine geschiedenissen, realiseer je je dat ook
achter veel begrippen en spreekwoorden, om maar niet te
spreken van schilderijen en al het andere beeldmateriaal,
interessante historische feiten verscholen zitten. Zo leer je
het verleden om je heen te herkennen.
Lessuggesties
De lessuggesties zijn in drie categorieën ondergebracht.
Allereerst lessen die je inhoudelijk met behulp van de achtergrondinformatie
kunt voorbereiden. De tweede categorie
bestaat uit aanvullende lessuggesties. Hier vind je alternatieve,
meestal niet in methoden, voorkomende lesideeën
binnen het vak geschiedenis. De derde categorie lessuggesties
gaat over geschiedenis en de andere vakken. Met deze
suggesties wordt aangegeven hoe je voor meer samenhang

in je lessen kunt zorgen, door in de periode waarin je bezig
bent met bijvoorbeeld de prehistorie binnen andere vakgebieden
te zoeken naar complementaire inhouden.
In totaal geven we zo’n tweehonderd suggesties voor
lessen vanuit de achtergrondinformatie en aanvullende
suggesties. Vanuit andere vakken zijn dat er iets meer dan
vijfenzeventig. Zo heb je niet alleen flinke ondersteuning
bij het ontwerpen van je lessen, maar ook een aangenaam
ruime keuze. En daarmee de mogelijkheid om je stageschool
en de leerlingen te verrassen.
Bij de wijze waarop wij de derde categorie ‘Geschiedenis
en de andere vakken’ hebben ingevuld, is de theorie van
Howard Gardner één van de achterliggende gedachten. Niet
ieder kind leert op dezelfde manier. Gardner spreekt van
acht verschillende soorten intelligenties: verbaal-linguïstisch,
logisch-mathematisch, visueel-ruimtelijk, lichamelijkkinestetisch,
muzikaal-ritmisch, natuurlijk, interpersoonlijk
en intrapersoonlijk.
De nadruk bij een geschiedenisles ligt vaak op vertellen,
het is een talig vak. In dit boek wordt daarom ook aandacht
besteed aan de noodzaak beeld goed te benutten bij geschiedenisonderwijs
en aan andere manieren van geschiedenis
geven, passend bij kinderen met een andere leerstijl.
De theorie van Gardner is op verschillende manieren
vertaald naar het basisonderwijs. Volgens hem heeft
iedereen al deze vormen van intelligentie, maar in het
westerse onderwijs wordt de nadruk gelegd op de eerste
twee: de verbale en wiskundige intelligentie. We weten echter
allemaal dat kinderen de dagen van de week gemakkelijker
leren als je er een lied of een ritmisch vers van maakt. Wij
delen niet het geloof in meervoudige intelligentie, daarvoor
is te weinig empirisch bewijs, maar verschil in leerstijl is er
zeker. Wij zien de genoemde ‘intelligenties’ eerder als vaardigheden.
Het is een mooi streven om in het onderwijs daar
een groter beroep op te doen en die ook verder te ontwikkelen.
In die zin heeft de opvatting van Gardner een attenderende
werking en sluit aan bij onze opvatting de andere
vakken te benutten als invalshoeken voor geschiedenisonderwijs.
Behalve dat geschiedenis er leuker door wordt, speelt
hier ook het oude idee van wereldoriëntatie ‘waar mogelijk
in samenhang’ een rol.
Onderzoeksopdrachten en website
De afgelopen jaren is er meer aandacht voor onderzoeksvaardigheden
van leerkrachten. Voor pabostudenten is
het nuttig om onderzoeksopdrachten uit te voeren die
hen theoretisch-didactisch vormen voor hun beroep. Deze
opdrachten hebben wij opgenomen op de site www.geschiedenisgeven.vangorcum.nl.
Hier vind je ook extra oefenopdrachten en een inhoudsopgave
van het extra materiaal op Teachers Channel
pabo, de plek waar pabostudenten digitale leermiddelen
en cursussen kunnen aanschaffen: https://pabo.teacherschannel.nl/.
Je vindt hier bijvoorbeeld samenvattingen en
filmpjes.
Maart 2013
Ron de Bruin
Meereke Bosua
Inleiding
IX

Prehistorie

Prehistorie

Tijd van
JAGERS en
BOEREN
(tot 3000 v. Chr.)
In dit hoofdstuk komen aan de orde:
○ Het didactisch aspect: de lesvoorbereiding
○ Een overzicht van de Tijd van jagers en boeren
○ Lessuggesties
Canonitem
○ hunebedbouwers
Kenmerkende aspecten
Basisonderwijs:
○ de levenswijze van jagersverzamelaars
○ het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen
Voortgezet onderwijs:
○ het ontstaan van de eerste stedelijke samenlevingen
Tijd van jagers en boeren
3

4
Prehistorie
1.1 Het didactisch aspect: de lesvoorbereiding
en lesvoorbereiding maak je om van tevoren
zoveel mogelijk vat te krijgen op het onderwerp
en daarmee indirect op de groep waaraan
je les gaat geven. Hoe beter je de inhoud en
organisatie van je les hebt voorbereid, hoe meer
aandacht je kunt besteden aan andere zaken
tijdens je les. Zo krijg je meer grip op de situatie.
Een goed overdachte les is de opstap naar
een geslaagde les. Hoe beter je je voorbereidt,
hoe flexibeler je kunt zijn als de omstandigheden
dit vragen.
Subparagraaf 1.1.1 introduceert de onderdelen van
een (geschiedenis)les en subparagraaf 1.1.2 gaat hier dieper
op in. Deze onderdelen vind je in alle lesvoorbereidingsmodellen
wel terug. Maar ieder vak heeft specifieke moeilijkheden
en iedere docent zijn eigenaardigheden (dus ook de
schrijvers van dit boek).
Een specifieke moeilijkheid voor geschiedenisonderwijs
is dat je zonder kennis van het onderwerp geen les
kunt geven of onzin gaat vertellen. Vandaar dat er binnen
het voorbereidingsmodel veel aandacht is voor de achtergrondinformatie
(en de omzetting in leerinhouden). Eerst
moet je kennis van je onderwerp hebben, pas dan ga je
beschrijven hoe je deze kennis zo aantrekkelijk mogelijk
denkt te brengen. Dit doe je onder de kop ‘Aanbieding’
(didactische aanpak/leerlingactiviteiten).
In dit deel beschrijf je het geplande lesverloop.
Voorbereidingen voor het vak geschiedenis
zijn over het algemeen erg uitgebreid.
Daar zijn twee belangrijke redenen voor. Ten
eerste moeten de docenten, om de kwaliteit
van je voorbereiding te kunnen beoordelen, goed
worden geïnformeerd. Je kunt het beoordelingsresultaat
beïnvloeden door te bedenken dat de
toelichting op je voorbereiding ook duidelijk moet
zijn voor een lezer.
Ten tweede kun je goed uitgeschreven lessen later
meteen weer gebruiken. Zeker in de beginjaren van je onderwijsloopbaan
zul je veel profijt hebben van eerder gemaakte
voorbereidingen die zó helder zijn uitgeschreven, dat zij na
herlezing meteen weer bruikbaar zijn.

1.1.1 De onderdelen van een lesbeschrijving
In een (geschiedenis)les kun je de volgende onderdelen
onderscheiden:
• algemene gegevens
• beginsituatie
• doelstellingen
• praktische voorbereiding (materialen, literatuur, bronnen)
• aanbieding (didactische aanpak/leerlingactiviteiten)
• achtergrondinformatie (leerinhouden)
• evaluatie
• conclusie
Deze lijst kun je gebruiken als controlelijst. Als je een voorbereiding
maakt, kun je nalopen of alle onderdelen er in
voorkomen. De volgende paragraaf licht de onderdelen van
de lesvoorbereiding één voor één toe.
1.1.2 Wat schrijf je op bij elk onderdeel?
Hieronder volgt een korte toelichting bij elk afzonderlijk
onderdeel.
Algemene gegevens
Hier vermeld je de school, de groep, de grootte van de
groep, en zo nodig enige sociale achtergrondinformatie en
de naam van de groepsleerkracht.
Gereconstrueerd hunebed in het Archeon.
Tijd van jagers en boeren
De beginsituatie
Hierbij beschrijf je wat de kinderen al aan kennis en vaardigheden
hebben opgedaan. Je geeft aan of je:
• voortgaat op zaken die zij al gehad hebben;
• terugkomt op een moeilijkheid;
• probeert een aanknopingspunt te vinden voor iets
nieuws.
Een combinatie van bovenstaande punten is natuurlijk ook
mogelijk.
Vaak schrijven studenten het volgende op bij de beginsituatie:
‘De leerlingen hebben nog niets van het onderwerp
gehad.’ Dat is fout. Van de meeste onderwerpen hebben zij
nog niets gehad in schoolverband! Gelukkig maar voor ons,
anders zouden wij ze alleen maar vervelen. Bij een beginsituatie
geef je juist aan waar je op aansluit.
In de praktijk zal het namelijk vaak voorkomen dat jij
eigenlijk een vierde of een tiende les uit een serie geeft. De
opdracht is bijvoorbeeld om Karel de Grote te behandelen.
In iedere methode is daar al het nodige aan voorafgegaan.
Dit zet je dan kort in je beginsituatie, zodat jij weet waar je
op aansluit en welke voorkennis verwacht mag worden.
Het is voor jezelf heel belangrijk dat je goed weet wat de
beginsituatie is. Hoe concreter je opdracht (je beginsituatie)
door de klassenleerkracht, mentor of pabodocent geformuleerd
is, hoe doelgerichter jij je kunt voorbereiden. Een voorbeeld.
Je krijgt de opdracht: ‘Doe volgende week maar het
kasteel.’ Zo’n les kan gaan over:
• de bouw van een kasteel;
• een belegering;
• het interieur van een kasteel;
• wie leven er op een kasteel;
• de geschiedenis van het kasteel, enzovoorts.
Is het de bedoeling dat je dit allemaal in één les doet? Of
moet je beginnen met de bouw? In het tweede geval is het
zoeken naar informatie en samenstellen van je les veel
eenvoudiger. Vraag dus altijd aan de klassenleerkracht wat
precies de bedoeling is, anders krijg je opdrachten als: ‘Doe
maar de Tweede Wereldoorlog’, of ‘De middeleeuwen zijn
wel leuk’.
Doelstellingen (waar gaat het om?)
Dit onderdeel wordt door de meeste studenten, zeker in het
begin, als veruit het moeilijkst ervaren. Het beste is om hier
meteen zo duidelijk mogelijk te beschrijven wat je met deze
5

6
Prehistorie
les wilt. Technisch gezegd komt dat neer op het formuleren
van doelstellingen in termen van meetbaar leerlingengedrag.
Doelstellingen verdelen wij voorlopig in:
• Cognitieve doelstellingen: Wat moeten de kinderen naar
aanleiding van de les(sen) kennen, zoals begrippen
en structuren. Bijvoorbeeld: De kinderen kunnen de
volgende onderdelen van het kasteel (...) benoemen.
Of: ...kennen de belegeringswerktuigen. Of: ...kennen
de ambachtslieden die een kasteel bouwden.
• Doelstellingen op vaardigheidsniveau: Wat moeten de
kinderen naar aanleiding van de les(sen) kunnen,
bijvoorbeeld het hanteren van een tijdbalk. Of: ...de
kinderen kunnen ons staatsbestel vergelijken met dat
van de 17 e eeuw en overeenkomsten en verschillen
aangeven. Of: ...de kinderen kunnen de afgebeelde
voorwerpen plaatsen in een bepaald tijdvak en de voorwerpen
op een tijdbalk de juiste plaats geven.
• Product- en procesdoelen: Op veel lesvoorbereidingsformulieren
op pabo’s wordt een onderscheid gemaakt
tussen product- en procesdoelen. Voor een goede
omschrijving van het productdoel, zie hierboven. Met
procesdoel voor het vakgebied Geschiedenis wordt
bedoeld de doelstelling op langere termijn. Zaken als
‘de kinderen ontwikkelen historisch tijdsbesef’, ‘de
kinderen kunnen historisch redeneren’ of ‘… zien continuïteit
en verandering in de geschiedenis’ leer je nu
eenmaal niet in één les. Overigens kan het heel goed
zijn dat je ondertussen in je les werkt aan een procesdoel
zoals ‘samenwerken’ of ‘het kunnen hanteren van
opzoekstrategieën’.
• Persoonlijke doelstellingen: Je neemt je voor om je in een
bepaalde les te richten op een activiteit die je nog niet
zo goed afgaat. Bijvoorbeeld: Ik probeer boeiend te
vertellen. Of: In het klassengesprek zal ik zoveel mogelijk
kinderen bij het onderwerp betrekken door individuele
vragen te stellen.
Met je onderwijs beoog je niet zelden (bewust of onbewust)
ook gedragsvormend bezig te zijn. Ook dit kun je in doelstellingen
duidelijk maken. Een veel voorkomend voorbeeld
hiervan is of je bij een groep met ordeproblemen kiest voor
al dan niet samenwerken. Omdat het hier vooral om een
specifiek onderwijskundig probleem gaat, laten wij deze
categorie verder buiten beschouwing.
Praktische voorbereiding (materialen, literatuur,
bronnen)
Bij dit onderdeel vertel je kort welke acties je hebt ondernomen
om deze les te kunnen geven. Hieronder staan een
paar voorbeelden:
• Vermeld al je informatiebronnen, bijvoorbeeld:
- Boek, geef de auteur, titel, uitgever en jaar van
uitgave.
- Website, noteer het adres.
- Filmpje, noteer de gegevens.
- Noteer welke basisschoolmethode je eventueel als
uitgangspunt hebt gebruikt.
• Je beschrijft de leermiddelen die je gaat gebruiken.
Wat moet je doen voor de materiaalorganisatorische
voorbereiding? Dus heb je bijvoorbeeld een kopieerblad
gemaakt, dan moet je dat vermenigvuldigen. Of
wil je dat de kinderen iets meenemen, dan moeten zij
dat tijdig weten. Of je moet voorwerpen verzamelen,
een Powerpoint of Prezi maken, iets bij een instantie
ophalen, enzovoorts.
Tastbare geschiedenis in het Archeon.

