Expressie - KABK

Besmetten en her-beleven
Expressie-theorieën
1 Vrije Expressie, outsiders en brute kunst
Van Academisme naar Vrije Expressie
Art Brut, outsiders, amateurs
2. Expressie-theorieën
Jean-Jacques Rousseau
Het begrip expressie
Een poging tot definitie
3. De Expressie-theorie van Tolstoi
Besmetting met gevoel
Sociaal engagement
Kritiek
Een variant: antroposofie
4. De Croco-theorie
Wat wordt er uitgedrukt en hoe werkt dat?
Het kunstwerk zit in de kunstenaar
Het gevoel van de kunstenaar herbeleven
Eigentijdse varianten
Conceputual Art
Tracy Emin
Re-enactment
Kritiek op de Croco-theorie
Slotopmerking
5. Samenvatting
6. Verder lezen
- 1 -

1. Vrije Expressie, outsiders en brute kunst
Van Academisme naar Vrije Expressie
In 1949 organiseerde jonkheer Willem Sandberg, de legendarische directeur van het
Stedelijk Museum in Amsterdam, de tentoontelling ‘Kunst en Kind’. Daar was voor het eerst
een uitgebreid overzicht van kindertekeningen in een museale context te zien. In de daarop
volgende jaren zou de bewondering voor kinderlijke uitdrukkingsvormen in de kunst een
grote vlucht nemen in de ‘Vrije Expressie’-beweging.
Centrale gedachte in deze stroming was, dat het in de kunst moest gaan om de bevrijding
van de mens uit de ketenen van de
beschaving. Die beschaving had alleen
maar oorlog en een tot op het bot
neurotische samenleving voortgebracht.
Aanhangers van de Vrije Expressie
bepleitten een terugkeer naar de
onschuld van het kind, die het
tegenovergestelde was van alles wat de
traditionele, ‘academische’ kunst
kenmerkte: een nadruk op scholing,
intellectuele verantwoording,
ambachtelijkheid en mimesis.
Vrije Expressie in therapeutische sessie
Bron: http://www.atelier-kunsttherapie.de/images/e-malen1.jpg
De beroemdste wegbereiders van de stroming waren natuurlijk de kunstenaars van CoBrA.
In Nederland inspireerden zij onder meer een groep kunstenaars die in 1950 ‘De
Werkschuit’ oprichtten, een cursusinstituut op een Amsterdamse woonboot met als doel
kinderen én volwassenen gelegenheid te bieden zich zo vrij en spontaan mogelijk te laten
ontwikkelen.
Art Brut, outsiders, amateurs
Parallel aan de Vrije Expressie-beweging mochten in de na-oorlogse periode de beeldende
producten van psychiatrische patiënten zich in een groeiende belangstelling verheugen. De
Franse kunstenaar Jean Dubuffet gaf er de naam ‘Art Brut’ aan, later in het Engels vertaald
als ‘Outsider Art’. Vooral ‘Outsider Art’ werd een geliefd onderwerp. Tegenwoordig verwijst
de term niet langer uitsluitend naar het werk van ‘geesteszieken’, maar naar alle kunst die
zich buiten de institutionele kaders van musea en kunstacademies ontwikkelt – variërend van
‘primitieve’ (etnische) kunst tot amateurkunst tot kunst die is onstaan in de context van
allerlei creatieve therapieën. Daarin is ‘expressie’ nog steeds een geliefd begrip.
Juist daardoor is er ook weer een sterke tegenbeweging ontstaan. Kunstenaars opgeleid aan
academies en critici die de kunst opvatten als een bijzondere intellectuele activiteit, staan
vaak uitgesproken vijandig tegenover het expressiebegrip, dat ze met navelstaarderij en
beeldende vormeloosheid associëren. Toch is het expressiebegrip bijna onontkoombaar in
het denken over kunst. Expressietheorieën zijn bijna net zo oud als de mimesistheorie, en
de Vrije Expressie is maar één loot aan een dikke stam.
