Wil Uitgeest en Odulf Damen - Hogeschool Leiden

Presentatie: Als voelen intelligent wordt
Symposium van het lectoraat Antroposofische Gezondheidszorg
Hogeschool Leiden, 9-12-2011
Wil Uitgeest en Odulf Damen.
Inleiding
Gevoelens kunnen betrekking hebben op je eigen innerlijke reacties, of op wat er omgaat
in iets/iemand anders. En normaalgesproken zijn onze gevoelens een mix van beiden.
Als je leert onderscheiden tussen deze twee aspecten van het gevoelsleven, kun je in
principe ook kiezen op welk aspect je de aandacht wilt richten.
Je kunt dan aandacht hebben voor wat er leeft in iets of iemand anders, zonder dat dit
proces van inleven verstoord wordt door de eigen innerlijke reacties op wat er
binnenkomt. En andersom kun je je richten op wat er in jezelf leeft, zonder dat dit
proces van naar binnen luisteren onmogelijk wordt door het lawaai van andere
stemmen die in het innerlijk klinken.
Dan kan het voelen een sensibel waarnemingsorgaan worden, het wordt intelligent.
Intelligent voelen is een synergie van vrijheid (je losmaken van je eerste reacties om te
kunnen onderscheiden en kiezen) en inlevingsvermogen (concentratie op iets/iemand
vanuit een echte interesse). En een van de mogelijkheden om deze kwaliteiten verder te
ontwikkelen is Goethe’s fenomenologische methode.
In deze presentatie zullen we Goethe’s fenomenologische methode kort toelichten.
Vervolgens zal inzichtelijk worden gemaakt hoe in de praktijk met deze methode kan
worden gewerkt aan de hand van een muzikaal fragment uit een muziektherapeutisch
traject.
Het werkproces van de fenomenologie in drie stappen
1 Aandacht voor de waarneming
In deze stap gaat het om het beschrijven van de zintuiglijk waarneembare aspecten van
het te onderzoeken verschijnsel. Er wordt geprobeerd het verschijnsel in zoveel
mogelijk situaties waar te nemen, met inzet van zoveel mogelijk zintuigen. Hierbij
worden alle oordelen teruggehouden. Doel is het creëren van een innerlijk beeld van het
verschijnsel, dat net zo exact en levendig is als het zintuiglijk waarneembare beeld.
2 Aandacht voor de beleving
Hier gaat het om het intersubjectief exploreren en beschrijven van de kwaliteiten die
kunnen worden ervaren door inleving in het te onderzoeken verschijnsel. Een belangrijk
hulpmiddel hierbij is de innerlijke nabootsing. Hierbij worden de eigen gevoelsmatige
reacties teruggehouden; het gaat om het ervaren van het zo – zijn van het verschijnsel,
en niet om de eigen gevoelens van sympathie of antipathie die hierbij kunnen opkomen.
3 Aandacht voor de betekenis van de beleving
In deze stap wordt het beeld beschreven dat in de onderzoeker ontstaat door zich alle
waarnemingen en ervaringen die hij van het te onderzoeken verschijnsel in zich heeft
opgenomen, steeds opnieuw voor de geest te halen; en het daarna ook weer te laten

usten. Op deze manier kan de onderzoeker innerlijk ruimte maken voor een beeld dat
uit de dingen zelf naar voren komt, en waardoor alle ‘puzzelstukjes’ m.b.t. het te
onderzoeken verschijnsel op hun plaats vallen. De neiging om zelf een samenhangend
beeld te bedenken moet hierbij worden teruggehouden, omdat de onderzoeker hierdoor
de innerlijke ruimte ‘opvult’ waarin het beeld dat uit de dingen zelf voortkomt, zich zou
kunnen tonen.
Ideaal gesproken wordt dit beeld in één zin geformuleerd, en drukt het werkwoord dat
in deze zin voorkomt de innerlijke dynamiek van het onderzochte verschijnsel uit.
Een voorbeeld uit de kunstzinnige therapiepraktijk van zo’n beeld:
Dit beeld heeft betrekking op een patiënte met anorexia nervosa.
Ik zie een klompje klei vóór me waar een stevige druk van buitenaf op wordt
uitgeoefend, terwijl de tegenkracht van binnenuit naar buiten vrijwel ontbreekt –
hierdoor wordt het onmogelijk om ruimte in te nemen, te bestaan.
Een dergelijk beeld wordt vervolgens vertaald in een adequaat begrippenkader (in de
kunstzinnige therapie meestal in termen van de drie-­‐ en vierledigheid), waaruit de
kunstzinnig therapeutische diagnose voortkomt. In het voorbeeld uit de muziektherapie
dat hieronder volgt worden deze vervolgstappen uitgewerkt.
De fenomenologische werkwijze als basis voor de eigen regie van de therapeut,
aan de hand van een casus
Stap 1 en 2: Beschrijving van waarnemingen en kwaliteitswaarnemingen aan cliënt X.
Audiofragment 1: X speelt samen met de therapeut een ritmespel op djembé.
- Korte beschrijvingen van muzikale waarnemingen.
N.B. In de muziek zijn uiterlijke waarnemingen en kwaliteitswaarnemingen zo
met elkaar verbonden, dat ze hier worden samengevoegd.
Beschrijving van het voorkomen van de cliënt:
-­‐ Stevige, gevulde lichaamsbouw, zeer groot en sterk voor zijn leeftijd (15 jaar).
-­‐ Ook in het gezicht opvallende gevulde wangen.
-­‐ Bleke huidskleur, vrijwel doorlopend een moe en zwaar gevoel.
-­‐ Bewegingen aan de langzame kant, moeilijk op gang komend. Plotselinge heftige
impulsen en ontladingen.
-­‐ Voortdurend in eigen beeldenwereld, veel ontleend aan actiefilms.
-­‐ Veel onzekerheid (‘Ik weet niet waarom ik leef’), angst voor verandering.
-­‐ Vasthouden aan starre bekende gedragspatronen, soms explosies met verbale
agressie en vernieling van voorwerpen.
Stap 3: Synthese van waarnemingen tot een samenhangend beeld
Er ontstaat het beeld van een gestalte die in het hoofdgebied zich verwijdt en licht
wordt, en in de ledematen zich verdicht en zwaar wordt. Licht en zwaar kunnen elkaar
onvoldoende doordringen.