Aanbieding (didactische aanpak, leerlingactiviteit)
Hier komt een beschrijving van de manier waarop je denkt
dat de les moet gaan verlopen. Dat betekent dat de volgende
zaken er een plaats in krijgen:
• Lesonderdelen: geef een opsomming van de lesonderdelen.
Orden de activiteiten in werkvormen, bijvoorbeeld
introductie, voorlezen, verhaal, gesprek, filmfragment
bekijken, discussie, rollenspel, collage. Beschrijf de
activiteiten zó duidelijk, dat ze ook door een ander uit
te voeren zijn. Streef ernaar dat de kinderen tijdens de
les ook altijd (deels) zelfstandig aan het werk zijn. Dat
maakt het namelijk mogelijk dat je je in een combinatieklas
tijdens het zelfstandig werken van de ene groep
bezig kunt houden met de andere groep.
• Leerinhouden: de leerinhouden die je in de les aanbiedt,
kun je bij dit onderdeel beperken tot de begrippen die in
de les centraal staan. Stel dat het een les is over de belegering
van een kasteel. Dan zul je hier begrippen neerzetten
die met aanval en verdediging te maken hebben,
zoals kantelen, kruisboog, schietgaten, even hoge (een
soort belegeringstoren), enzovoorts.
• Organisatie: de organisatie behelst de groeperingsvorm
of de rolverdeling tijdens een les. Geef je de les bijvoorbeeld
aan de hele klas? Of geef je eerst een opdracht
aan groepjes? Doe je deze les met maar één groep? Bied
je de les aan als ‘zelfstandig werken’? Individueel of in
groepen? Dit is slechts een opsomming van de meest
voorkomende situaties, je kunt zelf natuurlijk ook een
nieuwe organisatievorm bedenken.
• De tijdsduur: heel belangrijk voor het goed laten verlopen
van je lessen is een goede tijdsplanning. Later in je
eigen groep zul je niet altijd zoveel tijd krijgen voor één
les als leerkrachten je nu vaak geven. Leren plannen en
schatten is dus van belang. Geef hier daarom aan hoe
lang de onderdelen van een les naar jouw idee gaan
duren. Zet bij de onderdelen de geschatte tijd, bijvoorbeeld:
- klassengesprek 5 minuten,
- opdracht 10 minuten,
- bespreken 10 minuten,
- naspelen 10 minuten.
Achtergrondinformatie (leerinhoud)
Geef een overzicht van de basiskennis die volgens jou noodzakelijk
is om deze les te geven. Deze informatie moet van
voldoende vakinhoudelijke kwaliteit zijn. Zo voel je je zeker
Tijd van jagers en boeren
genoeg om de meeste vragen van de klas te kunnen beantwoorden.
Ook bij dit onderdeel maken eerstejaars veel fouten. Houd
de inhoud van de achtergrondinformatie en de beschrijving
van de aanbieding (uitgesplitst in leerinhouden) goed
gescheiden! Bij het eerste onderdeel plaats je alleen de
feitelijke informatie en bij het tweede de onderwijskundigdidactische
aanbieding.
Evaluatie
Bij de evaluatie vertel je in hoeverre je in je voornemens
bent geslaagd. Geef een overzicht van hoe de les verliep.
Maak hiervan geen verslag ‘van minuut tot minuut’, maar
beperk je tot onverwachte gebeurtenissen. Dat betekent dat
je je richt op dingen die juist opvallend goed, niet goed of
volledig onverwacht verliepen. Denk ook aan opvallende
opmerkingen van kinderen die je zelf aan het denken zetten.
Bespreek in hoeverre je je persoonlijke doelstelling hebt
verwezenlijkt.
Conclusie
Denk je dat je aan je les of aan je persoonlijk optreden
punten kunt verbeteren, schrijf die dan kort op.
7

8
Prehistorie
1.2 De achtergrondinformatie: Tijd van jagers en boeren (tot 3000 v. Chr.)
Om te overleven als soort moet de mens zorgen voor ten
minste twee zaken. Hij moet voorzien in zijn dagelijkse
behoefte aan voedsel en hij moet zich voortplanten. Anders
gezegd: mensen moeten produceren en zich reproduceren.
De manier waarop mensen in de prehistorie in hun onderhoud
voorzagen, loopt als een rode draad door de hieronder
volgende achtergrondinformatie. Daarnaast bespreken
we kort de culturen die archeologen en paleontologen in
Nederland hebben aangetroffen.
1.2.1 De eerste ‘welvaartsmaatschappij’
Op basis van fossielen van zo’n twee tot anderhalf miljoen
jaar oud wordt de homo erectus algemeen erkend als de
rechtstreekse voorouder van de moderne mens. Veel
oudere fossiele overblijfselen vertonen echter al ‘menselijke
trekken’, zoals de rechte stand van het lichaam en de fabricage
van werktuigen. Iedere nieuwe vondst kan de stamboom
van de mens(achtigen) verlengen. Op dit moment
gaat deze terug tot de ardipithecus ramidus, een 4,4 miljoen
jaar oude fossiel. De homo erectus onderscheidt zich van deze
oudere fossielen door een grotere herseninhoud (1100 cc).
De oudste sporen die duiden op bewoning van het huidige
Nederland stammen uit het mesolithicum (middensteentijd)
en zijn zo’n 250.000 jaar oud. Resten van kampen zijn
gevonden op twee plaatsen: de Belvédère-groeve bij Maastricht
en de groeve Kwintelooijen bij Rhenen. De oudste
menselijke bewoners in Nederland waren waarschijnlijk
Neanderthalers.
De homo erectus en de Neanderthaler voorzag in zijn
onderhoud door een combinatie van jagen en verzamelen.
Tijd van jagers en boeren
Ook de volgende voorouders van de mens jaagden en verzamelden
voor hun levensonderhoud. Ook toen zo’n 35.000
jaar geleden het volledig moderne menstype homo sapiens
sapiens in Europa te vinden was, bleef de productiewijze
jagen en verzamelen. Pas recent (de periode van de voorgeschiedenis
van de mens in ogenschouw genomen) veranderde
de productiewijze. Zo’n 10.000 jaar geleden gingen
groepen mensen in het Nabije Oosten over op landbouw.
Met andere woorden: het grootste deel van hun geschiedenis
voorzagen mensen in hun onderhoud door een
combinatie van jagen en verzamelen. Zij deden dit meestal
in kleine nomadische groepen. Het was een succesvolle en
flexibele levenswijze, omdat de natuurlijke ecosystemen er
het minst door belast werden en het de mens in staat stelde
zich over de wereld te verspreiden. Door te jagen en verzamelen
kon de mens in milde en strenge klimaten overleven.
De oudste jagers, verzamelaars
De eerste jagers lijken in allerlei leefmilieus te hebben
gewoond binnen een gordel van tropische en subtropische
streken die zich uitstrekt van Ethiopië tot zuidelijk Afrika.
De bevolkingsdichtheid was laag. De wereldbevolking van
10.000 jaar geleden wordt geschat op zo’n vier miljoen
mensen. De groepen waren klein. Vermoedelijk leefden ze
van noten, zaden en planten, aangevuld met aas en wellicht
kleine zoogdieren, waar ze op jaagden.
Om ons een beeld te vormen van het leven van de prehistorische
jager-verzamelaars kunnen we kijken naar fossiele
en archeologische gegevens en, met enige voorzichtigheid,
naar het leven van de hedendaagse jagers en verzamelaars.

‘Die benaming
Boesman kom van die
Nederlandse woord
bosjesman, aangesien
dié mense traditioneel
in die veld tussen
bossies gewoon het. Die
Boesmans of die San is
‘n volk wat woonagtig is
in Suider-Afrika. Hulle
was oorspronklik jagterversamelaars.
Die Boesmans
word beskou as die
oorspronklike inwoners
van Suid-Afrika en woon
reeds 40.000 jaar lank
in die suidweste van die
land.’
De SAN,
een MODERN voorbeeld van
PREHISTORISCH leven
Tijd van jagers en boeren
Tegenwoordig bedrijven nog slechts enkele groepen in de wereld het jagen en verzamelen als enige
productiewijze. De San (door onze Hollandse voorouders Bosjesmannen genoemd) in Zuidwest-
Afrika, Pygmeeën in de tropische wouden van equatoriaal Afrika, Hadza in Oost-Afrika, Aboriginals
in Australië, Inuit in de poolstreken, Indianen in de tropische regenwouden van Zuid-Amerika en
enkele groepen in India en Zuidoost-Azië.
De San illustreren hoe makkelijk jager-verzamelaars aan voldoende voedsel komen. Het hoofdbestanddeel
van hun menu is de mongongonoot. De noot bevat vijfmaal zoveel calorieën en tienmaal
zoveel eiwitten als een vergelijkbare hoeveelheid graan. Een half pond noten bevat evenveel
calorieën als tweeënhalf pond rijst en net zoveel eiwit als een pond rundvlees. De mongongonoot
is een jaar houdbaar. Naast de mongongonoot zijn er voor de San nog 84 andere soorten voedselplanten
beschikbaar, waarvan zij er gewoonlijk maar 23 gebruiken. Er zijn 54 eetbare dieren
voorhanden, waarvan zij er maar op 17 geregeld jagen. Het voedsel vergaren kost de San tweeënhalve
dag per week. Behalve op het hoogtepunt van het droogteseizoen, hoeft er voor het zoeken
van voedsel zelden meer dan tien kilometer per dag te worden gelopen. In vergelijking met onze
voedingsschijf is de opgenomen hoeveelheid calorieën en eiwitten uit het menu van de San hoger.
Mannen en vrouwen besteden evenveel tijd aan voedselverwerving. De verzamelende vrouwen
brengen echter tweemaal zoveel binnen als de jagende mannen. Zij besteden dagelijks ongeveer
drie uur aan het verzamelen van voedsel. Jagen is een minder regelmatige activiteit: één
week werken op twee tot drie weken nietsdoen. De meeste jager-verzamelaarsgroepen leven dan
ook voornamelijk van verzamelen. Alleen in de poolstreken is jacht het voornaamste middel van
bestaan. In de oudste gemeenschappen, die jaagden met primitieve speren en pijl en boog, zal het
grootste deel van het dierlijke voedsel bestaan hebben uit aas dat andere roofdieren achterlieten.
Bij de San speelt zo’n veertig procent van de groep geen rol bij de voedselvergaring. Eén op de
tien is ouder dan zestig en wordt behandeld als erelid van de stam. Deze ereleden zijn vrijgesteld
van jagen of verzamelen. Jongeren hoeven pas voor voedsel te zorgen wanneer zij getrouwd zijn
(vrouwen rond hun twintigste, mannen rond hun vijfentwintigste).
Vergelijkbare patronen zijn door antropologen gevonden bij de Hadza en de Aboriginals. Wij
kunnen dus veilig aannemen dat het verzamelen van voedsel in de prehistorie, toen de jagerverzamelaars
nog niet verdreven waren naar de marginale gebieden, hen minder moeite kostte.
9