- 2 -

2. Expressie-theorieën
Jean-Jacques Rousseau
De geschiedenis van de voorliefde voor de uitingen van
‘ongeciviliseerden’ is vrij eenvoudig te traceren: de oorsprong
ervan ligt in het werk van de Franse filosoof Jean-Jacques
Rousseau, die met zijn motto ‘terug naar de natuur’ en zijn
romantische denkbeelden over ‘edele wilden’ overbekend is
geworden: de mens is in zijn doorgeschoten beschavingsdrang
vervreemd geraakt van zijn morele zuiverheid en zinkt
daardoor steeds dieper. Het komt er nu op aan de
onbezoedelde ziel weer ruimte te geven, en daartoe is het
nodig dat mensen zich ongeremd kunnen uiten. In de 19 e en
20 ste eeuw werd de kunst steeds vaker aangewezen als hét
domein waarbinnen die vrije uiting van de grond zou kunnen
komen.
Jean-Jacques Rousseau
Het begrip expressie
‘Expressie’ is een begrip dat in de kunst ook vandaag de dag nog steeds veel weerklank vindt.
Het wemelt van de theorieën en scholen die de uitdrukking van gevoelens, ideeën, intuïties,
een zuivere ziel, gewaarwordingen, enzovoort als spil van de kunst aanmerken. Het is, net
zoals de nabootsingstheorie, een ‘klassieke’ kunstopvatting.
In dit hoofdstuk bespreken we
een
aantal varianten van deze expressie-theorieën.
Beroemd is de stelling van Willem Kloos, dat kunst ‘de aller-individueelste expressie van de
aller-individueelste emotie’ dient te zijn. Bedoelde hij daarmee hetzelfde als de aanhangers
van de Vrije Expressie? Bij de laatsten ligt het accent op ongeremdheid, bij Kloos op het
persoonlijke. Willem Kloos was zeker niet ongeremd in zijn sonnetten, ze getuigen juist
van
een grote beheersing van vorm en inhoud. De emotie die ten grondslag ligt aan het
kunstwerk is weliswaar authentiek en onbeheerst, maar de uitdrukking ervan is nog altijd
een zaak van zorgvuldig schaven en schuren. Kloos’ dichtkunst
is daarom ver verwijderd van
de vrije verzen die vanaf de jaren ’50 gemeengoed werden.
Een tussenvorm tussen Kloos en de Vrije Expressie treffen we aan in de stroming die het
woord expressie in de naam voert: in de kunst van het Expressionisme houdt men zich
in de
regel wel aan een aantal vormconventies – het ezelschilderij en de museale context
bijvoorbeeld – maar laat zich niet langer door de buitenwereld leiden; men verbeeldt van
binnen uit.
We kunnen op dit moment alvast concluderen dat aan de opvatting dat het in de kunst altijd
moet gaan om een of andere vorm van expressie een vraagstuk omtrent de vorm van
kunstwerken
is verbonden.
- 3 -

Een poging tot definitie
Een definitie van expressie-theorieën kan er als volgt uitzien:
Expressie-theorieën wijzen de uitdrukking van het innerlijk leven van een kunstenaar
aan als ‘het wezen van de kunst’, waarbij die uitdrukking de bedoeling heeft
gewaarwordingen van de kunstenaar op te wekken bij het publiek van de kunstenaar.
Bovenstaande definitie maakt duidelijk, dat de expressie in een kunstwerk twee kanten
kent: enerzijds is zij verbonden met het innerlijk van de kunstenaar, anderzijds is zij het
communicatiemiddel naar het publiek: datgene wat innerlijk is ervaren door de kunstenaar
wordt door de uitdrukkingskracht van een kunstwerk overgedragen op het kunstpubliek.
We zullen hieronder deze twee varianten van de expressie nader behandelen. Een eerste
variant, van Leo Tolstoi, legt de nadruk op de ervaring van de expressie door het publiek. De
tweede, van Croce en Collingwood, op het innerlijk van de kunstenaar.
2. De expressie-theorie van Tolstoi
Besmetting met gevoel
Leo Tolstoi (1829-1910), die we kennen als schrijver
van monumentale romans als 'Oorlog en Vrede' en
'Anna Karenina', heeft aan het eind van zijn leven
geprobeerd zijn opvattingen over kunst op te
schrijven. Hij deed dat in een artikel met als titel
'Wat is kunst?'
