excursie_Rome_files/Excursiegids Rome 20100609.pdf

excursiegids opleiding Bouwkunde
2-7 juni 2010
samengesteld door en voor studenten van Hogeschool Zeeland
MMX
+ S t u t t g a r t
hoofdsponsors:

index gebouwen
keulen
01 Bruder Klaus Kapelle
stuttgart
02 Weißenhof Siedlung
03 Mercedes Benz Arena
04 Fernsehturm
05 Neue Staatsgalerie
06 Hysolar Research Building
07 Landesbank Baden-Württenberg
08 Mercedes Benz Museum
09 Porsche Museum
MMX Gebouwbeschouwing
weil am rhein
10 Geodesic Dome
11 Vitra Design Museum
12 Feuerwehr / Expohalle
13 Vitra Conference Pavillion
14 VitraHaus
rome
15 Circus Maximus
16 Portico di Octavia
17 Mercati di Traiano
18 Pantheon
19 Mausoleo di Augusto
20 Piramide Cestia
21 Teatro di Marcello
22 Terme di Diocleziano
23 Forum: overzicht
24 Forum: Colosseo
25 Forum: Tempio di Venere e Roma
26 Keizersbogen
27 Castel Sant Angelos
28 Catacombe
29 Santa Maria in Aracoeli
30 Santa Maria del Popolo
31 San Clemente
32 Kerk der Friezen
33 Passetto di Borgo
34 Santa Maria Della Pace
35 Tempietto di San Pietro
36 Trinità dei Monti
37 Museo Vaticano
38 San Pietro
39 Piazza San Pietro
40 Santissimo Nome di Gesù
41 Basilica di San Giovanni in Laterano
42 Piazza Navona
43 Sant’Ignazio
44 Santa Maria della Vittoria
45 Villa Borghese
46 San Carlo Alle Quattro Fontane
47 San Ivo della Sapienza
48 Sant’Agnese
49 Sant’Andrea al Quirinale
50 Piazza di Spagna
51 Piazza di Campidoglio
52 Fontana di Trevi
53 Palazzo della Civiltà Italiana
54 Palazzo dei Congressi
55 Stadio Olimpico
56 Museo della Civiltà Romana
57 Parco della Musica
58 Dio Padre Misericordioso
59 Biblioteca Università Lateranense
60 il Palazzetto Bianco
61 Nederlandse Ambassade Rome
62 Maxxi National Art Museum
Florence
63 Ciesa dell’Autostrada
Noord-Italië
64 Bolle Grappa Nardini

inhoudsopgave
Index Gebouwen 2
Programma Excursie 5
Voorwoord 7
Rome toen 9
Rome nu 32
Gebouwbeschouwingen Duitsland 71
Gebouwbeschouwingen Italië 127
Deelnemerlijst Excursie 300
Mappa di Roma + gegevens overnachtingen 301
hoofdsponsors:
Eerder verschenen in deze reeks en te downloaden op www.bouwkunde.hz.nl
Gebouwbeschouwing
algemene
informatie
3

Hoe groot wordt jouw
eerste carrièrestap?
Bouwkunde civiele tecHniek geo-informatie
Tracé is een succesvolle keuze voor het maken van je eerste carrièrestap. Dat hebben we in de afgelopen
jaren bewezen met honderden succesvolle detacheringen van bouwkundige, civieltechnische en
geo-informatie starters op de arbeidsmarkt.
Met een detachering door Tracé maak je niet alleen gebruik van ons voortreffelijke netwerk, maar ook
van onze vakkundige expertise en vakinhoudelijke achtergrond. Hiermee weten we uitstekend jouw
persoonlijke drijfveren, ervaringen en ambities in kaart te brengen en te koppelen aan de kansen op de
arbeidsmarkt.
Met meer dan 350 professionals is Tracé een toonaangevend detacheringsbureau op de
Nederlandse bouwkundige, civieltechnische en geo-informatie markt. Met een brede functieoriëntatie
detacheren we op deze markten professionals op MBO-, HBO- en Academisch niveau.
Meer informatie over onze mogelijkheden en ons actuele vacatureaanbod vind je op onze website.
www.tracedetachering.nl
advertentie
sponsor
4

Programma Excursie (onder voorbehoud)
2 juni 2010
06:15 uur bus arriveert bij de HZ.
06:15 uur verzamelen bij de toegang van het HZterrein
aan de Edisonweg.
06:30 uur vertrek bus bij de HZ
10:00 uur bezoek Bruder Klauskapelle in Wachendorf:
eerste presentatie.
15:00 uur aankomst bij Stuttgart, rijtoer langs diverse
gebouwen om en in de stad.
±19:00 uur aankomst jeugdherberg, verdeling kamers
etc. einde vast programma: vrij om Stuttgart
op eigen gelegenheid te gaan verkennen.
3 juni 2010
08.00 uur gezamenlijk ontbijt
08:30 uur vertrek jeugdherberg met de bus richting
Rome
±19:30 uur aankomst camping Fabulous in Rome, verdeling
tenten en ontspannen op de camping of
elders op eigen gelegenheid.
4 juni 2010
08.30 uur* ontbijt
09:00 uur• vertrek per bus naar gebouwen aan de rand
van de stad.
12:30 uur* lunch op eigen gelegenheid ter plaatse
13:00 uur* vertrek per metro naar gebouwen en parken
her en der in de stad
15:00 uur einde verplicht programma
5 juni 2010
08.30 uur ontbijt
09:00 uur• vertrek per bus naar gebouwen aan de rand
van de stad.
12:30 uur* lunch op eigen gelegenheid ter plaatse
Gebouwbeschouwing
13:00 uur* vertrek per metro naar gebouwen en parken
her en der in de stad / bezoek musea
15:00 uur einde verplicht programma
6 juni 2010
08.30 uur ontbijt
09:00 uur vertrek uit Rome vanaf de camping met de
bus naar Nederland.
11:30 uur bezoek Ciesa del Autostrada
22:00 uur bezoek Vitra Campus, Weil am Rhein
7 juni 2010
06:30 uur retour bij de HZ.
Adressen
Jugendgästehaus Stuttgart
Richard Wagner Strasse 2-4a
70184 Stuttgart +49711241132
camping Fabulous
Via C.Colombo 18
00125 Roma +3965259354
Telefoonnummers
+393270610171 (Altena)
+393290823138 (Vercouteren v/d Berge)
De programma-onderdelen met een sterretje, zijn alleen verplicht
voor de B2-groep. Andere studenten kunnen hier natuurlijk ook
aan deelnemen, maar dat is vrijwillig. Het kan zijn dat we na het
verplichte gedeelte voor de B2-studenten nog extra gebouwen
gaan bezoeken, maar dat wordt onderweg bepaald.
algemene
informatie
5
foto: Niek van de Calseijde, met hulp van Nicky van der Kooij

Contactpersoon: Ellen Capiau
advertentie
sponsor
6

Voorwoord
Beste lezer,
Al enkele jaren organiseert de opleiding Bouwkunde van de Hogeschool Zeeland tweedaagse
excursies naar een metropool in Europa. Meestal gaan we de eerste dag met de bus rondom
de stad, tweede dag met de metro en te voet door de stad gebouwen bekijken. De afgelopen
jaren gingen we naar Berlijn (2006) Parijs (2002, 2004 en 2007), Londen (2005 en 2009) en
Barcelona (2008).
De excursie een onderdeel van het studieonderdeel “Gebouwbeschouwingen” en in tijdens
het eerste lustrum in 2010 gaan we via Stuttgart naar Rome!
Tijdens de cursus “Gebouwbeschouwingen” ontwikkelen de studenten het zogenaamde
“bouwkundige oog”, een soort X-ray-vision. Al kijkend kan een student zich een oordeel
vormen van het gebouw en zijn omgeving, de materialen en de functies. Ieder jaar programmeren
docenten van de opleiding dit studieonderdeel rondom een metropool. Alle studenten
van het eerste jaar analyseren twee gebouwen. Ook onderzoeken zij per groep een deel van
de geschiedenis van de stad.
De analyse van de gebouwen omvat in elk geval het volgende:
• Een biografie van de ontwerper, waarin nog drie andere gebouwen van de
ontwerper worden opgenomen
• De werkelijke gebouwanalyse, onderverdeeld in de volgende onderdelen:
1. Site, ligging, belendingen, bouwmassa, geleding
2. Hoofdvorm, afmetingen
3. Façade, dakvorm, entree, deuren en ramen
4. Functie, gebruik, ouderdom, geschiedenis en onderhoudstoestand
5. Plattegronden, constructie, interieur, meubilair en licht.
6. Opdrachtgever, programma van eisen
7. Ecologische aspecten en maatschappelijke context.
8. Bouwmaterialen
• In het werkstuk worden geveltekeningen en plattegronden, naast
duidelijke foto’s verwerkt. Ook wordt van elke gebouw een 3D-model met Sketchup ge
maakt
• Naast de analyse wordt per gebouw toeristische informatie in een klein
overzichtelijk blokje weergegeven
De inhoud van deze excursiegids is samengesteld door en ook voor de studenten zelf. Zij
geven ter plekke bij het door hen geanalyseerde gebouw een presentatie met behulp van een
megafoon. Dit is voor velen het hoogtepunt van het schooljaar.
Ik wens je veel leesplezier met dit boekje en bij de wandeling langs en door de geweldige
gebouwen van Rome en Stuttgart.
Bernard Vercouteren van den Berge
docent opleiding Bouwkunde
Hogeschool Zeeland
bvercou@hz.nl
Gebouwbeschouwing
algemene
informatie
7

advertentie
sponsor
8

Geschiedenis van de stad
Het Romeinse Rijk (475 na Chr. – 800 na Chr.)
Het oorspronkelijke Romeinse Rijk was tot 285 één rijk.
Door problemen in het bestuur, economie en grensbewaking
werd het Romeinse Rijk in tweeën verdeeld. Hierdoor
ontstond het West- en Oost-Romeinse Rijk. De grens voor de
twee rijken werd getrokken tussen enerzijds het Latijns sprekende
Italië en het Westen en anderzijds het welvarendere
Grieks sprekende oosten. De komst van het Christendom
betekende een grote omwenteling voor het Romeinse Rijk.
Na aanvankelijke vervolgingen van de christenen, omdat deze geen goddelijke eer aan de
keizers en de Romeinse goden wilden bewijzen, werd het Christendom in 313 door Constantijn
erkend en in 392 door Theodosius I zelfs tot staatsgodsdienst verheven. Toen waren de
rollen omgekeerd en braken er voor niet-christenen lastigere tijden aan. In 476 verdween de
titel van de West-Romeinse keizer toen de Germaanse legerleider Odaoker de laatste West-
Romeinse keizer Augustus in de hoofdstad Ravenna versloeg. Odaoker kreeg van de Oost-
Romeinse keizer twee opties: hij kon een pop aan draadjes (marionet) als keizer installeren
of zichzelf direct onder het bewind van de keizer van het Oost-Romeinse Rijk plaatsen. Hij
koos voor het laatste en werd gouverneur. Ondanks deze titel noemde hij zichzelf voortaan
Koning van Italië.
Het oostelijk deel kwam ook dicht bij de ondergang, maar beleefde daarna nog verscheidene
bloeiperioden. Al deze veranderingen in het vroegere West-Romeinse Rijk betekende niet
het einde van het verleden. De mensen die op het platteland leefden, kregen niets of weinig
mee van de rijke villa’s en de “Val van het Romeinse Rijk”. Veel Romeinse instellingen werden
door de machthebbers overgenomen, omdat de Germanen in aantallen maar een kleine bovenlaag
waren tegenover de bevolking. Dit blijkt wel uit het feit dat de Latijnse taal ondanks
de bezetting is blijven bestaan. Het belangrijkste dat werd overgenomen was het Christelijke
geloof en de bijbehorende kerken. De Katholieke Kerk had intussen bijna alle instellingen
voor goede doelen overgenomen van het vroegere Romeinse Rijk toen het wereldlijke bestuur
daarvan steeds meer in verval raakte. Dit betrof onder andere: cultuur, onderwijs en de
bestuursvormen.
Justinianus I besteeg de Byzantijnse troon in 527 en dit luidde een periode in van Byzantijnse
gebiedsuitbreiding in voormalig Romeins territorium. Door historici wordt hij vaak de laatste
“Romeinse” keizer genoemd aangezien zijn moedertaal het Latijn was en vanwege zijn pogingen
om het Westen en Oosten te herenigen. De heerschappij van Justinianus begon met
oorlog voeren. Van Lazica tot de Arabische Woestijn waren er verschillende campagnes aan
het Perzische front.
Herakleios, die in 610 de troon besteeg, slaagde erin een
dynastie te vestigen en zijn nakomelingen wisten met enkele
onderbrekingen de troon vast te houden tot 711. Hun heerschappij
werd gekenmerkt door grote dreiging van buitenaf,
zowel vanuit het oosten als het westen. Dit resulteerde in
enorm gebiedsverlies, interne onrust en culturele veranderingen.
De Arabieren, die Syria en de Levant nu geheel onder
controle hadden, voerden geregeld strooptochten uit tot
MMX
Rome
Gebouwbeschouwing toen 9

Rome toen
ver in Anatolië en belegerden tussen 674 en
678 zelfs Constantinopel. Na de belegering van
Constantinopel werd er een vredesverdrag van
30 jaar gesloten.
Leo III, een keizer die in 717 aan de macht kwam,
wist de aanval van de Arabieren in 718 af te slaan
en behaalde een belangrijke overwinning tegen
hen in 740. Toch bleef de dreiging van beide
kanten groot waardoor het Herenigde Romeinse
Rijk steeds meer gebied verloor.
In 800 werd er een einde gemaakt aan het Herenigde Romeinse Rijk. Karel de Grote liet zich
door de paus tot nieuwe keizer van het West-Romeinse Rijk kronen. Het Romeinse Rijk had
sinds 324 jaar weer een Keizer.
MMX
De stad Rome (van 800 tot 1348)
Na de val van het Romeinse Rijk werd het, op een aantal gebeurtenissen na, relatief rustig in
de stad Rome. Nadat er in april 799 jaar na Chr. mensen in opstand waren gekomen tegen de
paus die destijds heerste, paus Leo III, werd hij verdreven uit Rome. Deze zou vervolgens naar
Karel de Grote zijn gegaan, wie destijds een grote macht had in andere delen van Europa. Zo
vroeg de paus aan Karel de Grote om zijn legers te laten vechten tegen de tegenstanders van
de katholieke kerk in Longobarden, Noord- Italië. Karel de Grote ging het gevecht aan, hij was
zelf namelijk katholiek en wilde veel macht hebben.
paus Leo III had in 800 ruzie met rijke heren uit Rome, waarna hij Karel de Grote naar Rome
liet komen om hem te helpen. Vervolgens werd Karel de Grote, voor hem onverwachts,
gekroond tot keizer. Deze keizerskroning gebeurde op 25 december 800 jaar na Chr. in Rome
onder leiding van paus Leo III. De kroningen van keizers gebeurde in de Middeleeuwen via
een bepaald tafereel. Tijdens de kroning van de keizers, droegen de toekomstige keizers
bepaalde kleding en werden er handelingen gedaan door een geestelijke.
Leenstelsel
Nadat Karel de Grote de macht had gekregen over een groot rijk, was het moeilijk om deze
volledig door hem te laten besturen. Daarom bedacht hij “gouwen’, dit waren kleine gedeelten
van zijn algehele rijk. Door het rijk te verdelen kon hij per gouw, een belangrijk persoon
(een leenman) aanstellen om het gebied op orde te houden.
De leenmannen waren weliswaar niet de baas over de gouw, dit was Karel de Grote zelf. Hij
gaf zijn leenmannen orders mee waar men zich aan diende te houden. Om te controleren of
de leenmannen dit werkelijk deden, werden er
zendgraven aangesteld. Die brachten na een bezoek
aan een gouw verslag uit bij Karel de Grote,
zodat hij precies wist wat er overal speelde.
Drieslagstelsel
Karel de Grote had in zijn rijk tevens de macht
over de regels en wetten. Destijds waren de oog-
Gebouwbeschouwing
Het Herenigde Romeinse Rijk in 717 na Chr.
Rome
toen
10

Geschiedenis van de stad
sten zeer belangdrieslagstelsel Jaar 1 Jaar 2 Jaar 3
rijk. Boeren waren Akker A Zomergraan (haver) Braak Wintergraan
misschien wel de Akker B Wintergraan (rogge, tarwe) Zomergraan Braak
arme mensen,
maar zij zorgden
wel voor eten en
Akker C Braak (onbebouwd) Wintergraan Zomergraan
inkomsten. Om een zo hoog mogelijk rendement te halen uit de grond waarop werd geoogst,
maakte hij een stelsel op. Dit werd ook wel het drieslagstelsel genoemd.
Hierin schreef hij voor wat er wanneer werd geoogst, zodat er het maximale uit de oogsten
gehaald kon worden.
MMX
Dom van Aken
Toen Karel de Grote wat ouder was, verbleef hij vaak in Aken. Deze plaats lag in het midden
van zijn rijk, wat ideaal voor hem was. Hier liet hij vervolgens in de periode van 796 en 804
het schip (bij de Dom van Aken wordt hiermee het achthoekig gedeelte bedoeld) van de Dom
van Aken bouwen, welke werd voltooid door de bouwmeester
Odo van Metz. Zie figuur 1 voor de tegenwoordige
plattegrond van de Dom van Aken.
In 806 was Karel de Grote te oud om te regeren, waarna
hij zijn land verdeelde over zijn drie zonen: Karel, Lodewijk
en Pippijn. Hiervan overleed Pippijn in 810 en Karel
in 811. Hierdoor bleef alleen Lodewijk over, wie in 813 door
Karel de Grote werd gekroond tot keizer van het rijk en
dus ook van Rome.
852 Na Christus
Vanwege de vele dreigingen van buitenaf, met name de Longobarden in 753 na Chr., werd er
buiten het sluiten van een verbond met de Frankische koning Pepijn en later zijn zoon Karel
een verdedigingsmuur gebouwd. Echter voor de bouw van de verdedigingsmuur werd aan de
hand van paus Stefanus II een verbond met koning Pepijn gesloten, die de Longobarden uit
Rome verdreef. Deze paus had tussen 752 en 757 na Chr. zowel de ambt als de wereldwijde
politieke macht, het zogenaamde pontificaat. Later zette Karel de Grote het werk van zijn
vader voort en onder hem groeide Rome opnieuw op tot een machtscentrum. Na de dood
van Karel de Grote bleef Rome, het machtscentrum van weleer, alleen achter. Het was weer
op zichzelf aangewezen wat betreft de verdediging van de stad.
Het bovenstaande geeft al aan hoe het er in die tijd aan toe ging en dat niemand ongeschonden
uit de strijd zou kunnen komen. Paus Leo IV bedacht in 846 een plan door niet langer af-
hankelijk te hoeven te zijn van een sterk leger. Daarom werd er overgegaan tot actie. Er werd
een verdedigingsmuur rond het Vaticaan gebouwd om de in die tijd de Saraceense piraten te
beletten om de stad te plunderen. Ook werd het Mausoleum van Hadrianus omgebouwd tot
bastion. Deze manier van verdedigen was gedaan doormiddel van inhammen en uitstekende
delen te maken in je muur. Op deze manier ben je optimaal beschermd en kan je ook goed
zelf aanvallen. In de rest van de stad waren de antieke monumenten al in gebruik genomen
om de tegenstanders te verdrijven/ stoppen. Een aantal gebouwen bleven hierbij intact om-
Rome
Gebouwbeschouwing toen 11

Rome toen
dat ze omgevormd werden tot Christelijke kerken, denk hierbij aan het Pantheon, Curia.
880 – 932 Na Christus
Theodora trouwde met de Byzantijnse keizer Theophilus, waarmee ze twee zonen en vijf
dochters baarde: de vroeggestorven Constantinus en Michael, Anna, Thecla, Anastasia, Pulcheria
en Maria. Deze laatste persoon zou het regentschap later van haar overnemen.
Nadat Theophilus was overleden werd Theodora voorgedragen als de nieuwe regentes. Dit
omdat de oudste zoon nog minderjarig was. Daarbij kreeg Theodora vooral hulp van haar
broers Bardas en Petrones, haar oom Sergius Nicetiates en haar “lieveling”, Theoctistus. Deze
laatste persoon zorgde er later voor dat de andere, aan de kant werden geschoven en dat de
macht in handen kwam van Theodora en hemzelf. Samen zorgden Theodora en Theoctistus
voor een stabiele regering. Na enige tijd werd Theodora afgezet als regentes van het land. Dit
was het gevolg van een staatsgreep.
Edward Gibbon schreef een stuk over moeder en dochter, waarvan hij Theodora zag als de
zus van Maria(ze had namelijk ook nog een zus die zo heette), en noemde het om die reden
ook de “invloed van twee zuster-prostituees”. Dit baseerde Gibbon op hun rijkdom, schoonheid,
hun politieke en hun oneerlijkheid in relatie. De meest toegewijde van hun minnaars
werden namelijk beloond met de Romeinse mijter. Dit alles zorgde ervoor dat Theodora en
Maria naar alle waarschijnlijkheid de basis hebben gelegd voor de Middeleeuwse legende
van een vrouwelijke paus. Het pausschap werd echter door de vrouwen overgedragen aan
hun onwettige zoon, de kleinzoon en achterkleinzoon. Op basis hiervan kwam de definitie
pornocratie, een benaming die verbonden is met de heerschappij door Theodora en haar
dochter Marozia over de stad Rome door mannelijke “marionetten”.
In 909 trouwde Marozia met Adalbert I. Adalbert I had de kracht om mensen te erkennen
voor hun daden. Daarom zorgde Marozia dat haar tot dan toe enige zoon Johannes erkend
werd. Samen kregen Marozia en Adalbert I rond 911 nog een kind: Adalbert II. Toen Adalbert
I werd verslagen bij Orte in 924, namen de Romeinse grondbezitters de volledige macht over
van de traditionele machtshebbers(pauselijke bureaucratie). Rome kwam door deze grove
verandering vrijwel geheel onder seculiere controle. Dit wordt tegenwoordig nog steeds als
dieptepunt gezien voor de pausen.
Om de pausen nog een hak te zetten, trouwde Marozia even later met Guido van Toscane.
Die zou haar voorzien van manschappen om zo paus Johannes X te arresteren en op te
sluiten in de Engelenburcht. Guido zou hem in 928 om het leven brengen door hem te laten
stikken.
De weg richting de macht lag weer open. Marozia greep deze kans en pleegde een staatsgreep.
De twee pausen waren onderdanig aan haar, waardoor ze geen weerstand kon
verwachten uit de hoek van de kerk. In 931 slaagde ze er zelfs in haar zoon naar voren te
schuiven als de nieuwe paus. Dat was onder de naam Johannes XI en was toen pas 21 jaar.
Toen Guido in 929 stierf, regelde Marozia een huwelijk met zijn halfbroer, die in die tijd gekozen
was tot koning van Italië. Er was echter wel een probleem: hij was al getrouwd. Dat was
echter snel ongedaan gemaakt, waarna Marozia’s dochter en haar nieuwe man samen over
het land gingen regeren.
De heerschappij door moeder en dochter kwam uiteindelijk toch tot een einde wanneer ook
Marioza afgezet werd. Dat was eerst het geval bij Theodora en later dus ook bij haar dochter,
MMX
Gebouwbeschouwing
Rome
toen
12

Geschiedenis van de stad
allebei door bloedverwanten(Theodora werd afgezet door een van haar zoons en Marioza
werd op haar beurt afgezet door haar zoon uit een eerder huwelijk). Theodora moest na haar
hoogtijdagen de tijd doorbrengen in het klooster, waar Marozia haar tijd moest verbijten in
de gevangenis. Marioza stierf ergens tussen 932 en 937, dit betekende het echte einde van de
regie door moeder en dochter.
MMX
961 Na Christus: Koning Otto de Grote van Duitsland wordt de eerste keizer van het Heilige
Rooms Rijk
In 962 werd de Duitse koning Otto de Grote tot keizer gekroond van het Heilige Rooms-
Duitse Rijk en was daarmee de eerste Romeinse keizer. Daarnaast verhief hij daarmee het
pausdom weer tot meer aanzien. Hij maakte het pausdom echter wel ondergeschikt aan de
politiek maar legde wel de grondslag voor de latere macht van de kerk.
Rond het begin van de 1eerste eeuw deelden Hertogen, veelal vertegenwoordigers van de
Byzantijnse bisschoppen en Saracenen, de lakens uit en aan het begin van de 11de eeuw
werden een aantal stadsrepublieken (onder andere Gaeta, Napels en Amalfi) zeer machtig.
In 1016 infiltreerden de Normandiërs in Italië nadat ze gebruikt waren in de strijd tegen de
Saracenen. In 1071 veroverde de Normandiër Robert Guiscard Bari en maakte daarmee een
einde aan de Byzantijnse macht in Italië. Tegen het jaar 1200 was praktisch geheel Zuid-Italië
Normandisch gebied en ook Sicilië werd door de Saracenen veroverd.
1300 paus Bonifatius VIII kondigt het eerste jubeljaar af
Op de vooravond van het nieuwe jaar, dit was destijds op 24 december, en op de avonden
erna stroomden Romeinen spontaan naar de Sint Petrus Baseliek, naar het graf van de eerste
van de apostelen.
Op de drempel van de nieuwe eeuw verwachtten de Romeinen dat God hun genadig zou zijn
en hen hun zonden, hoe erg deze ook waren, zou vergeven. Paus Bonifatius VIII beantwoorde
deze spontaniteit van de stadsbewoners en kondigde op 22 februari alsnog, voor het geheel
van 1300, het eerste heilig jaar af. Het voor 1300 uitgeroepen jubeljaar doet het belang van
Rome als pelgrimsoord verder stijgen. Dit had ook te maken met de verovering van Jeruzalem
door de moslims in 1187. Hierdoor was pelgrimeren naar het Heilige Land vrijwel onmogelijk
geworden en had Rome gewonnen als centrum van de westerse christenheid. Daarbij wist
paus Bonifatius de gelovigen zover te krijgen dat zij het geestelijke gezag van de paus als
hoger zagen dan het wereldlijke gezag van andere vorsten. Bonifiatus bepaalde dat voortaan
elke 100 jaar het jubileumfeest werd gevierd.
1309 na Chr.: paus Clemens V verplaatst pauselijke zetel naar Avignon
Het pausschap was rond deze tijd een van de aantrekkelijkste posities die er kon zijn. De paus
had namelijk de macht en het rijkdom in zijn bezit. De opvolging van de paus werd in veel
gevallen bepaald door adellijke families die afstamden uit Rome, maar soms door de Duitse
keizer. Het kiezen van een paus ging overigens niet altijd even vriendelijk, er vonden namelijk
moorden plaats om een paus aan het hoofd te krijgen van de katholieke kerk.
Rond 1059 na Chr. werd het kiezen van de paus overgelaten aan de kardinalen. Toch speelden
adellijke families hierbij een grote rol in de keuzes die daarbij gemaakt werden.
De macht in de kerk werd rond 1143 na Chr. nog ingewikkelder, doordat de burgers opriepen
Rome
Gebouwbeschouwing toen 13

Rome toen
tot een Commune, vertaald “vrije stad”. Hierdoor werd de macht van de paus minder, het
stadsbestuur kreeg daarentegen steeds meer macht over de stad Rome.
Er ontstond een politieke ruzie in Rome. Deze ging zover dat de bisschop van Rome had besloten
de stad vanwege de onveiligheid te verlaten.
Ook paus Clemens V besloot in 1309 na Chr. Rome te verlaten en te vertrekken richting de
Franse stad Avignon. Deze periode wordt ook wel de “Babylonische ballingschap” genoemd.
Gedurende deze tijd verbleven de pausen in het Palais des Papes.
Het stadsbeeld gedurende de periode van de Babylonische ballingschap werd steeds droeviger.
De inwoners van Rome werden rond 1309 na Chr. geteisterd door armoede en Malaria.
Hierdoor daalde de bevolking snel. Tevens werd het geruzie tussen de edelen steeds groter.
Rome veranderde, mede daardoor, in een groot fort waar rovers en moordenaars vrijspel
hadden.
Deze moeilijke periode met veel armoede werd aangegrepen door Cola di Rienzo om in 1347
na Chr. aan de macht te komen.
MMX
1347 na Chr.: Cola di Rienzo, een Italiaanse patriot probeert de Romeinse Republiek te herstellen
“Overal heersten losbandigheid en boosheid, nergens recht, nergens gezag”. Dit waren de
woorden van de Italiaanse patriot Cola di Rienzo, zie figuur 2. De droom van Di Rienzo was
het herstellen van de kracht die de stad Rome verloren was. Om zijn droom te verwezenlijken
leerde hij Latijn en kwam Di Rienzo in aanraking met de oude glorie van Rome.
Op 29-jarige leeftijd begon Cola di Rienzo met het verwezenlijken van zijn droom. Na een
bezoek aan de pausen in Avignon, dat niets uithaalde, kwam Di Rienzo terug in Rome. Nog
steeds kampte de stad met grote armoede en onveiligheden.
Op 9 mei 1347 woonde Di Rienzo nachtmissen bij. Na deze missen trok Di Rienzo met zijn
aanhangers richting het Capitool in Rome. Bij het Capitool riep Di Rienzo op tot een “Buono
Stato”, een nieuwe staat.
Door het uitroepen van de nieuwe staat werd Cola di Rienzo de nieuwe machthebber in
Rome. Met behulp van zijn eigen leger maakte Di Rienzo een einde aan de onrusten in Rome.
Daarbij moesten de adel onvoorwaardelijke steun geven aan zijn beleid en zijn persoon.
Het stadsbeeld bleef in 1347 na Chr. gelijk. De onrust nam na de komst van Cola di Rienzo af.
Toch bleef de stad geteisterd worden door ziektes. In 1348 na christus werd de stad Rome
zwaar getroffen door de pest. De stad had tijdens de pest niet meer dan 15.000 inwoners,
een diepte punt voor de stad Rome.
Architectuur in Rome(800-1348)
Gedurende de jaren 800 tot 1348 werden er in de stad Rome een aantal gebouwen (opnieuw)
gebouwd. Tevens veranderde de architectuur, zowel in Rome als in de rest van Europa.
In Rome is relatief niet veel te merken van de
Middeleeuwse bouwstijlen en architectuur. In
de 1eerste, 1tweede en 1derde eeuw zijn toch
wat gebouwen in Rome gerealiseerd aan de
hand van Middeleeuwse architectuur. Vanaf
het jaar 1000 verrezen in geheel Europa grote
Gebouwbeschouwing
Traditionele vorm van een vroeg-Christelijke basilica.
Rome
toen
14

Geschiedenis van de stad
kathedralen in Romaanse stijl en later vanaf 1150 in Gotische stijl, behalve
in Rome. In de stad Rome bleef men vasthouden aan de bouwstijl van
vroeg-Christelijke basilica’s. Deze bouwstijl van kerken is gebaseerd op
liturgie en bouwmeesters namen de vorm van de Romeinse(basilica) zaal
als uitgangspunt. De buitenkant van deze kerken zijn vaak niet interessant
maar de binnenkant en het interieur heeft vaak de pracht van een hemelse
troonzaal. Daarnaast staan de zuilenrijen(cella) niet net als de Griekse tempels
aan de buitenkant maar aan de binnenkant.
Nadat in 1084 veel gebouwen verwoest waren door de verschillende invallen
van onder andere de Noormannen werden er een aantal kerken verbouwd of herbouwd.
Een voorbeeld hiervan is de San Clemente en de San Maria in Trastevere. Het enige verschil
van deze kerken met de vroeg- Christelijke basilica’s is de klokkentoren die naast de kerken
werden geplaatst. Deze klokkentorens hebben een karakteristieke Romaanse vorm.
Wat betreft de decoratie bleef men trouw aan de starre en aan strenge voorschriften van de
Byzantijnse stijl en op geheel eigen wijze werd de Romaanse stijl in de kerken toegepast door
de Cosmaten. Cosmaten is afgeleid van de kunstenaarsfamilie Cosma. Cosmaten waren in
die tijd marmerwerkers die beroemd geworden waren door hun inlegwerk. Dat bestond uit
kleine stukjes gekleurd steen of goud in decoratieve geometrische patronen. Deze Cosmaten
versierden onder andere koorafsluitingen, ambonen, kandelaars en vloeren. De koorafsluiting
is de afgrenzing tussen het koor en de kooromgang, deze zijn vaak waren vaak in de
vorm van een hek of een open tracering. Ambonen zijn stenen preekstoelen die aan weerszijden
van het altaar stonden. De vloeren van de Cosmaten zijn in tenminste vijftien kerken in
Rome te vinden en een van de mooiste is het kloosterhof van de S.Giovanni in Laterno.
De Gotiek heeft niet veel invloed gehad in Rome en heeft daarom ook maar één grote kerk in
Rome voortgebracht, de Santa Maria Sopra Minerva uit 1280. Deze kerk is zeker een architectonische
schoonheid maar is meer beroemd om de vele illustere doden die er begraven zijn
en de kunstschatten die de kapellen en grafmonumenten sieren.
Zoals hierboven is te lezen zijn er een drietal gebouwd rond
deze tijd gebouw, namelijk de San Clemente, de Santa Maria
en de Santa Maria Sopra Minerva.
San Clemente
De San Clemente is een kerk waar goed 3 bouwlagen te zien
zijn die steeds verder in de tijd terugreizen. Op straatniveau
staat de kerk uit de 1tweede eeuw, eronder ligt een kerk uit de
4e eeuw en daaronder weer oude Romeinse gebouwen, zoals
woningen.
64 n. C. Brand onder Nero verwoest de omgeving
tweede eeuw Schuilkelder waarschijnlijk in geheim gebruikt door christenen
Eind tweede eeuw Tempel van Mithras gebouwd
4e eeuw Eerste kerk verrezen op binnenplaats van eerder Romeins gebouw
867 Resten van Clements naar Rome overgebracht, naar men zegt
1084 Robert Guiscard leidt invasie der Noormannen en verwoest kerk
1108 Nieuwe kerk gebouwd op 4e-eeuwse kerk
1667 Kerk en klooster aan Ierse dominicanen geschonken
1857 Originele 4e-eeuwse kerk ontdekt door pater Mullooly
1861 Kerk wordt uitgegraven; Romeinse resten blootgelegd
MMX
Een overzicht van de belangrijkste
gebeurtenissen in het
bestaan van de kerk:
De onderste laag ligt op zeven
meter diepte en is een deel van
Rome
Gebouwbeschouwing toen 15

Rome toen
een groot woonhuis. Dit stamt uit de eerste eeuw na Chr..
Hierna heeft dit huis waarschijnlijk als schuilkelder gefungeerd
die in het bezit was van Titus Flavius Clemens.
Hij bekeerde zich als een van de eerst hooggeplaatste
Romeinen tot het toen nog verboden Christendom.
In het huis is een Mitraeum uit de derde eeuw ingericht.
Deze tempel werd gebruikt van de tweede tot
en met de derde eeuw na Chr. toen het mithracisme
een belangrijke rol speelde. De Romeinen
bekeerden zich tot het Christendom en de Mithras
tem- pel werd niet meer gebruikt.
De kamers waren opgevuld tot aan de eerste verdieping om zo
als fundering te fungeren voor de kerk die in de 4e eeuw gebouwd is op
de buitenmuren van het huis. De nieuwe kerk was gewijd aan de Heilige
Clemens. Bij het opgraven van deze kerk heeft met bakstenen pijlers
moeten toegevoegen om de vloer van het middenschip van de bovenkerk
te ondersteunen. In deze kerk uit de 4e eeuw zijn zeer oude fresco’s te zien
die stammen uit de 9e tot de 1eerste eeuw.
De kerk werd in 1084 verwoest door de Noormannen onder leiding van
Robert Buiscard. Paus Paschalis II liet een nieuwe kerk bouwen, die de
bovenkerk wordt genoemd. Deze kerk staat nu op straatniveau. Achter de
hoofdingang van deze kerk uit de 1tweede eeuw ligt een atrium. Deze is
door Ionische zuilen omlijst met waterbekken in het midden. De voorgevel
en de klokkentoren stammen niet uit die tijd. De voorgevel is in de 18e
eeuw gebouwd en de klokkentoren stamt uit 1600 na Chr..
MMX
Santa Maria in Trastevere
De Santa Maria in Trastevere is het eerste officiële Christelijke godshuis dat in Rome is gebouwd.
Paus Calixtus stichtte de kerk in de derde eeuw. Op deze plek zou in 38 voor Christus
een wonderbaarlijke oliebron zijn ontsprongen die als teken voor de naderende komst van de
Verlosser werd opgevat.
In 1138 begint paus Innocentius II met de herbouw van de kerk. In deze tijd zijn er mozaïeken
op de gevel gezet. De mozaïek stelt Maria voor in een kring van tien heilige maagden, die
als symbool van hun maagdelijkheid brandende lampen vasthouden. De kerk is beroemd
geworden door deze mozaïeken. De mozaïeken op de triomfboog en in het onderste gedeelte
van de apsis werden in 1290 gemaakt door de kunstenaar Pietro Cavallini. Dit zijn zes scènes
uit het leven van Maria.
In 1143 is een Romaanse klokkentoren toegevoegd. De huidige kerk komt grotendeels overeen
met de versie uit de 1tweede eeuw. Het ontwerp is sterk beïnvloed door de voorafgaande
vroegChristelijke kerk. De driebeukige kerk heeft binnen 22 antieke Ionische zuilen met sokkels
van verschillende hoogte die het middenschip van de zijbeuken scheidden.
In de 18e eeuw zijn enkele Barokke wijzigingen aangebracht. De voorhal is in 1702 gebouwd
door Carlo Fontana in opdracht van paus Clemens XI. Ondanks Barokke verbouwingen en
vervangingen heeft de kerk toch haar Middeleeuwse karakter behouden. De fontein aan de
Gebouwbeschouwing
Rome
toen
16

Geschiedenis van de stad
Piazza Santa Maria in Trastevere is eveneens door Carlo Fontana ontworpen.
MMX
Santa Maria Sopra Minerva
De enige Gotische kerk in Rome is de Basilica Santa Maria Sopra Minerva, in het Nederlands
ook wel “basiliek van de heilige maagd, gebouwd over de ruïnes van de tempel van Minerva”
genoemd.
De kerk is een typisch voorbeeld van een titelkerk. Dit houdt in dat de kerk wordt toegewezen
aan een kardinaal, in dit geval de Britse kardinaal Cormac Murphy – O’connor.
Santa Maria Sopra Minerva ligt op het Piazza Minerva, dichtbij het Pantheon gelegen, in
de regio Campus Martius. In de kerk liggen de graven van onder andere Fra Angelico en St.
Catharina van Siena. Het Piazza Minerva heeft naast de kerk nog een aparte verschijning,
namelijk een obelisk die wordt gedragen door een olifant. Dit is gedaan om de obelisk groter
te laten lijken dan dat hij in werkelijk is.
Men vermoed dat gedurende de Romeinse tijd in de buurt van het huidige Santa Maria Sopra
Minerva drie tempels stonden, namelijk de tempels voor Minerva (Delubrum Minervae),
voor Isis (Iseum) en een tempel voor Serapis (Serapeum). De bouw van de Santa Maria Sopra
Minerva startte in 1280. De kerk zou gebaseerd zijn op de kerk in Florenca, de Santa Maria
Novella. De eerste Gotische kerk van Rome werd rond 1370 voltooid. De gevel is echter een
Barokke gevel, dit omdat de kerk in een latere eeuw gerestaureerd is.
Het graf van de heilige St. Catharina van Siena ligt onder het
hoofdaltaar. Links van het
hoofdaltaar staat de kruisdragende
Christus, één van de
werken van de beeldhouwer
Michelangelo, welke dateert
uit 1514 – 1516. Het beeld
dat in de Santa Maria Sopra
Minerva staat is kopie van het
originele beeld. Links van het
hoofdaltaar is het graf van
Rome
Gebouwbeschouwing toen 17