10
Prehistorie
De YANOMAMÖ,
een andere PREHISTORIE?
De Yanomamö-indianen leven in het
Amazoneregenwoud op de grens
van Brazilië en Venezuela. Zij zijn
beschreven als een van de agressiefste
en oorlogszuchtigste volken ter wereld.
Nergens lijkt mannelijke dominantie
groter. Een jongetje dat zijn zusje afrost,
kan op een tevreden reactie van de vader
rekenen. Tegenover vrouwen gedragen
Yanomamömannen zich zonder uitzondering
gewelddadig. Mishandeling van
vrouwen is dagelijkse praktijk. Aardige
mannen verwonden en verminken de
vrouwen slechts, de minder aardige
verwonden en doden ze.
Een klap met een stuk brandhout
of het afrukken van de rotanstokjes, die
vrouwen als versiering door hun oren
dragen, zijn kleinere mishandelingen,
naast het uitdelen van klappen met
messen of het afschieten van pijlen.
In hun contacten met andere dorpen
blijken de Yanomamö maximaal onbetrouwbaar!
Hinderlagen, verraderlijke
feesten (misleidende gastvrijheid die
leidt tot een bloedbad) en onverwachte
overvallen in de vroege ochtend zijn
de typische oorlogsstrategieën van de
Yanomamö.
Een belangrijk aspect van de mannelijke
suprematie bij de Yanomamö is
het monopolie dat de mannen hebben
op het gebruik van hallucinerende
middelen. Daarbij stelt het hen in staat
hevige pijnen te kunnen negeren of
angst te overwinnen tijdens een duel of
in een oorlog,
De drugs dienen zij zich onder
andere toe door deze met lange blaaspijpen
elkaar in de neus te schieten.
Het schijnt het gevoel te geven of de
hersenpan wordt weggeblazen. Een
antropoloog, ooggetuige van zo’n
sessie: ‘Mannen die aan het trippen
zijn, zijn verschrikkelijk om aan te
zien. Voordat ze wezenloos worden of
buiten bewustzijn raken, druipt er groen
snot uit hun neus, maken ze grommende
geluiden, kruipen op handen en
voeten rond en praten met onzichtbare
geesten.’
De drugs gebruiken zij ook voorafgaand
aan hun stomp- en knuppelwedstrijden,
waarin zij naar elkaar
hun mannelijkheid of hun superioriteit
tegenover mannen uit andere dorpen
bewijzen.
Wederom beschrijft een westerse
ooggetuige: ‘Een van de krijgers van de
gastheren gaat in het midden van de
open plek staan. Hij zet zijn benen wijd
uiteen, legt zijn handen op zijn rug en
zet zijn borst op. Er treedt een tweede
man naar voren, nu uit de groep gasten.
Hij gaat voor de uitdager staan en buigt
diens linkerarm zo dat die op diens
hoofd komt te liggen. … Als zijn tegenstander
in de juiste houding staat, stelt
de gast zich precies op armlengte van
hem op, plant zijn voeten stevig in de
harde aarde zodat hij goed staat en doet
een paar schijnaanvallen om na te gaan
of de afstand goed is en hij zelf goed

in evenwicht is. Daarna leunt hij als een
baseballwerper achterover, balt zijn rechtervuist
en geeft de uitdager met al zijn
kracht een stomp tussen diens tepel en
schouder. De man wankelt en gaat met
wiebelend hoofd bijna door de knieën,
maar hij geeft geen kik en vertrekt geen
spier. Zijn supporters brullen: ‘Nog
een! Nog een!’ Er volgt een herhaling.
De eerste man, die al een reusachtige
bult op zijn borstspier begint te krijgen,
gaat weer in dezelfde houding staan.
Zijn tegenstander stelt zich tegenover
hem op, controleert de afstand, leunt
achterover en geeft een tweede klap
op dezelfde plek. De uitdager gaat nu
Yanomamö blazen drugs bij elkaar in de neus.
helemaal door de knieën en valt op de
grond. De aanvaller zwaait triomfantelijk
met zijn armen en danst wild grommend
om zijn slachtoffer heen waarbij
zijn voeten zo snel bewegen dat ze in
het opdwarrelende stof nauwelijks te
zien zijn. De brullende supporters kletteren
met hun wapens en springen in
gehurkte houding op en neer. De kameraden
van de gevallen man sporen hem
aan nog een paar klappen te incasseren.
Voor iedere stomp die hij krijgt, mag hij
er straks een teruggeven. Hoe meer
hij er incasseert, hoe meer hij er mag
geven en hoe groter de kans dat hij zijn
tegenstander kreupel slaat of hem doet
opgeven. Na nog eens twee stompen
in ontvangst genomen te hebben, is
de linkerborsthelft van de eerste man
rood en gezwollen. Onder uitzinnig
geschreeuw van zijn aanhangers geeft
hij met een gebaar te kennen dat het
zo genoeg was en dat zijn tegenstander
klaar moet staan om zijn klappen in
ontvangst te nemen.’
Tijd van jagers en boeren
Tegen de tijd dat de doorsnee Yanomamöman
volwassen is, is hij overdekt
met de wonden en littekens van ontelbare
vechtpartijen, duels en militaire
acties.
De Yanomamö zijn erg trots op de
souvenirs van hun duels. Ze scheren
hun hoofd kaal om ze aan iedereen te
laten zien en wrijven de huid met rode
verfstof in zodat de littekens goed te
onderscheiden zijn.
Maar is deze beschrijving exemplarisch
voor alle leven lang geleden? De
verschillen tussen San en Yanomamö
laten zien hoe voorzichtig wij met het
trekken van conclusies moeten zijn.
11

12
Prehistorie
Het vergelijken van de prehistorische jager-verzamelaars
met hedendaagse jagers en verzamelaars kan ons een
beeld geven van gebruikte technieken. Deze vergelijking
gaat echter mank op het gebied van het welvaartsniveau.
In de loop van de geschiedenis zijn de jager-verzamelaars
verdreven naar de marginale gebieden van de wereld. De
Inuit (door hun buren uitgescholden voor Eskimo’s, wat
‘rauw vleeseters’ betekent) leefden bijvoorbeeld oorspronkelijk
in een veel milder klimaat ten zuiden van de poolcirkel.
De Aboriginals leefden in de vruchtbare kuststreken
van het oosten, in plaats van in het woestijnachtige midden
en noorden van Australië.
Moderne onderzoekers gaan er dan ook van uit dat de
prehistorische jager-verzamelaar gemakkelijk voldoende
voedsel kon vergaren binnen zijn ecosysteem. Hun onderzoek
richt zich op de vraag hoe zij dat deden. Bijvoorbeeld:
• Hoe benutten groepen hun omgeving om aan voedsel
te komen?
• Welke rol speelden de seizoenen?
• Hoe gebruikten zij hun werktuigen?
• Hoeveel tijd kostte het om aan voldoende eten te
komen?
• Wat vertelt dit alles ons over de kwaliteit van hun leven?
Het beeld van de prehistorische jager-verzamelaars werd
lang bepaald door het idee dat zij een voortdurende strijd
tegen de hongerdood leverden. Deze uitspraak was niet
gebaseerd op onderzoek, maar op een waardeoordeel. Dit
werd gedaan in een tijd waarin vooruitgang werd vereenzelvigd
met industrialisatie en machinale productie. Het leven
van natuurvolken leek daartegenover primitief en achterlijk.
De hedendaagse wetenschap geeft een ander beeld van het
leven van de prehistorische jager-verzamelaars. Zij baseert
zich wel op onderzoek. De onderzoeksresultaten op een rij
geven de volgende informatie over het leven van de prehistorische
jager-verzamelaar:
• Zij stelden een voedzaam menu samen uit een gering
deel van het totale aanbod.
• Zij besteedden maar een klein deel van de dag aan het
zoeken naar voedsel en andere vormen van arbeid.
• Er bleef dus veel tijd over voor ontspanning en ceremoniële
bezigheden.
• De meeste groepen hadden maar weinig bezittingen,
omdat een nomadisch bestaan bezittingen tot ballast
maakt. Je moet het allemaal meesjouwen.
• Jachtwerktuigen en huisraad werden gemaakt van materiaal
dat ter plekke voorhanden was.
• Het levenspatroon paste zich door het jaar heen aan de
seizoenen aan.
• Ze leefden het grootste deel van het jaar in groepen
van tien tot vijftig mensen. Voor ceremoniële gebeurtenissen
kwamen grotere groepen bijeen.
• Voedsel werd niet als eigendom gezien, maar was van
iedereen.
• Voorraden werden niet aangelegd, omdat het slechts de
bewegingsvrijheid zou beperken en de ervaring leerde
dat er altijd wel voedsel te vinden was.
Lees: De San, een modern voorbeeld van prehistorisch leven.
En: De Yanomamö, een andere prehistorie?
De seizoenen
Om in hun onderhoud te kunnen voorzien, moeten jagerverzamelaars
hun omgeving goed kennen. Het betekent
weten wat eetbaar is en weten welke planten groeien in welk
deel van het jaar. De seizoenswisselingen staan daarom
centraal in hun levenswijze. Het levensritme wordt aan de
seizoenen aangepast. De seizoenen bepalen wanneer er
wordt opgebroken om naar een nieuwe locatie te trekken.
Lees: Extreme aanpassing aan de omgeving
ExTREME
aanpassing aan de
OMGEvING
Inuit wacht af tot een zeehond opduikt bij een ademgat in het ijs.

1.2.2 Jagers en verzamelaars in onze streken:
de Rendierjagers, 12.000 jaar geleden
Ongeveer 12.000 jaar geleden, aan het einde van de laatste
ijstijd, was West-Europa een toendragebied. Het bestond uit
grote, kale, bevroren grasvlakten met slechts hier en daar
wat berken en wilgen. In dit gebied leefden tot 10.000 jaar
geleden mammoeten. Verder kwamen er ook grote dieren
als bizons, rendieren, wilde paarden, wolharige neushoorns
en oerossen voor.
De bewoners van dit gebied, de Rendierjagers (12.000
jaar geleden), jaagden op rendieren, bizons en mammoeten.
De Rendierjagers waren vanuit het zuiden en misschien het
oosten naar ons gebied gekomen. In het huidige Frankrijk
en Spanje zijn sporen van de Rendierjagers gevonden in de
grotten van Lascaux en Altamira. In Nederland zijn in het
oosten en noorden sporen van hen gevonden. Vuursteen,
rendiergewei, been en ivoor waren de grondstoffen voor
wapens en gebruiksvoorwerpen. Zie de kaart aan het eind
van deze paragraaf.
Op jacht
Veel van de dieren, zoals de mammoeten, verdwenen onder
invloed van klimaatsveranderingen waardoor bijvoorbeeld
de grote grasvelden steeds meer veranderden in bossen.
Maar ook de jachtpartijen van mensen zorgden voor een
vermindering van diersoorten. Kudden werden over de rand
In Noord-Canada wonen de Netsilik-
Inuit. Zij werden in de jaren ’20, van
de 20 e eeuw voor zij kennismaakten
met de moderne technologie, bestudeerd.
De barre omgeving waarin zij
leefden noopte hen elk onderdeel van
hun omgeving te benutten.
Behuizing en voorraadruimten
bouwden zij van ijs. Voor kleren,
kajaks en sleeën werden dierenhuiden
gebruikt. Botten leverden werktuigen
en wapens op. Kookgerei werd vervaardigd
uit steen. In de winter was men
geheel afhankelijk van de robbenvangst.
De jagers hielden de wacht bij
de talrijke gaten in het ijs die de robben
gebruiken om adem te halen. In deze
periode kwamen groepen ook bijeen in
grote iglodorpen voor de belangrijkste
religieuze en ceremoniële gebeurtenissen.
Vanaf juni werd het mogelijk
de zeehonden op het ijs te bejagen. De
winterkampen werden opgebroken. In
kleine groepen leefde men in tenten. In
juli volgde een trek landinwaarts om te
vissen en op kariboes te jagen.
In augustus werden in de beken
stenen dammen gebouwd om zalmforellen
te vangen. Aan het eind van
de maand kwamen ze weer bijeen,
wederom voor de jacht op de kariboe.
Alleen vond die jacht ditmaal in de
kajak plaats omdat de kariboes in hun
jaarlijkse trek de rivieren overstaken.
Tijd van jagers en boeren
van een rots of in een moeras gedreven. Zo werden veel
meer dieren gedood dan men nodig had.
Voor de Rendierjagers was rendiervlees één van de voornaamste
voedingsmiddelen. De rendieren waren aangepast
aan de koude toendravlakten. Met het wisselen van de
seizoenen trokken de dieren naar andere streken, op zoek
naar voedsel. In de winter naar het zuiden en in de zomer
weer naar het noorden. Voor veel andere dieren was dit
gebied onaantrekkelijk: het bood namelijk weinig voedsel,
noch plantaardig, noch dierlijk.
De Rendierjagers jaagden verder op de poolvos, een
klein pelsdier dat ook goed aardde in dit gebied. Ook
vissen en vogels, zoals sneeuwhoenders en kraanvogels,
behoorden tot het voedselpakket van de Rendierjagers.
Nomaden en hun jaarritme
Niet alleen de rendieren maakten regelmatig verhuizen
noodzakelijk voor de Rendierjagers. Ook de andere bronnen
van voedsel en middelen van bestaan raakten na verloop van
een seizoen uitgeput. Hout, kruiden, grassen, vuursteen,
kleiner wild en vissen werden na verloop van tijd schaars
in een bepaald gebied. De groep trok dan de rendieren
achterna, op zoek naar een nieuw leefgebied voor de duur
van één jachtseizoen.
Het vervoer van het huisraad vormde daarbij een
probleem. Allereerst waren de spullen die vervoerd moesten
In oktober, voordat men zich weer
verzamelde voor de winterse robbenvangst,
visten nog slechts kleine
groepen Inuit op zalm.
Inuit, zomerkamp.
13