In dit artikel legt Tolstoi de nadruk op het vermogen
van de kunst om allerlei gemoedstoestanden op te
wekken in de beschouwer. Een kunstwerk kan ons
mild stemmen, maar ook boos maken. Een kunstwerk
kan ons een gelouterd gevoel geven, maar ook
schokken. Een goede kunstenaar zou je kunnen zien
als een soort tovenaar, die alle gevoelsregisters van
zijn publiek kan bespelen als was het een kerkorgel.
Maar, zo redeneert Tolstoi, als dat zo is, dan rust er
een zware verantwoording op de schouders van die
tovenaar. Want wie in staat is om het gevoel van
mensen te bespelen, raakt de kern van hun vitaliteit, door ze, zoals hij dat noemt te
infecteren, of te besmetten met gevoel.
Tolstoi:
“Kunst als activiteit is gebaseerd op het feit dat mensen, via tastzin, gehoor of
gezichtsvermogen, in staat zijn om het gevoel te ervaren van iemand die zijn emotie
uitdrukt. Om het simpelste voorbeeld te geven: de ene mens lacht , en de andere die
dat hoort wordt vrolijk; de ene mens huilt, en de ander die dat hoort, voelt verdriet.
De ene is opgewonden of geprikkeld, en degene die het ziet komt in eenzelfde
geestestoestand. (...)
- 4 -

Kunst begint wanneer een persoon, met als doel een ander of anderen te betrekken
bij zijn gevoel, zijn gevoel uitdrukt door bepaalde externe aanwijzingen. (...)
Alleen als het publiek geïnfecteerd wordt door de gevoelens die de auteur heeft
gevoeld, is er sprake van kunst.”
Bron: http://www.csulb.edu/~jvancamp/361r14.html; vert. O.S.
Sociaal engagement
Tolstoi was in de loop van zijn leven politiek geëngageerd geraakt, en had zich op zeker
moment bekeerd tot socialistische opvattingen. Daarom zag hij het als de
verantwoordelijkheid van kunstenaars om hun publiek te besmetten met de socialistische
gemoedstoestand - een combinatie van gepassioneerd wereldverbeterend idealisme en
briesende verontwaardiging over alle ongelijkheid en onderdrukking in de wereld.
Voor Tolstoi gaat het er in de kunst dan ook niet om mensen te behagen met de schoonheid
van charmante schilderijtjes, fraaie concerten of virtuoos natuurgetrouwe nabootsingen van
'de werkelijkheid', maar om het activeren van die emoties, die de mensen inspireren tot
medemenselijke daadkracht.
Mooi, lelijk of goed gelijkend zijn voor Tolstoi geen relevante kwaliteitscriteria. Het gaat in
de kunst puur om het vermogen de mensen te besmetten met gevoel, en niet zomaar een
gevoel - een heel bijzonder, sociaal gevoel.
Hoe een kunstenaar zijn publiek met gevoel besmet, dat lijkt er minder toe te doen, als hij
daar maar in slaagt.
Tolstoi's theorie lijkt wel wat op Aristoteles' denkbeelden over catharsis. Maar waar
Aristoteles zijn catharsis verbond met mimesis, daar speelt dit voor Tolstoi een
ondergeschikte rol. En waar Aristoteles kunst zag als middel om gevaarlijke aandriften te
bestrijden - daar gaat het Tolstoi juist om het bevorderen van daadkracht.
Kritiek
De theorie van Tolstoi is natuurlijk niet zonder problemen. Hij reduceert de activiteit van
de kunstenaar tot een soort eenduidige volksmennerij. Verder is de ene sociaal of politiek
bewogen uiting natuurlijk de andere niet. In Tolstoi's opvatting bestaat eigenlijk nauwelijks
verschil tussen de sociaal bewogen symfonie van Beethoven waarin Alle Menschen werden
Brüder als slotkoor klinkt, en politieke pamfletten of slogans alsVol is Vol. Tolstoi wijst alle
uitingen van kunstenaars af, die niet met een sociaal geëngageerd oogmerk zijn gemaakt. Dat
zou betekenen dat we de Brandenburgse Concerten van Bach niet meer tot het domein van
de kunsten mogen rekenen, zo min als het toneelwerk van Shakespeare, en verder alle
oeuvres van alle kunstenaars die geen sociaal geëngageerde ambities koesteren of
realiseren.