Rome toen
de Dominicaanse Schilder Fra Angelico. Deze schilder stierf in het
aangrenzende klooster van de Santa Maria Sopra Minerva. In de
apsis staan twee graftekens van twee pausen, namelijk paus Leo
X (linker grafteken) en paus Clemens VII (rechter grafteken). De
zijkapel die zich rechts van het dwarsschip bevindt is de Cappella
Carafa, deze is later aangebracht en bevat fresco’s van Filippino
Lippi.
MMX
De ontwikkelingen in Rome in de late Middeleeuwen
In de laatste decennia van de 1derde eeuw ontwikkelde een veelzijdige
artistieke productie in Rome. De stad werd niet alleen levendiger,
maar had ook ingrijpende veranderingen in de algemene
cultuur. Rome was in dit tijdperk in politiek en geestelijk opzicht
uitgegroeid tot een hoofdstad die goed georganiseerd was. De
hoofdstad was ook uitgegroeid tot een artistiek en cultureel centrum,
die goed kon concureren met andere sterk groeiende steden,
zoals Florence en Venetië. De pelgrims bewonderden Rome en
schreven vaak gedichten over de stad. Rome kwam vaak voor in
de gedichten van Ildeberto di Lavardin en werd op veel veduta’s (zeer gedetailleerde schilderijen)
weergegeven, waaronder die van Giovanni Cimabue.
De artistieke bloeitijd in Rome kwam snel tot een einde dankzij de politieke gebeurtenissen.
Terwijl de pausen in Avignon van 1304 tot 1376 in ballingsschap zaten, vergrootte de anarchie
de armoede en de stad raakte in verval. De Romeinse families kozen de kant van Orsini’s
hetzij de Colonna’s, die met elkaar concurreerden. Ze werden verder verdeeld door te kiezen
voor de familie Welfen en de familie Guelfen.
Afgezien van de werken van Giotto in het Vaticaan, onder de hoede van kardinaal Jacopo
Stefaneschi, vonden er op artistiek gebied geen gedenkwaardige gebeurtenissen plaats. Alle
andere kunstenaars waren naar andere culturele steden vertrokken. De bouwwerkzaamheden
werden stilgelegd, omdat de pausen afwezig waren. De klassieke monumenten, de
Christelijke basilieken en de aquaducten waren in verval. In 1349 was er een zware aardbeving
die hele stadswijken verwoestte en forse schade aanrichtte aan veel gebouwen. Het
Lateraan werd aan zijn lot overgelaten en de kerk van San Giovanni bevond zich in een zo
slechte toestand dat Petrarca zich persoonlijk tot paus Urbanus V richtte om zich in te zetten
voor de oude basiliek.
In 1348 heerste de pestepidemie die heel Europa in zijn greep had, maar Rome spaarde. De
pest werd ook wel de zwarte dood genoemd. Na de pest ,in de tweede helft van de eeuw,
werden de eerste tekenen van een toenemende bouwactiviteit zichtbaar. Lorenzo di Andreozio
liet als dank voor het uitblijven van de plaag in Rome het lange bordes aan de hoofdgevel
van Santa Maria in Aracoeli oprichten in 1348. Met deze trap werd de oude as verschoven
zodat hij nu richting de Sint-Pieter liep. In San Paolo fuori le Mura werd in 1349 de campanile
weer opgebouwd. Die moest later weer wijken voor de nieuwe klokkentoren van Poletti
achter de apsis. In het jubileumjaar 1350 werd de stad in aanraking gebracht met een groot
aantal pelgrims. Van 1367 tot 1370 was er met Urbanus V weer een paus in Rome. In 1368
werd de basiliek San Giovanni in Laterano van een nieuwe altaaroverkapping voorzien, dat
Gebouwbeschouwing
Rome
toen
18

Geschiedenis van de stad
zich nu op het hoofdaltaar bevindt. Een kunstenaar genaamd Giovanni
di Stefano uit Siena moest deze taak vervullen, vermoedelijk
omdat er geen beeldhouwers meer woonden in Rome die zo’n werk
konden uitvoeren.
In de Santa Maria Maggiore werd tussen 1370 en 1378 de nu nog bestaande
klokkentoren op de fundamenten van het vroegere gebouw
opgericht. De Santa Maria Maggiore had een slanke en piramidevormig
dak. Het was de hoogste en de elegantste klokkentoren van de
hele stad. Op het Capitool richtte de aandacht zich voornamelijk op
het Senatorenpaleis. In 1376 beëindigde Gregorius XI de pauselijke
ballingschap in Avignon. Die verplaatste de hoofdzetel van de pontifex
weer naar Rome. De diepe crisis van de Kerk was hiermee niet
beëindigd. Slechts een jaar nadat Gregorius was teruggekeerd, vond
er opnieuw een breuk plaats in het Christendom, namelijk het Westerse
Schisma. Gedurende de splitsing van het Christendom stonden
de pausen uit Rome enerzijds en de tegenpausen in Avignon anderzijds
tegenover elkaar. De verkiezing van Martinus V in 1417 maakte
hier een eind aan. De paus streefde de restauratie van de gebouwen
Plattegrond San Paola fuori le Mura
in de stad na. De basiliek Santi Apostoli en de dichtbijgelegen woonplaats
van de familie Colonna, de familie van Martinus V, werd bijvoorbeeld hersteld. In het
jaar 1425 werd in de basiliek San Giovanni een nieuwe vloer gelegd van hergebruikt marmer.
Kort daarna werd aan het Senatorenpaleis een toren toegevoegd, die vandaag de dag nog op
de linkerhoek van de façade staat. Er werkten in deze tijd enkele beroemde kunstenaars in
Rome, zoals Masolino en Masaccio. Die waren allebei vermoedelijk betrokken bij de decoratie
van de kapel Santa Caterina in de basiliek San Clemente. Het ging zowel om de laatste
getuigenissen van de lange overgangsperiode aan het einde van de Romeinse Middeleeuwen
als om het begin van een nieuw tijdperk. Dit geldt ook voor de onder Eugenius IV doorgevoerde
bouwmaatregelen. Bijvoorbeeld de oprichting van het paleis naast de Sant Maria in
Cosmedin en het Palazzo Capranica, die allebei nog geen duidelijke betrekking hadden op
stilistische kenmerken.
De grote transformatie van Rome ging verder onder paus Nicolaas V in 1447 en vernieuwde
met veel bouwinspanningen grote delen van de stad. Aan het einde van de 15e eeuw werden
de echte nieuwe, monumentale bouwwerken opgericht door Paulus II, die het Palazzo Venezia
liet bouwen. De architecten Pontelli en Bramente hadden vele gebouwen ontwikkeld in
die tijd. Pontelli had de Santa Maria del Popolo herbouwd. Bramenre werkte voornamelijk in
het Vaticaan, waar hij het Belvedere en de galerijen die
het Belvedere verbond met de pauselijke verblijfplaats
ontwierp.
Santa Maria Maggiore
MMX
Palazzo Venezia
Het Palazzo Vennezia is een van de eerste wereldrijke
Renaissancegebouwen in Rome. De Veneticaanse
kardinaal Pietro Barbo heeft dit gebouw na 1455 op het
terrein van zijn titelkerk S. Marco laten bouwen door
Rome
Gebouwbeschouwing toen 19

Rome toen
Francesco del Borgo. Sinds zijn troonsbestijging als paus
Paulus II werd het als residentie gebruikt. Later deed het
gebouw dienst als Venetiaanse ambassade. In 1797 kwam
het gebouw in Oostenrijkse handen. In 1916 werd het staatseigendom
van Italië. De architectuur vertoont de typische
kenmerken van een Romeins kardinaalspaleis uit de tweede
helft van de 15de eeuw. Het weerbare karakter, opgeroepen
door de verhoogde kelderverdieping, de hoektoren en de
kantelen, de asymmetrie van de gevel en de nadruk op de
horizontale in plaats van de verticale lijn, onderscheiden het
Romeinse palazzo duidelijk van die in Florence. Deze streven
juist naar een evenwicht tussen horizontale en verticale lijnen. Een van de meest opvallende
architectonische elementen van de Romeinse vroege Renaissance zijn de marmeren
kruisvensters op de bovenverdieping, die in veel paleizen en huizen terugkeren. In de grote,
voor een deel van fresco’s voorziene zalen van het palazzo is tegenwoordig een museum
gevestigd dat behalve beelden, schilderijen en gobelins veel schatten op het gebied van de
toegepaste kunsten bevat. Aan de zuidkant staat de S. Marco, waaraan Paulus II een twee
verdiepingen hoge voorhal toevoegde en het Palazzetto Venezia. Dit werd bij de bouw van
het nationale monument afgebroken en naar deze plek verplaatst. Vroeger was het de ommuring
van een botanische tuin, maar nu omsluit het met zijn arcaden over twee verdiepingen
en achthoekige zuilen een binnenplaats die doet denken aan Florentijnse kruisgangen.
MMX
Santa Maria del Popolo
De Santa Maria del Popolo is een Augustijner kerk in Rome, gelegen aan de noordkant van
het Piazza del Popolo. De kerk kent een centraal middenschip met twee zijbeuken, die omringd
worden door 11 straalkapellen. In de koepel van de kerk, symbool van de invloed van
de Renaissance-stijl en behorend tot de Chigi kapel, bevinden zich mozaïeken die werden
ontworpen door Rafaël Santi. Zij verbeelden “De Schepping van de wereld”. Over het ontstaan
van de kerk bestaan verschillende verhalen. Zo zou paus Paschalis II in 1099 opdracht
hebben gegeven een kapel te bouwen op de plaats waar keizer Nero begraven lag. Na zijn
graf geruimd te hebben en de as in de Tiber te hebben verstrooid kon de bouw beginnen. Een
andere versie verhaalt echter dat de kapel gebouwd werd als dank aan de Maagd Maria voor
haar steun aan de kruisvaarders bij het bevrijden van het Heilig Graf. Ook over de bijnaam
“del Popolo” bestaan verschillende interpretaties:
- De financiering van het gebouw werd verzorgd door
de bevolking van Rome, waardoor de kapel de bijnaam
“del Popolo” kreeg. In het Nederlands betekent
Popolo “voor het volk”.
- Popolo zou verwijzen naar de eens aan het plein
geplante populieren.
- De uitbreiding van kapel naar kerk, wat nog elders
in de gids uitgebreid besproken zal worden, maakte
het gebouw toegankelijk voor het volk.
In de periode 1472-1477 werd de kerk herbouwd door
Gebouwbeschouwing
Santa Maria del Popolo
Rome
toen
20

Geschiedenis van de stad
Baccio Pontelli en Andrea Bregno in Renaissancestijl.
Santa Maria della Pace
Na 1482 liet paus Sixtus IV een kerk bouwen die
gewijd was aan Maria van de vrede: de Santa Maria
della Pace. Dit was uit dankbaarheid voor de vrede die
gesloten was met Milaan en ander Italiaanse staten.
De stichting van de kerk houdt waarschijnlijk ook verband
met een wonder dat zich afspeelde in een kapel
nabij de huidige kerk. Hier zou een gokker, uit woede
over een verloren spel, een steen naar een afbeelding
van Maria hebben gegooid, waarop de beeltenis
begon te bloeden. Volgens een andere versie van het Santa Maria della Pace
verhaal zou een dronken soldaat de afbeelding met
zijn zwaard hebben doorboord, waarna de bloeding begon. In elk geval bracht paus Sixtus,
de bouwheer van de Sixtijnse Kapel, een bezoek aan de gewonde Madonna en besloot hierop
voor haar een kerk van de vrede te bouwen. De Madonna wordt nog steeds bewaard op het
hoogaltaar van de Kerk.
Waarschijnlijk was Baccio Pontelli de eerste architect. Hij zou verantwoordelijk zijn voor
het éénbeukige langschip met zijkapellen aan beide zijden. Aan het begin van de 16e eeuw
voegde Bramante op verzoek van kardinaal Oliviero Carafa de kruisgang en vermoedelijk
ook de achthoekige koepelruimte toe. Halverwege de 17e eeuw werd de kerk in opdracht van
paus Alexander VII door Pietro da Cortona gerestaureerd. Cortona, die ook de omringende
gevels aan de Piazza della Pace ontwierp, gaf de kerk zijn Barokke gevel. Hij benadrukte het
middengedeelte door een uitspringende halfronde voorhal met Dorische zuilen op de begane
grond, waarachter de met Korinthische zuilen en pilasters uitgeruste bovenverdieping
enigszins terugwijkt. Boven het centrale venster is een segmentboog gevat binnen een meervoudig
omlijst fronton. De vele verschillende vormen, variërend van driehoek, rechthoek en
halve cirkel tot convexe en concave krommingen, creëren de spanningsvolle dynamiek die zo
kenmerkend is voor de Barokke siergevel. Elders in de gids
zal het gebouw nog uitgebreid besproken worden.
Cappella Sistina
De beroemdste zaal van de Musei Vaticani is de Sixtijnse
Kapel. Deze zal elders in de gids nog uitgebreid besproken
worden. De kapel is door Giovanni de” Dolci in 1475-1581 in
opdracht van Sixtus IV gebouwd. De kapel heeft een rechthoekige
grondvorm en is 40,23 meter lang, 20,70 meter
hoog en 13,41 meter breed. Hiermee heeft het de exacte
afmetingen van de tempel van Salomo zoals die beschreven
wordt in het Oude Testament. Het gebouw wordt door
zes vensters aan de lange zijden verlicht. Verder is het een
bakstenen gebouw, van buiten onaanzienlijk, met een
tonvormig dakgewelf. De beeldhouwer/architect Andrea
Bregno schiep het marmeren hek (een transenna), dat de
MMX
Cappella Sistina
Rome
Gebouwbeschouwing toen 21

Rome toen
kapel in een aan geestelijken voorbehouden altaarruimte en een ruimte voor leken verdeelt,
en de beroemde zangerstribune ernaast. De vloer wordt gesierd door inlegwerken van
meerkleurig marmer, terwijl de sokkelzone van oudsher met tapijten was behangen. Onder
Sixtus IV waren de muurvlakken onder de vensters al in 1481-1483 door Botticelli, Ghirlandaio,
Cosimo Roselli, Piero di Cosimo, Perugino, Pinturicchio, Luca Signorelli en Bartolomeo della
Gatta van fresco’s voorzien. Op eenvoudige rechthoekige muurvlakken zijn links scènes uit
het leven van Mozes en rechts episoden uit dat van Jezus afgebeeld. De beschilderde nissen
tussen de vensters bevatten portretten van pausen. De inrichting wordt bekroond door
het plafondgewelf, dat Michelangelo 25 jaar later voor Julius II vormgaf, en zijn fresco “Het
Laatste Oordeel” op de altaarmuur. De muur- en plafondschilderingen in de Sixtijnse kapel
worden door velen beschouwd als het hoogtepunt van de Renaissance.
- 1481-1483: Nog tijdens het pontificaat van Sixtus IV (1471-1484) werden alle wanden gedecoreerd.
Pier Matteo d’Amelia schilderde een sterrenhemel op het plafond.
- Julius II (1503-1513) huurde in 1508 de Florentijnse meester Michelangelo in om het plafond
en de lunetten boven de ramen te beschilderen. Dit werk werd in 1512 opgeleverd. Het
plafond toont negen taferelen uit Genesis; in de lunetten worden voorvaderen van Jezus
getoond, zoals opgesomd in Mattheüs 1.
MMX
Rome 1506-1626
De belangrijke leider van Rome was paus Julius II. Hij legde op 28 april de eerste steen van
derde nieuwe basiliek in Rome. Dit was de nieuwe Sint Pieters basiliek. De architect/bouwmeester
van de basiliek was Bramante.
Barmante overleed in 1514, alleen de vier steunpijlers van de koepel zijn daarna nog afgewerkt.
Na zijn dood werd het plan voor de bouw nog verschillende keren gewijzigd.
Plundering van Rome
Op 6 mei 1527 viel Rome ten deel aan een plundering van een leger van ongeveer 25.000
Duitse en Spaanse soldaten. Ze deden aan plunderingen, verwoesting, verkrachting en
moord. Met de plundering van Rome werd het vijandschap tussen keizer Karel V en paus
Clement VII verslechterd. Keizer Karel V beschouwde Italië als de kern van het heilige Roomse
rijk. Hij wilde dit graag veroveren en werd na de “Slag bij Pavia” ook de machtigste heerser
van Europa.
paus Clemens VII wilde niet onder de keizerlijke voogdij van Karel V staan en richtte op 22
mei 1526 de Heilige Liga van Cognac op. Hiermee wilde hij de macht van Karel V in Italië
breken. De paus vormde een leger van 10.000 man onder leiding van Francesco Maria della
Rovere. Karel V had ook een sterk leger op de been gebracht, onder leiding van zijn broer
Ferdindand I. De troepen rukte langzaam op door Italië.
Op 6 mei 1527 stond het leger van Karel V aan de poorten van Rome. De soldaten van Karel
hadden al maanden geen salaris ontvangen en waren naar kostbaarheden op zoek. Rome
telde tussen de 50.000 en 60.000 inwoners en was slecht verdedigd. Uit zuinigheid had de
paus slechts een klein leger onderhouden. Als snel verloor het leger zijn grip op de stad en op
geheime plekken wisten de aanvallers over de stadsmuren te komen. Toen de stad dreigde te
vallen vluchtte de paus met zijn gevolg door een geheime gang uit het Vaticaan naar de onneembare
Engelenburcht. De rest van Rome was volledig aan de indringers overgeleverd.
Gebouwbeschouwing
Rome
toen
22

Geschiedenis van de stad
Kaart van Rome in 1575, voor de herindeling van Sixtus V.
Een tekening van Rome waarin het assensysteem van Sixtus V goed te zien is.
Kerken, kloosters, villa’s en particuliere
huizen werden geplunderd en verwoest.
Tijdens de plundering werden
tussen de 6000 en 12.000 Romeinen
vermoord. De paus gaf zich pas op 7
juni 1527 over. In het vredesverdrag
moest hij een grote schadeloosstelling
betalen aan de keizer. Nooit vergaven
de inwoners van Rome de paus zijn
politieke misrekening.
MMX
Verdere bouw Sint Pieters basiliek
In 1547 krijgt Michelangelo op 72-jarige
leeftijd van paus Paulus III de opdracht
het werk aan de Sint Pieters basiliek te
hervatten. Het plan is om de opvatting
van Bramante te bouwen maar met gewijzigde afmetingen. Michelangelo zei dan ook: “Ik
ga naar Rome om de zuster van de koepel van Brunelleschi te scheppen, niet mooier, maar
groter!” Op 18 februari 1564 overleed Michelangelo, dit is drie dagen na zijn laatste inspectie
van het werk. De trommel van de koepel is opgebouwd. Pas in 1590 is de koepel helemaal
afgewerkt onder leiding van Vignola en Giacomo Della Porta. In 1600 vroeg paus Paulus V
aan Maderno de arm naar het plein toe te verlengen en de basiliek van een monumentale
voorgevel te voorzien. De centraalbouw werd een Latijns kruis. Op het plein verdween de
koepel achter de voorgevel. In 1620 begon Bernini met het versieren van het interieur en in
1626 is dit afgerond. Op 18 november wijdde paus Urbanus de vergrote basiliek in. Het is de
1.300ste verjaardag van de inwijding van de basiliek van Constantijn.
Herindeling straten van Rome 1585
Toen Felice Peretti di Montalto paus werd, was Rome slechts een schim van het Rome uit de
tijd van het Romeinse Rijk. Slechts één derde van het oppervlak binnen de
stadswallen was bewoond. De aquaducten waren verwaarloosd en leverden
weinig tot geen water meer aan. De Middeleeuwse bebouwingstructuur
bemoeilijkte het voetverkeer. Dit leverde veel problemen op,
omdat veel pelgrims Rome kwamen bezoeken en zij in zo’n kort
mogelijke tijd de zeven hoofdkerken wilden zien. Perreti had zich
al over deze problemen gebogen voordat hij paus werd. Als kardinaal
woonde hij in een paleis bij Santa Maria Maggiore, dit was
één van de zeven bedevaartsplekken van Rome. Toen hij gekozen
werd als paus wilde Sixtus V een grondige hervorming van het
stedelijke ontwerp van Rome doorvoeren.
De hoofdgedachte van het plan van paus Sixtus V was om de
zeven hoofdkerken te verbinden. Hij wilde dit doen door middel van assen.
Dit deed hij vanwege drie redenen. Hij wilde een route maken die de
pelgrims eenvoudig van de ene naar de andere kerk zouden leiden. Ook wilde
Rome
Gebouwbeschouwing toen 23

Rome toen
Sixtus V een claim leggen op een groot stuk van Rome. Ook wilde hij dat de lege stadsdelen
herbevolkt zouden worden. Het plan van Sixtus V werd niet volledig uitgevoerd tijdens zijn
pontificaat. Wel werden de grote lijnen uitgezet en het plan zal de verdere stadsplanning
van Rome nog eeuwenlang bepalen. Het plan van Sixtus V wordt beschouwd als één van de
meest efficiënte uitbreidingsplannen van Rome en het begin van de moderne stadsplanning.
Paus Sixtus V werd in zijn plannen bijgestaan door de architect Domenico Fontana. Toen Fontana
aan de slag ging met de plannen van Sixtus V zorgde hij er als eerste voordat de aquaducten
hersteld werden. Hierdoor kwam er weer water op de heuvels zodat deze opnieuw
bewoond en bewerkt konden worden. Hierdoor kon de stadsuitbreiding zich uitbreiden binnen
de volledige omwalling. De voorgangers van Sixtus V slaagden er alleen in op het gebied
tussen Borgo en het Vaticaan te bevolken omdat hier wel voldoende water was. Het herstellen
van de aquaducten werd door de inwoners van Rome dan ook gezien als een pauselijke
triomf. Maar de belangrijkste wijziging die Sixtus V door wilde voeren was het verbinden van
de zeven hoofdkerken door middel van het assensysteem. Hij verving de te ver weg gelegen
San Sebastiano door de Santa Maria del Popolo. Babuino en de Strada Felice. De Strada Felice
liep via de Santa Maria del Popolo. Vanaf de Santa Maria del Popolo vertrok de Via Leonina
richting de Tiber, de Via del Corso, Strada del Maggiore naar de Santa Croce in Gersalemme.
Het stuk van Santa Maria del Popolo tot de Santa Maria Maggiore werd echter niet uitgevoerd
door Sixtus V door een probleem met het hoogteverschil, maar dit zou later opgelost
worden met de Spaanse Trappen. Vervolgens vernieuwde hij de Via Pia tussen de Porta Pia
en de Via Felice. Sixtus V zorgde ervoor dat ze minder steil werd. Hierna werd ook nog een as
gelegd tussen Santa Maria Maggiore en de Sint-Jan van Lateranen en tussen deze kerk en het
Colosseum (Via Di San Giovanni). Sixtus V had ook nog een as gepland tussen de Santa Maria
Maggiore en de zuil van Trajanus maar deze werd niet uitgevoerd omdat het Forum van Trajanus
op deze route lag. De assen werden door Sixtus V versterkt door middel van architecturale
ingrepen. Hij voerde een volledige vernieuwing van het Lateraanse paleis uit en hij liet
op de Santa Maria Maggiore een extra tweede koepel zetten om de gerichtheid van de assen
te versterken. Om de assen ook visueel te verbinden en vast te leggen als herkenningspunt in
de stad, gebruikte Sixtus V obelisken en zuilen op het einde van een as. Hiervoor gebruikte hij
antieke zuilen en Egyptische obelisken, die werden gerestaureerd onder leiding van Fontana.
De obelisken en zuilen werden niet enkel gerestaureerd, maar ook voorzien van een duidelijk
Christelijk symbool. Zo werd op de zuil van Trajanus een beeld van Petrus geplaatst en op de
zuil van Marcus Aurelius een beeld van Paulus. Op de obelisken werd een kruis of het pauselijk
symbool geplaatst. Het verplaatsen van de obelisken was meestal een moeilijk karwei.
Voor de verplaatsing van de obelisk die bestemd was voor het Sint-Pietersplein, waren dan
ook 800 man nodig en 75 paarden. Het verplaatsen duurde 13 maanden. Naast de obelisk op
het Sint-Pietersplein zijn er ook obelisken geplaatst bij de Santa Maria Maggiore, Sint-Jan van
Lateranen en de Piazza del Popolo.
MMX
Naam Plaats Jaar Opdrachtgever Overgebracht door
Vaticaanse Obelisk Sint-Pietersplein 1586 Farao Nencoreo III Caligula
Esquilijnse Obelisk Santa Maria Maggiore 1585 Psammetico II Domitianus of Nerva
Flaminio Obelisk Piazza del Popolo 1589 Set I Augustus
Lateraanse Obelisk Sint-Jan van Lateranen 1585 Thoetmosis III Constantius II
Gebouwbeschouwing
Rome
toen
24

Geschiedenis van de stad
Sixtus V is dus van een groot belang
geweest voor het behoud van
de obelisken en zuilen. Door Sixtus
V zijn ook andere grote monumenten
gespaard gebleven. Voorbeelden
hiervan zijn de aquaducten
en het Forum Trajanus. In eerste
instantie was er een as gepland
waarbij het Forum Trajanus zou
moeten verdwijnen maar deze as is
niet door gegaan.
Sixtus V stond dan ook positief tegenover
het Romeinse erfgoed. Hij
heeft vele Romeinse monumenten
een nieuwe functie gegeven en hij
heeft het Colosseum opgenomen in het assensysteem.
Sixtus V waarde als paus voor de stad Rome is dus niet te onderschatten. Zijn uitbreidingsplan
is één van de eerste moderne stadsplannen. Sixtus V en Fontana hebben met hun plan
niet alleen rekening weten te houden met de bestaande situatie, maar ze hebben ook gelet
op de toekomst. Het assensysteem werkt dan ook nog steeds goed.
Op de kaart hierboven is een totaal overzicht te zien van de meest bekende gebouwen die
tussen 1506-1626 gebouwd zijn. Opvallend is dat ze vrijwel allemaal in hetzelfde gebied zijn
gebouwd.
1 Palazzo Fernese 1528
2 Palazzo della Cancelleria 1489-1513
3 Tempietto van San Pietro in Montorio 1508
4 Villa Farnesina 1506-1510
5 De Gesu 1584
6 Palazzo spada 1540
7 Palazzo barberini 1549
8 Palazzo Falconieri Loggia 1483-1546
9 Chancellery Palace 1483-1517
10 Palazzo Massimo 1527-1536
11 Piazza del Campidoglio 1538-1650
12 Sforza Chapel 1558
MMX
De hoofdstad Rome 1860-1960
In juli 1870 begon de Frans-Pruisische oorlog en de Franse keizer Napoleon III kon niet langer
de kerkelijke staat beschermen. Kort daarna viel het Italiaanse leger onder generaal Raffeale
Codorna Rome binnen na een kanonnade van drie uur. De volgende dag werd Leonine-City
bezet. Er werd een voorlopige, gezamenlijke regering aangemaakt door Cadorna. Rome en
Latium werden gehecht aan het Koninkrijk van Italië. Hierna werd een volksraadpleging gehouden
op 2 oktober. Hieruit volgde dat er 133.681 stemmen waren voor het aanhechten van
een nieuw stadsdeel en 1507 tegen. In Rome zelf, waren er 40.785 voor en 67 tegen.
Rome
Gebouwbeschouwing toen 25

Rome toen
De Italiaanse regering heeft de huidige paus Pius IX aangeboden Leonine-
City te behouden, maar de paus wees het verzoek af. De reden voor het
verwerpen van het aanbod was dat de paus zich een gevangene voelde
in het Vaticaan. Dit was maar een gevoel, want de paus kon overal naar
toe. Hieruit volgde dat de hoofdstad officieel verplaatst werd van Florence
naar Rome. Dit was in het begin van 1871.
MMX
Inwonersaantal
In de tijd van 1880 tot 1910 werden sommige centrale gebieden gereor- Benito Muzzolini
ganiseerd. In de fascistische periode werden nieuwe buurten opgericht
. Doordat deze buurten steeds groter en groter werden, grensde Rome opeens aan zeven
dorpen. Deze dorpen werden opgenomen in de stad. Al deze uitbreidingen waren nodig
omdat de bevolking aanzienlijk werd vergroot. Ondanks de grote bouwactiviteit kon de stad
de hoeveelheid immigranten niet verwerken en na de Eerste wereldoorlog ontstonden uitgestrekte
sloppenwijken. Deze enorme toename was het gevolg van het regeren van Italië uit
één punt, oftewel het regeren uit Rome. In 1871 was het inwonersaantal 244.000. In 1961 was
dit aantal al gestegen tot 1.600.000, een stijging met 1.356.000 inwoners.
Tweede Wereldoorlog
Tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft Rome enkele bomaanslagen te verduren gehad,
maar er was relatief weinig schade. Geen van de partijen die betrokken waren bij de Tweede
Wereldoorlog wilde het leven van paus Pius XII in Vaticaanstad in gevaar brengen. De geallieerden
vielen op 4 juni 1944 Rome binnen. Het was de eerste hoofdstad die binnen werd
gevallen door de geallieerden. Rome was relatief onbeschadigd, omdat de Duitsers hadden
verklaard dat Rome een “open stad” was. Dat betekende dat de geallieerden niet hun weg
naar binnen moesten vechten.
Biografie Benito Mussolini
Mussolini voluit geheten Benito Amilcare Andrea Mussolini is geboren in Predappio op 29 juli
1883. Zijn moeder was een katholieke onderwijzeres, zijn vader een revolutionaire smid. Van
jongs af aan was Mussolini al een lastig kind, was vaak betrokken bij vechtpartijen en zelfs
bij gevechten waar messen aan te pas kwamen. Door deze vergrijpen dreigde er een einde te
komen aan zijn schoolcarrière. Dit gebeurde echter niet en Mussolini studeerde verder voor
onderwijzer. De baan als leraar heeft hij niet lang volgehouden. In 1902 is Mussolini tijdelijk
naar Zwitserland verhuist om zijn dienstplicht te ontlopen. Echter bij zijn terugkeer in Italië
rond 1906 vervulde hij alsnog zijn dienstplicht.
Een paar jaar later in 1914 richtte Mussolini een eigen krant met als naam Il Popolo d’Italia,
wat het “Italiaanse volk” betekent. In hetzelfde jaar begon de Eerste Wereldoorlog, waar
Mussolini een groot voorstander van was. Na de oorlog in 1921 wordt Mussolini als leider
gekozen van de nationalistische Partito Nazionale Fascista. Een jaar later werd Mussolini
door de koning tot minister-president benoemd. In 1925 verbiedt hij alle politieke partijen behalve
die van zichzelf, verder schaft hij onder andere de persvrijheid af en roept een geheime
politie in het leven. Er komt verassend weinig oppositie, dit kwam vooral door de propaganda
vaardigheid van Mussolini. Onder het bewind van Mussolini werden er veel bouwwerken
Gebouwbeschouwing
Rome
toen
26

Geschiedenis van de stad
gerealiseerd. Enkele van deze bouwwerken zijn: Via dei Fori
Imperiali, wijk EUR, Ara Pacis, en Colosseo Quadrato. Deze
bouwwerken worden later behandeld.
Een droom van Mussolini was om een groot Italiaans rijk te
stichten rond de Middellandse Zee. In dertiger jaren begon
Mussolini zijn droom te verwezenlijken. Hij viel Abessinië
(in Noord Afrika) aan, dit was achteraf gezien geen goede
zet omdat grote landen als Frankrijk en Groot-Brittannië
zich tegen hem keerden. In 1939 kwamen Mussolini en
Hitler steeds meer met elkaar in contact, met als gevolg
dat Italië automatisch werd meegetrokken in de Tweede
Wereldoorlog. Het Italiaanse leger was echter lang niet
zo sterk als het leger van Duitsland. Hierdoor moesten Duitse troepen steeds het Italiaanse
leger te hulp schieten. In 1943 na de landing van de geallieerde in Sicilië werd Mussolini in
opdracht van Koning Victor Emanuel II gearresteerd. Een paar maanden later werd Mussolini
bevrijdt door Duitse troepen. Lang heeft Mussolini hier niet van kunnen genieten want
in 1945 werd hij samen met zijn vriendin geëlimineerd, tijdens zijn vlucht naar het neutrale
Zwitserland.
MMX
Via dei Fori Imperali
De Via dei Fori Imperali is een weg die van het Colosseum
naar het kantoor(Palazzo Venezia) van Benito Mussolini
liep. Dit is één van de symbolische waardes van de weg. De
weg is aangelegd omdat Mussolini deze wilde gebruiken
voor militaire parades na geboekte overwinningen. De
bouw had een hoop voeten in de aarde, want om de weg
aan te leggen moest er een deel van een Middeleeuwse
wijk worden afgebroken. Hierdoor waren vierduizend mensen
genoodzaakt te verhuizen naar een andere plek. Dit is
één van de redenen waarom vele archeologen vinden dat
de titel “meest hinderlijke weg” zonder twijfel naar Via dei Fori Imperali gaat. De weg kreeg
in het begin de naam Via dell’Impero. Deze naam verwees naar het oude machtige Romeinse
Rijk, en tevens naar het nieuwe rijk wat Mussolini wilde stichten. Later kreeg de nu drukke
verkeersweg zijn nieuwe naam: Via dei Fori Imperali. Een leuk detail is dat Mussolini de weg
nooit zelf heeft kunnen
gebruiken. Het waren nota
bene de Amerikanen die als
eerste over Mussolini’s weg
Rome in marcheerden.
Wijk EUR
EUR staat voor Esposizone
Universale a Roma. Het
project bestaat uit een
Rome
Gebouwbeschouwing toen 27

Rome toen
hele wijk waar enkele beroemde gebouwen in staan zoals:
Colosseo Quadrato, Palazzo dei Congressi, Musea della
Civiltà Romana en Stadio dello Sport. De wijk EUR ligt in het
zuiden van Rome en is opdracht van Mussolini gebouwd.
Architect Marcello Piacentini heeft de hele wijk ontworpen.
Eigenlijk zou de wereldtentoonstelling van 1942 in het EUR
hebben plaatsgevonden, maar de Tweede Wereldoorlog
zorgde er voor dat dit evenement nooit heeft plaatsgevonden.
De bouw is begonnen in 1937, tijdens de oorlog heeft
de bouw compleet stilgelegen. Later is de bouw hervat en
voltooid volgens het oorspronkelijke ontwerp. Het EUR is
gebouwd in een vereenvoudigde Neo-Classistische stijl,
wat gebruikelijk was in die tijd.
MMX
Ara Pacis Augustae
De Ara Pacis was oorspronkelijk geplaatst op de Campus Martius. Het was een muur van 11,65
bij 10,62 meter op een verhoging met een deur. Binnenin stond het altaar. Deze was bescheiden
versierd met bloemen en dieren. De buitenkant was daarentegen bijzonder gedetailleerd
uitgevoerd en gebeeldhouwd. Het bouwwerk was geheel gebeeldhouwd uit het beste witte
Carraramarmer. De afbeeldingen op de buitenkant moesten niet alleen vrede en voorspoed
uitdrukken, maar ook de vroomheid van machthebbers. De eerste resten van de Ara Pacis zijn
gevonden in 1568. In 1879 werd het door Friedrich Von Duhn als een monument herkent. De
eerste officiële opgravingen begonnen in 1903, waarbij andere delen zijn ontdekt. De opgravingen
werden pas in 1938 beëindigd. Het altaar werd vervolgens in elkaar gezet in een glazen
hal ontworpen door Vittorio Ballio Morpurgo. Deze hal werd geopend in 1938. Dit alles is
in opdracht gegaan van Mussolini. Het doel van Mussolini was om dit in een soort themapark
te plaatsen ter ere van het oude Rome. Later in de gids word dit gebouw verder uitgewerkt.
Palazzo della Civiltà Italiana (Het vierkante Colosseum)
Het vierkante Colosseum ligt in het stadsdeel van Rome dat bekend staat als EUR. Het Palazza
della Civiltà Italiana werd gebouwd als onderdeel van de EUR, een groot business center
dat werd ingewijd door Mussolini. Dit allemaal voor de wereldtentoonstelling van 1942 en als
symbool van het Facisme voor de wereld. Het Palazzo is ontworpen door de architecten Giovanni
Guemini, Emesto Bruno La Padula en Mario Romano.
Het is gebouwd tussen 1938 en 1943. Het werd ingehuldigd
als het middelpunt van de EUR en het is nog steeds het
meest iconische gebouw. De structuur word beschouwd als
een van de meest vertegenwoordigende voorbeelden van
fascistische architectuur aan de EUR.
Het gebouw is overduidelijk geïnspireerd door het Colosseum.
Het heeft een overdekt oppervlak van 8400 m2. Daarnaast
heeft het een volume van 205.000 m3 en een hoogte
van 68 meter, inclusief de basis. Het Palazza is gekenmerkt
door rijen van negen horizontale bogen en zes verticale
Gebouwbeschouwing
Rome
toen
28

Geschiedenis van de stad
bogen. Het gerucht gaat dat elke boog voor een letter in de naam van Benoti (zes letters)
Mussolini (negen letters) staat. Het Palazza is bedekt met Travertin steen, wat karakteristiek
is voor de EUR. Helemaal van boven staan aan alle vier de zijden een tekst in grote letters:
“VN POPOLO DI POETI DI ARTISTI DI EROI DI SANTI DI PENSATORI DI SCIENZIATI DI NAVIGA-
TORI DI TRASMIGRATORI”
“een natie van dichters, kunstenaars, helden, denkers, heiligen, wetenschappers, navigators
en reizigers”
Verderop in de gids wordt dit gebouw gedetailleerder uitgewerkt.
Rome ingedeeld in 20 deelgemeenten.
MMX
Stadio Olimpico
Het Stadio Olimpico maakte deel uit van het Foro Italico.
Dit is een wijk die door Mussolini’s toedoen grondig is
aangepakt. Het stadion is gebouwd in de periode 1928-1937,
en droeg eerst de naam Stadio dei Cipressi. Oorspronkelijke
is het ontworpen door Luigi Walter Moretti. Er is naast een
voetbalveld ook een atletiekbaan aanwezig.
Het stadion heeft al enkele verbouwingen ondergaan zoals
onder andere voor de Olympische Spelen van 1960, het Wereldkampioenschap
voetbal in 1990, en voor verbeteringen
van de kleedruimtes en zitplaatsen op de tribune. Naast deze verbouwingen is ook de naam
twee keer veranderd, eerst droeg het de naam Stadio dei Cipressi daarna Stadio del Centomila
en nu heet het bouwwerk Stadio Olimpico.
Momenteel zijn er 81903 zitplaatsen, en is het de thuisbasis van AS Roma en SS Lazio. Dit zijn
twee toonaangevende voetbalclubs in Rome.
De UEFA heeft het stadion een vijf sterren status gegeven, dit is de hoogst haalbare erkenning.
Rome van 1960 tot nu
Rome is bekend om zijn historische monumenten en kunst maar
wordt steeds meer aangevuld met moderne architectuur en
kunst, door deze mix wordt Rome steeds rijker aan verschillende
vormen van kunst en architectuur. Het restaureren van
de historische monumenten speelt ook een grote rol, Rome is
altijd hard bezig met het onderhouden en restaureren van de
monumenten om het stadsbeeld te behouden.
Bevolkingsgroei
Rome is ingedeeld in 20 deelgemeenten. Nummer
één is het oude centrum, de gemeenten liggen hier
omheen. In het jaar 330 telde Rome één miljoen inwoners. Na
de val van het Romeinse Rijk is dit aantal sterk gedaald. Pas in
1936 had Rome weer één miljoen inwoners en nu zelfs 2,6 miljoen.
Afgelopen 100 jaar is Rome dus sterk gegroeid. Het behoord nu
samen met Milaan tot de grootste steden van Italië.
Rome
Gebouwbeschouwing toen 29