14
Prehistorie
Kamp van nomaden in Siberië. Geen Rendierjagers meer, maar
herders.
worden vaak groot en zwaar. Potten, gereedschappen,
kleden en tentdoeken wogen aanzienlijk meer dan het lichtgewicht
kampeergenot van de hedendaagse trekker. Daarbij
kwam dat de mogelijkheden van vervoer beperkt waren.
Het wiel bestond nog niet. Dat werd ongeveer 3000 v. Chr.
uitgevonden. Er zijn uit deze periode ook geen sporen van
boten overgebleven. Ook beschikten de jagers niet over
huisdieren die als lastdieren konden worden gebruikt. Het
enige vervoermiddel waar sporen van zijn gevonden, is de
slede. Maar ook deze moest door de mensen zelf worden
getrokken. Waarschijnlijk werden de pakketten bagage in
huiden gewikkeld en op de rug vervoerd.
Afhankelijk van de opbrengsten van de omgeving kon
een groep jagers uit enkele gezinnen bestaan. Een groep
van twintig à dertig personen was bij het heersende klimaat
al een grote groep. In een groot gebied woonden maar
weinig mensen. Zo’n 10.000 tot 12.000 jaar geleden leefden
er bijvoorbeeld in het gebied dat nu Frankrijk is maar enkele
tienduizenden jagers.
De levensverwachting van Rendierjagers
De jagers leefden over het algemeen niet lang. Een leeftijd
van vijftig jaar, wellicht gemeten in jachtseizoenen, hebben
waarschijnlijk maar weinigen gehaald. Meerdere omstandigheden
speelden hierbij een rol, zekerheid hierover hebben
we echter niet. De invloed van het weer, infecties, gebrekkige
hygiëne, het ontbreken van medicijnen en risico’s bij
geboorte zijn factoren die de gemiddelde leeftijd veel lager
maakten dan tegenwoordig. Ook de gevaarlijke omstandigheden
bij de jacht speelden hierbij een belangrijke rol.
Toch blijkt uit modern onderzoek dat het voedselpakket van
veel jagers en verzamelaars beter was dan dat van de eerste
landbouwers.
Werktuigen en woningen
De gereedschappen waren eenvoudig, maar doeltreffend.
Het belangrijkst waren de gereedschappen van vuursteen,
zoals pijlpunten, speerpunten, beitels, bijlen, krabbers en
boortjes. De beenderen van het wild werden gebruikt om
harpoenen, naalden, handvatten en vishaken van te maken.
Van gevangen wild werd de huid gebruikt. Er zijn zelfs sporen
van geweven stoffen van haren gevonden. Waarschijnlijk
gebruikten de mensen voornamelijk leer als grondstof voor
kleding, schoeisel en tenten.
Het nomadisch bestaan van de jagers maakte het
bouwen van permanente woningen zinloos. Daarom was
de woning van de mens van 11.000 jaar geleden een tent
van dierenhuiden. Deze tenten werden meestal in kuilen
geplaatst. Wellicht woonden de jagers ook in een soort iglo.
Klimatologische veranderingen
Tussen 18.000 en 10.000 jaar geleden heeft zich met
horten en stoten de overgang naar de huidige, warme tijd,
voltrokken. Geologen noemen deze periode het holoceen.
Door fossiel stuifmeel te onderzoeken weten we precies hoe
de begroeiing veranderde. Planten van de koude toendra
maakten plaats voor struiken en verspreide naaldbomen,
en er begonnen berken te groeien. Daarna nam het aantal
bomen toe en ontstonden er bossen. Biologen lezen uit
deze reeksen elkaar opvolgende planten en bomen de veran-
In Trignes in de Belgische Ardennen zijn verschillende prehistorische
tenten met dierenhuiden nagemaakt.

deringen in het klimaat af. De gemiddelde jaartemperatuur
steeg, het werd warmer en er kwam meer neerslag. Dat had
gevolgen: ijs smolt, rivieren werden woeste stromen. De
zeespiegel, die in de ijstijd 130 meter was gezakt, steeg.
Ongeveer 10.000 jaar geleden begon de geleidelijke
overgang van de nomadische samenleving naar de agrarische
samenleving, de Neolithische revolutie. De mensen op
de vruchtbare heuvels aan de voet van het Zagros-gebergte,
in het tegenwoordige Iran, waren de eerste landbouwers.
Door de verandering van het klimaat groeiden in dat gebied
wilde graansoorten als eenkoorn en emmer. De jagers en
verzamelaars ontdekten dat deze te eten waren en oogstten
ze. De groeiplaats van het graan en vervolgens de opslag
van de voorraad bonden de verzamelaars aan een bepaalde
plek. Voordien bepaalde de seizoentrek van het wild het jaarprogramma
van de jagers. De granen kwamen slechts in een
beperkt deel van het landschap voor en het zaad was aan het
einde van de lente rijp en moest worden geoogst. De verzamelaars
hadden dan een flinke voorraad. Deze voorraad
werd bewaard in voorraadkuilen, afgesloten van de buitenlucht
om te voorkomen dat de zaden zouden ontkiemen. De
eigenaars van het graan moesten in de buurt blijven om op
hun bezit te passen. Ze bouwden permanente behuizingen
die hun verblijf zo aangenaam mogelijk maakten.
Door over te gaan op het verbouwen van graansoorten
veranderde er meer dan alleen het middel van bestaan en de
woonplaats. Ook de hiërarchie veranderde. Groepen werden
groter, omdat meer mensen van de opbrengst van het land
konden leven. Er ontstond een andere taakverdeling en een
ander soort leider. De leider van de trektocht werd hoogstwaarschijnlijk
de beheerder van de oogst. Omdat de boeren
hun bezittingen niet steeds meer mee hoefden te slepen,
kregen ze ook meer materieel bezit.
1.2.3 Een ritssluiting in het landschap: opgravingen
langs de Betuwelijn
Een ritssluiting in het landschap, zo oogt een spoorweg
gezien in vogelvlucht. Zo ook de Betuwelijn, waar bij de
aanleg opmerkelijke vondsten werden blootgelegd.
Onbewoond
Tot het midden van de vorige eeuw gingen archeologen
ervan uit dat het westen van ons land pas laat bewoond
werd. Het zou er te drassig zijn. Vondsten van voorwerpen
die toch gedaan werden, classificeerden zij als achtergelaten
door reizigers of jagers.
Tijd van jagers en boeren
Oorlogsterreur
In 1944 zetten de Duitsers de polder Vriesland bij Hekelingen
onder water. In 1949 werd het gebied weer geschikt
gemaakt voor het boerenbedrijf. Daarbij deed men prehistorische
vondsten.
In de decennia die volgden, werden bij de aanleg van
nieuwe woonwijken bij herhaling vondsten gedaan die op
vroege bewoning wezen. De bekendste voorbeelden zijn in
1958 de ontdekking van een prehistorische cultuur bij Vlaardingen
en in 1976 een klein jachtkamp bij Bergschenhoek.
Het laatste leverde o.a. een 6100 jaar oude fuik op.
Zou ook het westen al veel langer bewoond zijn geweest,
dan was de kans groot daar sporen van te vinden in de
Alblasserwaard. Daar zijn veel hoger gelegen zandhopen
te vinden in het landschap, de zogenaamde donken. Vanaf
1974 doet men er onderzoek.
De oudste mens van ons land
In 1997 stuitten de onderzoekers op een donk bij Hardinxveld-Giessendam
op een spectaculaire vondst: een groot
deel van een skelet van een vrouw van ca. 40-60 jaar,
met een lengte van 158 cm. Ze krijgt de naam Trijntje. De
ouderdom is bepaald op 7500 jaar. Daarmee werd zij de
oudste ‘herkenbare’ mens van het huidige Nederland.
Trijntje lag gestrekt in een langwerpige kuil. De handen
op de schoot. Geen grafgiften. Waarom zij een graf kreeg
is niet te achterhalen, veel mensen in haar tijd belandden
gewoon bij het afval.
Trijntjes wereld
De donk zal zo groot als een voetbalveld zijn geweest en lag
drie meter boven het waterniveau.
Een brede groep deskundigen van geologen en biologen
tot palynologen (pollenanalisten) werd betrokken bij de
reconstructie van de leefwereld van Trijntje.
‘Rond de donk van Trijntje lag in die tijd een uitgestrekt
moerasgebied met stroompjes, poelen, rietvelden en broekbosjes.
Aan de zuidzijde van de donk lag het open water.
Om de donk te bereiken was er dus maar één weg: over
water. De donk moet van verre zichtbaar zijn geweest omdat
er hoge bomen op stonden. De bewoning moet intensief
zijn geweest op het hogere deel van de donk. Door het
graven van kuilen en het beperkt kappen van bomen werd de
vegetatie verstoord. Het resultaat was dat regen het zandoppervlak
aantastte en grote hoeveelheden zand spoelden
hellingafwaarts naar beneden.
15

16
Prehistorie
In de tijd na Trijntje bleef de zeespiegel stijgen en ook het
rond de donk gelegen veen- en kleipakket groeide aan,
met als resultaat dat de donk steeds kleiner werd. Hij
werd steeds minder interessant om op te wonen. Even na
4950 v. C. was de donk zo klein dat er niet meer op gewoond
werd. Kort daarop verdween de donk voorgoed onder het
dikker wordende pakket veen en klei.’
Het gebied werd herhaaldelijk bezocht gedurende een
periode van ongeveer tweehonderd jaar. Wellicht door een
kerngezin, dat bestond uit een vader, een moeder, kinderen
en misschien enkele grootouders, ooms of tantes. In totaal
ongeveer tien personen.
Gezichtsreconstructie
Van Trijntje is een reconstructie gemaakt. Vooral bij een
aantal gruwelijke misdrijven (zie ook de lessuggesties) is
gebleken hoe effectief dat kan zijn. Er zijn echter ook beperkingen,
bijvoorbeeld de kleur van de ogen. Bij Trijntje is dit
probleem omzeild door haar slapend te tonen.
Een ander probleem zijn trends. Van primitieve prehistorische
volken weten wij dat een deel zich versierde met
tatoeages. Ook in onze eigen tijd bestaat de trend om vooral
armen en bovenlijf, maar soms ook nek en gezicht te laten
tatoeëren. Of dat in de tijd van Trijntje ook mode was, is niet
meer na te gaan.
Trijntje is te zien in streekboerderij ‘De Koperen bel’ in Handinxveld-
Giessendam.
Ander keuzen die bij de reconstructie gemaakt moeten
worden:
• haar (kleur, lengte, model);
• hoe vuil was haar huid;
• had ze veel rimpels;
• hoe groot waren haar oren;
• had ze een strakke mond of dikke lippen;
• wat voor kleren droeg zij/droeg zij kleren;
• materiaal (dier of stof);
• versieringen
1.2.4 De eerste landbouwers in ons land:
de Bandkeramiekers (5300 v. Chr.)
Vanuit het Nabije Oosten verplaatsten de landbouwculturen
zich via de Balkan en vooral Hongarije naar de lössgronden
van Midden-Europa. Ongeveer 7000 jaar geleden
verschenen de eerste boeren in het huidige Zuid-Limburg.
Hier begint dus de (geleidelijke) overgang van de nomadische
naar de agrarische samenleving in ons gebied.
De meeste mensen trokken naar de Graetheide: het
gebied waar nu Elsloo, Stein, Berg, Sittard en Geleen liggen.
Nu is het een open gebied, met golvende akkers. Alleen de
hellingen van rivier- en beekdalen zijn nog bebost. Zevenduizend
jaar geleden bedekten dichte bossen het hele
terrein. Dit oerbos was na de laatste ijstijd ontstaan en
bestond toen uit eeuwenoude bomen. De eerste boeren
zochten plaatsen voor hun dorpen op vlakke terrassen met
vruchtbare lössgronden, begrensd door beken en rivieren.
Waar nodig kapten zij bomen om ruimte te maken. Op open
plekken graasde het vee en de bossen op de hogere gronden
vormden ideale voedselgebieden voor de varkens.
Aangezien deze eerste boeren zorgden voor grote veranderingen
in het landschap en in de manier van samenleven
wordt dit de Neolithische revolutie genoemd.
Huizen en dorpen
Door het vochtige klimaat konden huizen niet alleen van
leem worden gebouwd. Hout was het belangrijkste bouwmateriaal.
Het lange rechthoekige huis uit deze tijd bleef
eeuwenlang de grondvorm van huizen in West-Europa.
Het strodak van de boerderijen werd gedragen door zware
staanders. De buitenwand bestond uit bepleisterd vlechtwerk
of houten planken. De boerderijen waren meestal acht
tot tien meter lang en vijf meter breed. Het grootste huis,
gevonden in Stein, was 37 bij 7,5 meter.
In elk dorp stonden de huizen evenwijdig aan elkaar.
Hun lengte-as was noordwest-zuidoost gericht. Een dorp