Het is een opvatting die je kunt aanhangen, natuurlijk, maar de norm die Tolstoi stelt is –
met een understatement – onbevredigend. Toch is Tolstoi's zienswijze wijdverbreid. Hij
vond en vindt nog steeds veel weerklank als het gaat om de socialistische cultuurpolitiek.
Daarin leeft de Tolstoiaanse opvatting van volksopvoeding nog altijd krachtig voort, in
tegenstelling tot de liberale opvatting, dat politici de kunst ongemoeid moeten laten.
- 5 -

Een variant: antroposofie
Een interessante variant van de wijze waarop Tolstoi de verantwoordelijkheid van de
kunstenaar voor de gemoedstoestand van het publiek benoemt, treffen we aan in de
antroposofie, de actieve levensbeschouwelijke beweging die in de vroege twintigste eeuw
werd gesticht door de Oostenrijkse filosoof Rudolf Steiner (1865-1925).
De antroposofie gaat ervanuit dat mensen slechts een gezond bestaan kunnen leiden
wanneer denken en voelen in hun dagelijkse bestaan in evenwicht zijn. Zintuiglijke vormen –
alles wat we kunnen zien, horen, voelen, proeven - in de leefomgeving van mensen hebben
volgens Steiner een grote invloed op het ontstaan van dit evenwicht. Zo stimuleren
mathematische en geometrische vormen het denken, terwijl plastisch-organische vormen het
gevoel prikkelen; kleuren en klanken hebben een diepe uitwerking op de ziel. Steiner spreekt
in dit verband van de ‘sinnlich-sittliche’ werking van kunst en architectuur: de zintuiglijke
waarneming heeft een directe invloed op onze zedelijkheid, dat wil zeggen ons morele
gehalte.
Op basis van deze
gedachten ontwikkelde
Steiner een zeer
herkenbare vormgeving,
die voor het eerst
gestalte kreeg in een
reeks bouwwerken op een
heuvel bij het Zwitserse
Dornach, en die
tegenwoordig vooral
voortleeft in de
architectuur van Vrije
Scholen.
Rudolf Steiner bij een model van het zogenaamde ‘Eerste Goetheanum’ in Dornach
3. De Croco-theorie
Wat wordt er uitgedrukt en hoe werkt dat?
De expressie-theorie van Tolstoi benadrukt vooral het
publieksgerichte aspect van de expressie, door te wijzen op het
vermogen van kunstwerken om het gemoed van de beschouwer te
beroeren. Als laatste zullen we nu een theorie bespreken, die
ingaat op de aard van de expressie in een kunstwerk. Deze
theorie wordt in de vakliteratuur aangeduid als de 'Croce-
Collingwood-theorie', en hier afgekort tot 'Croco-theorie'.
De Croco-theorie ontleent zijn naam aan de Italiaan Benedetto
Croce (1866-1952) en de Engelsman Robin George Collingwood
(1889-1943), twee denkers uit de eerste helft van de 20 ste eeuw.
Hun theorieën zijn tamelijk onbekend onder kunstenaars, maar
ze vertegenwoordigen niettemin een opvatting die juist in
hedendaagse, conceptualistische stromingen opgeld doet.
- 6 -
Benedetto Croce

Robin George Collingwood
Het kunstwerk zit in de kunstenaar
In het kort komt de Croco-theorie op het volgende neer:
het kunstwerk is in essentie een bijzonder gevoel, een
bijzondere intuïtie of gewaarwording, die opduikt in de
kunstenaar. De kunstenaar kan besluiten die gewaarwording
te veruitwendigen in een kunstproduct - een schilderij, een
gedicht, een film of ander medium. Maar hij hoeft dat niet
noodzakelijk te doen. Volgens Croce en Collingwood kan een
kunstwerk ook bestaan zonder schilderij, film, of gedicht,
omdat het bestaat in de kunstenaar.