Rome toen
De doorstroming binnen Rome
Tussen alle prachtige historische monumenten groeit de
stad Rome al 2000 jaar lang veder. Tegenwoordig worden
de wegen van Rome belast door miljoenen mensen en
auto’s. Om de stroming van al deze mensen goed te houden
is Rome bezig met het aanleggen van een nieuwe brug over
de rivier de Tiber. De brug situeert zich aan de Lungotevere
Flaminio. De brug is handig voor zowel de bewoners als de
toeristen in Rome omdat de brug verschillende culturele
en sportieve faciliteiten verbind. De brug is bedoeld voor
voetgangers maar zo ontworpen dat er later uitbreiding
mogelijk is voor openbaar vervoer. Het ontwerp van de brug
is gemaakt door Britse architect Buro Happold de winnaar van de architectuurwedstrijd.
De ontwikkeling is uitgewerkt in samenwerking met Powell-Willisms Architecten. De brug
MMX
De Tiber, hoofdletter A geeft plaatsing brug aan.
wordt 200 meter lang en ongeveer achttien meter breed, hij zal opgebouwd worden uit staal
met een betonnen fundering. De brug is al benoemd en zijn naam is: De Ponte della Musica.
Palazetto dela Sport
In 1960 is het grootste sportevenement de Olympische spelen in Rome gehouden. Hiervoor is
het Palazetto dela Sport gebouwd. Deze enorme koepel met een diameter van bijna 59 meter
is ontworpen door Pier Luigi Nervi, een Italiaanse architect en ingenieur. Pier Luigi Nervi legde
zich in zijn studie toe op het gewapend beton, wat in die tijd een relatief nieuw materiaal
was. De constructie van Palazetto dela Sport is met dit materiaal gemaakt door middel van
prefab ribben. Het Bouwen van Palazetto dela Sport was mogelijk omdat Nervi werkte met
kleine gewapende betonvormen, in combinatie met een beweegbare stellage. Ook het interieur
van de gehele koepel is van beton. Dit gebouw zal verder in de gids uitgebreid besproken
worden.
Het behouden van de historische monumenten
Naast het plaatsen van moderne, strakke architectuur en het aanwinnen van moderne kunst
is Rome de afgelopen jaren en ook nu druk bezig met het onderhouden en restaureren van
de historische monumenten. Zo heeft Rome na de aardbeving in 1979 de Zuil van Constantijn
gerestaureerd. In 2008 is begonnen aan de
restauratie van de kerk der Friezen en de Ara Pacis
Augustae is sinds 2005 ook weer open na restauratie.
De vele monumenten vereisen een hoop
onderhoud, maar het is zeker dat na een goede
restauratie een monument weer vele jaren mee
kan en het stadsbeeld van Rome op deze manier
behouden kan worden. Op de planning voor restauratie
staat nu het bekende Romeinse Colosseum,
dit Colosseum dat terug is te zien in vele films
wordt jaarlijks door vier miljoen toeristen bezocht.
In het voorjaar van 2010 wordt er begonnen met
De Ponte della Musica.
Gebouwbeschouwing
Rome
toen
30

van 1960 tot nu
de schoonmaak
van de
buitenkant,
de grauwe
stenen zullen
dan behandeld
worden. De
restauratie zal
ongeveer 20
miljoen euro
kosten. Er zijn
meedere partuculieren sponsoren bijgesproken om de kosten te betalen. Naast het schoonmaken
van de buitenkant zal de schade die de aardbeving in 2009 heeft aangericht worden
hersteld, ook zullen de hekwerken tussen de onderste arcades verwijderd en vervangen
worden. Publieke diensten zoals toiletten, loketten en de boekhandel zullen buiten het Colosseum
geplaatst worden. Het Colosseum zal wel open blijven voor toeristen
Het MAXXI – nationaal museum van de XXI eeuwen kunst.
MMX
De verrijking van Rome met moderne kunst en architecteur
Rome is bekend om al zijn historische kunst, hiermee liep Rome het gevaar om gezien te worden
als een stad die alleen historische kunst accepteerd. Om dit probleem aan te pakken is in
2003 begonnen met de bouw van een museum voor hedendaagse (moderne) kunst, MAXXI
– nationaal museum van de XXI eeuwen kunst. Het museum is gebouwd op het terrein van
de voormalige militairekarzerne Montello in Rome. Het gebouw bevat meer dan 27.000 vierkante
meter en is voornamelijk opgebouwd uit glas, staal en beton. Het museum is ontworpen
door de architect Zaha Hadid’s die in 1998 is gekozen als winnaar voor dit project. Het
moderne uiterlijk van het museum geeft een nieuwe kijk op de architectuur binnen Rome. De
officiele opening zal plaats vinden in het voorjaar van 2010. Het MAXXI museum is elders in
de gids uitgebreid uitgewerkt en besproken.
Musea
Rome is door de vele bezienswaardigheden een grote stad als het gaat om toerisme.
Elk jaar komen mensen van heel de wereld naar Rome om de historische gebouwen en
monumenten te bekijken. Doordat Rome al meer dan 3000 jaar bestaat is er veel historisch
materiaal, dit is terug te vinden in de vele musea die Rome kent. De bekendste klassieke musea
zijn het Vaticaans museum, Galleria Borghese, Museo di Roma en het moderne Nationaal
Museum van Volkskunsten en Tradities.
In dit museum is veel te vinden over de
volksgroepen die de afgelopen eeuwen in
Rome hebben geleefd. Het museum is opgericht
in 1956. Er zijn meer dan 100.000
documenten te vinden. Het museum is
opgedeeld in de volgende elf sectoren:
transport, communicatie, agriculturele
productiemethoden, schapenfokken,
Rome
Gebouwbeschouwing toen 31

Rome nu
Het Bernini Mysterie is een boek van Dan Brown, hier is ook een verfilming
van gemaakt. De oorspronkelijke titel is “Angels and Demons”. Bernini
was één van de beroemdste kunstenaars van de zeventiende eeuw
(geboren op 7 december 1598 Napels), hij beïnvloede dan ook velen uit
die tijd. Vooral omdat de stad Rome vol stond met bijzondere werken van
hem. Hij deed vooral aan beeldhouwen maar daarnaast was hij ook schilder,
tekenaar en architect. In vele architectonisch waardevolle gebouwen
zijn de werken van Bernini te zien. Het meest werd hij geïnspireerd door
Michelangelo. De werken van Bernini behoren tot de Barok.
Giovanni Lorenzo Bernini
Aan het begin van zijn lange carrière werd hij beroemd met mythologische groepen en
portretbustes. Bernini werkte bij voorkeur in brons en marmer, daarin kon hij levensecht
sculpturen of mensen maken. Bernini werkte meestal in opdracht voor de paus, zo werd hij
later ook de architect van de (nieuwe) Sint-Pieter. Hij nam ook particuliere opdrachten aan,
meestal van gefortuneerden. Bernini had een groot atelier met vele medewerkers. Giovanni
Lorenzo Bernini overleed in november 1680 in Rome.
Film Bernini Mysterie
Na de dood van paus Pius XVI werd er gerouwd in Rome en tegelijker tijd moet er een opvolger
worden gekozen. In Frankrijk wordt op dat moment met geweld een gevaarlijke stof
gestolen die als bom kan worden gebruikt. Ook worden de vier belangrijkste kandidaten om
de paus op te volgen ontvoerd. Robert Langdon wordt gevraagd om in Rome deze zaak op te
lossen, omdat hij een geleerde is op het gebied van iconografie is. Er wordt vermoed dat deze
zaak daarmee te maken heeft. Er is een raadselachtige boodschap achtergelaten waarvan
Robert Langdon de oplossing vind: in één van de kerken in Rome zit een bom verscholen die
binnen 24 uur zal ontploffen. Er wordt verder gezocht. Zo is er in het Pantheon niks te vinden
maar het raadsel brengt hen bij de vier elementen. Ook wordt er gezocht in de archieven van
het Vaticaan. De elementen zijn; lucht, aarde, water en vuur. Hiermee zullen de vier kardinalen
om het leven worden gebracht. Deze elementen zijn verborgen in Rome. Deze actie is
bedoeld als een wraak actie voor het vermoorden van wetenschappers, toen de wetenschap
als duivels werd beschouwd in het geloof.
De belangrijkste aanwijzing is:
We zullen uw vier pijlers verwoesten. We zullen uw “preferiti” merken en hen offeren op de
altaren van wetenschap. Dan zal uw kerk op u neer komen. Vaticaanstad zal verteerd worden
door licht. Een stralende ster aan het einde van het “Pad der Illuminatie”.
Robert Langdon, Vittoria Vetra en de Romaanse politie gaan samenwerken in deze zaak.
Na het lezen in diverse boeken komt Robert Langdon er achter dat het aarde altaar zich in
de chigi kapel bevindt. Maar daar is de eerste kardinaal al dood gegaan omdat hij gestikt is
in aarde, op zijn borst staat “earth” gebrand. Met behulp van een heleboel beelden komen
ze ook achter de tweede locatie. Dat is de West Ponente op het Sint-Pietersplein, maar ze
komen te laat om de tweede kardinaal te redden. Deze is vermoord door het doorsteken van
de longen.
Nadat een evacuatie poging van de St. Pieter is mislukt wordt zelfs Robert Langdon een
doodpoging aangedaan. Toch vinden ze de derde locatie, de Santa Maria della Vittoria. Hier
dood de moordenaar iedereen behalve Robert zelf. De derde kardinaal kan net niet gered
Angels & Demons
Gebouwbeschouwing
Rome
nu
32

Het Bernini mysterie
worden uit een vlammen zee. In de kerk verwijst het beeld de extase van Theresia naar het
zuidwesten. Ze volgen dit spoor wat leidt tot de fontein op het Piazza Navona. Daar wordt de
vierde kardinaal gered uit handen van een verdrinkingsdood. Hij verklaart dat ze gevangen
zaten in het kasteel van st. Angelo.
Bij het kasteel spaart de dader het leven van Robert en Vittoria, omdat ze niet gewapend zijn.
Hij vertelt hen ook dat het brein hierachter zich in de katholieke kerk bevindt. De dader vindt
zijn beloning in zijn auto, maar die ontploft. Na het bekijken van de kaart ziet Robert het verband
tussen de plaatsen van de altaren en de bom, ook komt hierbij de sleutel van pas die hij
kreeg, na een hoop verwarring in de St. Pieter. Er wordt ontdekt dat de bom bij het graf van
Petrus ligt. De “kamerbewaarder” van de kerk vliegt met de bom en helikopter weg en kan er
nog net levend uitspringen.
Na zijn herstel blijkt echter dat hij het meesterbrein was, na het bekijken van camera beelden.
Daar kan hij niet omheen en pleegt zelfmoord. In de dagen daarna wordt de nieuwe
paus gekozen.
Bouwwerken
De volgende bouwwerken komen in het Bernini mysterie voor:
- Habakuk en de engel in de Chigi Kapel van de Santa Maria del Popolo kerk.
- De West Ponente op het Sint-Pietersplein.
- De Extase van Theresia in de kerk van Santa Maria della Vittoria.
- La Fontana dei Quattro Fiumi op het Piazza Navona.
- Castel Sant Angelo
Santa Maria della Vittoria
In het Bernini Mysterie speelt de Santa Maria della Vittoria een belangrijke rol, het derde
altaar; vuur bevind zich in deze kerk. De derde kardinaal verbrandt er en de moordenaar
weet te ontsnappen. Het belangrijkste onderdeel van deze kerk, is de Extase van Theresia.
Het beeld wat Bernini maakte is van marmer. In het werk is te zien dat een engel op het punt
staat om de heilige Theresia van Avila met een pijl
te doorboren. De pijl wordt ook wel speer van vuur
genoemd.
De goudkleurige stralen (bronzen buizen) achter het
beeld lichten flink op in de zon, dat komt door een
venster naar binnen komt. Hierdoor wordt het effect
van het vuur versterkt. Op het eerste gezicht lijkt
het beeld een sensueel thema te hebben, maar bij
het bestuderen van het beeld blijkt dat het juist het
excentrieke ruige beeld naar voren komt.
Het werk leverde aardig wat discussie op. Het blijft
een grote trekpleister voor toeristen. Veelal liefhebbers
van de film of het boek “het Bernini Mysterie”.
Maar het beeld van Bernini verwijst in het verhaal van
Dan Brown ook verder. Zo wijst de pijl naar het zuidwesten
en geeft dit Robert Langdon een belangrijke
Rome
Gebouwbeschouwing nu 33

Rome nu
aanwijzing in het oplossen van het mysterie.
De verdere details van de Santa Maria della Vittoria, zoals ligging, materialen, constructieve
details enzovoorts zullen verder in deze reisgids aan bod komen.
Engelenburcht (Castel Sant” Angelo)
De Engelenburcht (Castel Sant” Angelo) is een monument in Rome. De burcht is het oorspronkelijke
Moles Hadriani (“het gevaarte van Hadrianus’”). Dit kasteel vlak voor de ingang
van het Vaticaan was oorspronkelijk bedoeld als praalgraf voor keizer Hadrianus. Hij liet
het bouwen tussen 135 en 139. Zo’n honderd jaar later werd zijn tombe verstevigd. De naam
“Engelenburcht” stamt uit 590 toen paus Gregorius I god smeekte om de pestepidemie te
beëindigen. De paus zag boven het graf van Hadrianus de aartsengel Michael verschijnen die
zijn zwaard in de schede stak.
paus Pius II liet op de plaats waar de aartsengel zou zijn verschenen een kapel bouwen.
Het mausoleum was in de late oudheid al getransformeerd in een burcht. Vanaf 280 omringde
de Aureliaanse Muur het grootste deel van de oude stad, maar het Vaticaan viel daar
buiten. Door de opkomst van het Christendom trokken steeds meer pelgrims naar de oude
Sint-Pietersbasiliek, die met zijn kunstschatten vrijwel onverdedigd buiten de stad lag. Het
mausoleum lag op een zeer strategische positie tussen het Vaticaan en de brug over de Tiber
en werd daarom in de verdedigingswerken van de stad opgenomen. Zo werd het graf langzamerhand
een burcht en werd er een corridor gebouwd tussen het kasteel en het Vaticaan.
De beelden die op de rand van het mausoleum stonden, zijn eens gebruikt om de Goten weg
te jagen. De pausen en de adel streden, nadat de Goten weg waren, om de burcht. De Goten
waren een Oost-Germaans volk dat een grote rol gespeeld heeft in de ondergang van het
West-Romeinse Rijk. De pausen en de adelen
lieten de Engelenburcht verbouwen tot een
sterke vesting die het Vaticaan (de Katholieke
Kerk) moest beschermen tegen invallers,
maar ook tegen de Middeleeuwse Romeinse
adel en burgerij.
Voor de veiligheid liet paus Nicolaas III in 1277
de Passetto (doorgang) bouwen, ook wel de
Corridoio (Corridor) genoemd. Dit was een
muur tussen het Apostolisch paleis en de
veilige burcht die uitkwam op de Aureliaanse
Muur. Nu kon de paus, wanneer er gevaar
dreigde, zich met zijn schatten verschansen
achter de dikke muren van de Engelenburcht.
Later werd de burcht ook als pauselijke
schatkamer gebruikt. Tot en met de 16e eeuw
werden de verdedigingswerken verbeterd en
de zalen steeds mooier versierd. Zo liet paus
Paulus III de burcht comfortabeler inrichten
voor het geval een van de pausen voor langere
tijd in de burcht zou moeten verblijven.
de Extase van Theresia
Gebouwbeschouwing
Rome
nu
34

Het Bernini mysterie
Nog in 1814 werd de burcht
belegerd. Het was op dat moment
bezet door een garnizoen
dat trouw was gebleven aan
Napoleon, en werd omsingeld
door een leger uit Napels, het
koninkrijk van Napoleons zwager,
de vorst Murat.
In 1870 droeg het Vaticaan de
burcht over aan het Italiaanse
leger. Tot 1901 bleef het een
gevangenis, maar in de jaren
30 werd het een museum. In
de burcht werd een museum
gemaakt dat in 58 verschillende zalen verdeeld is. Zo krijgt u een boeiend overzicht te zien
van de geschiedenis van de Engelenburcht. In de Kamer der Urnen stond de as van overleden
keizers. Verder ziet u onder meer het beeld van een engel uit de 16e eeuw die destijds
bovenop het gebouw stond. De ondergrondse gang tussen het Vaticaan en de Engelenburcht
is sinds 2000 opengesteld voor publiek.
De laatste jaren is er veel aan gedaan om de burcht een beter aanzien te geven. Een deel van
het vestingwerk is nu hersteld en een park geworden.
De Engelenburcht wordt met de andere oever van de Tiber verbonden door de Ponte Sant”
Angelo (de Engelenbrug), de oorspronkelijke Pons Aelius (vernoemd naar keizer Hadrianus,
wiens volledige naam Publius Aelius Hadrianus was), die gelijktijdig
met het mausoleum is gebouwd. Ook de brug kreeg zijn echte naam
in de 15e eeuw.
Wanneer men de brug oversteekt ziet men aan weerskanten tien
engelen, die er in 1669 bij de restauratie van de brug op zijn gezet. De
engelen, gemaakt door leerlingen van Gian Lorenzo Bernini, dragen
elk een van de wapenen van Christus, voorwerpen die te maken hebben
met de lijdenstijd van Jezus.
Engelenburcht met de Engelenbrug
La fontana dei Quattro Fiumi
De Vierstromenfontein is een fontein in Barokke stijl op het Piazza
Navona te Rome, deze fontein is gemaakt door door Gian Lorenzo
Bernini in de jaren 1648 tot 1651. De fontein is gebouwd op de plek
waar eerst een simpel bassin stond waar de paarden uit konden
drinken. Ook de wijk rond het plein heet Piazza Navona. De fontein is
gemaakt van Travertin, een soort kalkafzetting die op marmer lijkt, de
belangrijkste steensoort in Rome. Hoewel het niet geschikt is voor de
fijnste sculpturale effecten, kan het veel sneller bewerkt worden dan
marmer.
Over het ontstaan is een anekdote bekend: “In 1651 vond paus Innocentius
X dat het tijd was voor een mooi monument op zijn plein.
La fontana dei Quattro Fiumi
Gebouwbeschouwing
Rome
nu 35

Rome nu
Alle kunstenaars zouden het een grote eer vinden om
zo’n belangrijke fontein te ontwerpen voor een paus.
De paus kon dus kiezen wie hij zou aanstellen voor
deze klus. Om hem te helpen kiezen organiseerde de
paus een wedstrijd. Op die manier kon Bernini bouwen
aan dit kunstwerk. Het zou een minder uitbundig werk
worden als dat er nu werkelijk staat, omdat Bernini
voor de paus kwam te werken. Bernini mocht het
werk maken omdat hij ervoor zorgde dat Olymphia
Maidalchini, de schoonzus van Innocentius X een zilveren
model van de fontein kreeg. Vervolgens zorgde
Bernini dat zij dit aan de paus zou laten zien en het
aan hem zou geven. De paus was zo onder de indruk
dat hij vanaf dat moment Bernini in staat stelde de centrale fontein af te maken. De fontein
heeft zijn naam te danken aan de beelden die erop geplaatst zijn. De fontein bestaat uit vier
figuren, die elk één van de toen bekende vier grootste rivieren van de wereld voorstellen. De
Donau met zijn armen omhoog. Waarom voor de Donau gekozen is in plaats van de Tiber is
te verklaren door de obelisk in het midden van de fontein. De opdrachtgever voor het maken
van deze obelisk, Domitianus, heeft ooit met zijn legioen een ernstige dreiging gekend
vanuit de rivier de Donau. De Nijl met bedekt hoofd omdat, volgens Baldinucci, de oorsprong
ervan lang verborgen was. De Rio della Plata als neger met munten, Dit zou symbool staan
voor bodemschatten in het gebied van de Rio de la Plata (Zuid-Amerika). Ook over het beeld
van de Nijl is een kleine anekdote bekend. De god steekt zijn hand uit en lijkt weg te duiken
uit angst dat de gevel van Sant’Agnese in Agone op hem valt. Bernini zou dit gedaan
hebben omdat die kerk door zijn grote rivaal Borromini is gebouwd. Dit verhaal klopt zeer
waarschijnlijk niet, aangezien de fontein enkele jaren eerder gebouwd was dan de kerk. Heel
duidelijk aanwezig is de Egyptische obelisk van rood graniet die in het midden van de fontein
omhoog steekt. Uit de Hiërogliefen op de obelisk, blijkt dat deze in het jaar 81 gemaakt
is voor de Romeinse keizer Domitianus. Later is deze obelisk gebruikt in een tempel voor
de grieks-egyptische god Serapis en later voor het Circus van Maxentius, een renbaan ten
zuiden van het oude Rome bij de Via Appia. Innocentius X besloot de, ondertussen omgevallen
en gebroken, obelisk te herbruiken. Op deze obelisk is zijn familiewapen aangebracht: de
duif met de olijftak. Verder zijn nog onder andere een palmboom, een leeuw, een slang, twee
dolfijnen en een armadillo te zien. De obelisk is 16,54 meter hoog. Het samenbrengen van
architectuur en beeldhouwwerk in deze fontein was revolutionair ten opzichte van andere
fonteinen in Rome uit die tijd.
De riviergod Ganges, op de Vierstromenfontein
Habakuk en de engel in de Chigi Kapel van de Santa Maria del Popolo kerk
Robert Langdon vindt in het boek in de Chigi kapel van de Santa Maria del Popolo kerk een
vermoorde kardinaal. Hij is half ingegraven in de aarde en gestikt door een mond vol aarde.
Het beeld van Habakuk en de engel wijst hem de weg naar het volgende altaar. Santa Maria
del Popolo is een van de oudste parochiekerken van Rome en staat boven het graf van keizer
Nero. Volgens een Middeleeuwse legende waarde zijn verloren ziel rond bij een notenboom
die daar was gegroeid. Paus Paschalis II liet de boom in 1099 omhakken, Nero’s as in de Tiber
Gebouwbeschouwing
Rome
nu
36

Het Bernini mysterie
gooien en bouwde vervolgens een Mariakapel op deze plek. Gregorius
IX verving de kapel in 1227 door een grotere parochiekerk
voor het volk (popolo) en vanaf 1472 liet paus Sixtus IV deze kerk in
Renaissancestijl herbouwen. In 1505 voegde Bramante in opdracht
van de augustijnen het priesterkoor toe. De kerk is in de 17de eeuw
door Bernini in Barokstijl verfraaid. Vroeger heette de Chigi kapel
Capella della Terra, ook wel de Kapel van de aarde. De als driebeukige
pijlerbasiliek met een kruisvormig grondplan met zijkapellen
ontworpen kerk heeft een sobere, drieledige gevel van Travertin.
Dit is een kalksteen die gevormd wordt door de neerslag van kalk
uit oververzadigd water uit warme bronnen. Dit is kenmerkend
voor de vroege Renaissance in Rome. De Santa Maria del Popolo
is vooral beroemd om zijn prachtige kapellen, die zijn gebouwd in
opdracht van vooraanstaande families. Bovenop de kerk bevindt
zich een achthoekige koepel. De Santa Maria del Popolo is gelegen
aan de noordkant van het Piazza del Popolo. De kerk bestaat uit
een centraal middenschip met twee zijbeuken, die omringd worden
door elf straalkapellen. Één van de elf straalkappellen rond
de kerk is de Chigi kapel. Deze kapel behoorde toe aan de rijke
bankiersfamilie Chigi ten tijde van de Renaissance. De kapel werd
ontworpen door Rafaël Santi. Bernini was de beeldhouwer van de
beelden “Habakuk en de Engel” en “Daniël en de leeuw” die in de De engel en Habakkuk
kapel te zien zijn. Het beeld van Habakuk staat rechtsachter in de kapel. De Engel en Habakuk
wijzen verschillende richtingen uit. De engel trekt Habakuks haardos omhoog. Aan weerszijden
van deze kapel zijn grote marmeren piramides te zien en in het midden de mozaïek
van het duivelsgat. Hieronder liggen de resten van de minder vooraanstaande leden van de
Chigi-familie. De vergulden koepel met cassetten van de kapel wordt gedragen door vier pijlers.
De wandfresco’s tussen de ramen zijn van Francesco Salviati . Door een combinatie van
perspectivische effecten lijkt de grafkapel veel groter dan hij in werkelijkheid is. Toen zowel
de opdrachtgever als de kunstenaar in het jaar 1520 stierf, was het werk aan de kapel echter
nog niet voltooid. Dat zou uiteindelijk pas veel later gebeuren, onder de Chigi-paus Alexander
VII, die Bernini opdracht gaf voor het vervaardigen van de twee beelden in de kapel.
De West Ponente op het Sint-Pietersplein
Met behulp van beelden komen ze er in het boek achter dat de tweede locatie de West
ponente op het Sint-Pietsersplein is. Ook hier komen ze te laat en is ook de tweede kardinaal
al dood. Deze is vermoord door het doorsteken van de longen. De West-Ponente is een tegel
in het Sint-Pietersplein. Ook wel bekend als Respiro di Dio. Op de tegel is een afbeelding te
zien van de westenwind in de vorm van een engelachtig gezicht. De engel blaast lucht in de
richting van het oude centrum van Rome. Dit moet de adem van God voorstellen. Dit was
Bernini’s eerbetoon aan het tweede element: Lucht. Het Sint-Pietersplein is helemaal door
Bernini ontworpen. Dit plein werd gebouwd van 1656 tot 1667. Het plein is vooral bekend
doordat de paus er zijn jaarlijkse paaszegen uitspreekt. Maar dit is niet het enige waarvoor
het plein gebruikt wordt. Het wordt bijvoorbeeld ook nog gebruikt voor heiligverklaringen.
Rome
Gebouwbeschouwing nu 37

Rome nu
Het plein wordt omgeven door een zuilenrij, die door Bernini zelf beschreven wordt als de
moederlijke armen van de kerk. Deze zuilenrij bestaat uit 284 Dorische zuilen en 88 pilasters,
in vier rijen, die vrijwel volledig symmetrisch staan. Samen vormen ze een ovaal met
een grootste binnendiameter van ongeveer 198 meter. Het plein is in totaal ruim 200 meter
breed en ruim 250 meter lang. In het midden van het plein staat een Egyptische obelisk
van ruim 37 meter hoog. De obelisk is in 39 na Chr. in opdracht van Caligula naar zijn circus
gebracht, dat later het Circus van Nero genoemd zou worden. In 1586 is de obelisk naar de
huidige plaats verplaatst. De obelisk was vroeger namelijk een draaipunt voor wagens in
races in het Circus van Nero. Dit circus stond op de plaats van het plein. Om de obelisk staan
twee symmetrische fonteinen. De rechter fontein is ontworpen door Maderno. Om het symmetrische
effect te behouden was er later nog een tweede fontein nodig. De eerste fontein is
in 1612 geplaatst, terwijl de linkse fontein in 1675 gebouwd
is.De balustrade van het Sint-Pietersplein is getooid met
140 beelden van pauzen, martelaren, heiligen en stichters
van katholieke orden. Het plein is ingenieus aangepast
aan de situatie. Het richt zich op Rome en verbindt de
Sint-Pieter met de gebouwencomplexen van Vaticaanstad.
Bernini heeft rekening moeten houden met praktische
voorwaarden zoals: het plein moet grote mensenmassa’s
kunnen bevatten, een passend decor bieden voor
West Ponente
bedevaarten en processies en de pelgrims moeten het van
Gebouwbeschouwing
Rome
nu
38

Sporen 5 keizers in huidige Rome
Forum van Nerva
Marcus Cocceius Nerva (rond 30-98) was keizer van het Romeinse Rijk
van 96 - 98. Hij was de eerste van de zogeheten adoptiefkeizers, zoals:
Trajanus, Hadrianus, Antoninus Pius en Marcus Aurelius. Marcus Cocceius
Nerva heeft een aantal gebouwen laten realiseren die vandaag de
dag nog veel aanzien hebben. Een belangrijk gebouw was het Forum van
Nerva. In de volgende tekst zullen de bouwkunde overblijfselen van het
Forum worden besproken. De opdracht tot bouw van het Forum werd
Nerva
gegeven door Keizer Domitianus (deze vond dat hij als keizer net als zijn
voorgangers een Forum moest hebben), uiteindelijk heeft keizer Nerva (die hem opvolgde)
het voltooid in 97, vandaar dat het ook zijn naam draagt. Het forum van Nerva lag naast het
forum van Augustus. De belangrijkste reden voor de locatie van het forum is, omdat hiervoor
al vele andere keizers in dit stuk van Rome hun forum gebouwd hebben. En natuurlijk omdat
hier nog enige ruimte beschikbaar was, want rond het forum Romanum was alles al volgebouwd.
Er wordt soms minderwaardig gesproken over doorgang in plaats van een echt forum.
De reden dat dit gebouw “slechts“ 120 x 45 meter bestrijkt is door het eerder genoemde
ruimtegebrek en het feit dat dit stuk grond diende als ontsluiting van de achterliggende wijk
Subara, waardoor het niet eerder bebouwd was. Uiteraard moesten de mensen nog steeds
via deze route naar de hierboven genoemde wijk, vandaar de vele poorten op het forum.
Omdat het forum de functie van de toegangsweg overnam staat het forum ook wel bekend
als Forum Transitorium. Het meest belangrijke deel van dit forum is de tempel gewijd aan
Minerva (dit wordt benadrukt door de verhoging waarop deze geplaatst is en de prominente
locatie in het gebouw.) Een forum diende hoofdzakelijk als markt, justitiecentrum en politiek
centrum. Waarbij de nadruk lag op de laatste twee in het geval van keizerlijke fora. Tevens
diende een forum ook als een soort van prestige gebouw om macht, rijkdom en kennis
tentoon te stellen. Dit wordt in het geval van Forum Nerva vooral duidelijk als men kijkt naar
het aantal oorspronkelijke beelden en de positionering
ervan. De vele beelden van onder andere belangrijke
personen uit die tijd keken als het ware van hun hoge
standplaats neer op de mensen in het binnenplein van
het forum. Tevens was het forum rijkelijk voorzien van
natuursteen zoals marmer en Travertin dat de vloeren
sierde. Tot de eerste helft van de 17e eeuw was het
forum nog enigszins intact. Totdat er onder leiding van
paus Paulus V het natuursteen van het forum gebruikt
werd om andere bouwwerken mee te maken. De resten
van deze bouwwerken kwamen tevoorschijn tijdens de
aanleg van een autoweg onder leiding van Benito Mussolini
in de jaren 20 en 30 van de vorige eeuw.
In de jaren 20 en de jaren 60 van de vorige eeuw zijn er
opgravingen geweest vandaar dat men ongeveer weet
hoe het eruitzag. De ruïnes die nu nog over zijn laten
helaas betrekkelijk weinig zien.
Plattegrond van het Forum van Nerva
Rome
Gebouwbeschouwing nu 39

Rome nu
Zuil van Trajanus
Trajanus is geboren op 18 september 53 en overleed op 8 augustus 117. Hij
was de keizer van Rome vanaf het jaar 98 tot 117. Trajanus wordt gezien
als de beste keizer die Rome gehad heeft. De senaat gaf hem daarom de
titel Optimus, wat beste betekent. Trajanus” invloed was zo groot dat tot
in de Byzantijnse tijd de nieuwe keizer werd ingehuldigd met de bede “felicitor
Augusto, melior Traiano” wat, “moge hij gelukkiger dan Augustus
en beter dan Traianus zijn” betekent. Trajanus heeft ook een aantal bouwwerken
nagelaten, één hiervan is de “Zuil van Trajanus”. Dit bouwwerk zal Trajanus.
worden besproken in de tekst hieronder. Trajanus was een groot veldheer
en was hierdoor al erg geliefd bij het volk en het leger voordat hij keizer werd. Toen Trajanus
net keizer was geworden maakte hij zich nog geliefder bij het volk. Trajanus liet een aantal
gevangenen vrij die al sinds de tijd van Domitianus vast zaten. Verder gaf hij ook een groot
aantal bezittingen terug die door Domitianus in beslag waren genomen. Trajanus heeft een
groot aantal veldslagen gevoerd in de tijd voordat hij keizer werd, maar ook nadat hij tot keizer
benoemd is heeft hij als veldheer nog grote oorlogen gevoerd. De bekendste hiervan zijn
de Dacische oorlogen deze zijn uitgevochten in de jaren 101-102 en 105-106. Ter ere van deze
oorlogen is de zuil van Trajanus gebouwd. De zuil van Trajanus is gebouwd
in de jaren 107 tot 112 en ingewijd in het jaar 113. De zuil staat op de ruïnes
van het forum van Trajanus. Behalve om de Dacische oorlogen te herdenken
is de zuil ook gebouwd om de hoogte van de heuvel aan te geven. Die
heuvel is afgegraven om het forum van Trajanus te bouwen en waarschijnlijk
is de zuil ook gebruikt als grafmonument voor de vergulde urn met het
as van trajanus. De 29,78 meter hoge zuil bestaat uit 18 blokken Parisch
marmer met een doorsnee van 3,70 m. Parisch marmer is een marmersoort
afkomstig van het eiland Paros in Griekenland. Binnenin is een wenteltrap
van 185 treden, die naar het platform boven op de zuil leidt. Er zijn 43 nauwe
gleuven aangebracht voor de lichtinval. Op de zuil is spiraalsgewijs een
ca. 200 m lang fries aangebracht waarop, als een soort doorlopend stripverhaal,
de veldtochten van Trajanus in Dacië zijn afgebeeld. De breedte
van het fries loopt op van 90 cm aan de onderkant tot 1,25 m bovenaan.
De reliëfs zijn van een uitzonderlijke kwaliteit ook qua detaillering zij het
meesterwerken van de beeldhouwkunst. De diepte van het reliëf is 5 cm. Er
staan 2500 mensen afgebeeld. De afbeeldingen moeten niet als een realistische
weergave van de oorlogshandelingen worden gezien, maar als een
epische verwerking ervan. De keizer zelf is 60 keer afgebeeld, maar nooit
tijdens een gevechtshandeling. De reliëfs vormen een belangrijke bron voor
onze kennis van het Romeinse leger. De kunstenaar is mogelijk dezelfde als
van het Trajaanse reliëf in de boog van Constantijn. Mogelijk gaat het om
Apollodorus van Damascus, de architect van het Forum.
“SENATUS POPULUSQUE ROMANUS IMPERATORI CAESARI DIVI NERVAE
FILIO NERVAE TRAIANO AUGUSTO GERMANICO DACICO PONTIFICI MAXIMO
TRIBUNICIA POTESTATE XVIII IMPERATORI VI CONSUL VI PATER PATRIAE AD
DECLARANDUM QUANTAE ALTITUDINIS MONS ET LOCUS TANTIS OPERIBUS
Zuil van Trajanus
Gebouwbeschouwing
Rome
nu
40

Sporen 5 keizers in huidige Rome
SIT EGESTUS”.
Vertaling: “De Senaat en het volk van Rome voor Caesar, de zoon van de
vergoddelijkte Nerva, Nerva Trajanus Augustus, triomfator in Germanië
en Dacië, Opperpriester, voor het achtiende jaar in het bezit van de
bevoegdheden van volkstribuun, voor het zesde jaar Imperator, voor het
zesde jaar consul, Vader des Vaderlands om aan te geven hoe hoog de
heuvel en de plaats was die nu verwijderd is voor zo’n kunstwerk.”
Hadrianus.
Villa Hadrianus in Tivoli
Publius Aelius Hadrianus wordt op 24 januari 76 geboren. Zijn geboorteplaats is Italica (bij
Sevilla). Hadrianus” familie is afkomstig uit Baetica in Spanje. Door de vroegtijdige dood van
zijn vader, wordt Hadrianus op 10-jarige leeftijd opgenomen in het kinderloze gezin van zijn
achteroom, de latere keizer Trajanus. Trajanus zorgt voor zijn opleiding in Rome. Hadrianus
toont daarbij een grote bewondering voor de Griekse cultuur. Dat is de reden dat hij, naar
Griekse gewoonte, zijn baard laat staan, iets dat tot dan toe voor Romeinse keizers ongebruikelijk
was. Een bouwwerk dat Hadrianus heeft laten bouw is een villa, genaamd “Villa
Hadrianus”. De bouwkundige overblijfselen hiervan zullen hieronder worden besproken.
Pompeia Plotina, de vrouw van Trajanus, is zeer toegewijd aan Hadrianus. Twee jaar nadat
haar man keizer is geworden, in 100 n.Chr, arrangeert zij voor Hadrianus een huwelijk met
Sabina waardoor zijn kansen om Trajanus op te volgen een stuk groter worden. Het betreft
een politiek huwelijk en de relatie met zijn echtgenote is op zijn best koel te noemen.
Hadrianus heeft ook een relatie met Antinous, een Griekse jongen. Als Antinous tijdens één
van zijn reizen (in 130) verdrinkt in de Nijl, laat Hadrianus, gek van verdriet, de jongen tot god
verklaren. Hadrianus is door latere schrijvers vaak verguisd vanwege deze relatie.
Hadrianus maakt carrière in het Romeinse leger en vecht als stafofficier tegen de Daciërs en
Westgoten in Oost-Europa en daarna tegen de Parthen in Klein-Azië. Toen Trajanus in 117
overleed, volgde Hadrianus hem als keizer op. Kort na het overlijden van Trajanus trok hij
de Romeinse garnizoenen terug uit Armenië, Syrië en Mesopotamië. Niet uit vredelievendheid,
maar vanwege de gigantische kosten die de voortdurende oorlogen aan de bedreigde
grenzen met zich meebrengen. In Europa bereikte de romanisering haar hoogtepunt. Keizer
Hadrianus trok veel macht naar zich toe ten koste van de senaat en benoemde een uitgebreide
persoonlijke staf. Lastposten liet hij uit de weg ruimen. Hadrianus legde zich toe op
wetgeving die zou moeten gelden voor het hele Romeinse imperium en gaf ene Publius
Salvius Julianus opdracht een wetboek samen te stellen; dat werd het edictum perpetuum.
Hadrianus reisde voortdurend zijn rijk rond om zijn veldheren te controleren, hij stichtte
onderweg in Thracië, Hadrianapolis (de huidige Turkse grensplaats Edirne), stichtte in Jeruzalem
een Romeinse kolonie en laat ter plekke zo ongeveer alle Joden uitroeien die daar nog
zijn overgebleven na de opstanden. In Tivoli liet hij zijn lusthof Villa Hadriana bouwen en in
Rome gaf hij opdracht tot de bouw van zijn enorme mausoleum (gedenkteken met grafkelder).
In Germania liet hij de grenslinies versterken. In Brittannia gaf hij in 122 het startsein
voor de aanleg van de Vallum Hadriani, de Muur van Hadrianus of Hadrianuswal (in Engels:
Hadrian’s Wall). De bouw duurde van 117 tot 138. De muur is een 117 kilometer lange stenen
versterking die als doel heeft om invallen van de Picten vanuit het noorden (Schotland) te
voorkomen. De muur loopt van de monding van de rivier de Tyne naar de Solway Firth (tus-
Rome
Gebouwbeschouwing nu 41