Uitleg in het Archeon over het leven in het Neolithicum.
bestond doorgaans uit drie tot tien huizen met een onderlinge
afstand van twintig tot veertig meter. Tussen de boerderijen
lagen groentetuinen en afvalkuilen. Uit opmetingen
van de beschikbare woonruimte en gevonden gebruiksvoorwerpen
werd duidelijk dat in ieder huis negen tot twaalf
personen woonden. Zo’n huishouden bestond wellicht uit
een drie-generatie-gezin: grootouders, ouders en kinderen.
In een dorp woonden mogelijk dertig tot honderd personen.
Om vijftig personen te kunnen voeden moest een dorp
elf hectare graan verbouwen. De geteelde graansoorten
waren emmer, eenkoorn en soms gerst. De graanoogst met
stenen sikkels duurde ongeveer drie weken. Verder zorgden
gewassen als erwten en linzen voor eiwit en dienden lijnzaad
(vlas) en maanzaad als olie- en vetleverancier.
Maar er stonden ook dieren op het menu. De veestapel
bestond uit koeien, schapen, geiten en varkens. Een dorp
beschikte over ongeveer honderd stuks vee, waarvan er
jaarlijks ongeveer zeventien werden geslacht. Elk dier had
anderhalf hectare grasland nodig. Dit was niet altijd in de
nabijheid van het boerendorp te vinden. Daarom werd uit de
bossen loof van iepen en linden als extra voedsel gehaald.
’s Zomers werden de kudden op grote afstand van het eigen
Tijd van jagers en boeren
dorp geweid. Naast landbouw werden er nog vruchten als
frambozen, bramen, vlierbessen, rozenbottels, appels,
kersen en hazelnoten verzameld. Er werd het hele jaar door
gejaagd op hert, ree, wild zwijn, oerrund, beer, vos, das en
bever, en allerlei vogels. Ook werd er gevist, vooral in de
winter en het vroege voorjaar.
Het boerenvolk maakte karakteristiek aardewerk,
versierd met ingekraste patronen in banden over het oppervlak
van de pot. Archeologen noemden hen daarom het volk
van de bandkeramiek, de Bandkeramiekers.
De speurtocht naar het denken
Vondsten in de grond geven ons informatie over het leven
in de prehistorie. Het is moeilijker om inzicht te krijgen in
de denkwereld van de prehistorische mens. Wat zou het
bijvoorbeeld betekenen dat in graven giften werden meegegeven?
Algemeen wordt dit tegenwoordig als bewijs voor
een geloof in een hiernamaals gezien. De dode ging op
reis of moest in de nieuwe wereld dezelfde positie kunnen
innemen als in onze wereld.
De oudste figuratieve kunst dateert van ongeveer
30.000 jaar geleden. Vanaf die tijd vinden we in Europa
17

18
Prehistorie
Prehistorische bizon, geschilderd in de
grot van Altamira.
grotschilderingen, rotstekeningen en gedecoreerde voorwerpen.
Vaak zijn dit afbeeldingen van bizons, paarden,
rendieren, mammoeten, vogels en soms menselijke figuren.
Het fascinerende is dat het ons de mogelijkheid biedt de
wereld van vele duizenden jaren geleden te bekijken door
de ogen van de mensen die toen leefden. Deze vroege
kunstuitingen tonen niet alleen de vaardigheden van de
prehistorische mens. Door de keuze van de onderwerpen
kunnen we speculeren over hun ideeën en waarden. Niet
meer dan speculeren, want zowel de grotschilderingen, de
hunebedden in Drenthe als de stenencirkel bij Stonehenge
in Engeland zijn geen open boeken. Door vergelijking met
Nauwkeurige
OBSERvATIE
De Franse onderzoeker Abbé Breuil interpreteerde de kunst uit de ijstijd als een uiting
van jachtmagie, een bovennatuurlijke methode om te verzekeren dat er voldoende
wild zou zijn en dat er ruimschoots gedood zou kunnen worden. Hij veronderstelde
dat de beschilderde grotten heilige plaatsen waren, bestemd voor het uitvoeren van
rituelen. Hij sprak van de ‘Sixtijnse Kapel’ van de prehistorie. Andere onderzoekers
kwamen tot andere conclusies. De dierenafbeeldingen hadden niets met jacht te
maken, ze stelden mensen voor. De centrale bizon in de grot van Altamira zou een
vrouwelijk dier zijn dat baart. Het zou de centrale positie van de vrouw binnen de
maatschappij van jager-verzamelaars weergeven. De mannen zouden worden gesymboliseerd
door de paarden, herten en zwijnen. In de grot van Altamira omringen zij de
bizons. De mannen leefden eigenlijk aan de rand van de gemeenschap, omdat ze vaak
voor langere tijd de groep verlieten om te jagen.
Alexander Marshack bestudeerde de grotschilderingen met ultraviolet licht en hij
bekeek gravures van een benen werktuig. Hij verbijsterde de wetenschap met zijn
bevindingen. Onder de microscoop zag hij dat er wel 24 soorten verschillende werktuigen
waren gebruikt. Het ging hier niet om simpel figuurtjes tekenen, maar hij
ontdekte dat de maker de putjes en krasjes over een langere periode had aangebracht.
Het bleek te gaan om de notatie van de veranderde standen van de maan over een heel
jaar. Het lijkt duidelijk dat de mens van 30.000 jaar geleden door nauwkeurige observatie
ingewikkelde structuren doorzag en in staat was dit vast te leggen.
andere culturen en interpretatie trachten wij de denk- en
leefwijze van deze prehistorische makers te ontsluiten.
Lees: Nauwkeurige observatie
De Hunebedbouwers (3500 v. Chr.)
Van de Hunebedbouwers (het Trechterbekervolk) weten we
eigenlijk maar heel weinig. In Nederland is nooit een dorp
of een plattegrond van een boerderij teruggevonden. Alleen
de hunebedden zijn achtergebleven in Drenthe en een
enkele in Groningen. Hiervan weten we dat ze zijn gebruikt
als grafkelder. Alles wat we van dit volk weten, moeten we

Nog in 1945 besloot de Duitse bezetter op
deze plaats bij Havelte een kleine landingsbaan
aan te leggen. Het hiernaast afgebeelde
hunebed stond in de weg. Een grote
kuil werd het graf voor de stenen van een
grafmonument. Na de oorlog groef men de
stenen uit, maar hoe moesten zij in elkaar
gepast. Gelukkig was er in 1918 zorgvuldig
onderzoek gedaan, waarbij een tekening
van het hunebed gemaakt was. Met behulp
van die tekening werden de stenen op hun
plaats gebracht. Een hunebed herbouwd.
PREHISTORIE
in de EIGEN OMGEvING
De prehistorie bekijken kan onder
andere in de gemeente Borger en op
de Rechte Heide bij Goirle. Borger afficheert
zich als de ‘hunebeddenhoofdstad
van Nederland’. En terecht, want
rond de gemeente liggen elf hunebedden
(op 54 hunebedden totaal
dus halen uit de resultaten van opgravingen van de hunebedden.
Het Trechterbekervolk is evenals de Bandkeramiekers
genoemd naar het aardewerk dat zij achterlieten. Net als de
Bandkeramiekers hadden zij een dodencultuur. De Bandkeramiekers
begroeven hun doden in grafkuilen. Doden van
één familie begroef men bij elkaar in een eigen deel van
het grafveld. De doden kregen grafgiften en voedsel mee.
Meestal waren het gebruiksvoorwerpen uit het dagelijks
leven. Ze waren vermoedelijk bedoeld om de positie van de
overlevende in de maatschappij aan te duiden. Ze werden
in Nederland). Het Nationaal Hunebedden
Informatiecentrum is hier
gevestigd, in het Flint’n Hoes (Stenen
Huis, zie www.hunebedcentrum.nl).
Bij Goirle is een grafheuvel uit het
midden van de bronstijd gereconstrueerd.
Tijd van jagers en boeren
De prehistorie beleven kan in ons
land in Historisch Openluchtmuseum
Eindhoven en in het Archeon
bij Alphen aan de Rijn. Overigens kun
je in beide parken ook voor de middeleeuwen
terecht. En in het Archeon
ook nog voor de Romeinse tijd.
meegegeven in de verwachting dat in een volgend leven een
zelfde positie ingenomen zou worden. Aanzienlijke doden
gaf men extra veel voorwerpen mee, zodat hun speciale
positie ook na de dood duidelijk zou blijken.
Hunebedden zijn stenen graven bedekt door een
heuvel. Afhankelijk van de plaats van de ingang zijn er vijf
typen gevonden. Men denkt dat de stenen in de winter over
de bevroren grond werden verplaatst op sleden of boomstammen.
In al gegraven kuilen werden de stenen dan
rechtop gezet, iets naar binnen hellend om te voorkomen
dat het bouwwerk instortte als de dekstenen erop kwamen.
De ruimte tussen de draagstenen werd gevuld met zand.
19