Verbinding van het beeld met menskundige begrippen:
Binnen het begrippenkader van het drieledige mensbeeld kan het beeld als volgt worden
omschreven:
-­‐ Het voorstellingsleven is zeer beweeglijk, met voortdurend onrustige fantasieën;
er is een onvermogen om te focussen.
-­‐ Het gevoelsleven is geblokkeerd door angst; daardoor is het middengebied star
en blijft de adem oppervlakkig.
-­‐ Het handelen is zeer geremd; de bewegingen komen moeilijk op gang, maken een
zware indruk en zijn niet goed gecoördineerd. Soms is er een plotselinge
uitbarsting.
Daarnaast staat de diagnose volgens de DSM-­‐IV en de zorgzwaarte-­‐indicatie:
-­‐ Pervasieve ontwikelingsstoornis en MCDD (As I).
-­‐ Lichte zwakzinnigheid (As II).
-­‐ Problemen binnen de primaire steungroep (As IV).
-­‐ Indicatie: LVG 04.
Behandeling:
Op de volgende wijze probeert de therapeut actief in verbinding te komen met de
‘intelligentie van zijn gevoel’:
Het gesynthetiseerde beeld (zie stap 3) wordt meerdere keren helder voor de geest
geroepen en doorvoeld, in verbinding met de vraag wat hier zou kunnen helpen, wat
een ontwikkelingsrichting zou kunnen zijn. Van daaruit ontstaat een inspiratie voor het
muziektherapeutische handelen: ‘ik laat hem springend spelen’.
Deze op het individu georiënteerde werkrichting wordt verbonden met de
behandelingsrichtlijnen die als algemeen geldend worden beschouwd bij de gegeven
problematiek: continu sturing, regulering, ondersteuning en toezicht. 1
De muziektherapeutische behandeling gaat als volgt:
- Samen uitvoeren van improvisaties met verschillende instrumenten, die in een
kring opgesteld staan; X. Speelt staande om het lichaamsbeleven erbij te
activeren; geregeld worden instrumenten in combinatie gespeeld.
- Door de wisseling van instrumenten en klanken wordt het bewustzijn
gestimuleerd meer in het hier en nu te blijven, de neiging tot opgaan in eigen
fantasieën wordt verbroken.
- Door staande te spelen komt X meer in een actieve beweging, zijn beweging wordt
door de combinatie van klank en beweging minder zwaar.
- Er worden enkele spelregels afgesproken om aan het spel structuur te geven.
- De therapeut onderhoudt voortdurend het contact, zowel muzikaal als met woord
en gebaar.
Audiofragment 2: samenspelen om een kring van verschillende instrumenten.
1 Zie: www.balansdigitaal.nl/balans/forum

Effecten:
- X. ontdekt dat hij meer mogelijkheden in het spelen heeft, hij toont zich daarover
verbaasd: ‘Apart….’
- Hij voelt zich aanweziger bij het spelen, er ontstaat enthousiasme; hij gaat met
meer beweging spelen (niet springen maar een soort dansend swingen).
- Na enkele keren gaat hij meer durven en merkt dat hij daardoor leert: ‘Een mens
kan leren….’
- Hij krijgt meer zelfvertrouwen en komt met een voorstel: ‘Kan ik meedoen met de
muziek van het Jorisspel?’
- Hij speelt met succes een eenvoudige slagwerkbegeleiding mee bij het toneelspel,
krijgt daarvoor na de opvoering complimenten.
- In de daaropvolgende week neemt hij nog twee initiatieven, waarmee hij een
flinke drempel voor zichzelf overgaat: ‘Ik kan nu ook meedoen aan de gymles en
de euritmieles’
Audiofragment 3: het ritmespel op djembee, drie weken na audiofragment 1.