Rome nu
sen het huidige Carlisle en Newcastle) en ligt enige kilometers ten zuiden van de huidige
grens met Schotland. Hij wordt aanvankelijk opgetrokken met een breedte van drie meter,
hoewel later gebouwde delen iets smaller zijn. De hoogte zal tussen de vier en vijf meter zijn
geweest. Op vaste afstanden liggen veertien grote en 80 kleinere forten. De muur zou dienst
doen tot het einde van de vierde eeuw. Een groot deel van de muur staat nog steeds overeind.
Vooral in het middengedeelte. Het is vandaag de dag een toeristische trekpleister.
In 136 keerde Hadrianus terug van een reis uit het oosten. Hij was toen 60 jaar oud en zijn
gezondheid liet sterk te wensen over. Omdat hij taferelen zoals bij zijn eigen opvolging van
Trajanus wilde voorkomen, begon hij na te denken over een opvolger. Hij koos voor Lucius
Aelius Commodus Verus die een frivole levensstijl, slechte gezondheid en totaal gebrek aan
enige militaire ervaring had. Vlak voor Commodus in 138 overleed had hij een betere keus als
opvolger; Antoninus Pius afkomstig uit een belangrijk geslacht van consuls en proconsul van
Azië in 134 - 135.
Hadrianus overleed op 10 juli 138 in zijn villa te Napels. Na zijn dood werd hij vergoddelijkt
hoewel de senaat, die een wrok koesterde tegen Hadrianus, dit probeerde te voorkomen. Zijn
as werd in zijn mausoleum geplaatst. Ter nagedachtenis aan Hadrianus werd er in Campus
Martius omstreeks 140 een grote tempel gebouwd die nu bekend staat als het Hadrianeum.
Grote delen hiervan zijn bewaard gebleven.
Villa Adriana
Tussen het jaar 118 en het jaar 134 na Chr. liet keizer Hadrianus de villa Adriana bouwen. Hij
was eigenlijk alleen maar van plan om een buitenverblijf te laten maken, maar hoe verder
de bouw vorderde, des te meer uitbreidingen erbij werden gebouwd. Iedere keer als keizer
Hadrianus een reis had gemaakt, naar bijvoorbeeld Griekenland, liet hij een aandenken aan
die reis bouwen in zijn villa.
Aan veel van deze aandenkens die er stonden, is te zien dat Hadrianus een grote voorliefde
had voor Griekenland. Ook gaf Hadrianus veel van zijn bouwwerken Griekse namen. De schitterende
villa lag zo’n vijf kilometer buiten Tivoli en is een van de indrukwekkendste overblijfselen
uit de Romeinse tijd. Het complex strekte zich van noord naar zuid ongeveer 750 tot
Plattegrond Villa Adriana
Gebouwbeschouwing
Rome
nu
42

Sporen 5 keizers in huidige Rome
850 meter uit over een glooiende vlakte onder het eigenlijke Tivoli.
De bouw van de totale villa heeft ongeveer tien jaar geduurd. Zijn landgoed was ruim 100
hectare groot en er is vanaf de 15de eeuw nog van alles teruggevonden, zoals parken, ontvangstruimten,
banketzalen, baden, een bibliotheek, zuilengangen, gehoorzalen, en zelfs
een kunstmatig eiland. Onder de teruggevonden resten van het complex waren ook erg veel
pilaren, die ooit vele bouwwerken hebben gesteund. Verder zijn er tussen de struiken en
onder het puin nog verscheidene beelden teruggevonden. Rondom de villa van Hadrianus
lagen veel vijvers. Twee goede voorbeelden van de vele vijvers zijn de vijver van de Poikilè en
de vijver van de Canopus.
Hadrianus woonde in de villa met zijn vrouw Sabina en zijn ambtenaren, die hem hielpen
met het besturen van zijn rijk. De ambtenaren verbleven in de gastenverblijven van Hadrianus”
villa. Het gebouw waar de gasten verbleven, bestond uit een rechthoekige zaal, waar
tien slaapkamers op uitkwamen. Iedere slaapkamer kon drie gasten bergen. Alleen al aan de
mozaïekvloer die in de gastenkamers was aangebracht, is te zien hoe luxueus de inrichting
van de gastenvertrekken was. De tekening van de mozaïekvloer laat duidelijk zien waar
de bedden stonden. Alleen aan de muren is niet meer te zien dat daar vroeger marmer of
fresco’s zaten.
Hadrianus zelf was eigenlijk helemaal niet vaak in de villa aanwezig, want hij was vaak bezig
met reizen naar het Oosten, naar Griekenland of naar Egypte bijvoorbeeld. In de landschapstuin
lag een waterbassin, de Canopus. De naam Canopus komt van het drie kilometer lange
kanaal dat Canopus verbond met Alexandrië, in Egypte. Hadrianus had gemengde gedachten
over Egypte, omdat zijn jonge minnaar, Antinous, daar, in de Nijl, de dood had gevonden
door verdrinking. In het jaar dat de villa klaar was in 134, ging het steeds slechter met de
keizer. Hadrianus heeft niet lang van de architectuur in zijn villa kunnen genieten, want
hij is vier jaar later overleden. Naar alle waarschijnlijkheid hebben de keizers die Hadrianus
opvolgde in ieder geval iets gedaan in de villa. Dit valt af te leiden doordat er bustes van deze
keizers zijn gevonden. Vanaf 1544 ging het slecht met de villa. Er was in 1544 oorlog om Tivoli
tussen de Romeinen en de Goten. Veel stukken van de villa zijn daardoor gebruikt voor gebouwen
in Tivoli. Daarna is er niet veel meer naar de villa omgekeken en is de villa vervallen.
Hetgeen wat er nu nog over is, zijn slechts ruïnes. In de Middeleeuwen werd de Villa gebruikt
als winplaats voor bakstenen, marmer en andere bouwmaterialen. Vanaf 1549 werd nog
meer marmer ontrokken uit de Villa toen er werd begonnen met de bouw van de Villa D’Este
voor kardinaal Ippolito d’Este. Een van deze architecten, Pirro Ligorio, begon zich in die tijd als
een der eersten ook te interesseren voor Villa Hadrianus.
Voor het eerst werd de Villa Hadriano genoemd in de werken van Flavio Biondo. Flavio was
een Italiaanse historicus die van 1433 tot 1463 in Rome leefde. Hierdoor werd de villa bekender
en gingen de in kunst geïnteresseerde personen, zoals paus Pius II en Pirro Ligorio, er naar
toe, om een bezoekje te brengen aan de villa. Pirro Ligorio was de voornaamste architect
van kardinaal Ippolito d’Este, rond 1550. De villa werd door deze personen bestudeerd en er
werden zelfs, sinds de 16de eeuw, opgravingen gedaan.
Villa D’Este wordt beschouwd als een hoogstandje van de Italiaanse architectuur en tuinarchitectuur.
In 1550 gaf kardinaal Ippolito d’Este, die door paus Julius III tot gouverneur van de
stad Tivoli was benoemd, opdracht tot de bouw van dit buitenverblijf. De kardinaal en zijn
voornaamste architect Pirro Ligorio lieten zich inspireren door de nabijgelegen Villa Hadria-
Rome
Gebouwbeschouwing nu 43

Rome nu
nus, waar zij ook veel bouwmateriaal vandaan haalden. Tot zijn dood in
1572 is de kardinaal bezig geweest met de aanleg van prachtige terrasvormige
tuinen met tientallen grote en kleine fonteinen in laat Renaissance-
Maniëristische stijl aan de voet van zijn paleis.
Tijdens die opgravingen zijn ook alle vijvers opnieuw gevuld met water en
vissen, om zo iets van het oorspronkelijk zo schilderachtige uitzicht van de
villa Adriana te herstellen. In 1870 werd de villa door de Italiaanse regering
gekocht van de Braschi’s, die de villa vanaf de 19de eeuw in hun bezit had-
Antoninus Pius
den. De Italiaanse regering heeft de bouwsels van de villa gerestaureerd.
Veel van de overgebleven kunstwerken (vooral sculpturen) zijn tegenwoordig te zien in de
zalen van het Museo Nazionale Romano en in veel andere Europese musea.
Tempel van Antoninus
Antoninus werd geboren op 19 september in 86 na Chr.. Zijn volledige naam was Titus Aurelius
Fulvus Boionus Arrius Antoninus. Hij werd geboren in Lanuvium, dit ligt zuidelijk van
Rome. Antonius Pius was een keizer die lange tijd reageerde. Hij regeerde van 138 na Chr. tot
161 na Chr.. In tegenstelling tot z’n voorgangers was hij vredig en liefdevol. Tijdens de periode
Pius ging het goed met het Romeinse Rijk. Ook reisde hij niet veel tijdens zijn regeerperiode.
Antoninus liet in deze tijd zeer weinig bouwwerken maken. De meest bekende van hem is
de tempel van Anotoninus voor zijn vrouw Faustina. Later kreeg hij ook nog een triomfzuil,
van Marcus Aurelius en Lucius Verus ter ere van hun adoptievader Antoninus.Antoninus
stierf een natuurlijke dood in het jaar 161 op 74-jarige leeftijd. De tempel van Antoninus
en Faustina, is gevestigd ten Noorden van de Regia in Rome. De tempel werd gebouwd in
opdracht van keizer Antoninus Pius. De tempel werd ter ere gebouwd van z’n vrouw Faustina
de Oudere, die in het jaar 140 na Chr. was overleden. De tempel zelf is rond het jaar 150
voltooid. De tempel van Antoninus was een van de weinige gebouwen uit de tijd van deze
keizer. In tegenstelling tot z’n voorgangers bouwde Antoninus maar weinig bouwwerken.
Toen Antoninus in het jaar 161 na Chr. overleed heeft de senaat deze tempel ook aan Antoninus
toegewijd.
In de zevende of achtste eeuw werd in de cella van de tempel een kerk gebouwd die toegewijd
werd aan San Lorenzo in Miranda. De tempel verkeerde destijds nog in goede staat.
Hierdoor kreeg de tempel een nieuwe functie en is hij hierdoor nog beter bewaard gebleven.
De tempel is een “prostylon”. Dit wil zeggen dat de tempel vrijstaande zuilen heeft die ruim
uit elkaar staan en zodoende een rij vormen.
Verder heeft de tempel een voorportaal in
“hexastyl”. Dit betekent dat het voorportaal
uit 6 zuilen bestaat. In totaal bestond de tempel
uit 10 zuilen. Zes aan de voorzijde en twee
aan elke zijkant. Deze zuilen zijn gemaakt van
groen Cryptisch marmer in de Korinthische
orde. De Korinthische orde onderscheidt zich
van Dorisch en Ionisch door middel van de
vorm van de zuil en de kapitelen. De kapitelen
van de zuil waren versierd met “Bas-reliëf”. Dit
Tempel van Antoninus en Festina
Gebouwbeschouwing
Rome
nu
44

Sporen 5 keizers in huidige Rome
is een beeldhouwmethode waarbij de afbeelding ondiep is uitgewerkt.
Aangezien dit reliëf langs een zijaanzicht een onrealistisch beeld geeft
werd het vooral toegepast in gevels zoals bij deze tempel. In het bas-reliëf
zijn afbeeldingen te zien van griffioenen, kandelaars en acanthusbladeren.
De zuilen warenzeventien meter hoog en staan nog steeds fier overeind.
Wel zijn zowel de muren en zuilen beschadigd. Op de zuilen zijn inkepingen
te zien die uit de Middeleeuwen of de Renaissance dateren. Deze
Marcus Aurelius.
inkepingen waren bedoeld om de touwen op hun plaats te houden om
vervolgens de zuilen neer te halen. Dit is echter nooit gelukt. Ook de muren zijn beschadigd.
De muren waren van turfsteen. Deze stenen zaten aan elkaar verbonden met metalen
klemmen. Later hebben ijzersmeden deze klemmen proberen te stelen, waardoor de muur
is beschadigd. De tempel is gebouwd op een hoog podium van blokken Peperijn. Aan de
voorkant is een trap te zien van bakstenen. Deze stamt van een restauratie in de Moderne
tijd.. In het midden zijn nog resten van het altaar te zien. Opmerkelijk is het hoge vloerniveau
van de tempel. Door de eeuwen heen was door slibafzetting na overstromingen van de Tiber
en ophoping van vuil het grondniveau sterk gestegen. Hierdoor ligt de vloer van de kerk maar
liefst 12 meter boven het antieke straatniveau uit het tijdperk van Augustus.
Verder valt op het hoofdgestel van deze tempel twee inscripties af te lezen. “DIVAE FAUSTI-
NAE EX S.C.” wat betekent (Aan de vergoddelijkte Faustina, bij decreet van de senaat) Later
toen Antoninus overleed is deze inscriptie erbij gezet DIVO ANTONINO ET (Aan de vergoddelijkte
Antoninus en..). Wat dan vervolgens voor de oude inscriptie werd geplaatst.
Zuil van Marcus Aurelius
Keizer Marcus Aurelius is geboren op 26 april 121 na Chr. en overleed op 17 maart 180 na Chr.
Marcus Aurelius was een geliefd keizer en heeft Rome geregeerd van 161 tot 180 na Chr.
Aurelius was een groot en geliefde heerser. Van de vijf adoptiefkeizers die Rome kende was
Marcus Aurelius de laatste. Marcus Aurelius behoorde tot het geslacht der Aurelii en was
naast keizer ook filosoof. Hij was een toonbeeld voor Rome, een menselijke heerser en belichaamde
de voor-Christelijke Stoïcijnse deugden van Rome. Een bekend bouwwerk dat op de
dag van vandaag nog staat is zijn zuil. In de volgende tekst zal dit bouwwerk nader worden
behandeld.
De zuil van Marcus Aurelius is een antieke triomfzuil op het Marsveld in Rome, gebouwd aan
het einde van de tweede eeuw. Uit in de omgeving gevonden inscripties is opgemaakt dat de
bouw in 193 na Chr. voltooid was. Met een hoogte van ruim 30 meter is het een indrukwekkend
bouwwerk. De precisie waarmee de zuil is gemaakt is ook een schouwspel op zich. Om
een zuil van 30 meter hoogte overeind te houden hebben de Romeinen een voet onder de
zuil gebouwd van circa 10 meter hoog. Het onderste gedeelte van de zuil was een 3 meter
hoog podium. Deze is alleen niet meer te zien, omdat deze in de loop der tijd onder het
straatoppervlak is verdwenen. De zuil is zelf gemaakt uit halfronde marmeren blokken. De
graveringen die op de zuil te zien zijn, zijn volledig uit het marmer gehakt. Deze graveringen
vertellen het verhaal van alle veldslagen die Marcus Aurelius als keizer gestreden heeft.
Een belangrijk maar echter van de buitenkant niet te zien feit is, dat de zuil van binnen
uitgehouwen is. De binnenkant bestaat uit een 200 tal uitgehouwen treden die helemaal tot
Rome
Gebouwbeschouwing nu 45

Rome nu
Gravering van Marcus Aurelus zijn veldslagen.
de top leiden waar een vierkant platform is. Om het trappenhuis
binnenin de zuil te verlichten is er om de zoveel treden, een klein
rechthoekig raampje uitgehouwen. Hier zijn een 56 aantal van
die er voor zorgen dat er genoeg licht binnen in het trappenhuis
schijnt om te kunnen oriënteren tijdens het traplopen. De zuil is
in de loop der tijd al gesleten. Dit is te zien aan de uitgehouwen
veldslagen maar ook aan de voet van de zuil. Op munten uit de
tijd van Commodus (Commodus was zijn zoon en latere keizer
van Rome) staat de zuil van Marcus Aurelius afgebeeld met vier
adelaars. Deze zijn ook in de loop der tijd verdwenen. Op de top
van de zuil stond oorspronkelijk ook een standbeeld van Marcus
Aurelius. In de Renaissance is dit beeld vervangen door een beeld
van de apostel Paulus. Wat echter gedacht wordt is dat niet Marcus Aurelius maar Commodus
deze zuil heeft laten bouwen, ter ere en nagedachtenis aan zijn vader. De vele veldslagen
die Marcus Aurelius heeft moeten vechten kwamen niet van hem uit. Hij werd gedwongen
deze veldslagen te strijden vanwege de Germaanse stammen die via het noorden het rijk
binnenvielen. Deze oorlogen hebben van 166 t/m 180 na Chr. geduurd. Marcus Aurelius
is gestorven in zijn laatste veldslag in 180. Hij verloor zijn leven door een ziekte. Zijn zoon
Commodus heeft daarna een onvoordelige vrede gesloten met de Germaanse stammen en
heeft zijn vader Marcus Aurelius uitgeroepen toen winnaar van de veldslagen. Na terugkomst
van de veldslagen kreeg Commodus de eer van het senaat om dit bouwwerk voor
hem te maken ter nagedachtenis aan zijn vader Marcus Aurelius. De zuil van Marcus Aurelius
is gebouwd naar de eerdere zuil van keizer Trajanus. Zijn zuil is 80 jaar eerder gebouwd en
staat op enkele honderden meters zuidelijker in het verlengde van dezelfde weg. Omdat er
in de Middeleeuwen veel gebouwen vervielen tot ruïnes, werden de restanten voor nieuwe
bouwwerken gebruikt. Dit vooruitzicht bleef voor de zuilen van Trajanus en Marcus Aurelius
bespaard. De derde zuil was van de keizer Antoninus Pius. Deze zuil is later wel gebruikt als
nieuw bouwmateriaal voor nieuwere bouwwerken. De reden dat de zuil van Marcus Aurelius
bespaard bleef, kwam omdat deze later in het bezit kwam van de Benedictijner Monniken.
De Romeinen kregen hierdoor niet de gelegenheid om ook van deze zuil, nieuwere bouwwerken
te maken.
hoofdsponsors:
Gebouwbeschouwing
Rome
nu
46

Vaticaanstad
Vaticaanstad
Vaticaanstad is het kleinste onafhankelijke land in de wereld. Het grondgebied van het Vaticaanstad
wordt volledig omringd door de stad Rome. Daardoor is het Vaticaanstad een enclave
binnen Italië. Dat wil zeggen dat het Vaticaanstad volledig door één partij wordt omringd.
Vaticaanstad wordt door de heilige stoel volkenrechtelijk vertegenwoordigt. Het huisvest
ook de hoofdzetel van de Rooms-Katholieke Kerk. De staatshoofd van het Vaticaanstad is
dan natuurlijk de paus. De huidige paus is paus Benedictus XVI en heeft zijn residentie in het
apostolisch paleis.
De staat is in 1929 ontstaan en wordt gezien als herleving van de kerkelijke staat. Vaticaanstad
is geen lid van de Europese Unie, maar neemt wel deel aan verschillende organisaties.
Vaticaanstad staat sinds 1984 op de werelderfgoederenlijst van UNESCO.
Geschiedenis Vaticaanstad
De paus had vroeger eeuwenlang een kerkelijke
staat, die bijna heel Midden-Italië omvatte.
In 1799 werd de paus door Napoleon en de
Romeinse bevolking uit Rome verdreven. Maar
de pausen slaagde er elke keer weer in om
terug te komen. In 1866 veroverden de republikeinse
troepen tweederde van de kerkelijke
staat. Maar door de hulp van Napoleon III
bleef Latium, waar Rome in gevestigd ligt, vrij
van verovering. In 1870 moest Napoleon zijn
troepen terugtrekken om deze in het front in
de Frans-Duitse oorlog te vechten. Daardoor
konden de republikeinse troepen toch Latium in
komen en werd de politieke macht van kerkelijke staat vrijwel tenietgedaan.
De paus beschouwde zichzelf als een gevangene van het Vaticaan en wilde het gebied niet
verlaten. De pausen die opvolgende bleven de verovering van 1870 bestrijden. Deze situatie
heeft bijna 60 jaar geduurd tot en met 1929. Toen hebben paus Pius XI en Mussolini het verdrag
van Lateranen getekend. In dit verdrag werd bepaald dat de paus het huidige grondgebied
als staat toegewezen kreeg. Tevens werden het Italiaanse Koninklijke huis en de paus
weer verzoend. Ook werden Vaticaanse bedrijven vrij gesteld van de belastingen en taksen.
Al voor de Tweede Wereldoorlog gaat het weeral fout met de Italiaanse fascistische regering,
de regering ontbond katholieke jeugdverenigingen. In 1937 veroordeelde paus Pius XI de
Duitse regering voor de religieuze vervolgingen. Bij het uitbreken van de oorlog verklaarde
het Vaticaan zich echter wel als neutraal.
Na de Tweede Wereldoorlog start het Vaticaan een
proces van herstel. In de jaren “50 introduceert paus
Pius XII veel moderne wetenschap in het denken en in
de praktijk van de Rooms-Katholieke Kerk. Sindsdien
zijn er door de pausen veel dingen verboden zoals
abortus en euthanasie. Nu is paus Benedictus XVI aan
de “macht” in Vaticaanstad.
Rome
Gebouwbeschouwing nu 47

Rome nu
Bezienswaardigheden
De belangrijkste bezienswaardigheden voor toeristen zijn natuurlijk de
Sint-Pietersbasiliek en het Sint-Pietersplein. Hier staan elke dag weer
duizenden mensen.
Wat ook veel bezoekers trekt is de Sixtijnse Kapel en het Vaticaanse
Museum. Verder zijn de Vaticaanse tuinen en het Apostolisch paleis nog
belangrijke bezienswaardigheden in dit kleine land.
Het Apostolisch paleis of ook wel “Heilig Paleis” genoemd, maakt deel uit
van de Vaticaanse paleizen. Overigens is het ook het woon- en werk paleis van de paus. Het
complex bevat ongeveer 1400 ruimtes, van kleine kamers tot grote zalen. Het totale oppervlak
is daardoor ongeveer 55.000 m2.
In het paleis zijn ook nog twee gebouwen waar geen toeristen in mogen, dat zijn de Vaticaanse
bibliotheek en het geheime Vaticaanse archief.
Bevolking
De 826 inwoners van Vaticaanstad wonen bijna allemaal in het land zelf en hebben vaak een
dubbele nationaliteit. De inwoners hebben allemaal te maken met het geloof, dus het volk
bestaat uit priesters, kardinale en de beroemde Zwitserse garde.
In het Vaticaan werken natuurlijk meer mensen dan de ruim 800 inwoners. In totaal werken
er ongeveer 3000 mensen in het Vaticaan voor toeristenbegeleiding, bewaking en ander
werkzaamheden.
Aan het hoofd van het door een muur omringde Vaticaan staat de paus als staatshoofd.
De Vaticaanse nationaliteit krijg je niet zoals in andere landen door geboorte maar door
naturalisatie (inburgering).
De Zwitserse garde is een deel van de bewaking en heeft ook de Vaticaanse nationaliteit.
Deze Zwitserse garde is overgebleven van het oorspronkelijke leger van de paus.
Bestuur
In een klein land als Vaticaanstad is natuurlijk ook een bestuur nodig om alles goed te regelen,
daarom heeft het een eigen bestuursdienst die wel los staat van de Romeinse Curie.
De Romeinse Curie is verantwoordelijk voor de Rooms-Katholieke Kerk.
5 kardinalen onder leiding van een president hebben de wetgevende macht in het land.
De pauselijke Commissie voor de Staat Vaticaanstad moet via het staatssecretariaat
van de Heilige Stoel een wet laten goedkeuren en krijgt dan
pas rechtsgeldigheid.
In Vaticaanstad geldt hetzelfde recht als in Italië, mits er niet in een
aparte wet een uitzondering is gemaakt. Het recht wordt uitgesproken
door een Rechtbank van Eerste Aanleg, Hof van Beroep en een Hof van
Cassatie.
De uitvoerende macht van het Vaticaan wordt uitgeoefend door het
Bestuur van Vaticaanstad.
Het Vaticaan heeft een eigen politiedienst die zorgt voor de veiligheid en
een eigen brandweer voor in de stad.
Gebouwbeschouwing
Rome
nu
48

Italian for dummies
Bouwkundig algemeen
Huis Casa
Deur Porta
Raam Finestra
Dak Tetto
Plafond Suffitto
Vloer Pavimento
Balkon Balcone
Muur Muro
Trap Scale/gradino
Kasteel Castello
Paleis Palazzo
Villa Villa
Fort Fortezza
Kerk Chiesa
Tegelvloer Pavimento piastrella
Vensterbank Davanzale
Gericht zoeken
Plattegrond Pianta (architettura)
Doorsnede Intersezione
Gevel Facciata
Tekening Disegno/motivo
Constructie Construzione
Ruimtes
Ingang Entrata
Uitgang Uscita
Toilet Gabinetto, cesso
Trappenhuis Scala
Gang Corridoio
Verdieping piano
Materialen
Hout Legno
Metaal Metallo
Steen Pietra
Glas Vetro
Cement Cement
Beton Calcestruzzo
Mortel Malta
Marmer Marmo
Voeg Giunzione
Gebouwstructuren
Kolom Colonna
Dak Tetto
Steunbalk Appoggio travicello
Gewelf Volta
Boog Arco
Kapiteel Capitello
Steunbeer contrafforte
Verbinding Collegamento
Pilaster Lesena
Capiteel Capitello
Bekisting Cassaforma
Beroepen
Bakker Panettiere
Slager Macellaio
Politie-agent Carabiniere, agente di polizia
Architect Architetto
Ingenieur Ingegnere
Constructeur Produttore
Aannemer Contraente
Bouwbedrijf Construzione
Ja en nee...
Ja Sì
Nee No
Misschien Forse
Tijdseenheden
Seconde Secondo
Minuut Minuto
Kwartier Quarto d’ora
Half uur Mezz’ora
Uur Ora
Dag Giorno
Week Settimana
Jaar Anno
Winkelen
Winkel Negozio
Ik kijk alleen! Solo guardo!
Wat kost het? Quanto costa?
Geld Soldi
Wisselgeld Cambio
Supermarkt Supermercato
Markt Mercato
Italiaanse telwoorden
Cijferkundig Italiaanse uitspraak
1 Uno
2 Due
3 Tre
4 Quattro
5 Cinque
6 Sei
7 Sette
8 Otto
9 Nove
10 Diece
11 Undeci
12 Dodeci
13 Tredeci
14 Quatterdici
15 Quindici
16 Sedici
17 Diciasette
18 Diciotto
19 Diciannove
20 Venti
100 Cento
1000 Mille
Vrije tijd algemeen
Alstublieft Per favore
Dankuwel Grazie
Waar kan ik … vinden? Dove posso trovare … ?
Pardon, mag ik u wat vragen? Mi scusi, vorrei chiedere coasa?
Hallo/goedendag/goedemorgen buongiorno
Hoe heet u? Come si chiama?
Ik heet … Mi chiamo …
Aangenaam kennis te maken Lieto di conoscerla
Graag gedaan Di niente
Het spijt me Mi dispiace
Het geeft niet Non fa niente
Ik begrijp u niet Non ti capisco
Ik begrijp u Ti capisco
Ik spreek geen Italiaans Non parlo italiano
Ik spreek maar een beetje Italiaans Parlo un pò di italiano
Kunt u dat herhalen? Puoi ripetere?
Kunt u iets langzamer spreken Puoi parlare più lentamente
Spreekt u Engels? Parla Inglese?
Is er hier iemand die Engels spreekt? Qualcuno qui parla inglese
Tot ziens Arrivederci
Goede reis! Buon viaggio!
Als je ooit naar Nederland komt,
kun je bij mij logeren Se una volta vieni in
Olanda puoi allogiare
da me
Tot morgen A domani
Het was leuk je gekend te hebben È stato bello cono
scerti
Mag ik je telefoonnummer? Posso avere il tuo
numero di telefono?
Bel me! Chiamami!
Rome
Gebouwbeschouwing nu 49

Rome nu
Mag ik een foto van je nemen? Posso scattarti una foto
Zullen we samen op de foto gaan? Ci facciamo una foto insieme?
Ik zal je mijn foto geven Ti darò la mia foto
Restaurant
Is deze tafel vrij? È libero questo tavolo?
Een tafel voor … personen Un tavolo per …
alstublieft persone per favore
We willen bestellen Vorreme ordinare
Eet smakelijk! Buon appetito!
Complimenten aan de kok! Complimenti al cuoco!
Kunnen wij de
rekening krijgen? Possiamo avere il conto?
Houd het wisselgeld maar Può tenere il resto
Relaties
Tongzoen Bacare sulla bocca
Liefdesbrief Letterea d’amore
Trouwen Sposarsi
Getrouwd Sposate
Houden van Amare
Verliefd zijn Essere innamorato
Vriend Amico, ragazza
Vriendin Amica ragazza
Ik hou van jou! Ti amo!
Ik ook van jou! Ti amo anch’io!
Romantiek Romanticism
Ik ben toch zo verliefd
op jou! Sono molto innamorato di
Jij bent mijn grote liefde Sei il mio grande amore!
Met jou wil ik samen
oud worden Voglio invecchiare con te
Afspraakje? Appuntamento?
Wil je met me uitgaan? Vuoi uscire con me?
Ja, dat lijkt me leuk Sì, mi piacerebbe.
Ik heb een hele fijne
avond gehad Ho avuto una bella serata
Mag ik je zoenen? Posso baciarti?
Ja, ga je gang maar! Sì, vai, baciami!
Nee, nu nog niet,
later misschien No, ancora no, forse più tardi
Wil je met me trouwen? Mi vorresti sposare?
Seksualiteit
Seks Sesso
Seksualiteit Sessualità
Erotiek Erotica
Geslacht Genere
Geslachtsorgaan Organo genitale
Man Uomo
Vrouw Donna
Geslachtsgemeenschap Unione sessuale
Voortplanting Riproduzione
Zwangerschap Gravidanza
Zwanger Incinta
Heteroseksueel Eterosessuale
Homoseksueel Omosessuale
Voorbehoedsmiddelen Anticoncezionali
Veilig vrijen Fare sesso sicuramente
Condoom Preservativo
Verkoopt u condooms? Vende preservativi?
Geen condoom, geen seks No preservativo, nog
sesso
Gebouwbeschouwing
Romeinse cijfergeving
M = 1000
D = 500
C = 100
L = 50
X = 10
V = 5
I = 1
Voorbeelden
MM = 1000 + 1000 = 2000
MD = 1000 + 500 = 1500
CCC = 100 + 100 + 100 = 300
XI = 10 + 1 = 11
MDCCXVII = 1000 + 500 +100 + 100 +10 + 5 + 1 + 1 = 1717
CM = 1000 – 100 = 900
CD = 500 – 100 = 400
XC = 100 – 10 = 90
XL = 50 – 10 = 40
IX = 10 – 1 = 9
IV = 5 – 1 = 4
MCMXCIV = 1000 + (1000 - 100) + (100 – 10) + (5 – 1) = 1994
Rome
nu
50

Bekendste winkels en markten
Winkelstraten
Wie in Rome komt, kan er niet omheen: de vele pittoreske
winkelstraten en winkels. Verspreid over de
hele Romeinse binnenstad zijn er vele antiekwinkels
te vinden, zelfs hele straten met antiek. In Rome zijn
er naast de antiekwinkels en “normale” winkelstraten
ook chique winkels voor de rijken. Kortom, in
Rome komt iedereen qua winkelen aan zijn trekken!
Via dei Condotti
Eén van de belangrijkste en duurste winkelstraten
in Rome is de Via dei Condotti. Deze relatief korte
winkelstraat loopt van Piazza di Spagna bij de
Spaanse Trappen tot aan Via del Corso. Deze straat
is vooral beroemd door zijn herberging van dure winkels zoals juwelier Cartier. Via Condotti
is het centrum van modezaken in Rome, met namen als Valentino, Zara, Armani, Louis
Vuitton, Hermès, Fendi, Dolce & Gabbana, Gucci en vele anderen. Niet alleen modewinkels,
maar ook het oudste en beroemdste café van Rome is in deze straat gevestigd: Antico Caffe
Greco. Hier hebben veel beroemdheden een kopje koffie gedronken en de prijzen passen ook
helemaal bij de omgeving.
Via del Corso
Voor meer betaalbare mode in Rome is de Via del Corso een bezoekje waard. Deze winkelstraat
is met anderhalve kilometer veel langer dan
de eerdergenoemde Via Condotti. De Corso loopt
van Piazza Venezia bij het immense monument van
Vittorio Emanualle II tot aan de Tweelingkerk op
Piazza del Popolo. In de tijd van het Romeinse Rijk
begon op de Corso de Via Flaminia, de belangrijkste
weg in Italië. Naast modezaken zijn er ook andere
winkels in de straat te vinden, zoals meubelwinkel,
ateliers en boekwinkels.
Via Nazionale
De Via Nazionale is een grote doorgaande weg die
loopt van Piazza della Repubblica tot Largo Magno-
poli. Deze straat bevat naast winkels, in tegenstelling
tot Via del Corso en Via dei Condotti, ook grote
Via dei Condotti
Via del Corso
kantoorpanden en privéwoningen. Ook in deze straat zijn de goedkopere winkels te vinden,
zoals kledingwinkels Bata en Joela. Ook zijn hier juweliers te vinden, zoals Swarovski.
Via dei Coronari
In deze straat, gelegen tussen Piazza di tor Sanguigna en Via di Panico zijn de beste adressen
voor antiquiteiten te vinden. Tegenwoordig is het een voetgangersstraat. Veel van deze
winkels hebben een traditie in het kopen en verkopen van antieke meubelen. In deze winkels
is het mogelijk om antieke meubelen uit elke eeuw te vinden. Niet alleen meubelen, maar
ook lampen, schrijftafels, stoelen, postzegels en foto’s.
Rome
Gebouwbeschouwing nu 51

Rome nu
Via del Babuino
Deze straat loopt van Piazza di Spagna bij de Spaanse Trappen
naar Piazza del Popolo. In deze straat zijn ook veel antiquiteiten
te vinden, waar vooral exclusieve en dure stukken gekocht en
verkocht worden.
Via Margutta
Deze straat loopt parallel met de Via del Babuino. De afstand
tussen deze straten is circa 50 meter. Ook hier zijn de exclusieve
antiquiteiten te vinden. Via Margutta is beroemd vanwege haar
vele hang- en klimplanten.
Via del Pellegrino, Via Giulia, Via di Panizo, Via di Monte Giordano
De betaalbare antiquiteiten zijn te vinden in de winkels in de pittoreske
straatjes van de oude Romeinse binnenstad. De belangrijkste
hiervan zijn Via del Pellegrino, Via Giulia, Via di Panizo en
Via di Monte Giordano.
Gebouwbeschouwing
Via dei Coronari
Winkels
La Rinascente
Deze supermarkt is de oudste van Rome. Het gebouw opende zijn deuren in 1887 en werd
vanaf het begin als een moderne supermarkt voorgesteld. Het gebouw oogt zelfs nu nog
modern. In deze supermarkt wordt gewinkeld in Jugendstil. Naast de gangbare schappen van
een supermarkt is hier ook een modern woondesign en een café te vinden.
Piazza Fiume
Il Discount dell’Alta Moda
In deze winkel is de mode van exclusieve ontwerpers te koop. Het verschil met merkzaken is
dat deze mode van het vorige seizoen is, en dus twee keer zo goedkoop is. Zo is er de mogelijheid
tot het dragen van dure merkkleding voor een schappelijke prijs!
Via Gesù e Maria 14/16
Profumeria Materozzoli
Deze parfumerie is de uitgewezen plek voor moeilijk te vinden parfums en cosmetica. De
sinds 1870 bestaande winkel is gelegen op de begane grond van het aristocratische Palazzo
Fiano, waar arbeiders Augustus” Altaar van de Vrede hebben gevonden. Meer informatie
over het Altaar van de Vrede is elders in deze gids te vinden.
Piazza San Lorenzo in Lucina 5 (Centro Storico)
Discount delle firme
Hier worden alle denkbare accessoires van veel bekende merken verkocht: parfums, dassen,
paraplu’s, riemen, handtassen, enzovoorts tegen gunstige prijzen.
Via dei Serviti 27
Stilareddo
In deze winkel is een zeer uitgebreide keuze aan antiquiteiten te vinden. Daarnaast zijn er
ook modernere spullen (design en gebruiksspullen) te vinden. Ook zijn er (zeer) ongewone
accessoires op de kop te tikken. De verzamelaar moet zeker een kijkje nemen in deze winkel!
Corso Vittorio Emanuelle II 183
Rome
nu
52

Bekendste winkels en markten
Markten
Rome heeft een deel van zijn bekendheid te danken aan de vele markten die daar te vinden
zijn. Een bezoek aan deze markten is een goede manier om iets van het Romeinse leven te
zien. De plaatselijke bevolking staat op de markten niet alleen achter de kraampjes, maar
bezoeken zelf de markten ook regelmatig. Voor de dagelijkse behoeften zoals voedsel zijn ze
regelmatig op dergelijke markten te vinden. Wat voor sommige mensen een nadeel is, is dat
niet alle leveranciers Nederlands of Engels spreken, waardoor er middels gebarentaal moet
worden gecommuniceerd. De prijzen liggen ook niet bij alle kraampjes vast, het is dan voor
de klant mogelijk de prijs af te dingen. Wel wordt bij elk kraampje gewerkt met kilo’s. Op de
markten is van alles te vinden, niet alleen voedsel en planten, maar ook kleding, elektronica,
boeken, verzamelobjecten en nog veel meer. Omdat Rome een grote stad is met veel toerisme
en omdat er veel aanbod is op de markten, zijn de markten vaak druk bezocht. Zakkenrollers
in Rome doen hier helaas hun voordeel mee. Hieronder volgt een korte beschrijving en de
locatie van de verschillende markten.
Porta Portese
Deze markt heeft zijn naam te danken aan een grote poort nabij de markt genaamd “Porta
Portese”, die in 1644 is gebouwd. Porta portese is de grootste vlooienmarkt van Italië. Op
deze markt zijn ongeveer 2000 handelaren te vinden die van alles aanbieden. In de Tweede
Wereldoorlog werd Porta Portese gebruikt als zwarte markt. De markt is iedere zondag van
6:00 tot 13:00 open en de toegang is gratis. De markt ligt aan de linkeroever van de Tiber tussen
Porta Portese en Stazione Trastevere, aan de Via Portuense & Ippolito Nievo.
Via Sannio
Deze markt is ontstaan in de jaren 70. De markt is vernoemd naar de straat waar deze markt
zich bevindt. Op de markt is een ruime selectie aan kleding voor dagelijks gebruik, maar ook
kleding om te jagen, te vissen en bijvoorbeeld om te kamperen. De markt is elke dag open
behalve zondags. De openingstijden van de markt zijn van maandag tot vrijdag van 8:00 tot
13:00 en zaterdags van 8:00 tot 18:00. De markt bevindt zich bij de Aureliaanse muur.
Piazza Vittorio
Deze markt is de meest internationale markt van Rome. Op de markt zijn etenswaren zoals
vis, vlees en regionale kazen te vinden. Op het gebied van Aziatische
etenswaren zijn hier producten te vinden die nergens elders in Rome
verkrijgbaar zijn. De markt ligt dicht bij het Termini treinstation.
Hierdoor is deze markt makkelijk bereikbaar voor mensen in en
buiten Rome. Doordat deze markt makkelijk bereikbaar is en mede
omdat er weinig concurrentie is op het gebied van Aziatische voedsel,
zijn de producten relatief goedkoop.
Mercato delle Stampe
Op deze markt worden boeken, affiches, magazines en dergelijke
verkocht. De markt is maandag tot zaterdag geopend van 7:00 tot
13:00. De markt bevindt zich in de buurt van Via Del Corso, Largo
della Fontanella di Borghese, Colonna.
Via di Val Melaina
Op deze markt is er voedsel te vinden van hoge kwaliteit. Het is gelegen
in een welvarend gedeelte van Rome. De markt is op zondag na
Porta Portese
Rome
Gebouwbeschouwing nu 53