20
Prehistorie
Reconstructie van een woning van de Hunebedbouwers
(Trechterbekervolk) in het Archeon.
Tegen de buitenkant van de draagstenen maakte men een
lichtglooiende helling. Daar trok men de dekstenen tegen
omhoog. Daarna werd het zand uit het hunebed gehaald en
de grond met leem en klei bedekt. Alle hunebedden hebben
hun ingang op het zuiden (zonzijde) en zijn gebouwd in
de richting oost-west (zonsopgang-zonsondergang). Voor
de hunebedden werden gebroken vuurstenen voorwerpen
aangetroffen en grote houtskoolvlekken. Wellicht hebben
deze plekken als offerplaats gediend. Maar misschien zit het
geheim van de hunebedden in het rotsblok zelf. Steen had
tenslotte het eeuwige leven.
Lees: Prehistorie in eigen omgeving
1.2.5 De eerste steden
In de tijd dat er hunebedden werden gebouwd in het huidige
Drenthe, ontstonden in het Midden-Oosten de eerste
steden. Jericho gaat door voor de oudste stad. Uruk, Ur,
Babylon ontstonden in Mesopotamië (nu Irak). Luxor en
Karnak in de Egyptische Nijlvallei. Zij zouden uitgroeien tot
centra van macht en cultuur. De steden lagen in gebieden
waar jaarlijks grote delen van de laagvlakten overstroomden
en een nieuwe bodemlaag zich afzette.
Het sluit aan bij de meest aangehangen theorie voor het
ontstaan van de eerste steden. Die zouden zijn ontstaan
in een vruchtbare omgeving, waardoor de bevolking naast
zelfvoorzienend te zijn vanuit de nederzetting handel kon
drijven. Door dit surplus aan voedingsmiddelen konden
zij overgaan tot een specialisatie van arbeid. Naast landbouwers
en de verwerkers van landbouwproducten, zoals
bakkers en slagers, valt te denken aan handwerkslieden als
smeden, schoen- en kleermakers. Maar ook aan priesters,
ambtenaren en onderwijzers.
Dit betekent dat de eerste steden gedateerd worden na
de Neolithische revolutie, op zijn vroegst zo’n 10.000 jaar
geleden. Pas zo’n 6000 jaar geleden groeiden deze plaatsen
uit tot de boven beschreven machtscentra.
Gerenommeerde oudjes
Jericho wordt de oudste stad ter wereld genoemd. De oudste
vondsten die wijzen op een nederzetting dateert men zelfs
11.000 jaar oud. Jericho speelt een belangrijke rol in het
Oude Testament. Wanneer Jozua met het joodse volk het
beloofde land betreedt, weten zij Jericho in te nemen door
zeven dagen iedere dag eenmaal rond de stad te trekken.
Op de zevende dag laat Jozua de bazuinen schallen en het
volk luid roepen en de muren van Jericho zouden zijn ingestort.
Volgens archeologen is het instorten van de muren van
Jericho geen eenmalige gebeurtenis. Onderzoek wijst uit dat
tussen 3000 en 2300 v. Chr. de muren zeker zeventien maal
opnieuw zijn opgebouwd. De stad in zijn huidige vorm zou
rond 1900 v. Chr. zijn ontstaan.
Çatal Hüyük, in de buurt van de moderne stad Konya
(Anatolie, Turkije) wordt ook vaak genoemd in de rij van
vroege steden. Die stad zou rond 7500 v. Chr. zijn ontstaan,
ging zo’n 1300 jaar later weer ten onder en werd pas in 1958
ontdekt. Maar voor veel archeologen is het – ondanks de
interessante vondsten – eigenlijk niet meer dan een groot
dorp.
Babylon, waarvan wordt aangenomen dat het zo’n 3700
jaar geleden de grootste stad op aarde was, spreekt het
meest tot de verbeelding. De hangende tuinen van de stad
worden gerekend tot de klassieke zeven wereldwonderen.
Babylon speelt ook op verschillende plaatsen in het Oude
Testament een rol. Het bekendste is het verhaal van de
toren van Babel. De mensen besloten een toren te bouwen
die hun toegang zou geven tot de hemel. Hun hoogmoed
werd bestraft. Op een ochtend bleek ieder een andere taal
te spreken. Omdat zij elkaar niet meer verstonden, moesten
zij hun arbeid staken. Het is de verklaring voor onze uitdrukking
‘een Babylonische spraakverwarring’.
De sprong naar Europa
In de tijd dat Babylon metropool van de wereld was, deed
zich ook een andere interessante ontwikkeling voor. Ongeveer
4000 jaar geleden ontstonden de eerste stedelijke

nederzettingen op een eilandengroep in het oostelijke deel
van de Egeïsche Zee, het huidige Griekenland. Het waren
grotendeels rotseilanden waar de eerdergenoemde gunstige
voorwaarden voor stedenvorming ontbraken. Door het
maximale te halen uit de natuurlijke omgeving slaagden
de bewoners erin de plaatsen tot bloei te laten komen. Zo
voegden zij aan de landbouw bijvoorbeeld naast graanbouw,
ook wijn- en olijfbouw toe. Vistechnieken werden verbeterd.
Enkele kleinere eilanden kwamen tot ontwikkeling door de
vondst, ontginning, ontwikkeling van en handel in grondstoffen
als lood, zilver en marmer. En dan was er nog de
hele bijzondere ligging. Kreta is daar het beste voorbeeld
van.
De noordkust van het eiland heeft vele baaien die het
eiland toegankelijk maken. De zuidkust rijst steil uit het
water omhoog en vormt een goed oriëntatiepunt. Maar ook
de ligging is voor de scheepvaart ideaal. Het eiland was een
kruispunt voor schepen uit de Nijldelta en voor schepen die
via Cyprus met producten uit Mesopotamië kwamen. Kreta
werd in de ‘Gouden Tijd’ van de Minoïsche beschaving
(vernoemd naar de legendarische koning Minos), 2000 tot
1450 v. Chr., het brandpunt van de hoogste culturen uit de
oude wereld.
Tijd van jagers en boeren
De eilandbewoners bouwden tevens een geduchte militaire
vloot die hun positie beschermde en waarmee zij het oostelijke
deel van de Egeïsche Zee beheersten.
Kreta zelf kende laagvlakten met grote graanoogsten;
berghellingen met olijf-, kastanje- en notenbomen en
Intrede Alexander de Grote in Babylon door Jacques Martin.
21

22
Prehistorie
veeteelt. Daarnaast vulden visrijke oevers de voedselvoorraden
aan.
De steden lagen aan de kust. De oudste Europese stad,
Knossos, was er een van. Resten van een groot paleizencomplex
worden toegeschreven aan de mythische koning
Minos. Vandaar dat wij spreken van de Minoïsche beschaving.
Lees: Griekse Goede tijden, slechte tijden
1.2.6 Bronstijd (2100 v. Chr. - 700 v. Chr.)
Tot ongeveer 4000 jaar geleden waren alle voorwerpen in
ons land van steen, hout of been. Vooral het relatief makkelijk
te bewerken vuursteen werd veel gebruikt. Dit wordt
daarom de steentijd genoemd. In latere graven zijn ook
koperen voorwerpen gevonden. Maar voor werktuigen was
koper te zacht. Toen ontdekt werd dat koper door toevoeging
van tin harder wordt en zich beter laat bewerken,
ontstond er een nieuw metaal: brons.
Deze bronzen voorwerpen werden zo kenmerkend dat
archeologen er een periode naar vernoemd hebben: de
bronstijd. Ze werden gemaakt door de vorm van de voorwerpen
uit te houwen in steen. Hierop werd een waslaag
aangebracht, waarna er brons in werd gegoten. De toenmalige
bewoners van het huidige Nederland moesten zuinig
met brons omgaan, omdat hier geen koper of tin in de
bodem zit. Koper en tin zijn dus voorbeelden van vroege
handelsproducten. Bronsgieters trokken door West-Europa
en ruilden hun kennis voor voedsel en kleding. Handelaren
ruilden de grondstoffen waarschijnlijk tegen landbouwpro-
Griekse Goede tijden, slechte tijden
ducten, vee, huiden en barnsteen. Voor ons land dateren
wij de bronstijd tussen 2100 v. Chr. en 700 v. Chr. De
kennis kwam uit het Midden-Oosten. Daar werden al rond
3000 v. Chr. bronzen voorwerpen gemaakt.
1.2.7 IJzertijd (700 v. Chr. - 50 v. Chr.)
Rond 700 v. Chr. werd weer een nieuw metaal geïntroduceerd:
ijzer. IJzer was veel harder dan koper en liet zich dus
moeilijk bewerken. Maar het was steviger en duurzamer dan
brons. Toen er een methode werd ontdekt voor de bewerking
gingen ijzeren voorwerpen de koperen en bronzen
voorwerpen verdringen. Belangrijk was ook dat ijzererts wél
in onze streken werd gevonden, in tegenstelling tot koper.
Omdat ijzer snel oxideert, is er van de voorwerpen uit de
ijzertijd weinig overgebleven.
Invloed van ijzer
IJzer had invloed op de landbouw. De houten spade werd
aan de onderkant verstevigd met ijzer. En ook de ploeg werd
verbeterd. En natuurlijk werden ook de wapens verbeterd.
De ijzertijd heeft grote invloed gehad op het landschap.
Om ijzer te maken waren flinke hoeveelheden houtskool
nodig, dus er werd veel bos gekapt. Daardoor ontstonden
zandverstuivingen en werden er gebieden onvruchtbaar.
De bewoners in de IJzertijd
De volken die in deze periode ons land binnentrokken,
kennen wij bij naam. Het waren Keltische stammen uit
Gallië. Zij vestigden zich in wat nu Noord-Brabant en
Limburg is.
Dat Zeus zijn voorliefde voor vrouwen niet beperkte tot zijn goddelijke eega Hera, is in vele Griekse mythen terug te vinden.
Een voorbeeld is de koningsdochter Europa die Zeus in de gedaante van een stier naar Kreta ontvoert. Europa baart Zeus
verschillende kinderen. Een van die kinderen is Minos. Minos huwt een Kretenzische van hoge afkomst, Parsiphaë.
Wanneer de koning van Kreta kinderloos overlijdt, doet Minos aanspraak op de troon. Hij zegt de steun van de goden te
hebben. De Kretenzers willen daar dan een bewijs van zien. Minos offert aan Poseidon, als heerser over de zeeën natuurlijk
een zeer belangrijke god voor de eilandbewoners, en vraagt hem als bewijs voor zijn recht op de troon een stier uit de zee te
laten opduiken. Minos belooft deze stier dan weer aan Poseidon te offeren.
Poseidon laat het wonder geschieden. Maar als Minos het prachtige beest ziet, besluit hij het als fokdier voor zijn eigen
kudden te houden.
De wraak van de god overtreft de schaamteloze daad van Minos. Parsiphaë wordt getroffen door een verblindende liefde
voor de stier. Zij baart uiteindelijk een monster: half mens, half stier: de minotaurus.

Van de vele heuveltjes die in met name op de Veluwe te vinden zijn
kun je lekker afrennen. Deze typische ronde bergjes zijn prehistorische
grafheuvels. De meeste zijn tussen 3000 en 600 v. Chr.
gemaakt. Er werden mensen in begraven of er werden urnen met
as van overledenen in geplaatst. In Nederland zijn totaal zo’n 3000
grafheuvels geregistreerd, de meeste in Gelderland. Begin 20 e eeuw
waren de heuvels een populair doelwit van schatgravers. Ook zijn ze
onderzocht door archeologen, die er grafgiften in gevonden hebben.
De grafheuvels, ook deze bij Ermelo, zijn tegenwoordig leeg.
Ook de Kelten verbrandden hun doden en deden de as en
de beenderen in urnen.
In het noorden trokken omstreeks 600 v. Chr. Germaanse
Friezen van de Drentse zandgronden naar het Groningse
en Friese kustgebied. De ontbossing nam toe en zandver-
4.400.000 jaar geleden
oudste fossielen mensachtigen
2 - 1.500.000 jaar geleden
homo erectus
35.000 jaar geleden
homo sapiens sapiens
35.000 jaar geleden
eerste kunstuitingen
12.000 jaar geleden
einde laatste ijstijd
12.000 jaar geleden
Rendierjagers
10.000 jaar geleden
boeren in het Nabije Oosten
7.500 jaar geleden
Trijntje
5300 v. Chr.
Bandkeramiekers
3500 v. Chr.
Hunebedbouwers
(Trechterbekervolk)
3000 v. Chr.
wiel uitgevonden
Tijd van jagers en boeren
stuivingen maakten het leven op de zandgronden steeds
moeilijker. Daarom trokken velen weg naar de noordelijke
kuststreken. Zij bouwden hun boerderijen, stallen en voorraadschuren
op kunstmatige heuvels, terpen of wierden
genaamd. Zo waren ze beschermd tegen de willekeur van
de zee.
Middelen van bestaan
De Kelten waren boeren. De Friezen leefden vooral van
veeteelt. ’s Zomers graasde het vee op de grasvelden om
de terp, ’s winters stond het op stal. De runderen werden
gebruikt als melkvee, slachtvee en trekdier. Op de akkers op
de terp en op het land buiten de terpen, dat alleen bij hoge
waterstanden onderliep, werd enige akkerbouw beoefend.
Schapen zorgden voor wol, waarvan de vrouwen kledingstukken
maakten.
Handel
De handel werd in deze tijd intensiever. Een belangrijk
handelsproduct dat aan de kusten gewonnen werd, was
zout. Zout maakte het eten niet alleen smakelijker, maar
was ook een belangrijk conserveringsmiddel.
Einde prehistorie
De prehistorie in het huidige Nederland eindigt in 50 v. Chr.
De Romeinen schrijven dan over onze gewesten en daarmee
begint de (proto)historie.
2100 v. Chr.
Einde steentijd
1700 v. Chr.
Bronstijd
700 v. Chr. – 50 v. Chr.
IJzertijd
23