Geschiedfilosofie
De achtergrond van deze opvatting is een 19e eeuwse filosofie van de geschiedwetenschap,
die Croce en Collingwood beiden aanhingen. Volgens deze filosofie laat de geschiedenis zich
niet kennen in termen van wetmatigheden, zoals die voor de exacte wetenschappen worden
geformuleerd. Het kenmerk van geschiedenis is, dat deze zich voltrekt als een
onomkeerbaar proces van unieke momenten. De geschiedenis kan volgens Croce en
Collingwood alleen worden doorgrond, wanneer de historicus zich verplaatst in de unieke,
eenmalige positie van de personen, door wiens optreden de geschiedenis een beslissende
wending nam. Een historicus moet zich bijvoorbeeld verplaatsen in de persoon van Julius
Caesar, op het moment dat deze besloot de Rubicon over te trekken - en daarmee de
geschiedenis van het Romeinse Rijk - en de rest van de wereld - ingrijpend beïnvloedde.
De bijzondere geestestoestand van historische personen op beslissende momenten is voor
Croce en Collingwood waar het de historicus om gaat. Die moet proberen dat moment te herbeleven.
Het gevoel van de kunstenaar herbeleven
Met kunst zit het voor Croce en Collingwood net zo: een kunstwerk is een uniek inzicht of
gevoel, dat zich op een zeker moment voordoet in de geest van een kunstenaar. Het is
mogelijk om dit bijzondere gevoel of inzicht te veruitwendigen in een kunstproduct. Echter:
het kunstwerk is niet gebonden aan het kunstproduct, en het kunstproduct is niet de
expressie van het kunstwerk. De expressie vindt plaats in de kunstenaar, in de ziel of geest
van de kunstenaar. De componist hoort in zijn hoofd al de klanken van het muziekstuk, de
dichter zegt in zijn hoofd al de woorden van zijn gedicht, de schilder heeft al een visioen
van zijn schilderij. Wat een kunstenaar zich in zijn hoofd voorstelt, is volgens Croce en
Collingwood daarom de eigenlijke 'expressie' van het kunstwerk.
Uiteraard kan de componist zijn compositie noteren, de dichter zijn gedicht opschrijven en
de schilder zijn schilderij schilderen - maar echt noodzakelijk is dit niet, want het
kunstwerk bestaat desondanks toch wel.
Bijgevolg is kunstbeschouwing iets anders dan het bestuderen van de uiterlijke vormen van
kunstproducten. De beschouwer moet zich niet op het kunstproduct richten, maar op het
her-beleven van de (geestelijke) expressie van het bijzondere inzicht of gevoel van de
kunstenaar. Het kunstproduct is alleen maar een vehikel. Het stelt de beschouwer in staat
- 7 -

om het eigenlijke kunstwerk, dat zuiver geestelijk is, te her-beleven.
Bijzonder aan deze gedachtengang is uiteraard, dat het kunstwerk wordt gezien als iets wat
los staat van het kunstproduct. Het kunstwerk is iets, wat allereerst in de kunstenaar
ontstaat; vervolgens kan dan de kunstbeschouwer het kunstwerk deelachtig worden, door de
veruitwendiging ervan in een kunstproduct. Merk op, dat volgens deze filosofie er eigenlijk
geen wezenlijk verschil bestaat tussen kunstenaar en kunstbeschouwer, want de
kunstbeschouwer herschept het kunstwerk in zijn eigen geest door zich te verplaatsen in
de geest van de kunstenaar.
Eigentijdse varianten
Conceptual Art
In de 20ste eeuwse kunst zien we een variant van de kunstopvattingen van Croce en
Collingwood in de Conceptual Art.
In de conceptuele kunst gaat men er van uit, dat de fysieke vorm van een kunstwerk minder
belangrijk is dan de onderliggende conceptie. Het gaat erom het concept zelf te
doorgronden. Zo'n concept kan uiteenlopende
gedaanten aannemen. Zoals de conceptkunstenaar
Joseph Kosuth het systematisch liet zien in zijn
werk 'One and three chairs'. Dit bestaat uit een
ensemble van: een stoel, een foto van die stoel en
een uitvergrote kopie van de definitie in een
woordenboek van het woord 'chair'. Drie
gedaanten van het concept 'stoel' - een concept
dat in ons brein verankerd is. De
veruitwendigingen stellen ons in staat het
concept te doorgronden.