Rome nu
elke dag van 6:00 tot 13:30 geopend
De markt ligt in de wijk Nuovo Salario aan de Via de Val Melaine.
Campo de” Fiori
Rome’s meest pittoreske en ook de meest historische markt. Zijn naam, Campo de “Fiori, wat
“gebied van bloemen” betekent, doet aan een bloemenmarkt denken. In feite komt de naam
van Campus Florae (Flora’s Square). Flora was de minnaar van de grote Romeinse generaal
Pompeius. Op deze markt zijn naast bloemen ook vers voedsel te vinden zoals fruit, groenten,
vlees en vis. De plaatselijke bevolking doet hier regelmatig zijn boodschappen. De markt is
maandag tot zaterdag geopend van 7:00 tot 13:30. De markt word al sinds 1869 gehouden op
de Campo de” Fiori.
Ponte Milvio
Deze grote en gezellige voedingsmarkt op het noordelijke einde van de Via Flaminia staat
bekend in Rome en omstreken om de verse vis. Naast verse vis worden er op de markt ook
zeevruchten en visgerelateerde producten verkocht. De markt is geopend van maandag t/m
zaterdag van 6:00 tot 13:30. en is gelegen aan Piazzale di Ponte Milvio
Mercato Generale
Deze markt is voor de marktlieden al om 4:30 geopend. Op deze markt worden groenten,
fruit, vlees en vis afgeleverd en worden vervolgens geveild onder de marktlieden. Onder deze
veiling word er vaak luid geschreeuwd. Deze markt ligt in het zuiden van Rome is volgens
toeristen één van de gezelligste markten van Rome. Pas als het veilen naar verloop van
tijd stil valt is de markt niet alleen toegankelijk voor marktlieden maar ook voor het grote
publiek. Op deze markt wordt groente en fruit
verkocht. Deze markt ligt aan de Via Ostiene.
Mercato Piazza dell’Unita
Deze markt is ontstaan in 1920. Op deze markt
wordt voedsel verkocht. Deze markt onderscheidt
zich van de andere omdat deze tot de
avond open is. Namelijk van 7:00 t/m 20:00.
Ook bevindt deze markt zich op volgens vele een
mooi plein. De Marceto Piazza dell’Unita ligt aan
de Via Cola di Rienzo in de wijk Prati.
Mercato delle Stampe
Op deze markt vind u kopieën van prenten, boe-
ken en tijdschriften uit de jaren “60 (of eerder)
die waardeloos zijn, niet te betalen zijn of iets er
Compo de” Fiori
tussenin. De markt is “s ochtends vanaf 7 uur tot “s middags 13.30 geopend. De Mercato delle
Stampe is gelokaliseerd op het Largo della Fontanella di Borghese en is nabij de architectuurfaciliteit
van Rome op de Piazza Borghese.
Piazza San Cosimato
Deze markt is een hoge kwaliteit voedselmarkt, waar ook bloemen en huishoudelijke spullen
verkocht worden. Het Piazza is vernoemd naar wat eens een negende eeuw Benedictijner
klooster was. Het is nu geïntegreerd is in het Regina Margherita ziekenhuis. De plaats is momenteel
één van de meest levendige delen van Trastevere. De markt is elke dag geopend van
6:00 tot 13:30 behalve op zondag en vind plaats op het Piazza San Cosimato.
Gebouwbeschouwing
Rome
nu
54

Bekendste winkels en markten
Testaccio
Een van de grootste attracties in de wijk Testaccio is de oude overdekte markt, waar alles
verkocht wordt, van bloemen tot complete zwaardvissen en sexy lingerie met Roma-print
tot Ethiopisch aardewerk. De markt is dagelijks van 6 tot half 2 behalve op zondag. Maar als
u deze markt nog wil bezoeken moet u wel opschieten want er is een grote nieuwe markt in
aanbouw. De markt vind plaats op het Piazza di Testaccio.
Via Magnagrecia
De Via Magnagrecia is een overdekte markt waar vooral eten verkocht wordt. De markt is
vernoemd naar de straat waaraan het ligt. De markt is elke dag geopend van 6:00 tot 13.30
behalve op zondag en ligt in S.Giovanni aan de Via Magnagrecia.
Trionfale
Het Trionfale ligt ten noordwesten van het Vaticaan met voldoende afstand van de toeristische
route om even van het internationale te ontsnappen en meer van het Romeinse leven te
zien. Op de markt is veel fruit, groenten, vis, vlees maar ook veel kleding te vinden. Het staat
ook bekend omdat het een van de grootst bevoorrade markten van Rome is. De markt is elke
dag geopend van 6:00 tot 13.30 behalve op zondag en ligt in Vatican Pati aan de Via Andrea
Doria.
Mercato dei Fiori
Mercato dei Fiori is een overdekte markt met een uitgebreide selectie aan produkten. Het
staat vooral bekend om het grote aanbod van bloemen voor hele goede prijzen. Voor het
publiek is de markt enkel op dinsdag geopend van 10:30 to 13:00 en ligt in Trionfale aan de
Via Trionfale.
Mercato Villaggio Olimpico
Op deze markt zijn veel koopjes te vinden en zijn veel deals te sluiten. Je kan hier goederen
kopen maar ook veel kleding, sieraden, eten en veel huishoudelijke artikelen. Deze markt is
alleen vrijdag geopend van 08:00 tot 13:30 en ligt in Flaminio aan de Viale della XVII Olimpiade.
Via Chiana
Deze markt staat vooral bekend om de goede kwaliteit van het voedsel wat hier verkocht
wordt. Het is een overdekte markt die open is van 6:00 tot 13:30 en ligt in Trieste aan de Via
Ciana.
Piazza Alessandria
Deze markt is gevestigd in een prachtig openbaar gebouw. Hier kunnen allerlei soorten vlees
en vis gekocht worden maar ook allemaal verse groente en fruit. De markt is op zondag na,
elke dag geopend van 6:00 tot 13:30. De markt ligt in de wijk Trieste aan het Piazza Alessandria.
Viale Parioli
Parioli is een buurt die in het noorden ligt van Rome. Op de markt begonnen ze met eten te
verkopen maar ze zijn langzaam ook huishoudelijke producten en kleding gaan verkopen
voor schappelijke prijzen. De markt is op zondag na elke dag geopend van 6:00 tot 13:30.
De markt ligt in de wijk Viale Parioli aan de Via Locchi.
Rome
Gebouwbeschouwing nu 55

Rome nu
De metro in Rome
Dit snelste transportmiddel in
Rome beschikt helaas maar over
twee lijnen: de lijn A en de lijn B.
Deze rijden dagelijks van 5.30 tot
00.30 uur. In het hoofdstation
Roma Termini kruisen de twee
lijnen elkaar. De metro is niet altijd
handig voor toeristen, deze leiden
namelijk vooral naar de goede
buitenwijken. Het “toeristisch centrum’,
waar onder het Pantheon,
Fontana di Trevi en Piazza Navona,
is niet direct per metro te bereiken.
Wel met bijvoorbeeld de bus of de
tram. Deze bezienswaardigheden
liggen overigens wel op loopaf-
stand van de metrostops.
Bij verschillende kiosken, het sta-
In Rome zijn maar twee metrolijnen: Metrolijn A en metrolijn B
tion of bij de opstapplaats kan een kaartje voor de metro gekocht worden. Zo is er voor 2 euro
een kaartje wat 75 minuten geldig is. U kunt dus gedurende 75 minuten nadat het kaartje in
gebruik is genomen reizen. Er is ook de mogelijkheid om een dagkaart of weekkaart te kopen,
deze is geldig voor zowel de metro als de bus.
Metrolijn A
San Giovanni: Aan dit metro station is de San Giovanni Laterano gelegen.
Termini: Dit is het centrale station van Rome, hier kunt u overstappen op de metrolijn B of via
trein of bus naar andere bezienswaardigheden. Daarnaast zitten er leuke winkeltjes in Termini.
Wanneer u bij Spagna uitstapt bevind u zich op een steenworp afstand van de Spaanse
trappen en de kerk Trinitea di Moni. Flaminio: Dit station komt uit bij het Piazza del Popolo.
Ottaviano: Wanneer u bij dit station uitstapt, bent u enkele honderden meters verwijderd
van het Vaticaan.
Metrolijn B
Colosseo: Dit metrostation komt direct uit aan het Colosseum. Van hieruit kunt u ook de
Domus Aurea en het Forum Romanum bezoeken. Circo
Massimo: Vanaf hier kunt u het Circo Massimo bezoeken,
Piazza Cavalieri di Malta, de S. Gregorio Magno,
Vialla Cilimontana, Arco Di Dolabella, Santi Griovanni
e Paolo, de S. Maria in Casmedin en de Arco di Giano.
Daarnaast bent u op loopafstand van de Thermen van
Caracalla. Piramide: Aan dit station is onder andere,
de naam zegt het al, de Piramide van Caius Cestius
gelegen.
Gebouwbeschouwing
Termini: het centrale knooppunt in Rome voor trein en metro
Rome
nu
56

Vervoer in en om Rome
De bus in Rome
Het openbaar busvervoer in Rome bestaat uit een netwerk van 282 buslijnen. Deze worden
geëxploiteerd door het Romeinse bedrijf ATAC. Het vervoer met de bus is goedkoop en
betrouwbaar. De vele buslijnen zorgen voor een goede bereikbaarheid van het centrum en de
vele bezienswaardigheden. De bus is daarom een populair vervoersmiddel en wordt dan ook
veel gebruikt.
Naast het centrale treinstation van Rome, Termini, ligt “Piazza Cinquecento”. Dit is het
busterminaal van Rome. Hier vandaan vertrekken bijna alle buslijnen. Daarnaast starten en
eindigen op dit punt de vele tourbussen die door Rome rijden en voor sommige is het een
tussenstop. “Piazza Cinquecento” is voor de toeristen een gemakkelijk punt, omdat men hier
een goed overzicht heeft van de verschillende buslijnen.
Wanneer men met de bus wil reizen, moet er van te voren een kaartje gekocht worden. De
kaartjes zijn niet te verkrijgen in de bus en kunnen alleen gekocht worden bij tabakswinkels,
kiosken, station Termini en verschillende bars. Deze bars zijn te herkennen aan de ATACstickers
op de etalages. De medewerkers van tabakswinkels en kiosken rond station Termini
spreken vaak engels en kunnen u daarom goed informeren. Daarnaast staan er bij vele bushaltes
kaartjesautomaten, waar de vervoersbewijzen gekocht kunnen worden.
Kosten
De gebruikelijke vervoersbewijzen in Rome zijn de BIT, BIG, BTI en CIS.:
-BIT (standaardkaartje voor 2 euro): Geldig voor 75 minuten
voor alle bussen, trams en metro.
-BIG (dagkaartje voor 4 euro): Geldig voor de gehele dag
voor alle bussen, trams en metro in geheel Rome.
-BTI (3-dagkaart voor 11 euro): Geldig voor 3 dagen voor dezelfde
vervoersmiddelen die vallen onder het BIG-kaartje.
-CIS (weekkaart voor 16 euro): Geldig voor de gehele week
voor dezelfde vervoersmiddelen die vallen onder het BIGkaartje.
Het is verplicht om het kaartje te valideren. De kaartjes
De typische bus in Rome
moeten bij het betreden van de bus afgestempeld worden.
Het is gebruikelijk dat er in de bussen langs de achterste deuren in gestapt wordt (salita),
waar de kaartjes afgestempeld kunnen worden. Als het kaartje al gevalideerd is, bij overstappen,
kan er langs de voorste deuren(entrata) in gestapt worden. Het verlaten van de bus
geschiedt altijd langs de middelste deuren (uscita).
De bussen in Rome rijden dagelijks van 06:00 tot 00:00. Bij elke bushalte staat het haltebord
met het nummer van de lijnen die de bushalte aandoen. Op de borden staan de beginhaltes
en een lijst van alle tussenhaltes waar de bus stopt weergeven. De halte waar u staat is
omcirkeld en de laatste rit van een buslijn vertrekt meestal rond middernacht bij de beginhalte.
Na middernacht rijden er nachtbussen door Rome vanaf 00:30 tot 05:30. Er rijden
zo’n twintig nachtbussen door Rome en de meesten vetrekken om het half uur vanaf Piazza
Cinquecento bij Termini en Piazza Venezia. De bussen zijn te herkennen aan het logo van de
donkerblauwe uil en de N die achter het lijnnummer staat. De beste nachtbuslijnen voor de
toerist zijn 78N, 29N, 40N en 55N. De buslijnen 40N en 55N rijden dezelfde route als metrolijn
B en A.
Rome
Gebouwbeschouwing nu 57

Rome nu
Sommige buslijnen in Rome verbinden diverse bezienswaardigheden. De haltes van deze
lijnen liggen op loopafstand van de bezienswaardigheid. Op de plattegronden die te koop
zijn bij de kiosken of tabakswinkels zijn deze lijnen ook weergeven. Hieronder ziet u overzicht
van enkele buslijnen die interessant zijn voor de toerist.
Buslijn 64 vertrekt bij het station Termini aan Piazza Cinquecento”. De lijn komt langs negen
haltes en stopt onder andere bij Castel Sant’Angelo en de Basilica di San Pietro.
Buslijn 87 komt onder andere langs het beroemde Forum Romano en de San Clemente.
Buslijn 116is een van de grotere in Rome en komt langs vele bezienswaardigheden. Dit zijn
onder andere Villa Borghese en het Pantheon.
De 110 open is een open dubbeldekker. Deze speciale service voor toeristen rijdt tussen 09:00
en 20:00 uur. De lijn stopt bij 11 grote bezienswaardigheden in Rome. U kunt de bus verlaten
om een bezoek te brengen aan een bezienswaardigheid en vervolgens dezelfde bus op een
later tijdstip nemen, om uw ronde te vervolgen. In fig. 2 ziet u een plattegrond van de route
110 open. Het kaartje voor deze lijn kan alleen gekocht worden in de bus en opstappen kan
onder andere bij het Collosseum, Trevifontein, Sint Pieter en station Termini. Een dagkaart
voor de 110 open kost dertien euro.
De taxi in Rome
Een manier om van het ene punt naar het andere punt te komen in Rome is doormiddel van
de taxi. Een legale taxi in Rome is te herkennen aan de witte of gele kleur. Tevens zijn ze
voorzien van een nummerbord met daarop de tekst “servizio pubblico”. Verder is een legale
taxi voorzien van een taxibord en een gele sticker aan de zijkant waarop staat dat de taxi
behoort tot een gecertificeerd bedrijf.
Er zijn verschillende taxi-maatschappijen die in de stad Rome rondrijden, een aantal van
de deze maatschappijen zijn: Taxi Roma (tel. 063570), La Capitale Radio Taxi (tel. 064994),
Cosmos Radio Taxi (tel. 068822/177)
Over de prijs van een ritje is in Rome niet te onderhandelen, over het algemeen werken de
tellers in de taxi’s naar behoren. Een taxi kan gebeld worden, hierbij staat de meter dan niet
op nul want de chauffeur zet deze aan op het moment dat hij naar u toe rijdt. Bij een standplaats
staat deze natuurlijk wel gewoon op nul. Het kan zijn dat er een extra toeslag bovenop
de ritprijs komt. De volgende toeslagen zijn van toepassing: Nachttoeslag (van 22:00 tot
07:00): 2,60 euro, Bagage: 1,00 euro per stuk, Rome – Fiumicino Airport: 7,00 euro, Fiumicino
Airport – Rome: 6,00 euro, Rome – Ciampino Airport of Ciampino Airport – Rome : 5,00 euro
Enkele tips waar wel op gelet moet worden bij een
taxi: Kijk of de meter op nul staat aan het begin
van de rit(tenzij u de taxi gebeld heeft) en de meter
loopt door als de taxi stilstaat(in het verkeer).
Standplaatsen
Rome kent een aantal standplaatsen van taxi’s.
U behoort in een taxi te stappen bij één van deze
standplaatsen, anders is het namelijk een illegale
rit. Daarnaast is het aanhouden van een taxi haast
onmogelijk en tevens zeer gevaarlijk, dit is omdat
het verkeer langs alle kanten voorbij schiet.
Gebouwbeschouwing
Rome
nu
58

Vervoer in en om Rome
Een aantal standplaatsen voor taxi’s: Het pantheon, Piazza Venezi, Piazza San Silverstro,
Dichtbij de Via del Corso en Piazza Sonnino (Trastevere)
De tram in Rome
Er zijn 2 organisaties die het tramvervoer in Rome voor hun rekening nemen, namelijk: CO-
TRAL (Compagnia Transporti Laziali) en ATAC. De tram is, net als de bus, een snel en gemakkelijk
vervoersmiddel. Vooral wanneer u de wijk Trastevere wilt bezoeken, kan de tram het
ideale vervoersmiddel zijn. De kaartjes voor de tram zijn te koop bij tabakszaken of op een
station. De trams rijden dagelijks van 05:30-24:00.
Er lopen zes tramroutes door Rome. Met de tram kunt u vrijwel heel Rome door. Vooral het
oostelijke deel van Rome, ten oosten van station Termini, is goed bereikbaar met de tram.
Het tramnet in Rome ken één heel belangrijk knooppunt, namelijk Porta Maggiore. Hier
komen vier van de zes lijn bij elkaar samen, namelijk de lijnen 3,5,14 en 19. Het ligt ongeveer 1
km ten oosten van treinstation Termini en is niet aangesloten op het metronetwerk.
Lijn 2 Piazzale Flaminio Piazza Mancini loopt door de wijk Flaminio en sluit aan op de metrolijn
A bij Piazza Flaminio (in de buurt van de Porta del Popolo).
Lijn 3 Piazza Thorwaldsen (in de Villa Borghese - Trastevere station) is de op één na langste
tramlijn van Rome. Deze rijdt rond in het centrum, van het noorden via het oosten naar het
zuidwesten van de stad. Bij station San Giovanni en Manzoni is er een mogelijkheid om over
te stappen naar de metrolijn A. Ook overstappen op de metrolijn B kan, namelijk op station
Piramide, Colosseum en Circus Maximus.
Lijn 5 Roma Termini station - Piazza dei Gerani loopt ten oosten van het Termini treinstation.
Het is verbonden met lijn A op metrostation Termini, station Vittorio Emanuele II en Manzoni.
Lijn 8 Largo di Torre Argentina - Via del Casaletto is de nieuwste lijn van het systeem, met de
meest moderne treinstellen. Het bereikt ook het verste deel in het historische stadscentrum,
namelijk de aansluiting met Trastevere station.
Lijn 14 Stazione Termini - Viale Palmiro Togliatti loopt bijna gelijk aan de lijn 5.
Lijn 19 Piazza Risorgimento - Piazza dei Gerani die eerst delen van lijn 3 en lijn 5 volgt, gaat als
een van de enigste vervoersmiddelen naar het Vaticaan toe. Lijn 19 is de langste lijn en heeft
met de lijnen 2,3,5 en 14 een verbinding, waardoor het makkelijk reizen is naar andere delen
van de stad. Buiten aansluitingen met andere tramlijnen zijn er ook aansluitingen met de
metro namelijk op station Ottaviano, Sint Pieter, het Vaticaan museum, Lepanto voor lijn A.
De trein in Rome
De treindiensten in Italië worden verzorgd door
de nationale spoorwegenmaatschappij FerroVie
dello Stato. Bij het reizen per trein zijn de kosten
beduidend lager dan de bedragen die in Nederland
worden verrekend per treinreis. Het reizen
per trein door Rome zelf wordt minder gebruikt
dan het reizen per bus of metro. Desondanks is
de trein wel een belangrijk vervoersmiddel voor
mensen die van buiten de stad of uit een ander
Een typische tram in Rome
Rome
Gebouwbeschouwing nu 59

Rome nu
land komen. Voor toeristen is dit een ideaal vervoer
om in Rome te komen.
In Rome zijn er verschillende stations te vinden,
waarvan Roma Termini, Roma Ostiense en Roma
Tiburtina het belangrijkst zijn.
Roma Termini
Het station Roma Termini is het grootste en
tevens belangrijkste station in Rome. Dit centrale
station ligt aan het Piazzale dei Cinquecento,
waar tevens het grootste busstation van Rome
aan gevestigd is. Het station is ontworpen door
meerdere ontwerpers: Leo Calini, Eugenio Monuori,
Massimo Castellazi, Vasco Fadigati, Achille
De ingang van Roma Termini
Pintonello en Annibale Vitellozi. De bouw startte
in 1947 en in 1950 werd het station opgeleverd. Het gebouw wordt gekenmerkt door de
extreem lange, modernistische gevels in Travertin en door de zwaartekracht tartende dubbele
kromming van het achterpootloze dak in gewapend beton. Vanwege deze heeft het de
bijnaam de Dinosaurus van Rome.
Termini is niet alleen het grootste station in Rome, het is ook het grootste station van Italië
en behoort tot een van de grootste treinstations in Europa. Dagelijks zijn er rond 400.000
passagiers, welke vertrekken naar het binnen- of buitenland. Er zijn in totaal 29 spoorlijnen
en per jaar komen er meer dan 150 miljoen passagiers. Roma Termini is niet alleen het vertrek
voor treinreizen richting andere steden of landen, tevens is het het belangrijkste knooppunt
voor het openbaar vervoer in Rome. Zoals gezegd bevindt er zich een groot busstation voor
het station, tevens komen ook de twee metrolijnen A en B samen bij het metrostation Termini.
Ook zijn er genoeg taxi’s beschikbaar bij dit station.
Binnen- en buitenlandse lijnen
De treinen die op het station aankomen en vertrekken, zijn niet alleen binnenlandse lijnen. Er
zijn namelijk ook veel buitenlandse lijnen die als eindstation Roma Termini hebben.
Een aantal rechtstreekse, binnenlandse bestemmingen zijn: Florence (tevens een hogesnelheidstrein,
verzorgd door Eurostar Italia), Napels (tevens een hogesnelheidstrein, verzorgd
door Eurostar Italia), Milaan (een hogesnelheidstrein, verzorgd door Eurostar Italia), Venetië
(een hogesnelheidstrein, verzorgd door Eurostar Italia), Siena (een hogesnelheidstrein, verzorgd
door Eurostar Italia), Pisa, Pescara en Viterbo
Een aantal rechtstreekse lijnen naar bestemmingen in het buitenland zijn: Parijs, Zurich en
Munchen
’s Nachts kan er gereisd worden met de City Night Line welke onder andere van Muchen naar
Rome gaat. In deze trein zijn luxe accommodaties aanwezig voor een comfortabele nacht.
Naast deze nachttrein is er ook een dag- en nachttrein tussen Parijs en Rome, welke vijf keer
per dag vertrekt. Dit is een hogesnelheidstrein, de Artesia nachttrein, die ook nog langs andere
steden reist zoals Milaan en Florence, maar als eindbestemming Roma Termini heeft.
Leonardo Express
De Leonardo Express is een directe treinverbinding tussen het Termini station en het Leonardo
da Vinci Airport, ook wel Fiumicone Airport genoemd. Dit is namelijk het belangrijkste
Gebouwbeschouwing
Rome
nu
60

Vervoer in en om Rome
vliegveld van Rome waar
jaarlijks miljoenen passagiers
voorbij komen. Om
deze passagiers zo snel
mogelijk hun reis te laten
verlopen, vertrekt er om de
30 minuten de Leonardo
Express naar en van het
station. De kosten van deze
trein zijn 11 euro en de duur
van deze reis tussen het
treinstation en vliegveld is
30 minuten.
Vanaf Termini vertrekken
deze treinen om 5.52 uur tot en met 22.52 uur, vanaf het vliegveld vertrekken deze treinen om
6.35 uur tot en met 23.35 uur. Wie “s nachts reist, kan gebruik maken van een speciale bus die
daarvoor ter beschikking is gesteld.
Roma Tiburtina
Het station Roma Tirburtina ligt in het noordoosten van Rome en is het op het een na grootste
station in Rome. Op dit station komen veelal lokale treinen, alhoewel er “s nachts ook
enkele langeafstandstreinen stoppen. Vanuit het Leonardo da Vinci Airport vertrekken naast
de Leonardo Express ook nog lokale treinen. Deze lokale trein, de FR1, vertrekt om de 20 minuten
richting het station Tirburtina met tussenstops in Trastevere, Ostiense en Tuscolana.
De kosten van deze treinreis zijn 5 euro en de kaartjes zijn te koop bij de terminal of op het
station.
Roma Ostiense
Het station Roma Ostiense is het derde grootste station in de stad Rome. Het station werd
gebouwd ter ere van het bezoek van Adolf Hitler. Het diende als vervanging voor een bestaand
landelijk station. Via dit station werd een nieuwe lijn aangelegd om verbinding te maken
met het station Porta San Paolo. Het gebouw is ontworpen door de Italiaanse architect
Roberto Narducci. De gevel bestaat uit Travertin en marmer en de ingang wordt omgeven
door pilaren. Aan de rechterkant van de gevel zijn er figuren zichtbaar die de mythische Bellerophon
en Pegasus voorstellen. Aan de andere kant van het gebouw staat een fontein, het
bijzondere hieraan is dat de vloer bestaat uit zwart-witte tegeltjes die de legendes van de
geschiedenis van Rome uitbeelden.
Station Ostiense ligt aan de Piazzale dei Partigiani,
in het zuiden van Rome, en heeft vijftien
spoorlijnen. Langs dit station komen de lokale
treinen FR1, FR3 en FR5. Naast deze lokale treinen
stoppen er, net als bij de vorige genoemde stations,
“s nachts ook langeafstandstreinen. Vanaf
dit station kan er gemakkelijk verder gereisd
worden per bus (er is een busstation bij dit treinstation)
en ook is er een metrostation voor lijn B.
Station Roma Ostiense
Een trein in Rome
Rome
Gebouwbeschouwing nu 61

Rome nu
Rome is een van de groenste
steden van Europa. Het
grote aantal parken is te
danken aan de aristocratie
van de stad en aan haar
financiële problemen,
waardoor ze in de 20e eeuw
gedwongen was haar bezit
aan de stad over te dragen.
Een belangrijke aanwijzing
over de oorsprong van
deze uitgestrekte stukken
groene, ligt besloten in de
naam. Bij veel parken, zit in
de naam het woord “Villa”
verwerkt. Dit is een teken
dat het park ooit als tuin
toebehoorde aan een privéhuis.
Veel van deze huizen
zijn niet bestemd voor permanente
bewoning, maar
voor het plezier, net als veel
landgoederen die de stad in
de oudheid omringden.
De “privéhuizen’, werden
casina of casino genoemd. Dit betekent letterlijk “klein huis”. Het woord “klein” moet echter
niet strikt worden opgevat. De eerste van dergelijke huizen verrezen in de Renaissance en
sindsdien werden ze alleen maar groter en werden de omringende tuinen steeds weelderiger.
De Villa’s werden gebruikt voor een dagje in het koele groen, een picknick of, zoals bij
bijvoorbeeld Villa Borghese, om een kunstcollectie in onder te brengen.
Niet alle Villa’s hebben het overleefd. De Villa Ludovisi, die ooit een groot deel van het gebied
rond de huidige Via Veneto besloeg, is totaal verdwenen. De tuinen van de Villa Giulia, waar
tegenwoordig het Etruskisch Museum in is ondergebracht, zijn door stedelijke bebouwing
opgeslokt. Datzelfde geldt voor de tuinen van de Villa Giustiniani in de buurt van Lateranen.
Villa Borghese
Villa Borghese is een prachtige villa met monumenten, een mooi onderhouden tuin, veel
fonteinen en een vijver. De villa ligt centraal in de stad en is zeer geliefd bij de plaatselijke
bevolking. Voordat het park in 1902 eigendom werd van de gemeente van Rome, deed de
villa dienst als zomerverblijf van de familie Borghese. De tuinen van de villa zagen er vroeger
anders uit. Deze werden in het begin van de 19e eeuw gerenoveerd. Tegenwoordig is nog
steeds het resultaat van deze renovatie zichtbaar.
In het park is Galleria Borghese gevestigd. Dit kunstmuseum stelt werken ten toon van bijna
alle Italiaanse kunstschilders vanaf 1850. Ook is in het park het Etruskisch Museum ondergebracht
en de Galleria Nazional d’Arte Moderne, waar de belangrijkste Italiaanse kunstenaars
Gebouwbeschouwing
Rome
nu
62

De parken van Rome
Luchtfoto Villa Borghese Villa Borghese
uit de 19de en 20ste eeuw hun werk ten toon stellen. Op dit moment wordt het park vooral
gebruikt als een plek waar men kan sporten, wandelen of zich heerlijk kan ontspannen.
De Villa Borghese heeft een tuin, die ongeveer 80 hectare groot is. De tuin kan vergeleken
worden met wat het Vondelpark in Amsterdam is. Het park ligt op de heuvel II Pincio en biedt
een prachtig uitzicht over Rome. Deze heuvel behoort niet tot de zeven heuvels van Rome.
Villa Borghese bestaat eigenlijk uit een aantal parken, die tegen elkaar aan liggen. Het is voor
velen een ideale plek om tot rust te komen. Er kan ook een kijkje genomen worden in het
dierenpark BioParco, dat in het park is gevestigd.
Villa Doria Pamphili
De Villa Doria Pamphili is gesitueerd in het openbare park van Rome. Het park beslaat ongeveer
180 hectare.
De Villa Doria Pamphili is een 17e eeuwse villa. Het hart van het landgoed, de Villa Vecchia
bestond al voor 1630, toen het werd gekocht door Pamfilio Pamfili. In 1644 werd kardinaal
Giambattista Pamphili gekozen als paus en wilde de familie Pamphili overeenkomstig met
de hogere status een groter een nieuwer landhuis. Het project werd uitgevoerd door de Bolognese
beeldhouwer Alessandro Algardi, die werd bijgestaan door Francesco Grimaldi.
Het is onduidelijk aan wie het uiteindelijke ontwerp moet worden toegeschreven. Algardi
was geen architect en het is mogelijk dat hij werd bijgestaan
door Carlo Rainaldi en dat de bouw werd uitgevoerd
onder leiding van Grimaldi.
De bouw begon in 1645 en werd voltooid in 1647,
hoewel de verfraaiing en de tuinen pas in 1653 gereed
kwamen. Het hoofdgebouw, ook bekend als Casina del
Bel Respiro, was ontworpen als een onderkomen voor
de verzameling van antieke en moderne beeldhouwwerken
van de familie Pamphili en andere Romeinse
antiquiteiten zoals vazen, amphoren en inscripties. Het
was ooit bedoeld als museum om de collectie van de
familie tentoon te stellen. Het paleis is zodanig op een
heuvel gesitueerd dat de hoofdingang op de noordzijde
Luchtfoto Villa Doria Pamphili
Gebouwbeschouwing
Rome
nu 63

Rome nu
een niveau hoger is dan de giardino segreto
oftewel “de geheime tuin’”.
De tuin op de helling werd aangelegd vanaf
1650 door Camillo Pamphili. Als een toonbeeld
voor beeldhouwkunst hebben de enigszins
volle Casino gevels systematisch veranderende
ramen met nissen, die rijkelijk versierd zijn
met antiek en modern beeldhouwwerk.
Toen Girolamo Pamphili in 1760 stierf zonder
mannelijke erfgenamen, werd de ruzie die
ontstond tussen de mogelijke erfgenamen
in 1763 beëindigd toen paus Clementius XIII
Rezzionico het recht aan prins Giovanni An-
Villa Doria Pamphili
drea Doria IV gaf om de naam te dragen, het
familie wapen te voeren en de eigendommen
van de familie Pamphili over te nemen. De claim van de prins was gebaseerd op het huwelijk
tussen Giovanni Andrea Doria III en Anna Pamphili. Sindsdien is de villa bekend onder de
naam Villa Doria Pamphili.
Vaticaanse tuinen (Giardini Vaticani)
De Vaticaanse tuinen liggen in Vaticaanstad. Het zijn normale parken en tuinen die meer dan
de helft van het gehele Vaticaanse grondbezit bedekken. De tuinen zijn ongeveer 23 hectare
groot, wat het grootste deel is van de Vatican Hill. Stenen muren scheiden het noorden,
zuiden en westen van elkaar. Bovendien was het een Middeleeuwse vesting. De tuinen zijn
ontworpen en gemaakt tijdens de Renaissance en de Barokperiode. Ze zijn versierd met
fonteinen en sculpturen.
De tuinen dateren uit de late dertiende eeuw. In 1279 besloot paus Nicholas II zijn residentie
terug te verplaatsen naar het Vaticaan en besloot hij het gebied met muren te omheinen.
Het werd hierdoor een soort gesloten boomgaard. In het begin van de 16e eeuw besloot
Julius II de tuin geheel opnieuw in
te richten volgens de Renaissance
stijl. Er kwam een groot doolhof
en er werd een verdedigingsmuur
ontworpen. De grootste periode van
de architectonische ontwikkeling
van de tuinen is tussen de 16e en 17e
eeuw geweest. Toen gingen kunstenaars
en architecten werken aan de
tuinen. Onder hen de kunstenaars
Donato Bramante en Pirro Ligorio.
De historische en artistieke schatten
die zijn gevonden in de tuinen zijn
nog steeds zichtbaar in de tuinen
zelf. De tuinen zijn in zijn geheel
gewijd aan Onze Lieve Vrouw.
Gebouwbeschouwing
Op de plattegrond van het Vaticaan is te zien hoe groot de Vaticaanse tuinen zijn
Rome
nu
64

De parken van Rome
Parco di Villa Ada
Het grootste en één van de meest bezochte parken
in Rome is Villa Ada. Het park is 182 hectare groot
en heeft een rijke fauna. In het park staan veel
zeldzame bomen, zoals de Palmet, een soort Sequoia,
welke in 1940 geïmporteerd is uit Tibet.
Parco di Villa Ada ligt in het noordoostelijke deel
van Rome. Het park ligt vlak naast Parco di Villa
Glori. Een deel van het park is openbaar en een
gedeelte is privé. Toegang tot het park is gratis en
in het park kunnen fietsen worden gehuurd. Ook
kunnen er kano’s worden gehuurd om te kanoën
op het kunstmatige meer dat in het park is aangelegd
en kunnen er pony´s worden gehuurd om op Luchtfoto Parco di Villa Ada
te rijden. In het park is tevens een zwembad en een
fitnessruimte aanwezig. Op zondag worden er gratis fitnesslessen gegeven.
In het park bevindt zich de heuvel Antenne, welke is 67m hoog is. Op deze heuvel lag de vroegere
Sabijnse nederzetting van de Antemnaten, Monte Antenne. Deze stad had uitzicht op de
Tiber. De heuvel werd in 1870 bijna vernietigd toen er een fort werd gebouwd om de nieuwe
hoofdstad te verdedigen. In de tegenwoordige tijd staat Fort Antenne nog steeds bovenop de
heuvel, maar is zo goed als volledig bedekt met vegetatie.
Parco di Villa Ada was in de tweede helft van de negentiende eeuw eigendom van de Italiaanse
Koninklijke familie Savoia. In het park stond de Koninklijke Residentie (1872 - 1878).
In 1878 kwam het gebied onder de controle van graaf Tellfner van Zwitserland. Hij noemde
het, ter ere van zijn vrouw Ada, Villa Ada. In 1904 kwam het weer in handen van de familie
Savoian waarbij zij de naam ongewijzigd lieten. Savoia behield de controle over het gebied
tot 1946.
Tegenwoordig is de Egyptische Ambassade in de villa gehuisvest. In het park vinden veel festiviteiten
plaats. Sinds 1994 wordt er in het park, tijdens de zomer, een festival georganiseerd
tegen racisme, oorlog en doodstraf: het “Wereldmuziekfestival”.
Parco di Villa Glori
Villa Glori is een prachtig park gelegen aan de rivier de Tiber net buiten Rome. Het is een park
in mediterrane stijl. Bewoners en toeristen bezoeken Villa Glori om zijn unieke stijl, rustige
omgeving en historische waarde. Een aantal lanen hebben de namen van belangrijke mensen
van de slag van 23 oktober 1867. Dit was een slag tussen pauselijke troepen en zeventig
mannen onder het commando van de Cairoli broers. Deze broers zouden een opstand in
Rome teweeg hebben gebracht. De slag gebeurde in de wijngaard Cacciarella. Deze wijngaard
was eigendom van Vincenzo Glori. Tijdens de strijd stierf Enrico Cairoli en zijn broer
John Cairoli werd ernstig verwond en stierf kort daarna.
Het idee om van dit gebied een openbaar park te maken begon in 1883. In 1895 werd in het
park een marmeren zuil opgericht voor de mensen die waren gestorven bij de slag in 1867.
Oorspronkelijk maakte Villa Glori deel uit van het beroemde Flaminio Kanton van Rome.
Flamino Kanton bestaat uit vele beroemde bezienswaardigheden, zoals Piazza del Popolo,
basiliek St. Maria del Popolo en de Villa Medici. In 1887 werd het park onteigend en werd het
Rome
Gebouwbeschouwing nu 65

Rome nu
een deel van het Park of Remembrance.
In 1915 werd het park gewijd aan de mensen die waren
omgekomen bij de Eerste Wereldoorlog en werd het
park helemaal heringericht. Het ontwerp van het
nieuwe park werd gedaan door Raffaele de Vico. Hij
creëerde in zeer korte tijd, in slechts acht maanden,
een prachtig park met dennen, eiken, esdoorns,
ceders, kastanjebomen en olijfbomen. Deze waren
allemaal in zorgvuldige rijen opgesteld. Het park werd
geopend op 18 mei 1924.
In 1929 werden in het park drie paviljoens gebouwd,
bedoeld voor het houden van zomerkampen voor
kinderen uit de achterbuurt. Tegenwoordig zijn deze
Luchtofoto van Parco di Villa Glori
kampen gericht op mensen met aids.
Orti Farnesiani
De Orti Farnesiani ligt op de Palatijn. Het Palatijn is één van de zeven heuvels van Rome. Vanuit
de tuin kan worden uitgekeken over de stad. De tuin is aangelegd met eucalyptusbomen
en in de tuin zijn veel terrassen te vinden. De tuinen liggen boven de ruïnes van het keizerlijk
paleis van Tiberius en waren de eerste particuliere botanische tuinen van Europa.
In 1534 werd Alessandro Farnese Deacon op 14-jarige leeftijd benoemd tot kardinaal van de
Rooms-Katholieke kerk. In 1550 verwierf Farnese een noordelijk stuk van de Palatine heuvel.
Hij liet de ruïnes van het paleis van keizer Tiberius die op deze heuvel waren gelegen, omzetten
tot zomerhuis. Het zomerhuis keek uit over het Forum Romanum en hij noemde het zomerhuis
“Horti Farnesiani”. In het Italiaans betekent orti: keukentuinen. Toen hij de tuin Orti
Farnesiani noemde, had hij in gedachten dat Hortus Conclusus “ommuurde tuin” betekent.
Ommuurde tuin slaat dan op de tuin waar Maria Jezus Christus had ontmoet. Er zijn echter
verschillende gedachten over de herkomst van de naam. Er wordt ook gezegd dat de naam
Orti Farnesiani is afgeleid van de plant: Acacia Farnesiana.
De tuin bij het zomerhuis had een reeks van terrassen. Deze waren met elkaar verbonden
door trappen. De terrassen waren geflankeerd door bomen en versierd met beelden. Dit was
afgeleid van de Romeinse peristilium. In de nabijgelegen Palatine paleizen zijn dergelijke terrassen
nog steeds aanwezig.
In 1861 werd Orti Farnesiani verkocht aan keizer
Napoleon III van Frankrijk. De Italiaanse
regering verwierf het pand in 1870 en begon
systematisch opgravingen te doen naar de
oude Romeinse monumenten. Giacomo
Boni, een van de archeologen die de opgraving
leidde, is begraven in Orti Farnesiani.
Zijn graf ligt aan de voet van een hoge palm.
In de 17e eeuw werden, toen de levering van
water aan de Palatijn werd hersteld, fonteinen
toegevoegd door Girolamo Rainaldi.
De druk waarmee het water arriveerde was
Gebouwbeschouwing
De tuinen van Orti Farnesiani, deze zijn gelegen op de Palatijn
Rome
nu
66

