Download essay + advies als PDF - College van Rijksadviseurs

0. Een wolk van weemoed
§1 Erfgoed als ervaring
Bij de herinrichting van stad en land in het laatste decennium is volop aandacht geschonken aan
geschiedenis en traditie. In het besef van de risico‟s en de vergankelijkheid roepen tekst, beeld en
materie herinneringen op aan de toenmalige allure en grandeur van Nederland als menselijke
creatie. Het lijkt erop dat de zoektocht naar het land van ooit ook als balsem voor onze
cultuurpessimistische ziel werkte. Dat pessimisme was niet zelden gestoeld op een negatieve
waardering van met name de bouwproductie en de aanleg van infrastructuur in de tweede helft
van de twintigste eeuw en belichaamde de rouw over de teloorgang van de vertrouwde keten van
lokaal ingekleurde identiteit en bindende groepsculturen die als sociale realiteit herkenbaar waren
in de structuur en de vormgeving van nederzetting en landschap. Het werd immers steeds lastiger
om landschappen of stadsbeelden te vinden die een glimp boden van een antiek Nederland van
vóór 1850.
Het mijmeren over antiek Nederland leidt tot een zintuiglijke voorstellingen. We kunnen
stilstaan bij de eroderende ruïne als een trage analoge versie van onze eigen onvermijdelijke
levensloop. Alle behoud is vergeefs, voorbij is voorbij; ons rest slechts het herdenken. Via
boekenkennis, beeldenreeksen, televisieprogramma‟s, presentaties van kennis van antieke
voorwerpen en ruimtelijke verschijnselen werden sensaties en ervaringen gedeeld. Deze wolk van
weemoed weerhoudt ons ervan om verleden, heden en toekomst samen te persen tot een
panklaar hier en nu, waardoor (historische) afstanden worden afgeschaft en ruïneus Nederland
een spektakel wordt. De aanwezigheid van antiek Nederland met het daaraan verbonden
sentiment plaatst ons juist op een afstand van het consumptietijdperk.
De ontmanteling van onze vroegere identiteit werd zichtbaar in een steeds gerimpelder gelaat van
het Nederlandse landschap. In de verstedelijkingsprocessen komen de netwerken tot stand via de
infrastructuur. Dagelijks rouleren vijf miljoen Nederlanders over de (spoor)weg tussen woning en
werk. De infrastructuur creëert een eigentijdse ordening en leidt tot plekken en knooppunten
voor verdichting en samenballing van activiteiten, concentratiepunten van cultuur,
dienstverlening, onderwijs en vermaak, die zodanig zouden moeten zijn ontworpen dat ze een
bijzondere belevenis oproepen. Onder, naast en tussen de ruimtelijke verschijningsvorm van een
niet bodemgebonden ondernemend Nederland dat zich visueel manifesteert door infrastructurele
doorsnijdingen, bedrijventerreinen, stadsuitbreidingen, agrarische exploitatie en culturele
vernieuwing, ligt de ruïne van antiek Nederland.
Tussen antiekiserend en moderniserend Nederland gaapt een kloof. De Nota Belvedere (1999)
reageerde op een breed maatschappelijk ongenoegen over het „volraken‟ van ons land en de
eenvormigheid en het identiteitsverlies van steden en landschappen. In de Nota wordt
aannemelijk gemaakt dat het bij al deze vormen van terugblikken en blijken van onbehagen niet
hoeft te blijven en dat de kloof gedicht kan worden. Door te herscheppen, recombineren of
transformeren kan het antieke een nieuwe plaats in een moderne omgeving krijgen, zo luidde de
boodschap. Het is de vraag of de opstellers van de Nota zich voldoende hebben gerealiseerd dat
„het ongenoegen in de samenleving toch diepere wortels [heeft] dan de fysiekruimtelijke inrichting
van steden en landschappen.´ 5 De ruimtelijke orde en de ruimtelijke inrichting van Nederland
kunnen geen positief gewaardeerde modernisering ondergaan zonder de sociaal-culturele en
mentale factoren daarin te betrekken. De kloof kan alleen worden gedicht door een andere denk-
en handelwijze.
5 G. Wallagh, `Urgentie gezocht. Belvederebeleid te ver verwijderd van alledaagse realiteit’, in: R. Brons, J.
Rodermond, G. Wallagh (red.), Ontwerp en geschiedenis. Een cultuur van ruimte maken, Rotterdam 2005, 18.
7