24
Prehistorie
verklaring van de tekeningen in de kaart.
De uitgebreide verhalen over de vondsten vind je op de website
www.geschiedenisgeven.vangorcum.nl.
Groningen
Pootafdrukken van runderen in Helpermaar,
bij de restanten van een woonstalhuis,
gebouwd ong. 600 v. Chr.
Knuppelwegen, Bourtanger Moor, van
Drenthe tot Westfalen, ca. 3500 v. Chr.
Friesland
De steenkist van Rijs is een archeologische
vondst van een graf bij Rijs in de
Nederlandse provincie Friesland. Datering
onbekend, waarschijnlijk 3500 v. Chr.
Terpen in Friesland, Hogebeintum is de
oudste, 500 v. Chr.
Drenthe
Kano van Pesse (bij Hoogeveen) oudste boot
ter wereld, tussen 8200 en 7600 v. Chr.
Het kralensnoer van Exloo is een kralensnoer
uit de bronstijd, ca. 1600 v. Chr.
Hunebedden, 3500 v. Chr.
Veenlijken, paar van Weerdinge, 450–30/15
v. Chr.
Overijssel
Woodhenge van Zwolle uit de Bronstijd
(1700 – 700 v. Chr.)
Neolithisch mes, Neanderthaler bladspits
40.000 jaar oud
Flevoland
Bronzen vleugelbijl, IJsselmeer 1400 -1200
v. Chr.
Swifterbant, Swifterbantman ca. 4200 v. Chr.
Utrecht
Zwaard van Jutphaas op een zwaard lijkend
bronzen prestigeobject, 1800 - 1500 v. Chr.
Maarn, onversierde grafurn 1200-1000
v. Chr.
Noord-Holland
Neolithische kano, Wieringermeer, rond
3000 v. Chr.
Jachtboemerang, Velsen 550 v. Chr.
Klokbeker, Hilversum van -2700 tot -2400
Zuid-Holland
Trijntje Hardinxveld-Giessendam, 7500 jaar
geleden.
Fuik Bergschenhoek ruim 6000 jaar oud
Bij Vlaardingen
Krabbeplasman, bij Vlaardingen gevonden
skelet 3.300 jaar oud is. Het oudste
menselijke DNA dat ooit in Nederland is
gevonden, 3300 jaar oud.
Zeeland
Neanderthaler schedelkapje, Krijn
genoemd, oudste vondst Nederlandse
Neanderthaler.100000 jaar oud.
Vuurstenen pijlpunt, Nieuw Namen,
Zeeland, 1500 v. Chr.
Noord-Brabant
Grafheuvel, Veldhoven, 1600 - 1000 v. Chr.
Het Mannetje van Willemstad, eikenhouten
beeldje is een bijna 6500 jaar
Zwaard, Oss een graf met daarin o.a. een
zwaard van goud en ijzer, ca. 800 v. Chr.
Limburg
Rijckholt, vuursteenmijnen, 3950 tot - 2650
v. Chr.
Oudste tekening van Nederland, Sint Odilienberg,
12.000 jaar oud.

1.3 De les- en verwerkingssuggesties
1.3.1 Lessen met behulp van de achtergrondinformatie
Met de informatie uit paragraaf 1.2 kun je in ieder geval
lessen voorbereiden over:
• nomaden in de prehistorie, nomaden in onze tijd;
• de leefwijze van jagers-verzamelaars/Rendierjagers);
• de overgang naar de landbouw;
• de wereld van Trijntje;
• de Hunebedbouwers;
• het ontstaan van steden
• de gedachtewereld van de prehistorische mens;
• hoe wij aan kennis over de prehistorie komen;
• onderverdeling van de prehistorie in kleinere perioden
(steentijd, bronstijd en ijzertijd) naar gebruik van het
belangrijkste materiaal voor gereedschappen.
1.3.2 Aanvullende suggesties
Voor kennis over de prehistorie is de historicus volledig
afhankelijk van de archeoloog en de paleontoloog. Een
goede aanleiding om in je geschiedenislessen aandacht te
besteden aan de werkwijze van de archeoloog.
Aan de slag met geschiedenis in groeve ’t Rooth in Limburg. Voor
motiverende activiteiten die te maken hebben met het ontstaan van
leven in het huidige Nederland is officieel geen ruimte in tijdvakken
noch canon.
Tijd van jagers en boeren
Archeologisch schatgraven
Een archeoloog heeft twee zekerheden. Ten eerste dat de
mens beschutting zoekt tegen het weer, wilde dieren en
andere mensen. En ten tweede dat een mens moet eten.
Dus laat de mens resten achter: botten, potscherven, werktuigen,
etensresten. Naar die plekken zal de archeoloog
zoeken.
Spelenderwijs kennismaken met archeologie
• Verstop in de zandtafel (lenen in de kleuterbouw) vondsten.
Bijvoorbeeld botjes van de kip die je hebt gegeten
(even schoonkoken), een bierdop, bewerkte (kapotgeslagen)
stenen, muntgeld, scherven van een bordje of
kopje, et cetera. In de bovenbouw kun je echt te werk
gaan als een archeoloog: eerst in vakken verdelen,
nummeren, dan de vondsten noteren. Bespreek elke
vondst. Is het oud? Hoe kun je dat zien? Is het nog
herkenbaar? Wie zou het kunnen hebben achtergelaten?
Je kunt ook verschillende beenderen nemen. Je kunt ook
in botjes krassen, ze een beetje bewerken of versieren.
Ontdekken de kinderen dit?
• Informeer bij de gemeente of de plaatselijke oudheidkundige
(archeologische) vereniging of er ergens in de
buurt opgravingen zijn. Ga daar kijken met de klas of
maak er zelf foto’s. Haal de plaatselijke opgraving op die
manier in de klas. Voor meer informatie kun je terecht
op de site www.archeos.nl
• Techniek van het opgraven. Deze activiteit kun je buiten
doen. Aansluitend aan de pauze bijvoorbeeld. Vul een
emmer ongeveer voor een derde met aarde. Gooi hier
25

26
Prehistorie
wat zaadjes in (bijvoorbeeld sesamzaadjes), meng ze
erdoor, giet er vervolgens een laagje water over, zodat er
ongeveer vijf centimeter water op blijft staan. Je zult nu
zien dat de zaadjes (en wie weet nog andere archeologische
voorwerpen zoals botsplinters en vissenschubben)
naar boven komen drijven. Je kunt ze er nu met een
theezeefje (of visnetje) uitscheppen. Deze techniek
heet floateren en is ontwikkeld door Stuart Struever in
de jaren ’70 van de 20 e eeuw. Handschoenen zijn wel
handig.
Bron: Nick Arnold (2002), Ongelooflijke gave opgravingen.
Kluitman.
Opsporing verzocht: het meisje van Yde
Het werk van de archeoloog laat zich goed vergelijken met
dat van een detective. Hij moet een aantal sporen combineren
tot een (sluitend) verhaal. Begin je les met het
volgende politiebericht.
Hier volgt een politiebericht. In de Drentse Runsloot
werd afgelopen ochtend een zestienjarig meisje
dood aangetroffen. Zij is achtergelaten in een sloot.
Volgens een eerste onderzoek is het meisje door
verwurging om het leven gekomen. Het slachtoffer
is gevonden met om haar hals een soort sjaal.
Eenieder die inlichtingen kan verschaffen over
het slachtoffer of zich rond het genoemde tijdstip
bevond in de buurt van de Runsloot gelieve contact
op te nemen met de politie te Vries of met de politie
in zijn of haar woonplaats. Einde van dit politiebericht.
Het gaat hier om een vondst die werkelijk werd gedaan door
twee veenarbeiders. Op 12 mei 1897 vonden zij het lijk van
een vrouw in het veen bij Yde. Het was een ontzettend nat
veen. Zij konden geen turf steken, maar moesten beugelen.
Dit deden ze met een stok met aan het einde een ijzeren
houder met een net. Met die beugel werd natte blubber
omhoog getrokken. Bij één van de pogingen haalden zij tot
hun ontzetting een meisje omhoog. In paniek rende één
van de arbeiders weg, snel gevolgd door de andere: het rode
haar zat nog aan de schedel vastgeplakt, dus dachten zij
met de duivel te maken te hebben. Later kwamen zij terug
en legden het veenlijk onder een stapel zoden. Pas na veertien
dagen kwam de burgemeester van Vries kijken en werd
zij naar het museum overgebracht.
Meisje van Yde
Werk een les uit waarin je laat zien hoe het meisje van
Yde met moderne technieken tot ‘leven’ is gebracht
en wat wij over haar leven aan de weet zijn gekomen.
Zie ook www.surfspin.nl/meisjevanyde
IJsmummie
In de Ötztaler Alpen is in 1991 een zeer opmerkelijke vondst
gedaan. Twee wandelaars vonden daar een bevroren lichaam
in een gletsjer. Nadat aanvankelijk werd gedacht dat het ging
om een twintig jaar geleden omgekomen wandelaar, werd
al snel duidelijk dat het hier ging om een ijsmummie, van
veel langer geleden. De ijsman kreeg al snel de naam Ötzi,
naar zijn vindplaats. Ötzi heeft 5300 jaar geleden geleefd.
Hij werd door deskundigen uit de hele wereld onderzocht.
Dit heeft heel veel informatie opgeleverd over Ötzi zelf en

over het leven in het Neolithicum. Zo had hij 57 tatoeages
over zijn hele lichaam, en weten we bijvoorbeeld wat hij als
laatste at, wat voor kleding hij droeg, wat voor wapens hij
had. Er blijven echter nog steeds raadsel rondom Ötzi. Wat
was zijn beroep, wat deed hij daar alleen in de bergen, en …
hoe kwam hij om het leven? De laatste onderzoeken wijzen
uit dat hij door een pijl is gedood. De pijlpunt werd pas in
2001, dus pas tien jaar na de vondst, in zijn lichaam ontdekt.
Aan de hand van het verhaal van de vondst van Ötzi kun
je heel goed aandacht besteden aan zowel het leven in de
tijd van jagers en boeren, als aan archeologie en de geschiedenis
als wetenschap. Met behulp van de website van het
Ötzimuseum kun je met de kinderen gaan onderzoeken:
• Hoe is Ötzi gestorven?
• Wat voor schoenen had hij aan en waarom?
• Welke wapens had hij?
• Wat voor tatoeages had hij, en waarom had hij zoveel
tatoeages?
• Wat is er zo bijzonder aan zijn bijl?
• Wat at hij zoal?
• Wat was zijn beroep?
De kinderen ontdekken zo het verschil tussen feit
en interpretatie. Gebruik de website van het Ötzimuseum
(in het Engels of Duits), van National
Geographic en de filmpjes van de Schooltvbeeldbank.
http://www.iceman.it/en
Voor jongere kinderen kun je de kleding en
spullen van Ötzi vergelijken met een hedendaagse
wandelaar in de Alpen. Had Ötzi ook
een rugzak, hoe hield hij zich warm? Wat
neem je mee voor een flinke bergwandeling?
Wat nam Ötzi mee?
Mythen vertellen
In het kader op pag. 22 heb je kunnen lezen
hoe de minotaurus is geboren. Ga na hoe de
volgende namen met elkaar verbonden zijn en
maak er een verhalencyclus van voor een bovenbouwgroep.
Europa, Zeus, Poseidon, Minos,
Parsiphaë, Minotaurus, Daedalus, Theseus,
Ariadne, Bacchus, Icarus en Phaedra.
Tijd van jagers en boeren
1.3.3 Geschiedenis en de andere vakken
Je kunt voor meer samenhang in je lessen zorgen door in
de periode waarin je bezig bent met de prehistorie binnen
andere vakgebieden te zoeken naar complementaire
inhouden. Ook een stagedag of stageweek geef je op deze
manier meer samenhang. Hieronder staan enkele voorbeelden.
Hoe klinkt een prehistorisch concert?
27