De parken van Rome
echter laag. Hierdoor waren dit geen “spuit’fonteinen,
maar “zweet’fonteinen. Bij “zweet’fonteinen
spuit het water niet omhoog maar
stroomt het water op het oppervlak, zoals zweet
werkt op de huid. Er is vandaag de dag weinig
over van de Farnese Tuinen. Er kunnen alleen nog
enkele structuren van worden herkend.
Villa Celimontana
Deze voormalige olijvenboomgaard op Celio Hill
is verkregen door de familie Mattei. In de 16e
eeuw is het stuk land omgebouwd tot tuinen.
Het gebouw dat erop stond, werd gebruikt voor
amusement en opberging van de familiecollecties
en antieke voorwerpen. Het werd hierna Luchtfoto van de overblijfselen van Orti Farnesiani
bewoond door enkele buitenlanders en in 1918
werd het in beslag genomen door de Italiaanse Staat. Toen het terrein in handen was van de
buitenlanders, kreeg het geheel een Neo-Gotische schijn.
Het park Villa Celimontana is een oase van groen. In het park zijn stukken oud gesneden
marmer te vinden. Er staat een kleine verborgen obelisk uit de tijd van Ramses II. De Mattei
familie had in 1564 de restauratie van de Santa Maria in Aracoeli gefinancierd. Dit was
waarschijnlijk de reden dat ze in 1582 van de Senaat van Rome de kleine Egyptische obelisk
hadden gekregen. Deze werd bij de familie-kapel bij de Santa Maria in Aracoeli geplaatst. De
obelisk was in eerste instantie naar Rome gebracht om de Temple to Isis te decoreren. Later
rond de 16e eeuw werd hij verplaatst naar een afgelegen deel van tuinen van de familie. De
obelisk werd daar geplaatst op een granieten plaat.
In de tuinen van de familie Mattei waren ook vele fonteinen geplaatst. Twee daarvan zijn
waarschijnlijk ontworpen door Bernini. In de 16e eeuw werden de Barokke fonteinen als
afschuwelijk bestempeld en werden deze gesloopt. Fontana del Fiume is de enige fontein
die dit heeft overleefd. Villa Celimontana heeft twee ingangen. De hoofdingang is aan de
Piazza della Navicella. Tegenwoordig is de Italiaanse Geografische Gemeenschap in de Villa
gevestigd. De linkerkant van het gebouw kijkt uit over het zuidelijke deel van Rome en over
de grote ruïnes van the Baths of Caracalla. Aan de rechterkant van het gebouw is een grote
picknickplaats ingericht en verder is er ook een grote speeltuin voor de kinderen. De tweede
ingang is aan de Clivo Scauro.
Parco di Porta Capena
Parco di Porta Capena was een archeologisch
park, in 1911 werd dit park aangelegd
langs de Via Appia Antica. Via Appia Antica
is een oude Romeinse weg. De weg liep van
de hoofdstad Rome, naar Brandisi. De weg
werd aangelegd om een snelle troepenverplaatsing
mogelijk te maken, maar het was
ook van enorm economisch belang voor
vervoer van goederen en personen tussen
Villa Celimontana in 1761
Rome
Gebouwbeschouwing nu 67

Rome nu
Rome en Campanië en verder.
Vandaag de dag wordt het park ingenomen
door het terrein van de Terme
di Caracalla. De Thermen van Caracalla
is een badinrichting die de Romeinse
Keizers Septimius Severes en zijn zoon
Caracalla lieten bouwen tussen 206 en
216 na Chr. Met de oppervlakte van ongeveer
11 hectare, was het het grootste
thermencomplex tot dan toen en bood
plaats aan 1600 gasten. Tegenwoordig
zijn de grote ruïnes van de thermen
een toeristische attractie. Het badencomplex
was 228 meter hoog en 116
meter breed. In werkelijkheid waren de
thermen meer dan een aantal baden. Het complex was een toeristisch centrum met onder
andere bibliotheken, conferentiezalen en sportzalen.
Parco Oppio
De officiële benaming van het naast het Colosseum gelegen Parco Oppio is “Parco del Colle
Oppio”. Dit park werd in het midden van de 19e eeuw ontworpen
door Raffaele De Vico. Het was de bedoeling, dat de stad
door realisering van dit park, mooier zou worden gemaakt.
In het Parco Oppio staan een aantal mooie fonteinen, zoals de
bekende Canestro-fontein. Deze fontein heeft acht hoeken en
is met terracotta amforen versierd. Verder zijn er fonteinen
opgericht ter ere van Nero en Trajan. Om het park nog verder te
verfraaien, zijn er diverse standbeelden geplaatst.
In het park, op de zuidelijke zijde van de Oppian Hill, bevinden
zich de overblijfselen van Terme di Traiano, ofwel de Thermen
van Trajanus. In 104 na Chr. werd er in opdracht van Keizer
Trajanus een complex van
baden gebouwd, ontworpen
door de architect van
Trajanus, Appollodorus
van Damascus. De baden zouden later het model zijn
voor alle grote keizerlijke baden. Het complex besloeg
een oppervlakte van 330 bij 215 meter en bestond onder
andere uit sauna-achtige ruimten, warme, koude en
lauwe baden, zwembaden, sportzalen, kleedkamers, massage
kamers en tuinen en terreinen. De Romeinse baden
waren oorspronkelijk bedoeld als plaats waar de burgers
zich konden wassen, maar deze kregen steeds meer en
meer een recreatieve en sociale functie voor de bevolking.
Naast de faciliteiten van het badencomplex, dat gebruikt
Luchtfoto van Villa Celimontana
Via Appia Antica
Gebouwbeschouwing
Luchtfoto van de Thermen van Caracella
Rome
nu
68

De parken van Rome
werd door het publiek, was er een stelsel van onderaardse
gangen en structuren, dat door slaven en werknemers werd
gebruikt voor onderhoud aan het badencomplex.
Parco Traiano
Parco Traiano is gelegen in de wijk Esquilino, aangrenzend
aan de Domus Aurea. De wijk Esquilino is een van de
zeven heuvels in de 15e wijk van Rome. Deze wijk ligt in het
centrum van de stad tussen het Colosseum en het Termini
treinstation. De ligging maakt de wijk uitstekend voor toeristen
en zakenreizigers. Aangrenzend aan de wijk Esquilino De bereomede Canestro-fontein
ligt de Domus Aurea. De Domus Aurea wordt ook wel het
Gouden Huis genoemd en is gelegen op de Caelius. Het was het paleis van de Romeinse
keizer Nero tussen 64 en 68 na Chr.
Het paleis ligt in de buurt van het Parco Oppio en de Terme di Traiano, tussen de heuvels
Palatijn, Velia, Oppius en Coelius. Het had vanaf het Forum Romanum een monumentale
ingang met zuilengalerijen en een enorm voorportaal. Hierin liet Nero door de Griekse beeldhouwer
Zenodorus een ruim 35 meter hoog standbeeld van zichzelf maken, de Colossus van
Nero. De Domus Aurea is door Nero voor zichzelf gebouwd in het jaar 64. Het gebouw was
bedekt met marmer en de binnenzijde was versierd met bladgoud, edelstenen en parelmoer.
In de Domus Aurea zijn plafondschilderingen te bezichtigen waarop onder andere de bruiloft
van Amphitrite en Poseidon is afgebeeld. De resten van de Domus Aurea bleven tot het einde
van de 15e eeuw verborgen onder de Thermen van Trajanus, toen antiquaren de Romeinse
schilderkunst in de onderaardse ruimtes ontdekten. Van de plafondschilderingen is tegenwoordig
nog maar weinig overgebleven, omdat deze door vocht erg zijn vervaagd.
Parco Savello
Parco Savello, ook wel de “Giardino degli Aranci” genaamd, is gelegen op de heuvel Aventino.
In het park bevindt zich de uitbouw van de Santa Sabina. In de tiende eeuw waren er in het
Parco Savello vestigingswerken gebouwd om de heuvel te verdedigen. Er zijn op dit moment
nog enkele overblijfselen van deze vestigingswerken zichtbaar in Parco Savello. Vanaf de
heuvel kan men over een groot deel van Rome uitkijken en zelfs de koepel van de St. Pieter
zien. De Aventijn is ongeveer 40 meter hoog en
verdeeld in twee delen: de “Grote Aventijn” en
de “Kleine Aventijn”. Deze heuvel behoort tot
de wijk Ripa en is de meest zuidelijke heuvel en
heeft men hier vandaan een prachtig uitzicht
op het Vaticaan. Vanwege de aanwezigheid
van havens en opslagplaatsen werd er vroeger
veel handel gedreven en woonden er veel
kooplieden op de Aventijn. Dat is momenteel
niet meer het geval. Op de Aventijn zijn
vandaag de dag een aantal kerken te vinden.
De bekendste kerk is de Santa Sabine. Op deze
heuvel zou Remus begraven zijn, nadat hij door
zijn broer Romulus was vermoord. Bisschop
Een luchtfoto van Parco Traiano
Rome
Gebouwbeschouwing nu 69

Rome nu
Petrus van Illyrië gaf in de 5e eeuw opdracht
om de Santa Sabine te bouwen. Voordat men
de kerk betreedt, loopt men door een deur die
toegang biedt tot het middenschip. Deze deur is
een bezienswaardigheid op zich, omdat deze afkomstig
is van de oorspronkelijke kerk. Binnenin
de kerk is er boven
de hoofdingang één
prachtig mozaïek
De overblijfselen van de Domus Aurea
te bezichtigen. De
bijgeplaatste tekst
herinnert aan de bouw van de kerk. Oorspronkelijk bevonden
zich er meer mozaïeken. Deze zijn echter allemaal verdwenen.
Aan het einde van het schip is een Mariakapel te zien. Het marmeren
interieur van de Santa Sabine ziet er indrukwekkend uit.
Een luchtfoto van Parco Savello Het interieur van de Santa Sabine
hoofdsponsors:
Gebouwbeschouwing
Rome
nu
70

01 Bruder Klaus Kapelle
Ontwerper
De Bruder Klaus Kapelle is ontworpen door Peter Zumthor. Zumthor is
geboren in Zwitserland op 26 april 1943. In 1958 ging hij in de leer bij een
timmerman en ondertussen studeerde hij aan de Kunstgewerbeschule in
zijn geboortestad, Basel.
In de jaren “60 kwam het minimalisme in opmars. In die tijd kwam Zumthor
in contact met architectuur en ging hij architectuur studeren aan het
New York Pratt Institute. Tussen 1968 en 1978 was Zumthor werkzaam als
architect bij de Kantonale Monumentenzorg in Graubünden.
Peter Zumthor
Zumthor richte in 1979 in Haldenstein een eigen architectbureau op.
De vakkundigheid die hij had als meubelmaker is altijd zichtbaar gebleven in zijn architectuur.
Het vroege werk van hem is verwant aan het rationele Italiaanse architectuur, maar
zijn latere werk is meer verwant met het minimalisme. De relatie tussen het gebouw en zijn
omgeving speelt bij hem de hoofdrol en hij laat overbodige details weg.
Peter Zumthor wil betrokken zijn bij het hele project, van de eerste pennenstreek tot de oplevering.
Zo is Zumthor niet iemand die veel bouwt. Over het realiseren van de Bruder Klaus
Kapelle deed hij tien jaar.
Zumthor hecht heel erg aan ervaring die een ruimte oproept. Hij zegt daarover: “een gebouw
moet niet iets voorstellen, maar een gebouw moet iets zijn”. Daarom hecht hij heel erg aan
kijken, ruiken, tasten en horen. In het paviljoen van het Zwitserse Expo-gebouw te Hannover
Therme Valse Gugalun House Kolumba Kunstmuseum
is geluid heel belangrijk. In de Bruder Klaus Kapelle is dit geur.
Ondanks zijn bescheidenheid, zijn teruggetrokken bestaan en
dat hij niet veel gebouwd heeft, is hij internationaal bekend. Hij ontving een groot aantal
internationale prijzen waaronder de Praemium Imperiale van de Japan Art Association in
2008 en de Thomas Jefferson Foundation Medal in
Architecture van de University of Virginia in 2006.
In 2009 kreeg hij de Pritzker Prize. Dat is de meest
prestigieuze architectuur prijs ter wereld. Hij heeft
deze prijs gekregen voor zijn precieze detaillering,
zijn poëtisch materiaalgebruik, zijn zorgvuldige
verhoudingen, zijn respect voor cultuurgeschiedenis
en de lokale cultuur.
Links is het dichtsbijzijnde plaatsje te zien; rechts staat de kapel
Stuttgart, Keulen
Gebouwbeschouwing Weil am Rhein 71
door: Maurien Roozemond

01 Bruder Klaus Kapelle
Peter Zumthor heeft niet veel gebouwen op zijn naam staan, maar wel hele bijzondere gebouwen.
Een paar gebouwen zijn: Therme Vals, het Kolumba Kunstmuseum en het Gugalun House.
Gebouwanalyse
1. De Bruder Klaus Kapelle staat op het land van boer Scheidtweiler, bij het Duitse Wachendorf.
De kapel is al van verre te zien. De vraag is alleen, wat het nu precies is wat daar staat. Een
graansilo? Een watertoren? Om daar duidelijkheid over te krijgen moet het gebouw van dichtbij
worden bekeken. Het gebouw bereiken kan alleen lopend en dit duurt ruim een kwartier.
2. De Bruder Klaus Kapelle heeft een vijfhoekige plattegrond. Binnenin heeft de kapel een driehoekige
doorsnede. De kapel is 12 meter hoog. In de kapel zit een 3 meter hoge deur.
3. De kapel kan worden betreden door een 3 meter hoge, driehoekige, metalen deur. Boven deze
deur is een metalen kruis aangebracht. Dit kruis is eigenlijk het enige wat vanaf de buitenkant
het doel van het gebouw verklaart. Voor de rest heeft de kapel geen deuren of ramen. Alleen in
het platte dak van de kapel is een oculus waardoor regen, zon en wind naar binnen kan.
Naast de kapel is nog een betonnen bankje. Vanaf dit bankje kan van het prachtige uitzicht worden
genoten. In de muren van de kapel zitten gaten. Deze gaten zijn gevuld met glazen knikkers.
die het effect van een sterrenhemel geven.
Bruder Klaus Kapel
Gebouwbeschouwing
4. De bouwmethode die voor de kapel is gekozen,
wordt door Zumthor: “rammed concrete” genoemd.
Door te kiezen voor een lowtech maar arbeidsintensieve
constructiemethode wist Zumthor de kosten
laag te houden. Maar tegelijkertijd wist hij de kapel
ook een plaats te geven in de gemeenschap en in de
omgeving.
Als eerste werden 112, 12 meter hoge boomstammen,
geplaatst. Deze in een plaatselijk bos gerooide dennenbomen
werden in een bladvorm geplaatst. Bovenaan
bleef een gat, in de vorm van druppel, open.
Over deze boomstammen werd vervolgens de beton
gegoten. Dit beton werd vervaardigd uit lokaal zand
en grind. Gedurende 24 dagen werd er elke dag een
laag van 50 cm beton gestort. Hierdoor kwamen
er 24 lagen rond de kapel. Elke laag heeft weer een
verschillende kleur en een andere textuur dan een
andere laag. Dit komt omdat er verschillende kleuren
zand werden gebruikt, namelijk rood zand en geel
zand.
Nadat de beton was verhard, werd de houten bekisting
weggebrand. Het verbranden van de bekisting
heeft drie weken geduurd. Dit vuur droogde eerst de
stammen en liet de stammen losspringen van het
Stuttgart, Keulen
Weil am Rhein
72

01 Bruder Klaus Kapelle
beton. Het vuur verteerde tenslotte al het hout.
Het idee was om het vuur maar een week te laten branden. Zumthor vond echter dat na een
week branden het gebouw nog niet de gewenste indruk wekte.
De geur van verbrand hout was nog niet sterk genoeg en ook waren de negatieven van de
dennenstammen in het beton nog niet duidelijk genoeg. Daarom is het vuur opnieuw aangestoken
en heeft het nog twee weken gesmeuld. Iedere stam liet een holle afdruk in het beton
achter. Door de verticale groeven die de stammen achterlieten wordt de blik vanzelf naar
boven geleid. Toch overheerst de geur
van verbrand hout de eerste indrukken.Al het werk dat aan
de kapel is gedaan, is gedaan door
familie en vrienden van boer
Scheidtweiler uit de streek Eiffel.
Als men naar bovenkijkt ziet men alle 350 glazen
bollen en het oculus
5. Het interieur van de kapel
is heel basic. In deze schaars
verlichte ruimte staat een
kaars en een klein bankje.
Daarnaast een tafeltje met een
gastenboek. Voor de rest is de
ruimte leeg.
De vloer van de kapel is gemaakt van
gegoten lood. Het begin van de kapel
is laag en donker, maar hoe verder in
de kapel, hoe hoger de ruimte wordt. De
kapel heeft een driehoekige plattegrond,
maar de binnenkant van de kapel is volko-
men vloeiend. Het licht in de kapel komt uit de
oculus aan de bovenkant en uit 350 gaten in de
muur met een doorsnede van 5cm. Deze gaten vormden de verbinding tussen het beton
en de houten bekisting. Tijdens het verbranden van de bekisting kon het rook door deze
gaten ontsnappen. Al deze gaten bevatten nu een mondgeblazen, glanzende, glazen bol. Al
deze bollen lijken soort sterren in de donkere kapel.
Twee doorsneden van de kapel
Plattegrond van de kapel
6. De opdrachtgever voor de kapel was boer Hermann-Josef Scheidtweiler en zijn vrouw Trudel
Scheidtweiler. Uit dankbaarheid voor hun gelukkig leven wilden ze iets doen. Ze wilden
een kapel laten ontwerpen voor de beschermheilige van de familie.
Scheidtweiler had geen idee wie Peter Zumthor was, hij was zijn naam
tegengekomen in een lokale krant als de architect van het Aarts-bisschoppelijk
Diözesanmuseum in Keulen en had hem een brief gestuurd
met de vraag of hij een plan wilde tekenen voor een kapel ter ere van
zijn beschermheilige, Nikolaus von der Flüe. Een bijzondere vraag
aan een sterarchitect die doorgaans architectuur ontwerpt tegen een
behoorlijk hoog bedrag. Het feit dat Bruder Klaus een landgenoot en
de lievelingsheilige van zijn moeder was, deed Zumthor besluiten om
De opdrachtgevers
Stuttgart, Keulen
Gebouwbeschouwing Weil am Rhein 73

01 Bruder Klaus Kapelle
de opdracht aan te
nemen.
Bij het ontwerp van
de Bruder Klaus Kapelle
moest Zumthor
op verschillende dingen
letten. Ten eerste
op het lage budget
van de opdrachtge-
ver. Ten tweede moest de kapel goed passen bij de omgeving
en een diepe religieuze ervaring oproepen.
7. Bij het bouwen van de kapel heeft de hele buurt meegeholpen
waardoor een band ontstond tussen de buurtbewoners
en de kapel. Maar niet alleen voor de buurtbewoners is de
kapel bijzonder: er komen mensen uit allerlei landen naar
de kapel. Dit komt door de bijzondere architectuur van de kapel en de heel eigen sfeer in de
kapel. Sommigen zien dit als een religieuze ervaring, anderen zien het meer als een ervaring
met architectuur. Hoe het ook zij, één ding is zeker, de Bruder Klaus Kapelle heeft een unieke
uitstraling.
Een visualisering van de kapel
8. De kapel is gemaakt uit in het werk gestort beton. De kapel heeft een driehoekige metalen
deur. In wand van de kapel zitten glazen knikkers. De vloer van de kapel is gemaakt van tin.
info: Locatie: Walchendorf richting Lessenich
74
Tijdens de zomertijd is de kerk open van 10:00u tot 17:00u
Tijdens de wintertijd is de kerk open van 10:00u tot 16:00u
‘Architecture has its own realm. It has a
special physical relationship with life. I do
not think of it primarily as either a message
or a symbol, but as an envelope and background
for life, which goes on in and around
it – a sensitive container for the rhythm of
footsteps on the floor, for the concentration
of work, for the silence of sleep…’
Peter Zumthor

02 Weißenhof Siedlung
De Weißenhofsiedlung is een moderne wijk in Stuttgart. Verschillende
internationaal bekende architecten ontwierpen voor een tentoonstelling
33 huizen, namelijk:
1-4: Ludwig Mies van der Rohe
5-9: Jacobus Johannes Pieter Oud
10: Victor Bourgeois
11-12: Adolf Gustav Schneck
13-14: Le Corbusier (en Pierre Jeanneret)
16-17: Walter Gropius
18: Ludwig Hilberseimer
19: Bruno Taut
20: Hans Poelzig
21-22: Richard Döcker
23-24: Max Taut
25: Adolf Rading
26-27: Josef Frank
28-30: Mart Stam
31-32: Peter Behrens
33: Hans Scharoun
De volgende drie huizen zullen achtereenvolgens geanalyseerd worden:
1. Huis 13: Le Corbusier (Maison Citrohan)
2. Huis 14/15: Le Corbusier (Doppelhaus)
3. Huis 5-9: Jacobus Johannes Pieter Oud (Rijtjeswoningen)
Le Corbusier
Ontwerper
Op 6 oktober 1887 werd in La Chaux-de-Fonds (Zwitserland) Charles-Edouard Jeanneret geboren,
beter bekend als Le Corbusier. Le Corbusier geldt als één van de belangrijkste architecten
van de twintigste eeuw (verkozen to architect van de eeuw). Als zoon van een emailleur van
horlogekasten kwam hij al vroeg in aanmerking met kunst. Op zijn 14de begon Le Corbusier
een graveerstudie aan de school voor decoratieve kunsten. Zijn eerste bouwwerk bouwt Le
Corbusier op zijn 19e, het is de Villa Fallet in La Chaux-de-Fonds. Om meer kennis te vergaren,
reist Le Corbusier veel naar de Donaulanden, Toscane en de Balkan. Naast het bouwen van
huizen was Le Corbusier schilder en schrijver. In een aantal van zijn boeken (Vers une Architecture
(1923), Urbanisme (1925) en L’Art Décoratief d’Aujourd’hui (1925)) beschreef hij de vijf
principes van de nieuwe architectuur:
1. Ter vervanging van dragende muren werden pilotes of kolommen gebruikt
2. Het, vrije, flexibele grondpan van niet-dragende muren (plan libre).
3. Grote brede strookvensters voor de toetreding van een maximale en gelijkmatige
toetreding van daglicht.
4. Een vrije indeling van de gevels. Dit is mogelijk gemaakt door het gebruik van gewa-
pend beton.
5. Het maken van een daktuin voor licht, lucht en zon
Gedurende de jaren 20 waren veel ontwerpen van Le Corbusier gebaseerd op een doosvorm.
Voorbeelden hiervan zijn: Maison Cook in Parijs (1926) en Villa Savoye in Possy (1926).
Stuttgart, Keulen
Gebouwbeschouwing Weil am Rhein 75
door: Bas van den Berge en Pirmin den Hamer

02 Weißenhof Siedlung
Deze twee bouwwerken waren voorzien van punt een van de vijf principes van de nieuw
architectuur, namelijk het toepassen van pilotes.
Een nieuw platform diende zich aan in 1928, de oprichting van het Congres Internationaux
d’Arichitecture Moderne (CIAM). Door zijn gedrevenheid kon Le Corbusier de agenda en de
discussies van het CIAM bepalen. Dit leidde ertoe dat hij omstreeks 1930 uitgegroeid was tot
een internationaal bekende architect. Dit was mede mogelijk door zijn publicatie, ze waren
sterk, strijdbaar en kort na elkaar. Naast de architectuur werd Le Corbusier ook bekend door
zijn meubels. Op 27 augustus 1965 sterft Le Corbusier in Nice (Frankrijk).
Gebouwbeschouwing Haus 13, 14/15 (Le Corbusier)
1. Stuttgart is de hoofdstad van de deelstaat Baden-Württemberg. Met een inwoneraantal
van 600.068 behoort het tot de top tien van grootste steden in Duitsland. In Stuttgart-Noord
ligt de Weißenhofsiedlung, een wijk met “moderne architectuur”.
De wijk werd rond 1927 gebouwd en diende voor arbeiders. De nieuwe wijk brak met alle vormen
van de architectuur en gaf een nieuw beeld van de toekomst. Veel bekende architecten
verbonden hun naam aan de wijk. Enkele voorbeelden zijn: Ludwig Mies van der Rohe, Pierre
Jeanneret, J.J.P Oud en Peter Behrens. Na 83 jaar ogen de woningen nog zeer modern.
Haus 13 (Maison Citrohan) en Haus 14/15 (Doppelhaus) liggen in het zuiden van de Weißen-
hofsiedlung, op de kruising met de Friedrich-Ebert-
Strasse en de Rathenausstrasse. Links naast de Maison
Citrohan ligt de Pankokweg. Aan de noordkant
van beide huizen van Le Corbusier grenzen twee
huizen van Walter Gropius en Ludwig Hilberseimer.
De twee woningen van Le Corbusier zijn voorbeelden
van de moderne architectuur. Maison Citrohan
is door de beschutting moeilijk te zien. De beste
zijde om de woning te bekijken is de rechterzijgevel.
De hoofdingang van de woning is te bereiken via de
Pankokweg, maar staat gericht naar het zuiden.
Het Doppelhaus bestaat uit twee woningen. Beide
hoofdingangen zijn gelegen aan de Rathenausstrasse.
Door de vorm en afmetingen is het doppelhaus
een imposant gebouw. Vanuit de Friedrich-Ebert-
Strasse is het een niet te missen object. In de directe
omgeving van het Weißenhofsiedlung staan geen
andere noemenswaardige bezienswaardigheden.
Gebouwbeschouwing
“Ik bouwde mijn eerste huis toen ik zeventien
was. Het zat vol decoraties. Ik was
vierentwintig toen ik mijn tweede huis
bouwde; het was wit en kaal: ik had tussendoor
gereisd. De tekeningen van dit tweede
huis lagen op mijn tekentafel. Het was in
1911. Ik werd plotseling getroffen door de
willekeurige plaatsing van de openingen
in de gevel (deuren en vensters). Ik maakte
ze zwart met houtskool. De zwarte vlekken
spraken nu de een of andere taal, maar
een onsamenhangende. Opnieuw werd ik
getroffen door het ontbreken van een regel
of wetmatigheid.
Verbijsterd realiseerde ik me dat ik in een
totale chaos werkte. Toen ontdekte ik voor
mijn eigen gebruik de noodzaak van een
regulerend instrument. Deze obsessie zou
voortaan in mijn hoofd blijven hangen.”
Le Corbusier
Stuttgart, Keulen
Weil am Rhein
76

02 Weißenhof Siedlung
2. Uitgangspunt voor beide gebouwen was een rechthoekige vorm. Qua afmeting heeft Le
Corbusier gekozen voor minimale maten. De filosofie achter de afmetingen kwamen uit het
dagelijkse leven. Het Doppelhaus werd bijvoorbeeld voorzien van een lange gang van 60
centimeter. De inspiratie voor deze afmeting kwam voort
uit een trein. Gedurende een treinrit van 100 km/h liepen
tientallen mensen met gemak door een gangpad van 60
centimeter.
Het Doppelhaus heeft een totale lengte van ongeveer 26
meter. De breedte varieert op twee punten. Zo heeft het
Doppelhaus twee rechthoekige uitbouwen aan de achterzijde
van de woning. De breedte zonder uitbouw is 6 meter,
met uitbouw is dat 11 meter. De uitbouw heeft daarnaast
een lengte van 3 meter.
Het Doppelhaus bestaat uit drie bouwlagen. De begane
grond heeft een kleinere oppervlakte dan de tweede verdieping,
dit komt door de pilaren (pilotes) waarop het gebouw
rust. De derde verdieping wordt voornamelijk gebruikt als
dakterras. Maison Citrohan heeft een totale lengte van
11,50 meter, de breedte is 6,50 meter. De woning bestaat
uit vier bouwlagen. Ook hier is de onderste bouwlaag qua
oppervlakte kleiner dan de bovenliggende bouwlagen.
De bouwlagen 2 en 3 zijn uitsluitend bedoelt als woonfunctie.
De bovenste bouwlaag bestaat voor de helft uit
woonfunctie, de overige oppervlakte wordt gebruikt als
dakterras.
3. De huizen van Le Corbusier zijn typische vormen van
de moderne architectuur. De moderne architectuur staat voor een objectieve, functionalistische,
eerlijke en nuchtere houding tegenover het object en de vormgeving ervan. Kenmerkend
voor de moderne architectuur is het gebruik van nieuwe materialen zoals beton en
staal. Hierdoor werd een nieuwe bouwconstructie ontwikkeld, de skeletbouw. Door deze
skeletbouw ontstond een transparante woning met een vrije invulling van gevels. Andere
kenmerken waren de komst van platte daken en gepleisterde (gestucte) wanden. Wanneer
er gekeken wordt naar de façade van beide gebouwen dan kan er geconcludeerd worden dat
de woning voldoet aan de kenmerken van de moderne architectuur. Het meest opvallende
aan het beide huizen is het platte dak. Dit was voor
de jaren 20 en 30 een rigoureuze ommezwaai in vergelijking
met de traditionele bouwmethode. Critici
vonden het lijken op Arabische huizen.
Een ander kenmerk dat op beide huizen terug te
vinden is, is het witte pleisterwerk, het Doppelhaus
heeft daarnaast nog een rode strook pleisterwerk
aan de onderkant. De muren zijn niet van baksteen
Stuttgart, Keulen
Gebouwbeschouwing Weil am Rhein 77

02 Weißenhof Siedlung
maar van betonnen elementen, er
is dus geen metselwerk. Zowel het
Doppelhaus als Maison Citrohan
staan op pilaren, Le Corbusier
noemde ze pilotes. De tweede
verdieping wordt geheel gedragen
door deze kolommen, het voordeel
hiervan is dat de gevels vrij indeelbaar
zijn. Doordat de gevels vrij
indeelbaar zijn worden er op beide
woningen grote strookvensters
aangebracht. Het laatste kenmerk
dat Le Corbusier toepaste op zijn
woningen zijn de dakterrassen op
de bovenste verdieping, ze zorgen
voor licht, lucht en zon. Afwijkend
is het balkon aan de voorgevel van
Maison Citrohan, deze bestaat uit
een staalconstructie
met daartussen betonelementen. De entree van de woningen
begint in principe op de tweede verdieping. Om hier te komen zijn betonnen
trappen met stalen elementen toegepast.
4. Begin oktober 1926 werd Le Corbusier gevraagd om mee te werken aan
de tentoonstelling in Stuttgart. Samen met zijn oom Pierre Jeanneret
ontwierp hij twee woningen. Dit ontwerp lag op 15 december 1926 op
tafel, het zouden twee eengezinswoningen worden. In 1927 veranderde het plan en er werd
één van de twee woningen een dubbelhuis (Doppelhaus). Ook dit ontwerp haalde het niet,
het kostenplaatje werd te hoog. De materialen die werden voorgesteld waren te kostbaar.
Voor de opening van de tentoonstelling verklaarde de baupolizei (bouwpolitie) de huizen
onveilig, de constructie was naar hun mening niet stevig genoeg. Een oplossing voor het
probleem was niet direct te realiseren, daarom mochten er niet meer dan twee personen per
vierkante meter in de kamers, op de trappen, terrassen en gangen zijn.
Na de tentoonstelling werden de huizen verhuurd aan arbeiders. Kort daarna werden de
eerste aanpassingen aan de woningen aangebracht. Zo werden de dakterrassen overkapt,
omdat de huidige situatie onpraktisch was. Binnenin de woning
werden de betonnen kasten vervangen door eenvoudige en lichte
tussenwanden.
Gedurende de Tweede Wereldoorlog werd de wijk gekocht door
het Duitse rijk. De functie van de woningen veranderde in kantoren,
ziekenhuizen en bunkers met luchtafweergeschut. Door
verschillende bombardementen sneuvelde enkele woningen. De
huizen van Le Corbusier bleven intact, alleen de ramen werden
helemaal dichtgemetseld. De bouwmaterialen van verwoeste
Gebouwbeschouwing
Stuttgart, Keulen
Weil am Rhein
78

02 Weißenhof Siedlung
huizen werden gebruikt om de nog staande huizen
te repareren. Enkele initiatiefnemers stichtte in
1977 een vereniging met de naam Vrienden voor
de Weißenhofsiedlung. Het doel van deze vereniging
was het restaureren en behouden van de wijk,
zelf noemde ze het de “Wiederherstellung des
ursprünglichen zustandes in Denkmalpflegerischer
Genauigkeit”, wat staat voor het herstellen van de
oorspronkelijk staat door nauwkeurige monumentenzorg.
Toch zorgde dit nog voor een spanning, de één wilde het exact herstellen, de ander
wilde er geen museumwijk van maken. De grootschalige renovatie van de wijk vond pas
plaats tussen 1981 en 1987. enkele punten die werden aangepakt waren het verbeteren van
het wooncomfort en het isoleren van de huizen, maar ook de oorspronkelijke plattegrond
en kleuren werden teruggebracht. Vandaag de dag worden beide huizen van Le Corbusier
gebruikt als museum.
5. De indeling van de woningen zien er als volgt uit:
Maison Citrohan
Op de eerste verdieping bevindt zich de ingang, garderobe,toilet, berging met ruimte voor
wasvoorzieningen en een klein balkon, op de tweede verdieping bevindt zich de woonkamer,
eetkamer, de keuken, de badkamer, kinderslaapkamer en een slaapkamer voor de ouders, op
de derde verdieping bevindt zich een kinderslaapkamer, gastenverblijf, toilet en een dakterras.
Doppelhaus
Op de begane grond bevindt zich de ingang, een slaapkamer, voorraadruimte en de trap naar
de eerste verdieping, de eerste verdieping is ingevuld met een keuken, badkamer, woonkamer,
werkkamer en een aantal slaapruimten, de tweede verdieping
is niet geheel woonruimte maar grotendeels terras, je vindt er enkel
een “bibliotheek”.
Constructie
De woningen uitgevoerd in een staalskelet, dit is ook duidelijk zichtbaar
op de plattegronden. Le Corbusier maakte veelvuldig gebruik
van staalskeletten om zo slank mogelijk te bouwen. Dat was iets
revolutionairs in die tijd. Het staalskelet is verder helemaal opgevuld
met elementen van 24 centimeter dik gewapend beton. De vloeren
zijn gelijksoortig met wat wij kennen als een “breedplaatvloer”. Alle
trappen in de woning zijn uitgevoerd in een combinatie van staal
en beton. Verder zijn alle binnenwanden traditioneel gemetseld,
de buitenmuren zijn opgetrokken uit holle betonstenen. Kenmerkend
voor zijn staalskelet is dat zodoende alle binnenwanden niet
dragend zijn en er dus geen ontwerp beperking optreedt en grote
ramen en gevelopeningen mogelijk zijn, de geval is dus slechts
esthetisch. De funderingen van beide woningen bestaan uit een
Stuttgart, Keulen
Gebouwbeschouwing Weil am Rhein 79

02 Weißenhof Siedlung
fundering op staal,
namelijk een strokenfundering.
Interieur, meubilair
en licht
Maison Citrohan
Kenmerkend voor
de woningen van Le
Corbusier is de strakke
en geometrische
vormen, ook Maison
Citrohan is hier een
voorbeeld van. Constructieve elementen zoals kolommen spelen
een grote rol in het gehele plan. Zij dragen niet alleen het gebouw,
maar scheiden ook diverse ruimtes. De meubels die in het
huis staan zijn in harmonie met de algehele uitstraling en sfeer.
Het interieur was destijds de tijd ver vooruit. Dit is niet alleen
bereikt door de keuze van verschillende vormen, materialen en meubelen maar ook lichtinval
speelt een belangrijke rol. De grote gevelopeningen benadrukken het gevoel van vrijheid en
openheid.
Doppelhaus
Het interieur van deze woning doet ook erg “open” aan. Dit is
een positief effect van het gebruik van een staalconstructie,
enkel een paar slanke kolommen springen in het oog. De vormen
van diverse ruimtes zijn er geometrisch maar erg divers in kleur.
Dit geeft een speels effect aan heel het gebouw. Door de vele
horizontaal georiënteerde raampartijen komt er veel direct licht
het gebouw binnen. Wanneer dit licht valt op de verschillende
kleuren lijkt het gebouw helemaal niet kil in tegenstelling tot het
“einfamilienhaus” van Le Corbusier. Het “Doppelhaus” is ook een
studie van Le Corbusier over kleurgebruik binnen een woning,
dit is dan ook duidelijk zichtbaar. Het meubilair daarentegen
is vrij eenvoudig te noemen, er zijn geen onnodige meubels te
vinden in heel het huis. Bovendien is hetgeen er staat zo simpel
mogelijk.
Gebouwbeschouwing
6/7 De wijk, dus ook dit huis heeft
niet echt een specifieke opdrachtgever.
Het is neergezet als experimentele woonwijk, onderdeel
van een tentoonstelling over nieuwe architectuur “Het
nieuwe bouwen”. Het plan was een visionair sociaal plan met
als doel de arbeider en de huisvrouw de nieuwe tijd binnen
te loodsen. Bovendien moesten de woningen goedkoop en
Stuttgart, Keulen
Weil am Rhein
80

02 Weißenhof Siedlung
eenvoudig zijn omdat er anders niemand uit de doelgroep zou zijn die een
vermogen had om dat te financieren.
8. Het huis is wat betreft de bouwmaterialen vrij eenvoudig te ontleden. Te
beginnen met het staalskelet dat bestaat uit gewalste profielen. Deze zijn
vervolgens opgevuld met holle betonstenen. De vloeren bestaan uit 24cm
dikke gewapende betonvloeren waar de binnen wanden op zijn gemetseld
met bakstenen. De gevelopeningen zijn voorzien van glazen puien met
metalen kozijnen.
J.J.P Oud
Ontwerper Rijtjeswoningen J.J.P Oud
Jacobus Johannes Pieter Oud wordt op 9 februari 1890 geboren in Purmerend. Oud was de
tweede zoon in de familie. Zijn vader, Henrik Oud was wijnhandelaar en later wethouder van
Purmerend. Op aandringen van zijn vader volgt Oud een studie bouwkunde aan de Quellinusschool
(1903 t/m 1906) en een tekenopleiding aan de Rijksnormaalschool in Amsterdam
(1908 t/m 1910). Gedurende deze opleiding kwam Oud in contact met onder andere architecten
Berlage en de Bazel. Na een mislukte poging om te gaan studeren in Delft (1910) vertrok
Oud naar München om daar als student en tekenaar-stagair te gaan werken. De eerste
architectuuropvattingen kreeg Oud van zijn docent en stedenbouwkundige Theodor Fischer.
Fischer was een vernieuwde architect die Oud de betekenis van proporties en het ontwerpen
op systeem liet zien. Deze twee kenmerken werden later het handelsmerk van Oud. Oud
werkte in 1917 veel samen met kunstenaar Theo van Doesburg. Samen richtten ze het tijdschrift
“De Stijl” op. Het blad kreeg vanaf het begin al forse kritiek, omdat het gefinancierd
zou zijn door Duitsers. Oud spreekt zich in De Stijl uit voor de moderne architectuur. Toch zijn
er een aantal afwijkingen met deze stroming, zo blijft Oud bij het toepassen van bakstenen,
ook het gebruik van glas werd beperkt. Dit omdat Oud het een vorm van luxe vond. In 1927
ontwierp Oud een aantal rijtjeswoningen voor de Weißenhofsiedlung. De woningen kunnen
door hun gelijke vormen (symmetrie) nog oneindig worden aangebouwd. Met de bouw van
de Weißenhofsiedlung ontstond de Internationale Stijl, ook wel het nieuwe bouwen genoemd.
Oud nam deze stijl echter niet helemaal over, maar behoorde toch tot de Groten Vier
(Ludwig Mies van der Rohe, Walter Gropius en Le Corbusier). Net als Le Corbusier sloot ook
Oud zich aan bij de Ciam. Op 5 april 1963 overleed Oud in Wassenaar. Andere bouwwerken
van Oud zijn: Kerk voor de hersteld apostolische gemeente, Hillevliet 139, Rotterdam (1929),
Spaarbank van Rotterdam, Botersloot 25, Rotterdam (1942-1955), Nationaal Monument op de
Dam, Amsterdam (1956)
Kerk voor de hersteld apostolistische gemeente Nationaal Monument Spaarbank van Rotterdam
Stuttgart, Keulen
Gebouwbeschouwing Weil am Rhein 81