Joseph Kosuth, ‘One and Three Chairs’, 1965
Tracey Emin
Een meer recent voorbeeld treffen we aan in het werk van de Britse kunstenares Tracey
Emin. Haar werk bestaat uit de meest uiteenlopende kunstproducten - van geborduurde
lappen tot readymades, van neonsculpturen tot videofilms, die echter allemaal hetzelfde
onderwerp hebben, namelijk de persoon van de kunstenares zelf. Door middel van al die
verschillende uitingen nodigt Tracey Emin de
beschouwer uit om de wereld te bekijken door de ogen
van Tracey Emin, om de emotionele verwarring mee te
beleven die haar, als mens, kenmerkt, en uiteindelijk de
onverwachte schoonheid van die verwarring te ervaren.
Tracey Emin vat, om het in termen van de expressietheorie
te zeggen, haar eigen gevoelswereld op als een
kunstwerk. Haar kunstproducten zijn de
veruitwendigingen van die gevoelswereld. Zij stellen ons
in staat ons in haar gevoelswereld te verplaatsen - met
als gevolg dat wij de wereld op een hernieuwde manier
beleven en daardoor ontroerd kunnen raken.
Tracey Emin, My Bed, 1999
- 8 -

Re-enactment
De Engelse term voor het ‘her-beleven’ van de artistieke expressie in de kunstenaar is ‘reenactment’.
Deze term duikt de laatste tijd geregeld op in verband met performance-kunst.
Zo voerde Marina Abramovic in 2006 een reeks beroemde performances van andere
kunstenaars opnieuw uit, zoals
bijvoorbeeld Joseph Beuys’ Hoe men
de kunst verklaart aan een dode haas
(zie afbeelding hiernaast). Abramovic’
opvoering moet het mogelijk maken om
te herbeleven wat het selecte publiek
dat ooit Beuys’ performance bijwoonde
heeft meegemaakt, zoals een orkest
een symfonie steeds opnieuw kan
blijven uitvoeren, om zo het
oorspronkelijke gevoel van de
componist te laten herleven.
Bron: http://www.e-flux.com/displayshow.php?file=message_1145483333.txt
Kritiek op de Croco-theorie
Net als de expressie-theorie van Tolstoi bevat de Croco-theorie een aantal ongemakkelijke
elementen.
Ten eerste: de gedachte dat een kunstwerk slechts als innerlijk fenomeen bestaat, en niet
noodzakelijk veruitwendigd hoeft te worden in een kunstproduct, geeft een vrijbrief aan
personen, die beweren dat zij in hun hoofd een meesterlijk kunstwerk hebben, dat ze
hebben besloten niet te veruitwendigen. Het is volstrekt onmogelijk om zo'n bewering te
controleren - en dus gaat de Croco-theorie uit van een oncontroleerbare speculatie - wat de
theorie niet aantrekkelijker maakt.
Dan: alleen wanneer het kunstwerk veruitwendigd wordt, kan het publiek zich verplaatsen in
het oorspronkelijke, innerlijke kunstwerk. Croce en Collingwood verwaarlozen de rol van het
kunstproduct, het medium. In hun optiek doet de veruitwendiging er niet veel toe voor het
kunstwerk, maar aangezien dit de enige manier is om 'bij' het kunstwerk te komen, lijkt het
niet meer dan logisch om daar veel belang aan te hechten. Bovendien is de interactie met het
medium voor veel kunstenaars onontbeerlijk om hun ideeën scherp te krijgen. Ideeën voor
een schilderij groeien volgens schilders bijvoorbeeld vaak al schilderend. En bovendien
stellen schilders zich hun schilderijen meestal van meet af aan voor als schilderijen, wat
impliceert dat er hoe dan ook kennis van het medium nodig is, om het eigenlijke, innerlijke
kunstwerk te concipiëren. Kortom: het medium doet er wel degelijk toe.
En tenslotte: als er een kunstproduct is, dan nog is het niet gezegd dat het publiek in staat
is om het oorspronkelijke, innerlijke kunstwerk te herbeleven. Dit blijkt al uit het feit dat
een kunstproduct vaak op de meest uiteenlopende manieren geïnterpreteerd kan worden.
Wie heeft er dan gelijk? Welke interpretatie is de juiste? Als de kunstenaar is overleden,
kunnen we het hem in elk geval niet meer vragen.