28
Prehistorie
Muziek: een prehistorisch concert
Maak instrumenten met behulp van allerlei kosteloos materiaal
en/of natuurlijke producten. De kinderen kunnen tikken
met stenen of kokosnoothelften, schudden met kokers met
bonen, fluitjes maken van fluitenkruid. Ze kunnen ook trommels
maken met behulp van een leren lap. Als je blaast in
het dopje van een eikel, krijg je een keiharde fluittoon. Hoe
zou een prehistorisch concert geklonken hebben? We weten
het natuurlijk niet. Het kan een sfeervolle afsluiting zijn om
met de klas in de kring te experimenteren rond een namaakvuurtje:
ritme doorgeven, ritme wijzigen, allemaal tegelijk,
enzovoort.
Tekenen: moderne muur- en grotschilderingen, graffiti
Er zijn verschillende mogelijkheden om tekenopdrachten
te geven in de sfeer van de kunstwerken uit de prehistorie.
Bij alle opdrachten heb je afbeeldingen nodig van prehistorische
grotschilderingen en van prehistorische dieren.
Gebruik vooral de kleuren geel, rood, oranje, bruin en zwart.
Verder heb je verf, krijt, wasco en papier nodig.
• Gebruik kartonnen dozen om stukken karton uit te
scheuren. Verkreukel het en strijk het dan glad. Je
hebt nu een rotsachtige ondergrond. Maak hierop met
behulp van verf en grove kwasten, lapjes en sponzen
afbeeldingen van prehistorische dieren.
• Gebruik lichtbruin papier als ondergrond. Teken dieren
en knip de dieren uit als ze klaar zijn. Maak een groot
jachttafereel door alle dieren bij elkaar te plakken op
bijvoorbeeld een bruine of donkerrode ondergrond.
• Teken dieren met wasco op een gele of zwarte ondergrond
(geel, rood, oranje, bruin, zwart).
‘Grotschildering’ gemaakt op de basisschool.
• Met behulp van oliepastel(krijt) maak je een stemmige
ondergrond. Met scherpe voorwerpen kras je hierin
prehistorische symbolen.
• Gebruik de hele achter- of zijwand van het lokaal. Zet
zo mogelijk de hele klas tegelijk met één van de boven
gekozen technieken aan het werk om binnen een uur
van de klas een prehistorisch versierde grot te maken.
Taal: Hoe zeg ik zonder …?
Stel, je kent geen getallen. Hoe vertel je mensen dan over
gebeurtenissen in je eigen leven? Je zult gebeurtenissen uit
je persoonlijke leven moeten koppelen aan gebeurtenissen
die iedereen heeft meegemaakt en zich kan herinneren of
waarvan men gehoord heeft. Laat door je klas een dergelijk
verhaal maken. Tips: men moet gebruik hebben gemaakt
van begrippen voor het recente verleden (gisteren, de
laatste keer dat wij op jacht waren, of feest vierden), bijzondere
gebeurtenissen (‘Toen Yoni een olifant doodde’, ‘Famir
koning werd’), geboorten van familieleden en de natuurlijke
cyclus van de seizoenen.
Taal: verhalen vertellen
Verzamel afbeeldingen van beroemde vondsten uit de
prehistorie. Je kunt de kaart van pag. 24 gebruiken. Bijvoorbeeld
de kano van Pesse, de prinses van Zweeloo, een
hunebed, het kralensnoer van Exloo, het meisje van Yde,
et cetera. Laat de kinderen in tweetallen één afbeelding
bekijken. Wat is het? Waar werd het voor gebruikt? Verzin nu
in tweetallen een verhaal waarin het voorwerp een rol speelt.
Schrijf dit op. Je kunt er ook een stripverhaal van laten
tekenen. (Voorbeelden van verhalen waarbij dit al gedaan is,
staan in Van rendierjager tot roofridder, Tonny Vos, Dahmenvon
Buchholz; Van Tijd tot tijd, Ben Verschuren; stripboek
Arin en het volk van de Hunebedbouwers, De gebroken beker,
Frans le Roux en Roelof Wijtsma).
Handvaardigheid: fossielen maken
Voor deze opdracht heb je klei, voorwerpen om afdrukken
mee te maken (bijvoorbeeld slakkenhuis, schelpen,
kleischrapers), stevige stroken karton, knijpers of paperclips
en gips nodig. Rol een stuk klei uit tot ongeveer 1 à 2
centimeter dik. Druk hierin ‘fossielen’ af of teken deze erin
met een scherp voorwerp. Maak met stevig karton een rand
langs je tableau, zet dit met behulp van een knijper of paperclip
vast. Giet nu het gips erin. Wacht tot het hard is en haal
het van elkaar af. Het gips kun je makkelijk kleuren met verf,
schoensmeer of wasbeits.

Handvaardigheid: maak je eigen aardewerken pot
De eerste boeren bewaarden hun kostbare graan in aardewerken
potten. Daarvan zijn er aardig wat bewaard gebleven,
ze zijn te zien in musea. Er is vast ook een museum met
archeologische vondsten bij jou in de buurt te vinden.
Zorg voor goede afbeeldingen van de verschillende soorten
aardewerk: trechterbeker, standvoetbeker, klokbeker. De
archeologen gaven de volkeren zelfs hun naam aan de hand
van de potten die ze maakten. Maak nu van klei een ‘duimpotje’.
Je kunt dit op twee manieren doen.
Manier 1
1. Rol een mooie bol van klei.
2. Duw je duim in de bovenkant van de bol, in het midden.
Houd je vingers aan de buitenkant.
3. Draai de bol nu langzaam rond, terwijl je de klei tussen
je duim en je vingers een beetje plet. Het gat in het
midden wordt zo steeds groter.
4. Zo draai je langzaam een pot, de wanden worden steeds
dunner.
5. Maak een mooie pot, kijk naar de voorbeelden.
6. Versier de buitenkant met een spatel (bandversieringen),
je nagels of de afdruk van een draad.
7. Laat de klei goed drogen en bak de potjes. Je kunt ook
klei gebruiken die niet in de oven hoeft.
Manier 2
1. Rol een hele lange slang (sliert) van klei.
2. Rol de slang op zodat je eerst de bodem krijgt.
3. Na dit rondje voor de bodem leg je de volgende slierten
boven op elkaar op de rand en vorm je zo de wand van
je pot.
4. Met je vingers maak je de buitenkant glad zodat je de
ringen niet meer ziet.
5. Versier de buitenkant met spatel, afdrukken van draad,
je nagels…
Natuuronderwijs: mammoet wegen
Het woord ‘mammoet’ stamt uit het Russisch en betekent
mogelijk ‘aardmol’. Men geloofde dat de dieren ondergronds
leefden en stierven zodra ze met licht in aanraking
kwamen. Men vond ze namelijk altijd dood of half begraven.
Haal een mammoet in je klas door gewicht en omvang
te concretiseren. Hoeveel bovenbouwkinderen moeten
er aan de andere kant van de weegschaal staan om die in
evenwicht te brengen? Zou een mammoet in een klaslokaal
Tijd van jagers en boeren
passen? Hoe leefden deze beesten? Zijn ze uitgestorven?
Hebben wij wel eens een complete mammoet gevonden?
Om een idee te geven: mannetjes waren 3 meter hoog
en vrouwtjes 2,75 meter. De slagtanden van mannetjes
konden 5 meter worden. Ze konden 10.000 kilo wegen. Dat
is tweemaal een olifant en 130 maal een gemiddeld mens.
De mammoet was tijdgenoot van onder andere de Neanderthaler
en de moderne mens.
Natuuronderwijs: gezichtsreconstructie
Door CSI en vele cold case misdaadseries zijn veel volwassenen,
maar ook oudere kinderen bekend met werk van de
patholoog-anatoom of de forensisch antropoloog. Veel van
de technieken die worden gebruikt bij modern misdaadonderzoek,
worden ook gebruikt bij onderzoek van prehistorische
vondsten. Geen daarvan heeft echter zoveel opzien
gebaard als de reconstructie van gezichten. In dit hoofdstuk
komen de reconstructies voor van Trijntje en de Neanderthaler.
Berucht is in de recente misdaadgeschiedenis de reconstructie
van het meisje van Nulde. Zoek dit verhaal eerst op.
Bereid een les voor over de techniek van de gezichtsreconstructie.
Gebruik daarbij de informatie uit § 1.2 over de
beperkingen en de informatie over de reconstructie van het
gezicht van Trijntje op www.cultuurwijzer.nl.
‘Op het schedeloppervlak moet het zachte weefsel
worden aangebracht: de spieren, de vetlagen en de huid. Er
is veel studie naar het zachte weefsel gedaan en er bestaan
tabellen hoe dik dat gemiddeld is op 32 vaste punten op
de schedel. Die punten worden op de schedel aangegeven
met kleine pinnetjes. Met een boormachine worden
gaatjes gemaakt waar de pinnetjes in worden gezet. In principe
hebben die de lengte van de gemiddelde dikte uit de
tabellen. Soms zijn er op de schedel aanwijzingen te vinden
dat de waarden anders moeten zijn dan in de tabellen wordt
genoemd. Als de aanhechtingsplaatsen voor de spieren
dikker zijn, dan betekent het ook dat de spieren op die
plaatsen dikker moeten zijn. Ieder pinnetje wordt bijgevijld
tot op de juiste lengte. Vervolgens worden de plaatsen
bijgewerkt waar het bot ontbreekt, ogen in de oogkassen
geplaatst en wordt op de linkerhelft van de schedel met klei
het zachte weefsel aangebracht. Eerst worden er stroken klei
aangebracht die de pinnetjes doen verdwijnen en daarna
wordt de tussenruimte opgevuld. Er wordt eerst één helft
afgewerkt omdat bij eventuele problemen nog naar de vrij
liggende schedel van de rechterhelft gekeken kan worden.
Nadat de linkerzijde klaar is, wordt de rechterzijde gemaakt
29

30
Prehistorie
Reconstructie van een Neanderthaler. De reconstructie heeft de
schedel in zijn hand waarop zijn gezicht is gebaseerd.
en kan begonnen worden met de laatste fase van de bewerking.
De huid wordt afgewerkt, dus met de rimpels van een
vrouw tussen de 40 en 60 jaar. Van dat kale onbehaarde
hoofd wordt een afgietsel in kunststof gemaakt. Het hoofd
van kunststof wordt opgemaakt: haren op het hoofd, wenkbrauwen,
wimpers en de huid krijgt make-up.’
Ga voor onderzoeksopdrachten en meer verhalen naar:
www.geschiedenisgeven.vangorcum.nl
ARk vAN NOACH
in Nederland
In het Bijbelboek Genesis wordt verteld dat God Noach
opdracht gaf een schip te bouwen en van alle landdieren
een paar mee te nemen. Daarna verwoestte God
de aarde door een zondvloed. Omdat uiteindelijk de ark
vastloopt op de berg Ararat (ligt nu in Turkije) zijn daar
verschillende archeologen een zoektocht begonnen.
Zonder definitief resultaat.
Hoe komt de ark dan in Nederland? In 1992 kreeg
aannemer Johan Huibers een droom waarin Nederland
in een noodweer in de golven verdween. Het zette hem
aan de ark te herbouwen. Niet om deze opnieuw te
bevolken met echte dieren, maar als teken dat God een
plan heeft voor het leven van de mens. Na eerst met
een kleiner model door Nederland te zijn gevaren, ligt
er nu een veel groter exemplaar bij Dordrecht. Vanaf
midden 2012 is deze voor toeschouwers toegankelijk.
Op zijn best dus een archeologische reconstructie.

Geschiedenis geven biedt een totaalpakket aan aanstaande leerkrachten voor het basisonderwijs:
1. Het brengt je kennis op peil, zodat je voldoet aan de Kennisbasis Geschiedenis en je
goed voorbereid je kennistoets kunt halen.
2. Het biedt praktische kennis over didactiek voor het vak geschiedenis op de basisschool.
3. Het geeft maar liefst 200 verrassende ideeën voor geschiedenislessen aan je klas,
met suggesties om verbanden te leggen met andere vakgebieden.
In deze derde, geheel herziene editie van Geschiedenis geven is het rijk geïllustreerde
karakter bewaard gebleven, zodat je snel ziet hoe je geschiedenis zichtbaar kunt maken in
de wereld van vandaag. De kennisbasis heeft een plek gekregen binnen de tien tijdvakken
en natuurlijk is er ook in weer aandacht voor de Canon van Nederland. Ieder hoofdstuk
heeft dezelfde indeling: didactiek, achtergrondinfo, les­ en verwerkingssuggesties. Bij
didactiek komt onder andere de lesvoorbereiding aan de orde, de inhoud en het gebruik
van het verhaal/de omgeving in het onderwijs en beeldmateriaal. Ten slotte zijn op de
website www.geschiedenisgeven.vangorcum.nl aanvullende onderzoeksopdrachten
beschikbaar. Daarmee is het ook voor leerkrachten die al werkzaam zijn in het
basisonderwijs een goede methode om hun kennis te actualiseren en hun lessen af te
stemmen op de huidige actualiteit.
Ron de Bruin is pabodocent aan de Hogeschool Rotterdam. Daarnaast werkte hij mee
aan diverse zaakvakmethoden voor het basisonderwijs.
Meereke Bosua is als pabodocente verbonden aan de Theo Thijssenacademie in Utrecht.