02 Weißenhof Siedlung
Gebouwbeschouwing Haus 5-9 (rijtjeswoningen
J.J.P Oud)
1. Net als de huizen van Le Corbusier zijn de rijtjeshuizen
van Oud gebouwd in de Weißenhofsiedlung
in Stuttgart. De huizen liggen
op de kruising van de Pankokweg, waar
ook de vrijstaande woning van Le Corbu- sier
ligt, met de Bruckmannweg. Tegenover
de woningen staat het appartementencomplex
dat is ontworpen door Ludwig Mies van der Rohe. Onderaan de woningen tegen
de Pankokweg aan ligt een woning van Adolf G. Sneck. Deze woningen van J.J.P Oud zijn de
voorlopers van de moderne architectuur, ook wel het moderne bouwen of de Internationale
Stijl genoemd. In totaal zijn er vijf woningen gebouwd. Alle hoofdingangen liggen aan de
Pankokweg, dus aan de noordzijde. Het gebouw valt op, niet door zijn grote of hoogte, maar
door zijn symmetrie.
2. Moderne architectuur wordt geassocieerd met de basisvormen. De woningen van Oud
hebben als hoofdvorm een rechthoek. De woning is opgebouwd uit twee rechthoeken. Een
grote rechthoek met daarvoor een kleiner rechthoek. Omdat de woningen op een heuvel zijn
lopen de ze trapsgewijs omhoog.
De lengte van het totale woningenblok is 27 meter. Omdat het hier gaat om gelijke huizen
heeft één huis een lengte van 5,40 meter. De breedte varieert van 8,77 meter zonder uitbouw
en 11,70 meter met uitbouw. De totale woonoppervlakte van één woning bedraagt 73
vierkante meter.
3. Wanneer er naar de gevels gekeken wordt dan kan geconcludeerd worden dat deze woningen
voorbeelden zijn van Moderne architectuur. Ten eerste het platte dak, een typisch
kenmerk voor de Moderne architectuur, zie woningen Le Corbusier. Daarnaast is de woning
niet voorzien van zichtbaar metselwerk, maar van een witte pleisterlaag.
Een opmerkelijk detail aan de woning is de voordeur, wanneer deze betreden
wordt komt men in een binnenplaats/patio terecht. De werkelijk entree van
de woning zit aan de rechterkant bij het betreden van de patio. De voorgevel
heeft bij de uitbouw een strokenvenster. Verder heeft de voorgevel
nog openslaand raam. Het aantal ramen aan de voorgevel valt mee,
als er wordt gekeken naar bijvoorbeeld de huizen van Le Corbusier.
De achtergevel
is daarentegen
voorzien van meerdere
grote ramen, dit
geeft een grote hoeveelheid
daglicht toetreding.
Daarnaast
heeft de achtergevel
Gebouwbeschouwing
Stuttgart, Keulen
Weil am Rhein
82

02 Weißenhof Siedlung
nog een klein balkon aan de linkerzijde van iedere woning. De
zijgevels van de hoekwoningen hebben geen
enkel raam. De woning heeft op
het eerste gezicht twee
verdiepingen, maar de
woningen zijn voorzien
van een kelder.
4. In 1927 kreeg J.J.P. Oud
het verzoek om voor een
tentoonstelling in Stuttgart
arbeiderswoningen te ontwerpen.
Het daadwerkelijk ontwerp
staat nog steeds overeind. Na de tentoonstelling zijn de woningen
aangepast zodat ze te gebruiken waren om in te wonen. Door een zwaar bombardement
werden de ramen van de woningen dichtgemetseld. Na de oorlog was de rij huizen zwaar
beschadigd. Van de verwoeste huizen werden de stenen gebruikt om de huizen te repareren.
De eerste renovatie vond plaats in 1983/84. Een aantal ramen werden eruit gehaald en
vervangen door de oorspronkelijke ramen. In 2000 is er een
tweede renovatie geweest aan de woningen. De gevels zijn
geheel verbeterd en schoongemaakt.
Constructie
De constructieve wanden zijn gemaakt van betonstenen die
hol zijn vanbinnen zogeheten “Leightbeton” met een
dikte van 150mm. De niet dragende binnenwanden
zijn van 40mm dikke bakstenen. De vloeren zijn
allemaal uitgevoerd in beton. Deze woningen
zijn in tegenstelling tot die van Le
Corbusier vrij traditioneel in plaats van een
toen moderne staalconstructie.
Interieur, meubilair en licht
Het interieur van de woning is evenals de
woningen van Le Corbusier erg kil en kaal. Er
5. De indeling van de woning ziet er als volgt uit:
Begane grond
Op de begane grond bevindt zich de ingang, woonkamer,
eetkamer, keuken en een berging.
eerste verdieping
Op de eerste verdieping is er de badkamer inclusief toilet en
een drietal slaapkamers. Bovendien is er nog een kelder met
daarin ruimte voor opslag en voorraad.
Stuttgart, Keulen
Gebouwbeschouwing Weil am Rhein 83

02 Weißenhof Siedlung
bevinden zich geen onnodige elementen in het interieur.
Zowel de binnenwanden als de buitenwanden zijn met
een stuclaag afgewerkt. De plafonds zijn alleen maar
geschilderd, dit was de bekistingzijde van de breedplaatvloer.
Deze aaneenschakeling van simpele, eenvoudige
afwerkingen veroorzaken het kille effect. Daarentegen
dienden de woningen goedkoop uitgevoerd te worden
om ze betaalbaar te houden voor de doorsnee burger. De
meubels zijn daarom ook vrij eenvoudig.
6.7. Het Weißenhofscheidlung heeft geen specifieke opdrachtgever,
de bedoeling was een experimentele woonwijk. Het is een tentoonstelling
geworden over de nieuwe architectuur “Het nieuwe bouwen”
Het plan was een visionair sociaal plan met als doel de arbeider
en de huisvrouw de nieuwe tijd binnen te loodsen. Bovendien
moesten de woningen goedkoop en eenvoudig zijn omdat er anders
niemand uit de doelgroep zou zijn die een vermogen had om dat te
financieren.
8. Zoals al eerder naar voren kwam is het
materiaalgebruik vrij eenvoudig. Dit is eigenlijk
alleen omdat het zo betaalbaar bleef.
Bijvoorbeeld vrij traditioneel gemetselde
betonsteen wanden, gewapende breedplaatvloeren
en een betonnen kelder. De kozijnen zijn vrijwel allemaal van
metaal, opgevuld met glas. Een toch wel opvallend accent aan de
woningen is de donkere trim rondom, dit is in contrast met de witte
gevels.
hoofdsponsors:
info: Rathenaustrasse 1, 70191 Stuttgart
Toegang huizen: gratis, toegang museum: 4,00 euro pp.
84
Openingstijden: Di - Vrij 11:00 - 18:00, Za - Zo 10:00 - 18:00

03 Mercedes-Benz Arena
Ontwerper
Paul Bonatz was en Duitse architect. Hij is geboren op 6 december 1877 in
Solagne. In 1900 voltooide hij zijn studie architectuur aan de Technische
Universiteit van München. Bonatz gebruikte de oud Romaanse architectuur
als voorbeeld, waardoor een vereenvoudigd Neo-Romaanse stijl ontwikkeld
werd. Hiervan zijn voorbeelden het centraal station van Stuttgart
(1927) en het Basel Art Museum (1936). Bonatz was opgeleid door Theodor
Fischer, maar Bonatz deed niet mee met de nazi-partij. Wat Fisher wel
Paul Bonatz
deed. Hij werd daarna ingesteld als architectonische deskundige en adviseur
van inspecteur-generaal voor de Duitse wegenbouw Fritz Todt. Hij kreeg opdrachten in
de infrastructuur in het Derde Rijk.
Bonatz werd gebruikt door de politiek om naam te maken, maar vond hem politiek onbetrouwbaar.
Zo is Bonatz twee keer onderzocht door de politie. Hij werd beschuldigd samenwerken
met Joden en openlijke kritiek op Adolf Hitler.
Bonatz vluchtte in 1943 naar Turkije na een meningsverschil met Hitler over de plannen van
het Centraal Station van München. In de periode van 1943 tot 1954 Bonatz bouwde veel projecten
in Ankara. Onder deze projecten was het Ankara Opera House. Dit was net voordat hij
terugkeerde naar Duitsland in 1954 om te helpen bij de wederopbouw van Stuttgart en Düsseldorf.
Vanaf 1954 tot zijn dood was Paul Bonatz professor aan de Universiteit van Stuttgart.
Hij overleed op 20 december 1956.
Stuttgart Hauptbahnhof Kunstmuseum Basel Ankara Opera House
Gebouwanalyse
1. De Mercedes Benz Arena ligt in de buurt van de rivier de Neckar. De tweede naam van het
stadion is ook naar deze rivier genoemd: het Neckarstadion. Het stadion ligt in het district
Bad Cannstatt. Dit is de dichtbevolkte en oudste wijk van Baden-Wuerttemberg. Dit district
ligt aan allebei de kanten van de rivier de Neckar. Bad Cannstatt heeft deze naam gekregen
in de Romeinse periode. De Mercedes Benz arena ligt in het hart van het Neckarpark. Direct
aan de noordkant van de arena is het nieuwe Carl Benz Center. Dit is een entertainment
center voor voetbalsupporters. Daarnaast staat de
Porsche-Arena en de Hanns-Martin-Schleyer-Halle.
Het stadion staat in de buurt van het Mercedes Benz
museum. Dit wordt in de gids verder uitgewerkt.
Daarnaast staat het stadion in de buurt van het
kantoor en de fabriek van Mercedes Benz. Daarnaast
ligt er een drukke snelweg naast het stadion
waardoor het stadion makkelijk te bereiken is voor
Stuttgart, Keulen
Gebouwbeschouwing Weil am Rhein 85
door: Thomas Coppoolse

03 Mercedes-Benz Arena
toeschouwers van evenementen, voetbalwedstrijden en atletiekwedstrijden.
2. De ovale vorm van het stadion geeft de toeschouwers uit alle hoeken een goed beeld op de
wedstrijd of het evenement. Het stalen frame van het dak valt als eerste op als je het stadion
bekijkt. Dit frame golft als het waren rond het stadion. Het geeft de indruk dat je naar een
achtbaan aan het kijken bent. Het dak heeft een oppervlakte van 34.200 m2. Daarnaast is er
32.849 m2 aan tribune. De atletiekbaan en het voetbalveld samen heeft een oppervlakte van
17.420 m2. Naast dat het als voetbal- en atletiekstadion wordt gebruikt, beschikt het stadion
over een aantal appartementen. Dit bedraagt 13.640 m2. Het stadion heeft een diameter van
ongeveer 300 meter in de lengte en ongeveer 240 meter in de breedte. De dakopening heeft
een afmeting van ongeveer 170 meter bij ongeveer 230 meter. Het hoogste punt van het
stadion ligt op ongeveer 50 meter. Het dak hangt op een hoogte van ongeveer 32 meter.
3. Voordat je het stadion binnen mag komen, moet er eerst een toegangscontrole gehouden
worden bij één van de 78 elektronische poortjes. Door deze elektronische toegangspoortjes
worden valse of dubbele toegangskaartjes geweigerd. De ovale en lage vorm van het stadion
word opgenomen in de omgeving. Door de golvende lijnen wordt het stadion één met de
omgeving, maar door de witte kleur springen de vormen er toch uit. Het stalen frame dat
golvend boven het dak zweeft, lijkt van een afstand op een achtbaan. Het dak is gemaakt van
polyesterweefsel. Dit polyesterweefsel is per onderdeel gebold, wat weer een effect heeft op
het uiterlijk van het stadion.
4. Het stadion is oorspronkelijk
gebouwd in 1933. Toen
heeft het de naam “Adolf-
Hitler-Kampfbahn” gegeven.
In 1935 werd het stadion
uitgebreid van 35.000 naar
70.000 toeschouwers. Na de
Tweede Wereldoorlog tot 1949 was het stadion in handen van de Amerikanen. De naam van
het stadion was toen Kampfbahn. In 1949 werd de naam weer veranderd. Dit maal werd het
veranderd in Neckarstation. Deze naam komt van de nabij gelegen rivier de Neckar. Sindsdien
is het de thuishaven van VfB Stuttgart. Deze speelt in de hoogste divisie van het Duitse
De constructie is vanaf de buitenkant goed te zien
Gebouwbeschouwing
Stuttgart, Keulen
Weil am Rhein
86

03 Mercedes-Benz Arena
voetbal, de Bundesliga. In 1949 en 1951 werd er de
Gegentribüne gebouwd. Hierbij werd de capaciteit
uitgebreid tot 97.500 toeschouwers.
In de late jaren 1980 en de vroege 1990
werd het stadion deels gefinancierd
door Daimler-Benz. Gottlieb Daimler
heeft als de eerste motorfiets en 4-wiel
auto getest. Sindsdien heette het stadion
het Daimler-Benz-Stadion. In 1990
kreeg het een verwarmingsbuizen onder
het gras en in 1992 werd de dakconstructie
geplaatst. Door deze dakconstructie
is de capaciteit gedaald tot 53.700
toeschouwers. In 2006 is er een kubus
met aan alle vier de kanten een scherm is opgehangen. In de zomer van 2008 is de naam
veranderd in Mercedes Benz Arena. In 2009 is een deel van de tribune gesloopt waardoor de
capaciteit weer is gedaald naar 41.000. De arena werd daarna helemaal verbouwd. Het stadion
wordt momenteel omgebouwd en zal klaar zijn in december 2011. Dan zal het Mercedes
Benz Arena ongeveer 60.000 toeschouwers kunnen ontvangen.
Een leuk detail is dat op 25 mei 1988 de Nederlandse voetbalclub PSV de Portugese voetbalclub
Befinca Lissabon versloeg in het toenmalig Daimler-Benz-Stadion. Hierdoor werd PSV
Europees kampioen. Hier waren ongeveer 70.000 toeschouwers getuigen van.
5. Het stadion heeft een unieke dakconstructie. Deze dakconstructie is makkelijk te herkennen
in de wijde omgeving. Het esthetische stalen frame draait en golft rond het hele stadion
en heeft een gewicht van ongeveer 2.700 ton. De stalen kabels die het dak aan het frame
ophangt weegt ongeveer 420 ton. Dit dak is geplaatst voor de wereldkampioenschappen
atletiek 1993. Deze stalen kabels dragen het dak wat gemaakt is van polyester. Het dakweefsel
is duurzaam genoeg om 1.000 kg gewicht per vierkante decimeter te weerstaan. Het dakweefsel
heeft een lichdoorlatenheid van ongeveer 8%. Zo hoeft er overdag geen lampen aan
voor het publiek. Verder kan er via de stalen kabels naar de middelste kubus het dakweefsel
worden gelegd, waardoor er een overdekt stadion gecreëerd word.
Het stadion heeft in totaal 44 blokken. Deze 44 blokken zijn onderverdeeld in vier secties,
De Haupttribüne: grenzend aan de Mercedesstraße. Hier is ook de VIP-lounges gelokaliseerd.
De EnBW-tribune: vernoemd naar de belangrijkste sponsor EnBW. De EnBW-tribune is de
voormalige Gegentribüne. De Canstatter Kurve: aan de linkerkant van de Haupttribüne. Hier
bevinden zich ook de woonblokken waar de meest toegewijde fans wonen. De Untertürkheimer
Kurve: aan de rechterkant van de Haupttribüne. Hier bevind zich de huisvesting van
gastenteam fans.
6. Door de jaren heen is het stadion meerdere keren verbouwd. Meestal dat er verbouwd
werd, vond in korte tijd een evenement in het stadion plaats. Het stadion werd voor het
eerst verbouwd in 1935. Hierbij werd het uitgebreid naar 70.000 zitplaatsen. Na de Tweede
Wereldoorlog werd het stadion uitgebreid tot 97.500 toeschouwers. Voor het WK 1974 werd
Stuttgart, Keulen
Gebouwbeschouwing Weil am Rhein 87

03 Mercedes-Benz Arena
de hoofdtribune afgebroken en vervangen door een nieuwe tribune. In het midden van de
Untertürkheimer Curve werd de Marathon Poort gemaakt. Hierdoor zijn zitplaatsen verloren
gegaan is de capaciteit geslonken tot 70.000. Toen het dak de dakconstructie boven de tribunes
werd geplaatst ging dit weer ten koste van een zoon 13.000 zitplaatsen. Na vele aanpassingen
is de capaciteit teruggebracht tot 41.000 toeschouwers.
Op dit moment wordt het stadion verbouwd en uitgebreid. De atletiekbaan wordt weggehaald
waardoor er extra ruimte vrijkomt. Deze ruimte wordt opgevuld door zitplaatsen,
waardoor er ongeveer 61.000 toeschouwers voetbalwedstrijden kunnen bewonderen. De
gehele verbouwing moet december 2011 klaar zijn.
7. Het stadion heeft door de jaren heen verschillende functies bekleed. Het is vanaf het begin
al als voetbalstadion gebruikt. Zo heeft het vier wedstrijden van het WK voetbal in 1974, twee
wedstrijden van de in 1988 UEFA European Football Chamionship en zes wedstrijden van
het WK voetbal in 2006 gehost. Naast een voetbalstadion werd het ook nog gebruikt voor
andere sporten. Zo is er een atletiekbaan rond het voetbalveld. Zo werd het Europese Atletiek
georganiseerd in 1986. Daarnaast werden er in 1993 de wereldkampioenschappen atletiek
gehouden. En was het de gastheer van de IAAF World Athletics finale van 2006 tot 2008.
Naast atletiek is er in de jaren 1990 ook verschillende Eurobowl finales van American Football
gespeeld. Daarnaast is er ook wel eens een evenement georganiseerd in het stadion. Zo werd
er in 1976 het allereerste open air festival in een voetbalstadion gehouden in dit stadion.
Op een moment is de capaciteit 97.500 toeschouwers geweest. Dit kwam vooral doordat er
meer vraag van het publiek was om wedstrijden bij te wonen. Toen later is het stadion meerdere
keren verbouwd omdat er een evenement werd georganiseerd.
8. Het gebouw is gemaakt van meerder materialen. De dakconstructie is gemaakt van staal
en heeft een gewicht van 2.700 ton. Daarnaast is het dak gemaakt uit een PVC-gecoat polyester
weefsel. Dit weefsel heeft een treksterkte van 1.000 kg per vierkante decimeter. Het
materiaal heeft een lichtdoorlatenheid
van 8%, zodat het op de
tribunes nog indirect natuurlijk
zonlicht valt.
Dit dak wordt door
middel met 420
ton sterkte stalen
kabels en gietstukken
Daarnaast is de
tribune gemaakt van
gewapend beton.
Ongeveer 20 cm
onder het gras liggen
verwarmingsbuizen.
Deze buizen hebben in
totaal een lengte van
meer dan 20 kilometer.
Gebouwbeschouwing
Stuttgart, Keulen
Weil am Rhein
88

04 Fernsehturm
Ontwerper
De eerste tv-toren van de wereld is ontworpen door Fritz Leonhardt in
1954. Fritz is geboren op 11 juli 1909 en is gestorven op 30 december 1999
in Stuttgart. Hij was de schepper, ontwerper en bouwer van deze tvtorens
in Stuttgart. Hij werd ook wel “de architect” genoemd, terwijl hij
eigenlijk bouwingenieur van beroep was. Fritz werd bekend vanwege het
bouwen van bruggen. Op zijn 44 jarige leeftijd gebruikte hij voor het eerst
gewapend beton voor een toren. De Fernsehturm is dan ook de eerste
Fritz Leonhardt
toren die is gemaakt met gewapend beton, maar gewapend beton werd al
veel eerder gebruikt voor het bouwen van bruggen.
Drie andere bouwwerken waar Fritz Leonhardt aan heeft gewerkt zijn: de “Deutzer Brücke”
(1947-1948), “Ostankino Tower” (1959-1967) en “Neckar Viaduct” (1975-1977). De “Deutzer
Brücke” ligt in Keulen en steekt over de Rijn. Naast het autoverkeer kan ook het tramverkeer
over deze brug. De “Ostankino Tower” staat in Moskou en wordt gebruikt als communicatietoren.
Bij dit project was Fritz de raadgevende ingenieur van Nikolai Vassiljevich Nikitine. De
snelweg A 81 gaat over de “Neckar Viaduct” die naar de zuidzijde Stuttgart leidt. Fritz heeft
de brug ontworpen samen met architect Hans Kammerer.
Deutzer Brücke (Keulen), Ostankino Tower (Moskou), Neckar Viaduct (Stuttgart)
Gebouwbeschouwing
1. De Fernsehturm is gelegen aan de Jahnstraße en ligt buiten Stuttgart. Vanaf de tv-toren
het centrum in noordwestelijke richting te zien. Ten zuidwesten van de tv-toren liggen de
sportvelden van Waldau op nog geen tweehonderd meter afstand. Voor de rest de toren
omringd door een groot bos.
2. De Fernsehturm bestaat uit een lange, afgeknotte, kegelvormige toren met een cilindervormige
mand er bovenop, waar bezoekers in het
restaurant die over het rondliggende gebied kunnen
kijken. Daarop zitten nog twee platforms waar nog
meer bezoekers van het uitzicht kunnen genieten.
In het midden van het platform staat nog een hoge
radio/tv-antenne. De toren heeft een hoogte van
216,61 meter met antenne. De hoogte van de grond
tot aan de bovenkant van de Panorama cafés is
Stuttgart, Keulen
Gebouwbeschouwing Weil am Rhein 89
door: Paulien van Es

04 Fernsehturm
147,00 meter. Drie meter daarboven ligt het eerste uitkijkplatform. Het niveau
van het tweede platform ligt nog eens 2,40 meter boven het eerste platvorm,
maar is wel kleiner. De hoogte van de grond tot aan het begin van de antenne
is 160,94 meter. De toren heeft een diameter van 10,80 meter bij de ingang
van de toren. De diameter van de toren net onder de mand is 5,04 meter.
3. Het dak van de tv-toren is tevens het eerste uitkijkplatform, waar bezoekers
in de hele omgeving kunnen kijken. Rondom de rand van het platform is een
hoog hek geplaatst, waardoor er niemand door kan vallen. Ook rond het tweede
platform is een hek geplaatst tot borsthoogte en voor extra bescherming is
er een rand van glas op het hek geplaatst waar je doorheen naar beneden kan
kijken.
4. Op eerste kerstdag 25 december 1952 werd voor het eerst het nieuws op de
televisie uitgezonden in Duitsland. De televisie was in die tijd nog maar voor
weinig mensen bekend en voor velen onbetaalbaar. In Stuttgart waren nog
geen tv-stations, waardoor de vraag ernaar toenam. Toen Stuttgart een tv-station
had, was de ontvangst erg slecht of zenders deden het helemaal niet. De
mensen waren ontevreden en de dealers beklaagden het tv-station, omdat ze
zonder kanalen geen televisies kon verkopen. De verkoopprijs was ondertussen
omlaag gegaan, waardoor de belangstelling voor een tv-toestel later toenam.
Er werd gepland een 200 meter hoge mastconstructie te bouwen, maar daar
zagen de bouwmeester, Helmut Rupp, en de raadgevende adviseurs, Fritz
Eberhard en Friedrich Müller, vanaf toen er een gedeelte van de mast begon te
bederven. Fritz Leonhardt overtuigde hen ervan om in plaats van een zuivere
constructie een toren met café te bouwen. Erwin Heinle nam de artistieke en
technische leiding over van Helmut. Sinds 2006 zend de Fernsehturm geen
uitzendingen meer uit, omdat de televisie frequentie niet langer meer geschikt
was voor de zenders. De stalen werkconstructie van de toren zou uitgebreid en
herbouwd moeten worden. In plaats daarvan hebben ze nabijgelegen een nieuwe telecommunicatie
toren gebouwd.
5. De entree bevindt zich aan de voet van de toren met
daarachter een lift. Deze lift geeft eenmaal boven,
toegang tot de Panorama cafés of het eerste platform.
De mand bestaat uit vier lagen en heeft een maximale
diameter van 15,00 meter. Op de bovenste verdieping
zitten de Panorama cafés en op de verdieping daaronder
zit het restaurant. Onder het restaurant zit de vloer
van de keuken en daaronder zit nog een laag waar alle
technische mechanismen verstopt zitten.
6. Na de oplevering van de tv-toren kwam het totaalbedrag
uit op 4,3 miljoen Duitse Marken. De opdracht-
Gebouwbeschouwing
Stuttgart, Keulen
Weil am Rhein
90

04 Fernsehturm
info:
gever heeft daarna nog
veel geld moeten uitgeven
aan renovaties. De
opdrachtgever wilde de
toren laten moderniseren.
Van 1979 tot 1983
werd er een nieuwe
liftsysteem op de toren toegepast. Ook zijn er nieuwe
energievoorzieningen, airconditioning en keukeninrichting
in de toren geplaatst.
7. Toen de tv-toren in 1954 boven de toppen van de bomen
uitkwam en vanuit alle richtingen te zien was, protesteerden
er talloze burgers. Ze vonden dat de toren het aanzicht
van de prachtige bossen aantastte. Tegenwoordig weten
de mensen wel beter, want de tv-toren is de belangrijkste
bezienswaardigheid van de stad Stuttgart geworden. Het
Instituut van Onderzoek in Leipzig heeft aan 628 burgers van Stuttgart gevraagd een enquête
in te vullen over welke drie monumentale bezienswaardigheden ze zich het meest met
Stuttgart verbinden. 76% van de gerespondeerde burgers heeft in de top drie de Fernsehturm
gekozen en 57% van de gerespondeerde burgers heeft zelfs de Fernsehturm op de
eerste plaats gezet.
8. De tv-toren bestaat uit de volgende elementen: cement (1430 ton), grind en zand
(5250 m3), stenen (85000 stuks), klinkers (5000), beton en voorgespannen staal (340
ton), hout (680 m3) en rioleringsleidingen (twee vrachtwagens vol). De fundering is
gemaakt van beton en de gevel van de mand bestaat uit glas- en staalplaten.
hoofdsponsors:
Adres: Jahnstraße 120, 70597 Stuttgart
Bushalte: “Ruhbank” of “Waldau” lijn 70; Metrolijnen: U7 en U8
Entree: 5,00 pp
“Met dit bouwwerk is het weer geslaagd
eenmaal te kunnen zeggen dat
men noodzakelijk technisch gelijktijdig
ook goed kan vormgeven, zodat het de
mensen verblijdt en ook direct bruikbaar
kan zijn.”
Fritz Leonhardt
91

04b Aussichtsturm am Killesberg
Gebouwbeschouwing
Gebouwbeschouwing
1. De wenteltrap is gelegen in het Killesbergpark ten noorden,
buiten de stad Stuttgart. De uitzichttoren geeft uitzicht
op het noordelijk deel Stuttgart en de rest van het Killesbergpark.
2. De uitzichttoren is kegelvormig en lijkt op een wenteltrap
omringt door een geweven kabelnet. De uitzichttoren is
41 meter hoog en heeft in totaal vier platforms. De eerste
platform zit op een hoogte van acht meter, de tweede op een
hoogte van 16 meter, de derde op een hoogte van 24 en de
vierde op een hoogte van 31 meter.
4. Voorheen heeft er een andere uitzichttoren op de plek
gestaan waar nu de Killesbergturm staat.
5. De toren bestaat uit een centrale mast met vier platforms.
De platforms worden met elkaar verbonden door twee stalen
wenteltrappen die met 180 graden naar de volgende platform
draaien. Daar omheen zit in een spiraal geweven kabelnet van 48 stalen kabel. De toren
vangt veel wind op, waardoor er vervorming plaats vind. Desondanks zorgen de 48 kabels en
de centrale mast ervoor dat de toren blijft staan.
Aussichtsturm am Killesberg (links van de straat
Beim Höhenfreibad)
Stuttgart, Keulen
Weil am Rhein
92

05 Neue Staatsgalerie
Ontwerper
De ontwerpers van de Neue Staatsgalerie zijn James
Stirling en Michael Wilford. James Stirling is geboren
in Glasgow in het jaar 1926. Van 1945 tot 1950 werd
hij opgeleid in de traditie van de Beaux Arts op de
Universiteit van Liverpool. In 1953 trad hij in dienst
bij het bureau “Lyons, Israel & Ellis” in Londen.
Daarna leerde hij James Gowan kennen, waarmee
Michael Wilford
hij in 1956 een kantoor oprichtte met de naam “Stir-
James Stirling
ling & Gowan Architects”. In 1963 nam Gowan afscheid van het bureau. Geïnspireerd door de
latere ontwerpen van de architect Le Corbusier en de theorieën van the Smithsons, maakten
Stirling en Gowan verschillende invloedrijke gebouwen die een trend vormden in het gebruik
van steen en zichtbeton. Bij de belangrijkste werken van Stirling uit de late jaren vijftig en
zestig heeft Stirling vooral gekeken naar de schoonheid van het gebouw en hoe nuttig het
gebouw is. In het jaar 1971 ging Stirling samenwerken met Michael Wilford. Wilford nam de
organisatorische activiteiten voor zijn rekening en Stirling hield de verantwoordelijkheid over
het creatieve proces. Al snel volgde er grote projecten zoals bijvoorbeeld de Neue Staatsgalerie
in Stuttgart. In 1983 won de architect de prestigieuze “Pritzker Prize” voor het omvangrijke
werk tijdens zijn hele loopbaan. Enkele bekende gebouwen die Stirling ontworpen heeft zijn
het History Building van de Universiteit van Cambridge (1964-1967), het Engineering Building
van de Universiteit van Leicester (1959-1963) en het Arthur M. Sackler Museum in Cambridge
(1979-1985). In de evolutie van de twintigste-eeuwse bouwkunst vormden deze eerste twee
indrukwekkende universiteitsgebouwen samen de schakel tussen de Internationale Stijl van
de jaren twintig en dertig en de Hightech van de jaren zeventig en tachtig.
Michael Wilford is geboren in 1938. Hij is een Engelse architect uit Hartfield. Wilford stu-
Engineering Building University
of Leicester
History Building University of Cambridge
Arthur M. Sackler Museum, Cambridge
deerde van 1955 tot 1962 aan de Noordelijke Polytechnische School of Architecture in Londen
en in 1967 aan de Regent Street Polytechnic School Planning in Londen. In 1960 sloot hij zich
aan de praktijk van James Stirling en in 1971 richtten ze samen het partnerschap Stirling en
Wilford op die bleef tot aan de dood James Stirling in 1992. Van 1993 tot 2001 werkte Michael
Wilford in partnerschap onder de naam “Michael Wilford and Partners”. Wilford’s werk heeft
Stuttgart, Keulen
Gebouwbeschouwing Weil am Rhein 93
door: Jannick Vlasveld

05 Neue Staatsgalerie
internationaal veel faam verworven. Zijn werk omvat belangrijke openbare gebouwen zoals
culturele centra, galeries, musea en bibliotheken in de hele wereld. Deze projecten hebben
vele architectuurprijzen gewonnen. In het jaar 1997 won Wilford de Stirling prijs voor het
ontwerp van de University for Art and Music in Stuttgart. In het jaar 2000 ontwierp Wilford
de Britse Ambassade in Berlijn. De meest recente prijs was dat voor het ontwerp van The
Lowry performing and visual arts centre in Salford.
Britse Ambassade, Berlijn Arthur M. Sackler Museum, Cambridge University for Art and Music, Stuttgart
Gebouwanalyse
1. De Neue Staatsgalerie ligt aan de Konrad-Adenauer-Strasse in Stuttgart, Duitsland. De
Neue Staatsgalerie is vlak tegen de oude Staatsgalerie aan gebouwd.
2. De hoofdvorm van de Neue Staatsgalerie bestaat uit drie rechthoeken
die samen een U-vorm maken. In deze U-vorm zijn de galeries
ondergebracht. Het gedeelte tussen de U-vormige rechthoeken
ligt lager. In het midden hiervan bevind zich een rond gebouw dat
er bovenuit steekt, de rotonde. Het gebouw is dus opgebouwd uit
verschillende volumes van verschillende hoogte. Als je aan de voorkant
van het gebouw staat, is een vloeiend landschap van klimmende
terrassen te zien. Al bij al is het een niet doorgaans gebouw
met veel onregelmatige vormen.
3. De gehele buitengevel van de Neue Staatsgalerie bestaat uit
goudkleurige zandstenen wanden, waarachter een geraamte van gewapend beton zit. Het
gebouw bevat warme, natuurlijke elementen van Travertin en zandsteen om het contrast te
maken met het industriële groene stalen skelet en de roze en blauwe stalen leuningen. Het
totale exterieur bevat tal van verwijzingen naar verschillende tijdperken uit de architectuurgeschiedenis.
De voorgevel is naar het Noord- Westen gericht en
ziet eruit als een oplopend terras. De voorgevel valt
ook goed op door de grote gekleurde stalen leuningen,
die het contrast maken met de Travertin zandstenen.
De functie van de voorgevel is het gebouw
doen opvallen. De achtergevel is naar het zuid- oosten
gericht en is samen met de zijgevels minder
Gebouwbeschouwing
Stuttgart, Keulen
Weil am Rhein
94

05 Neue Staatsgalerie
opvallend als de voorgevel, want de achtergevel
en zijgevels zijn namelijk veel strakker
en rechthoekiger. Licht speelt een belangrijke
rol in het gebouw. Aan de voorgevel bij de ingang
zit een groot raam dat een golfpatroon
volgt. Het raam heeft fel groene kozijnen, zodat
het extra opvalt. Aan de rechterkant van
de voorgevel zit een iets kleiner raam, maar
het is wel in dezelfde stijl gemaakt. Verder
bevind zich in het kleine ronde gedeelte van
het gebouw, het infopunt, een glazen dak.
De deuren van de hoofdingang van de Neue
Staatsgalerie worden gekenmerkt door zijn Het interieur is kleurig en is voorzien van veel groene tinten
felle rode kleur en zijn ronde vormen.
De Neue Staatsgalerie heeft overal een plat dak, alleen het U-vormige gedeelte heeft een
verhoging op het dak zitten.
4. De Staatsgalerie bestaat uit de Oude- en de Neue Staatsgalerie. De Neue Staatsgalerie is
gebouwd van 1977 tot 1984 en behoort tot een van de belangrijkste culturele gebouwen uit
het laatste kwart van de vorige eeuw. Het gebouw doet dienst als museum. Deze uitbreiding
van de oude Staatsgalerie was bedoeld om een gedeelte van de vaste collectie onder te brengen,
maar moest tegelijk ruimte bieden aan reizende tentoonstellingen. Het gebouw bevindt
zich nu nog steeds in zeer goede staat, ook al is de buitengevel van Travertin en zandsteen en
daardoor zeer gevoelig voor vocht. Ook kan vuil zich hieraan makkelijk hechten. Het staal dat
in het gebouw verwerkt zit is wel makkelijk te onderhouden, doordat het goed schilderbaar
is.
5. De Staatsgalerie herbergt een unieke collectie van kunst van zevenhonderd jaar geleden
en presenteert meerdere uitdagende tentoonstellingen per jaar. In het museum bevindt zich
klassieke, moderne en hedendaagse schilderkunst en beeldhouwkunst. Zo is er oude Duitse,
Italiaanse en Nederlandse kunst en kunst van het Zwabische Classicisme te bezichtigen. Ook
zijn er uitstekende werken van individuele
kunstenaars te bewonderen,
zoals Picasso, Beckmann, Schlemmer,
Beuys, Kiefer en Baselitz.
In het interieur van het gebouw vind
men gewelfstenen, architraven en
pedimenten. Eén van de meest opvallende
kenmerken van het gebouw is
het centrale cirkelvormige atrium.
In deze afgesloten ruimte bevind zich
de beeldentuin. Dit wordt omzeild
door een openbaar voetpad dat
Stuttgart, Keulen
Gebouwbeschouwing Weil am Rhein 95

05 Neue Staatsgalerie
voetgangers door een architectonische landschap leidt. Door dit pad
is het mogelijk om van lager gelegen gebieden naar hoger gelegen
gebieden te komen. In het interieur is soms ook gebruik gemaakt van
groen gekleurde vloeren. Deze vallen extra goed op. Verder zijn er in
het gebouw speciale vormen verwerkt, zoals paddenstoel -vormige
pilaren en is er veel gebruik gemaakt van kleur, zodat het interieur
een moderne uitstraling heeft.
6. De opdrachtgever van de nieuwe Staatsgalerie was het museum
Paddenstoel- vormige pilaren
van de oude Staatsgalerie. De vraag die het museum aan de twee
architecten stelde, was om een toevoeging te bedenken bij het bestaande gebouw (dat overigens
al dateerde uit de vroege negentiende eeuw). Een programma van eisen had het museum
niet. Het was alleen wel van belang dat ze het teveel aan kunstcollectie in de nieuwe
Staatsgalerie kwijt konden. Voor het ontwerp van de Neue Staatsgalerie lieten ze Stirling zijn
eigen gang gaan.
7. De Staatsgalerie is één van de meest bezochte musea in Duitsland. Door het grote aantal
bezoekers steeg de Staatsgalerie het eerste jaar na de opening op 9 maart 1984 al meteen
naar de tweede plaats van meest bezochte musea in Duitsland. Het gebouw is dus qua
maatschappelijke context van groot belang voor de stad Stuttgart. De Neue Staatsgalerie is
zo ingedeeld dat het voor de bezoekers een prettige omgeving is om naar de kunstwerken
te komen kijken. Bezoekers voelen zich snel op hun gemak in het gebouw. Ook zijn er liften,
trappen en hellingbanen aanwezig, wat het makkelijk maakt om van de ene naar de andere
ruimte te gaan.
8. Bij de bouw van de Neue Staatsgalerie is gebruik gemaakt van gewapend beton, Travertinsteen,
zandsteen, glas en staal. Zoals al eerder vermeld, bestaat de buitengevel uit zandsteen
en Travertin. Daarachter bevindt zich een geraamte van gewapend beton. Een nadeel van
Travertin is dat het makkelijk vocht opneemt en daardoor makkelijker kan scheuren als het
vriest. Ook zijn Travertin en zandsteen niet weervast en het is minder makkelijk te onderhouden,
doordat het onregelmatige poriën heeft. Voor de ramen is glas gebruikt. Aan de
voorkant van het gebouw is het glas zo verwerkt dat het lijkt alsof het een golfpatroon volgt.
Ondanks de gelaagdheid van het ontwerp en de
oudere uitstraling van de buitengevel heeft
het gebouw een soort van jeugdigheid behouden.
De oorzaken hiervan zijn de bovenmaatse
leuningen van geschilderd
staal, de potsierlijke poortjes en het
gebruik van andere felle kleuren. Al
deze kleuren steken fel af bij het
sobere Travertin en zandsteen. De
Staatsgalerie heeft zo ook wat
weg van een enorme speelplaats.
Visualisering van het totale gebouw
info: Konrad-Adenauer-Str. 30-32, 70173 Stuttgart
96
071147040-0
maa. gesloten, dins. en dond. geopend van 10.00u tot 20.00u, overige dagen van 10:00u tot 18:00u