- 9 -

Slotopmerking
Net als bij de nabootsingstheorie blijkt het niet makkelijk een sluitende theorie te
formuleren omtrent het hoe en het waarom van de expressieve kracht van kunstwerken. Het
blijkt, dat je weliswaar fraaie gedachtenconstructies kunt opbouwen, maar dat deze
uiteindelijk niet voldoende zijn om alles wat wij kunst plegen te noemen van een omvattende
theorie te voorzien. Tolstoi komt tot een wel erg ongeloofwaardig normatieve expressietheorie,
die het leeuwendeel van alles wat wij kunst noemen noodzakelijkerwijs buiten
beschouwing moet laten; de theorieën van Croce en Collingwood berusten op al te
speculatieve - dus oncontroleerbare grondslagen, waardoor ze weliswaar niet minder
interessant worden, maar filosofisch toch minder stevig.
In het volgende hoofdstuk zullen we een laatste klassieke theorie over het wezen van de
kunst bekijken - het formalisme. Wellicht dat die uitkomst biedt waar het gaat om 'het
wezen van de kunst'.
5. Samenvatting
Theorieën die de uitdrukking van gevoelens en innerlijke gewaarwordingen aanmerken als
'het wezen van de kunst' noemen we expressie-theorieën.
Waar expressie van gevoel in het geding is, is steeds sprake van een kunstenaar die iets
uitdrukt, en een publiek dat gevoelig is voor die expressie.
De theorie van Tolstoi benadrukt de publiekskant van de expressie. Voor hem is kunst
'besmetting met gevoel'. Aangezien de kunstenaar in staat is om willekeurig welke gevoelens
over te dragen, rust op hem een zware verantwoordelijkheid. De kunstenaar moet zijn gave
ten dienste stellen van het verbeteren van de sociale omstandigheden van de mensheid.
Probleem aan de theorie van Tolstoi is enerzijds, dat hij de kunstenaar reduceert tot een
volksmenner, en anderzijds dat hij alle kunst die niet sociaal bewogen is niet tot de kunst wil
rekenen.
De Croce-Collingwood-theorie ('Croco-theorie') benadrukt de kunstenaarskant van de
expressie. Volgens de Croco-theorie bestaat het kunstwerk alleen als expressie van een
bijzondere gewaarwording in het brein van de kunstenaar. Deze expressie kan veruitwendigd
worden in een kunstproduct, dat het publiek in staat stelt om de oorspronkelijke
gewaarwording van de kunstenaar te herbeleven.
Vooral in de conceptuele kunst, maar ook in andere hedendaagse kunstuitingen zien we deze
opvatting terug.
Filosofisch is ook de Croco-theorie niet waterdicht. Critici hebben gewezen op de
oncontroleerbaarheid ervan, de veronachtzaming van artistieke media, en de onmogelijkheid
om oorspronkelijke gewaarwordingen van een kunstenaar eenduidig te achterhalen.
- 10 -
© Onno Schilstra 2007

6. Verder lezen
A.A. van den Braembussche, Denken over Kunst, hoofdstuk 3
A. Sheppard, Filosofie van de kunst, Utrecht 1989 (35-39)
Oorspronkelijke bronnen:
L. Tolstoi, What is Art? London 1898
B. Croce, Aesthetics, New York 1929
R.G. Collingwood, Principles of Art, Oxford 1938
Charles Harrison & Paul Wood, Art in Theory 1900-2000, Malden 2003, blz. 102-107, blz.
536-539.
* Excerpten uit teksten van Croce en Collingwood.
Internetbronnen:
Tolstoi, What is Art? http://www.csulb.edu/~jvancamp/361r14.html
* Uitgebreid excerpt
Over antroposofie:
http://nl.wikipedia.org/wiki/Antroposofie
Over Vrije Expressie:
N.n., Vrije Expressie, http://www.taalvormingentaaldrukken.nl/ATG/ATG1950.htm
* Informatie over de Vrije Expressie-gedachte
Huub Mous, Weg met de Vrije Expressie http://www.huubmous.nl/2007/03/28/detragische-heiligverklaring-van-het-kind/
* polemische tekst op het weblog van publicist Huub Mous tégen de Vrije Expressie
- 11 -
© Onno Schilstra 2009