06 Hysolar Research Building
Ontwerper
Het Hysolar Research Building is gebouwd in 1986 en opgeleverd in 1987.
Oorspronkelijk was het gebouw bedoeld als een Research centrum voor
zonne-energie. Het gebouw is ontworpen door Gunter Behnisch, een
Duitse architect die op 12 juni 1922 in Dresden (Duitsland) is geboren. Hij
studeerde in Stuttgart aan de technische universiteit. Nadat hij zijn opleiding
had afgerond ging Gunter een jaar werken voor Rolf Gutbrod voordat
hij zijn eigen architectenbureau opstartte. In 1967 startte hij Gunter
Gunter Behnisch
Behnisch & Partner. Oorspronkelijk concentreerde het bedrijf zich in het
maken van prefab schoolgebouwen. Omdat dit systeem kleine flexibiliteit toelaat, konden er
gebouwen gerealiseerd worden in meer organische moderne stijlen.
Het bedrijf van Behnisch gelooft in het ontwerpen met het idee dat innovatieve bouwtechnieken
en materialen leiden tot nieuwe architectonische mogelijkheden.
Gunter’s eerste grote opdracht in 1968 was het ontwerpen van het olympisch stadion in
München. De gehele bouw van het stadion duurde vier jaar. Het werdt opgeleverd op 26 mei
van het jaar 1972. In 2005 was zijn laatste grote opdracht. In de tussentijd heeft hij onder andere
het Eichstätt Catholic University Central Library te Eichstätt, Muzeum pošt a komunikací
te Frankfurt, St. Benno Gymnasium te Dresden, Nord LB Hannover, te Hannover en in 2005 de
Berlin Academy of Fine Arts. Zoals u kunt zien bouwt Behnisch in een bepaalde stijl en vorm.
Er wordt veel gebruik gemaakt van glas en de gebouwen hebben vaak de vorm van vele op
elkaar gestapelde delen, zoals te zien bij het Nord LB Hannover.
Gebouwbeschouwing
Olympisch Stadion Berlin Academy of Fine Arts Nord LB Hannover
Gebouwanalyse
1. Het Hysolar Research Building staat op het terrein van de technische universiteit van Stuttgart.
Dit was tevens de universiteit waar Gunter
Behnisch zijn opleiding architectuur gevolgd heeft.
Het gebouw is gerealisseerd voor een vrij laag bedrag
in die tijd. Toen het gebouw in 1987 opgeleverd
werd, werd het gebruikt als een onderzoekscentrum
naar het gebruik van zonne-energie.
Het gebouw is onderverdeeld in twee delen:
De oostvleugel word gebruikt door de universiteit
Stuttgart, Keulen
Gebouwbeschouwing Weil am Rhein 97
door: Rowan Grim

06 Hysolar Research Building
Gebouwbeschouwing
zelf. Hierin wordt door studenten
onderzoek gedaan. De
westvleugel is te huur en kan
door ieder particulier bedrijf
gehuurt worden.
2. Het gebouw bestaat uit
meerdere op elkaar gestapelde
blokken zoals bij het Nord
LD Hannover. De begane grond bestaat uit vier blokken, twee van deze blokken hebben de
afmeting van zes bij zes meter. De andere twee blokken op de begane
grond hebben de afmetingen van achttien bij zes meter. De eerste
verdieping bestaat uit drie blokken die schuin op de blokken van de
begane grond staan. Deze blokken hebben de afmetingen van 20 bij
zes meter, tien bij zes en twaalf bij zes meter. Het ornament dat door
het gehele gebouw loopt (rode pijp) heeft een totale lengte van 70
meter. De hoogte van het gebouw is afgerond dertien meter, exclusief
antenne. Inclusief antenne is het gebouw zestien meter hoog.
Het gebouw heeft scherpe hoeken en glas is in overmate gebruikt
3. Bij het Hysolar is er weinig aandacht besteedt aan de entree van het
gebouw. De entree bestaat uit een doodsimpele voordeur. De deuren
binnen in het gebouw zijn gemaakt van glas en hebben allerlei verschillende
vormen, dus geen een deur in het gebouw (binnen) is hetzelfde.
Aan de achterkant van het gebouw is veel aandacht besteedt aan
het glaswerk. Bijna de gehele achtergevel gemaakt van glas. Door de
verschillende vormen in het glas is het een mooie, en sprekende gevel.
Het dak van het Hysolar Research center ligt schuin op het gebouw. De
linkerkant (vanaf boven gezien) loopt gelijk aan de kantoorruimte op
de tweede verdieping. Aan de voorkant van het hysolar is een speciaal
ornament aangebracht dat dient als dak. De vorm van dit ornament is
een driehoek.
4. Vanaf dat het gebouw in 1987 werd opgeleverd had het gebouw
de functie van onderzoekscentrum voor zonne-energie. Het Hysolar
Research Building kent nog geen rijke geschiedenis de afgelopen 23
jaar. Het gebouw wordt na 23 jaar nog steeds goed onderhouden. Het
gebouw word om de zoveel tijd gecontroleerd op eventuele noodzake-
lijke vervangingen bij wanneer bijvoorbeeld een mogelijkheid dat het dak lek is. Het enige
dat veranderd ism is de kleur van het staal.
Een doorsnede van het gebouw
5. De structuur van het Hysolar Research Building bestaat
zoals op de begane grond, vier blokken en
op de eerste verdieping nog drie blokken.
De constructie van het
Stuttgart, Keulen
Weil am Rhein
De indeling is hier goed te zien;
boven de begane grond; onder de
eerste verdieping
98

06 Hysolar Research Building
gebouw bestaat voornamelijk uit het gebruikte staal uit
van de blokken. De blokken vormen de dragende delen
van het gebouw en vangen het gewicht op van onder
andere het dak. De lichtinval van het gebouw vormt
een belangrijk punt. Door het vele gebruik van glas is er
veel lichtinval. In het dak zit aan de linkergevel nog een
opening van glas waardoor het licht het gehele gebouw
kan verlichten.
6. De opdrachtgever van het Hysolar Research Center is
de universiteit van Stuttgart. De opdracht werd gegeven
in 1986 en hierna is Behnisch begonnen met de ontwerp van het gebouw. Aan het einde
van het jaar 1986 was het ontwerp klaar en is begonnen met de bouw. Het programma van
eisen bestond uit een aantal eisen: het gebouw moest onderverdeeld worden in twee delen,
het eerste deel was voor particuliere uiteinden en het andere deel voor het gebruik door de
universiteit zelf. Een andere eis was dat het minimale gebruiksoppervlak van beide delen van
het gebouw even groot zou moeten zijn.
7. Het gebouw wordt gekenmerkt door het vele gebruik van glas. Door dit vele gebruik van
kan er veel daglicht binnenkomen en is er dus in de zomer weinig energie nodig om het
gebouw te verlichten en te verwarmen. Wat duurzaamheid
van het gebouw betreft zou je kunnen
zeggen dat het Hysolar Research Building zichzelf
bewezen heeft. Door het vele glas wordt het gebouw,
zoals eerder gezegd opgewarmd en verlicht
en zijn er in de zomer dus lage energiekosten voor
het gebouw. In de winter echter brengt het vele
glas hogere energierekeningen met zich mee. Het
gebouw heeft voor die tijd een hoge isolatiewaarde.
De gemiddelde isolatiewaarde van het gebouw is
drie en dat is zelfs voor deze tijd normaal. Dit gebouw heeft geen grote maatschappelijke
waarde. Het gebouw is namelijk niet erg bekend voor de mensen van buiten de universiteit
en de architectuurwereld. Het Hysolar Research Building staat ook op de lijst van de 100
mooiste architectonische kunstwerken volgens www.archiweb.cz
Installaties e.d. zijn vaakal aan de buitenkant gemonteerd
8. Het gehele gebouw is gemaakt uit twee bouwmaterialen, namelijk
staal en glas. De gehele constructie en ook de niet dragende
delen van het gebouw bestaat uit staal. Het
ornament aan de voorkant van het gebouw
(rode paal) bestaat ook uit staal. Het
glas is vooral gebruikt voor de afwerking
van de gevels. De vloeren in het
gebouw zijn als enige andere bouwmateriaal
dan staal en glas gemaakt
van beton.
info:
Adres: Allmandring 19, Vaihingen te Stuttgart (Duitsland)
99

07 Landesbank Baden-Württemberg
Ontwerper
De ontwerpers van de Landesbank Baden-Württemberg
in Stuttgart is het architectenbureau
Wöhr Mieslinger Architecten. Dit bedrijf is in 1990
opgericht en zit sinds 2000 in Stuttgart. Het bedrijf
telt ongeveer 40 medewerkers, elk met een eigen
specialiteit. Het bedrijf is vooral gericht op de kantoor
en administratieve gebouwen. De naamgeving
komt door de samenwerking van twee architecten: Wöhr Mieslinger
Wöhr en Mieslinger. Wolfram Wöhr, geboren in 1956 in Weißenstein, is een architect die gestudeerd
heeft in Stuttgart en Virginia. Jörg Mieslinger, geboren in 1968, heeft gestudeerd in
Stuttgart en Chicago en is in 1994 afgestudeerd als architect. Enkele belangrijke bouwwerken
van wma-architecten zijn:
Staatsministerie voor Onderwijs en Cultuur Financiële centrum Kassel Altmarkt Siemens kantoor
Gebouwanalyse
1. De Landesbank Baden-Württemberg, ook wel afgekort tot LBBW, staat op de kruising van
de Heilbronnerstraße met de Warschauerstraße. Wanneer men via de Heilbronnerstraße
door de stad rijdt, valt meteen het grote flatgebouw met zijn karakteristieke vorm op. Wanneer
men 400 meter naar het zuiden gaat, komt men bij de Hauptbahnhof van Stuttgart.
Dit is het treinstation van de deelstaat Baden-Württemberg. Deze treinen rijden vooral door
tunnels en maken hoofdzakelijk gebruik van het elektriciteitsnet. Dit gebouw is één van de
drie “Hochhauzen” die gepland staat. Van deze drie is alleen nog maar het kantoor van de
Landesbank gerealiseerd. De andere twee volgen later.
2. Van de bovenzijde gezien, lijkt het LBBW veel op een soort waterdruppel. Deze waterdruppel
heeft een architectonische hoogte van ongeveer 60 meter en bevat zeventien verdiepingen.
De breedte van het gebouw is 82 m, gemeten vanaf het puntje tot de buitenkant van
de cirkel. De twee verticale balken aan de achterzijde zijn twee liftschachten die toegang
geven tot het hele gebouw. Het “vleugeltje” op het
midden van de cirkel is een schematisering van een
kraan. Deze kraan wordt zo nu en dan gebruikt voor
het reinigen van de grote raampartijen in de gevels.
Gebouwbeschouwing
door: Jan de Visser
3. Het dak van de LBBW is een plat dak, uitgevoerd
in stalen platen. Hier bovenop staat de takel voor
het schoonmaken van de gevels. Een erg belangrijk
Stuttgart, Keulen
Weil am Rhein 100

07 Landesbank Baden-Württemberg
onderdeel van dit gebouw zijn de gevels. Deze zijn
namelijk helemaal uitgevoerd in glazen panelen,
met uitzondering van de twee liftschachten aan de
achterzijde. Deze panelen zijn prefab gemaakt en
op de bouwplaats in elkaar gezet. Als gevolg van
deze materiaalkeuze speelt licht een grote rol in het
gebouw. Wanneer men aan de binnenzijde staat, of
het nu in de entree of achter een bureau is, er is altijd
voldoende daglichttoetreding. De entree is uitgevoerd
in een eenvoudige draaideur, ook helemaal in glas.
4. De huidige functie van dit gebouw is dat het wordt
gebruikt als bankgebouw. De Landesbank van de
deelstaat Baden-Württemberg huisvest zijn kantoren
hierin. Het grootste gedeelte van de ruimtes op de zeventien
verdiepingen wordt gebruikt als kantoor voor
Glas is een hoofdmateriaal van het gebouw
de werknemers van de bank. Omdat het gebouw in
2004 is opgeleverd is er nog weinig onderhoud nodig. Alleen de glazen gevels zullen frequent
moeten worden gereinigd. De ruiten zijn in een frame geplaatst die gemaakt zijn van metaal.
Het gevaar bestaat dat deze gaan roesten wanneer ze niet voldoende beschermd zijn.
5. Het interieur van de LBBW is gewoon standaard meubilair dat te vinden is in de meeste
kantoren. Ook hier is goed te zien dat licht belangrijk is. De hele kantoorruimte wordt verlicht
door natuurlijk licht.
6. De opdrachtgever van dit gebouw is de Deutsche
Landesbank. Deze organisatie heeft nog meer
bankgebouwen staan in onder andere Hannover en
Berlijn. Een van de eisen van het gebouw was dat het
lichtdoorlatend moest zijn. Dit is het eenvoudigst uit te
werken in glas. Omdat brandwerendheid ook een eis was, is
de gehele gevel uitgevoerd in brandwerend glas.
7. Omdat dit bankgebouw in recente tijd gebouwd is, kan het niet
anders dan dat milieuwetgeving een belangrijke rol speelde. De draag-
De hoofdvorm is goed vanaf boven te zien
Stuttgart, Keulen
Gebouwbeschouwing Weil am Rhein 101

07 Landesbank Baden-Württemberg
constructie van zowel de gevel als de vloeren is
gemaakt van staal. De profielen die het glas vast
houden zijn gemaakt van RVS. Wanneer staal goed
beschermd is tegen invloeden van buitenaf zal dit
niet of weinig oxideren. Op deze manier is de kans
op schadelijke stoffen in het milieu gering. Verder
is de gevel gemaakt van glas. Glas is een duurzaam
product dat niet oxideert, afgeeft of iets dergelijks.
Zo zal de natuur daar geen schade van ondervinden.
Als fundering is gekozen voor beton. Ook dit
materiaal is milieuvriendelijk, mits goed toegepast
en verwerkt. De maatschappelijke context van dit
gebouw op de stad zal niet zo groot zijn. De normale
mensen van Stuttgart komen hier nooit en het is bedoeld voor het bedrijfsleven.
8. In het gebouw van de LBBW is glas erg belangrijk. Glas heeft een open uitstraling naar de
buitenkant toe. Dit resulteert in een modern uitstralend gebouw aan de buitenzijde. Qua
onderhoud is het zeer geschikt, omdat het bijna niet verweerd. Een enkel
nadeel van deze gevels zijn de schoonmaakkosten. Dit
wordt gedaan door middel van een kraan op het
dak van het gebouw. Verder is de gevel geconstrueerd
met stalen stijlen en liggers die de glasvlakken
op hun plaats houden. Wanneer men ver van het
gebouw af staat is het één grote glasplaat met
daarin allemaal vakjes. En natuurlijk is er ook beton
gebruikt, vooral in de fundering, maar dit heeft
geen esthetische waarde.
hoofdsponsors:
info: Heilbronnerstraße 26, Stuttgart
102

08 Mercedes Benz Museum
Ontwerper
Ben van Berkel werd geboren op 25 januari 1957 te Utrecht. Van Berkel studeerde
af aan de Rietveld Academie in Amsterdam en studeerde daarna
aan de Architectural Association in Londen.
Samen met Caroline Bos richtte hij in 1988 architectenbureau van Berkel
en Bos op. In 1998 richtten zij een nieuw bureau op: UNStudio(United
Net). UNStudio is een netwerk van specialisten in architectuur, stedenbouw
en infrastructuur. Naast zijn architectuurpraktijk heeft Ben van Ber-
Ben van Berkel
kel les gegeven aan verschillende universiteiten in binnen- en buitenland,
waaronder Harvard en Princeton University. Momenteel is hij Professor Conceptual Design
aan de Städelschule in Frankfurt am Main. In zijn manier van lesgeven staat een algemene
benadering van architectuur centraal waarbij de visuele, materiële en constructieve kant
ook behandeld worden. Van Berkel ontwierp naast het Mercedes-Benz Museum in Stuttgart
onder andere de Erasmusbrug in Rotterdam, het theater Agora in Lelystad, een villa in New
York City, en een warenhuis in Seoel.
Theater Agora Almere, Villa New York, Erasmusbrug Rotterdam
Gebouwanalyse
1. Het Mercedes-Benz museum ligt aan de Mercedes Strasse 1 in Stuttgart. Het Mercedes-
Benz museum heeft een gepaste locatie gekozen om het museum te bouwen. Het ligt vlak
bij de knooppunten van de snelwegen B10 en B14 aan de rand van Stuttgart, wat tevens de
hoofdweg is om Stuttgart binnen te komen. Het museum staat rechtstreeks tegenover de
hoofdpoort van de Daimler-fabriek, die tevens de opdrachtgever van het museum was. Het
eerste museum was opgericht in 1923 en vond zijn huisvesting in de fabriek zelf. De bezoekers
moesten door de hoofdingang van de fabriek door een speciale, beveiligde shuttle geleid
worden naar het museum. Dit om te voorkomen dat men iets van de fabriek kon zien. Het
oude museum werd te klein om alles te kunnen tentoonstellen, daarom is dit nieuwe museum
ontworpen. De bouwmassa van het nieuwe Mercedes-Benz museum is groot en grof.
De hoofdconstructie is uit schoonbeton gemaakt. Het museum staat naast het rechthoekige
Mercedes Benz Center. In dit 9500 m2 grootte centrum worden de laatste nieuwe modellen
van Mercedes tentoongesteld. Dit center is ontworpen
door Peter Lanz uit München. De hoogte van
het gebouw en de “dubbele helix” in het interieur
zijn ontworpen om ruimte te maximaliseren. Het
museum biedt een ruimte van 16.500 vierkante
meter tentoonstellingsruimte op een voetafdruk
van slechts 4.800 vierkante meter. Het museum
bevat meer dan 160 voertuigen, sommige dateren
Stuttgart, Keulen
Gebouwbeschouwing Weil am Rhein 103
door: Dimitri Dekker en Boy Stockman

08 Mercedes Benz Museum
“Architectuur valt tussen kunst en
luchthavens. Het is pragmatisch-het
helpt je van punt A naar punt B. Maar
het werkt ook als kunst. Het maakt je
wel twee keer nadenken. Het inspireert
je. Het brengt je terug naar jezelf.”
Ben van Berkel
Gebouwbeschouwing
terug tot de eerste motor en de eerste auto. Het gebouw
biedt bezoekers een gratis audiotour in diverse talen. In
2007 werd het museum bezocht door 860.000 mensen,
waardoor het tot een van de beste musea behoort van
Duitsland.
2. Het 47,5 meter hoge gebouw heeft een aparte vorm.
Het is gebaseerd op de Reuleaux-driehoek. Dit zorgt voor een complexe constructief model.
Dat wil zeggen dat het gebaseerd is op een klaverblad met behulp van drie elker overlappende
cirkels waaruit het midden is verwijderd zodat er een driehoekig atrium gevormd
werd. Alleen is die niet gebaseerd op de Reuleaux-driehoek. Het gebouw heeft een oppervlakte
van 34.000 m2 en heeft een volume van 200.000 m3. Hoewel Ben van Berkel het heeft
over een geheel nieuw type gebouw lijkt het gebouw heel veel op het Solomon Guggenheim
museum in New York ontworpen door Frank Lloyd Wright. Het gebouw is opgedeeld in twee
verschillende delen, het heeft een aan de achterkant acht verdiepingen en aan de voorkant
zeven verdiepingen. Binnen in het gebouw zit een complete route van boven naar beneden.
Waarbij men tussen twee routes kan kiezen.
3. Het dak van het gebouw is plat, maar er zijn wel verschillende
niveau’s. Op het laagste niveau is ook een dakterras
aanwezig. Vanaf daar heeft men een mooi uitzicht over de
omgeving. De dragende constructie is gemaakt van schoonwerkbeton.
De vele ramen die aanwezig zijn, zijn uitgevoerd
in staal. Wat men aan de buitenkant ziet is plaatmateriaal van
aluminium. Door de ramen is het schoonwerkbeton te zien. Dit is
een speciaal beton dat na volledig uitharden helemaal wit wordt.
De ingang van het gebouw is anders als anders. Je komt eerst door
een soort amphitheater naar binnen. Het lijkt alsof de begane grond
onder peil zit. Maar dit is in werkelijkheid geen waar. Dit lijkt zo omdat de grond naast
het gebouw opgehoogd is tot aan de tweede verdieping. De routing binnen het gebouw lijkt
veel op het “oermuseum” Guggenheim in New York. Vanuit het atrium moet je eerst omhoog
naar de bovenste verdieping waarna de afdaling begint. Na de eerste twee afdalingen
door de tentoonstellingsruimten kan je kiezen tussen de chronologische opstelling of voor de
thematische opstelling. Als de keuze is gemaakt is de
route die je daarna moet volgen volledig logisch. De
lichtblauwe vloer, natuurlijke belichting en extravert
voor de thematische opstelling en de donkere vloer,
kunstlicht en introvert voor de chronologische opstelling.
Overal kan je wisselen van de chronologische
opstelling naar de thematische opstelling of precies
andersom. Op de tweede verdieping komen alle twee
de routes weer samen om dan via de Races & Records
te eindigen in het Atrium.
Het gebouw is gebaseerd op de Reuleuxdriehoek, dit heeft zich
vetaald naar een zeer complex ontwerp
Stuttgart, Keulen
Weil am Rhein 104

08 Mercedes Benz Museum
4. De functie van dit gebouw is zoals de
naam al doet vermoeden een museum,
maar in dit gebouw bevind zich onder andere
ook een restaurant, museumwinkel,
kindermuseum, bioscoop, casino, lounge,
café/bar en dakterras. Dit wil dus zeggen
dat het gebouw multifunctioneel is. De
bouwtijd van het museum was 3 jaar. Dat
is kort, gezien de complexiteit van het
gebouw en de ongeveer tweehonderd bedrijven
die bij de bouw betrokken waren.
Het gebouw is nog vrij nieuw, nu (2010)
nog maar 4 jaar oud, en behoeft nog maar
weinig onderhoud. Op het schoonmaken
van de grote glazen puien na. Dit gebeurt
eenmaal per jaar. Het ontwerp is ontstaan
door middel van een wedstrijd. Er werden
meerdere ontwerpen ingeleverd maar die
van UNstudio’s werd gekozen. Het interieurontwerp is een samenwerking tussen UNStudio
en CAA (Concrete Architectural Associates). Het gebouw heeft aparte vormen en het lijkt of
het niet gelijk ligt met het straatniveau. De ronddraaiende structuur, die
rond het atrium cirkelt en de verschillende vloeren verbindt, zorgt voor
een geleidelijke overgang, waardoor de verschillende vlakken samensmelten.
De overgang naar verschillende niveaus is hierdoor moeilijk te bepalen.
Door de vele rondingen is er amper een onderscheid tussen verticale
muren en horizontale vloeren. De lijnen lopen weg of gaan op in vlakken
dus dode punten bestaan in dit gebouw niet. Het gebouw werd begroot
op 100 miljoen euro. Het uiteindelijke resultaat heeft 150 miljoen euro
gekost. Van deze 150 miljoen is er 50 miljoen besteed aan de inrichting.
5. Het gebouw is geconstrueerd door Werner Sobek Ingenieurs in Stuttgart.
In het museum komen geen rechte hoeken voor. Het onderscheidt
tussen verticale wanden en horizontale vloeren is nergens precies te bepalen.
Vrijwel elk element heeft unieke afmetingen en heeft een afwijkende
heilingshoek. Er zijn uitzonderlijke constructieve mogelijkheden behaald.
Zo zijn de tentoonstellingruimtes volledig kolom vrij. Dat wil zeggen dat
daar een overspanning van 33 meter voor gehaald is. En de belasting is
niet gering op sommige verdiepingen, waar ook meerdere vrachtwagens
tentoongesteld staan. Door de complexe vormen is het gebouw eerst
helemaal in 3D ontworpen. De vloer, wand en plafond zijn zo samengesteld
dat het uit één geheel bestaat. De “Twist” die rond het atrium cirkelt
en de verschillende vloeren verbindt, zorgt voor een geleidelijke overgang,
waardoor de verschillende vlakken samensmelten. De overgang naar de
verschillende niveaus is hierdoor moeilijk te zien. Omdat het gebouw een
Stuttgart, Keulen
Gebouwbeschouwing Weil am Rhein 105

08 Mercedes Benz Museum
open structuur heeft was het niet mogelijk
om rookcompartimenten te maken, die
vanwege de brandveiligheid verplicht zijn.
Als oplossing hiervoor kan in het atrium een
kunstmatige cycloon worden opgewekt, die
de rook uit de tentoonstellingsruimten zuigt
en afvoert. Dit is de grootste kunstmatige
cycloon die opgewekt kan worden in de hele
wereld. Het interieur geeft dezelfde sfeer
als aan de buitenkant. Er zijn vrijwel geen
kleuren in het gebouw verwerkt. Bijna alles is
schoonbeton, staal en glas.
Er waren duizenden tekeningen nodig om de bouw te kunnen voltooien
6. De opdrachtgever voor het gebouw is DCI (Daimler Chrysler Immobolien). DCI organiseerde
een wedstrijd om tot een mooi ontwerp te komen. Deze wedstrijd werd gewonnen door
UNstudio’s. Dit omdat het ontwerp van UNstudio’s een dynamische en ruimtelijk concept is.
De organisatiestructuur is gebaseerd op een continu veranderende orientatie van de bezoeker.
De samenhang van het interieur met het exterieur is wat de opdrachtgever aansprak.
7. Aan de buitenkant van het museum werd aluminiumplaten en glas gebruikt. De hellingen
zijn bedekt met houten parket. Het glas en aluminium zijn rond de betonnen kolommen
“gewikkeld” zodat men aan de buitenkant het beton bijna niet meer ziet, enkel op de plekken
waar er glas zit. De ramen zijn gemaakt van trapeziumvormige panelen. De grenzen van het
glas zijn van staalprofielen gemaakt. Het glas is helder, kleurloos en werkt tevens als isolatie.
De basis voor de planning te maken was een model van het gebouw met daarrond de driedimensionale
gegevens, deze gegevens zijn tijdens de bouw 50 keer bijgewerkt. Un-studio’s
kon alleen voldoen aan de ruimetelijke eigenschappen voldoen met gewapend beton. Dit
schoonbeton is tevens een goede achtergrond voor de tentoonstellingen. De structuur van
het gebouw in de vorm van een klaverblad zorgt ervoor dat het dak gelijk overgaat in de
muur. Er lijkt dus geen aansluiting te zitten tussen de verschillende verdiepingen.
8. Om de complexe vormen van de het gebouw te kunnen realiseren zijn er verschillende
architecten twee jaar aan het voorbereiden en aan het tekenen geweest. Er waren in totaal
38.000 tekeningen nodig voor de bouw van het museum. De bouw van het museum duurde
eveneens twee jaar. Er zijn 246 bouwbedrijven aanwezig geweest
tijdens de bouw van het museum
. Er zijn 12.000 lampen verwerkt
in het gebouw en er is een totaal
van 14.000 m2 in 1800 verschillende
driehoeken verwerkt aan
glas. Er is een hoeveelheid van
110.000 ton beton gebruikt en
daarmee is een inhoud behaalt van
200.000 kubieke meter.
De eerst schets, met daarnaast het uiteindelijke ontwerp in 3D
info: Mercedes Strasse 1, Stuttgart (Duitsland)
Iedere dag geopend van 09:00u tot 18:000
entree: volwassenen 8 euro, kinderen en studenten 4 euro
106

09 Porsche Museum
Ontwerper
Delugan Meissl Associated Architects
is een architectenbureau dat actief is in
meerdere delen van Europa. Dit Weense
architectenbureau bestaat uit een kleine
twintig mensen.
Voordat Delugan Meissl de opdracht van
het Porsche Museum mocht uitvoeren waren
ze vooral actief binnen Oostenrijk zelf. Sinds Delugan Meissl
de opdracht tot het ontwerpen van het nieuwe Porsche Museum
heeft mogen doen, hebben ze zichzelf echt op de kaart gezet door internationale een bekend
gebouw te realiseren.
Gebouwbeschouwing
1. Het Porsche museum is een museum gelegen
in Stuttgart, aan de zo genoemde Porsch Platz.
De naam Porsche Platz komt vanwege het hoofdkantoor
wat ook in de buurt gebouwd is. De buurt
rondom het Porsch Platz is een gebied waar meerdere moderne
gebouwen zijn gerealiseerd, zodat het extreme moderne
gebouwd niet uit het totaalplaatje van het gebied valt.
2. Het museum heeft een totale oppervlakte van 5.600 vierkante meter. Het
heeft een vorm die bestaat uit een combinatie van meerdere herkenbare geometrische
vormen. Deze vormen zijn voornamelijk driehoeken en vierhoeken. Het
effect wat deze onherkenbare vormen hebben, samen met de kleuren en texturen zorgen
voor een moderne en uitzonderlijke uitstraling.
3. Het Porsche Museum is een absolute vorm van Minimalisme. De kenmerken van het
Minimalisme zijn de strakke gladden wanden. Er wordt zo min mogelijk gebruik gemaakt
van andere materialen en kleuren. Hetzelfde geld voor het plafond. Vooral de kleur wit komt
overdadig veel voor in combinatie met zwart. De kleur zwart in het museum wordt veel
gebruikt als randafwerking, bijvoorbeeld bij trappen en afscheidingen. Dit zorgt voor een
nog strakker uiterlijk en een zwevend effect ten opzichte van de grond. Een Minimalistisch
gebouw is een goede decor voor de bijzondere en zeldzame auto’s van Porsche, omdat op de
manier waarop het wordt tentoongesteld alles duidelijk naar voren komt en het dan alleen
draait om het tentoonstellen van de auto’s. Het
gebouw op zichzelf is ook al een kunstwerk.
4. Het eerste Porsche Museum dat gebouwd werd,
was in 1976 in de plaats Stuttgart, Duitsland. Dit
museum heeft daarr gestaan tot halverwege
2003. Het terrein waar dit museum stond staat
nu bekend als het Porsche Platz. In 2004 werd een
Stuttgart, Keulen
Gebouwbeschouwing Weil am Rhein 107
door: Remy Konings

09 Porsche Museum
Gebouwbeschouwing
nieuw Porsche Museum gerealiseerd.
Het ontwerp kwam van het Weense
architectenbureau Delugan Meissl
dat gevestigd is in Wenen te Oostenrijk.
Op 31 januari 2009 gingen voor
het eerst de deuren van het nieuwe
Porsche Museum open. Het publiek
kon toen voor het eerst zijn oog laten
vallen op de enorme strakke ruimte
binnenin het gebouw.
5. Constructief was het Porsche Museum echt een uitdaging. Vanwege het uitzonderlijke
ontwerp, wordt het grootste gedeelte van het gebouw gedragen door drie ondersteunende
kernen. Twee van deze kernen staan symmetrisch tegenover elkaar. De vele krachten die in
het gebouw werken worden grotendeels door deze twee kernen naar de grond afgevoerd. De
derde kern zorgt voornamelijk voor het evenwicht en de
overige krachten die daarop werken. De rest van de constructie
is opgebouwd door middel van een staalskelet.
Omdat het totale gebouw draait om het tentoonstellen
van zeldzame en bijzondere auto’s van Porsche, zijn er
voor de rest geen elementen aangebracht die de interesse
van bezoekers zouden kunnen afleiden van de tentoonstelling
zelf. De kleuren zwart en wit zijn gebruikt
om andere kleuren die voorkomen in het museum meer
op te laten vallen.
In het museum wordt weinig gebruik gemaakt van natuurlijk licht. Voornamelijk is het LEDverlichting
wat wordt gebruikt om de auto’s te verlichten. Met uitzondering van delen in het
dak, schijnt er wel natuurlijk licht naar binnen op de bovensten verdieping.
6. In juli 2004 werd een belangrijke beslissingen genomen door Dr. Ing hc F. Porsche AG om
het meeste spectaculaire bouwproject van Porsche op te starten. In totaal werden 170 architecten
in Europa verzocht om een ontwerp te maken voor de bouw van een nieuw museum.
Een paar maanden later werden een tiental architectenbureaus uitgenodigd voor een competitie,
waarnaar de winnaar zijn nieuwe ontwerp mocht uitwerken. Het Weense architectenbureau
Delugan Meissl Associated Architects werd tot winnaar verklaard. In oktober 2005
gaven zij het startsein voor het bouwproces.
Eind 2006 werd de zogenaamde “basement” en ondersteunde
kernen afgerond. Hierdoor was een ondergrondse
parkeergarage gerealiseerd onder de begane grond en 1ste
verdieping.Na een bouwproces van vier jaar was de voltooiing
van het museum in december 2008. Op 31 januari
2009 werden voor het eerst de deuren geopend voor het
publiek.
Stuttgart, Keulen
Weil am Rhein 108

09 Porsche Museum
7. Omdat staal wordt gemaakt van ijzererts en dit een natuurlijk bron is die uit kan putten
is het geen milieuvriendelijk product, maar vanwege de relatief eenvoudige productie is het
wel de beste keuze voor de constructie die gerealiseerd moet worden.
8. De voornaamste materialen die bij de bouw van het museum gebruikt zijn, zijn staal en
gewapend beton. Er werd gebruik gemaakt van 21.000 kubieke meter beton. Staal werd
toegepast in de constructie van de 5600 m2 dragende muren.
Vooral vanwege de aparte vorm waren ze genoodzaakt te kiezen voor een stalen
skelet. Staal heeft de beste eigenschappen om deze aparte vorm te realiseren.
Omdat er ook grote overspanningen gemaakt moesten worden, werd
staal het belangrijkste materiaal voor de stevigheid van het gebouw.
Het gewapende staal werd veelal gebruikt in de drie kernen
waarop heel het gebouw balanceert. Beton heeft de
aangename eigenschappen veel druk op te kunnen
nemen waardoor dit het beste materiaal
om het hele gebouw te dragen en alle krachten
op te nemen en af te voeren naar de
paalfundering in de grond.
info:
Adres: Gelegen aan de Geschwieberdinger str. (K9510) op de kruising van de Strohgauser Str. 1143;
Openingstijden Dinsdag t/m Zondag van 09:00 t/m 18:00.
Entree: Volwassenen: 8,00 Kinderen: 4,00
109

10 Geodesic Dome
Ontwerper
Buckminster Fuller was een Amerikaanse uitvinder, architect, ontwerper
en dichter. Hij heeft gestudeerd aan Harvard en ontwikkelde het Dymaxion
huis. Hij was daarmee een van de eersten die een huis ontwikkelde
vanuit het oogpunt ecologisch denken. Later ontwikkelde hij ook een
auto die in alle richtingen kon rijden. Hierna ontwierp hij de geodetische
koepel. De koepelconstructie die hij hierbij ontwikkelde is door een Amerikaanse
firma in productie genomen en ook in Nederland is deze gebouwd.
Buckminster Fuller
Buckminster Fuller werd ook nog hoogleraar in de dichtkunst aan Harvard.
In de chemie werd een verschijningsvorm van koolstof naar hem vernoemd. Deze vorm van
moleculen, de fullerenen, komt overeen met de structuur van zijn geodetische koepels.
Dymaxion huis, staat nu in een museum, Montreal Biosphere
Gebouwbeschouwing
1. De Geodesic dome ligt op een speciaal terrein met meerdere architectonische hoogstandjes.
Zo staat er een gebouw van Tadao Ando met de typische betonnen uitstraling. Verder
is er ook een brandweerstation gemaakt door Zaha Hadid. Hier tussen ligt dan de Geodesic
dome. Er zijn speciale rondleidingen over het terrein die langs alle elf de gebouwen komt. Het
gebouw ligt op een groot grasveld en het wordt omringd door het Vitra house, een industriegebouw
en een speciaal ontworpen bushalte.
2 + 3. Geodesic dome oftewel Geodetische koepel is een bolvormige netwerk van grote
cirkels liggen op het oppervlakte van een bol. De constructie wordt gevormd door driehoekige
elementen die zorgen voor de stijfheid en verdelen de spanning over de gehele structuur.
Hoe fijner het netwerk van de driehoeken, hoe beter de koepel de vorm van een echte
bolvorm benadert. De term dome verwijst naar een
gesloten structuur. Geodesic ontwerpen kunnen
worden gebruikt om een gebogen vorm, afgesloten
ruimte te creëren. De opbouw van sterke en stabiele
structuren van de patronen wordt versterkt door de
driehoekige vormen die erin verwerkt worden. Het
ontwerp heeft iets weg van een tent.
De geodetische koepel is geheel symmetrisch en het
Gebouwbeschouwing
door: Lindsay de Silva
Stuttgart, Keulen
Weil am Rhein
110

10 Geodesic Dome
dak, de façade en de andere zijdes zijn geheel
hetzelfde. De koepel heeft geen ramen
en als de deur dicht zit is het weer een groot
geheel.
4. De Geodetische koepel in Weil am Rhein
is in 1954 gebouwd in Detroit. In 2000 is hij
overbracht naar de Vitra Campus in Weil am
Rhein. Het is een zo minimalistisch mogelijke
koepel. De hoeveelheid materiaal is minimaal.
Het principe dat hij hierbij had was,
“doing more with less”. De technologische
aspecten die hierbij aan de orde kwamen zijn
een paar van de belangrijkste richtlijnen van
de moderne architectuur. En een aantal architecten
hebben zijn manier van denken en
ontwerpen overgenomen. Bijvoorbeeld Toyo
Iro, Santiago Calatrava en Sir Norman Foster.
De koepel die op de Vitra Campus staat heeft
een lichtgewicht constructie en wordt tegenwoordig
gebruikt voor evenementen van de
Vitra organisatie.
5. Er zitten echter ook nadelen aan de geodetische
constructies. Zo hebben ze een groot
aantal randen (naden) en slechts een paar
grote oppervlaktes. Bij elk van de randen moet worden voorkomen dat hij gaat lekken en
dat is nog best een uitdaging. Een traditioneel huis is makkelijk in te richten het heeft rechte
hoeken. Bij een geodetische woning ligt dit echter anders. Het heeft gebogen vormen en is
dus minder bruikbaar. De koepel werd toch succesvol in bedrijf genomen. Het brak al snel
records voor bedekte oppervlakte, ingesloten volume en de constructie snelheid. Een aantal
jaar later werd het ook voor het grote publiek in gebruik genomen maar bij het bouwen van
geodetische koepels komen nogal wat kosten kijken, waardoor het minder succesvol werd
dan verwacht.
6. Buckminster
Fuller was
niet de
eerste die
met een
geodetischekoepel
kwam.
Stuttgart, Keulen
Gebouwbeschouwing Weil am Rhein 111

10 Geodesic Dome
In de Eerste Wereldoorlog heeft
Walter Bauersfeld, hoofdingenieur
van een optisch bedrijf, voor
een planetarium al een dergelijke
geodetische koepel ontworpen.
Buckminster Fuller was dus niet de
oorspronkelijke uitvinder van de
geodetische koepel. Echter zorgde
hij wel voor de bekendheid en de
popularisering ervan, waarvoor
hij patent kreeg in de Verenigde
Staten in 1954. Fuller hoopte dat
de geodetische koepel zou helpen
met het aanpakken van de naoorlogse woningbouwcrisis. De bol omsluit namelijk het grootste
volume voor de minste oppervlakte en is zeer sterk voor zijn gewicht.
7. Buckminster Fuller zijn ontwerpen en uitvindingen waren op duurzaamheid gebaseerd en
op zo minimalistisch bouwen. Ook de geodesic dome is vanuit deze standpunten gebouwd.
De geodesic dome staat op een speciaal terrein (Vitra terrein) en heeft dus een openbare
functie. Hij kan bezocht worden onder begeleiding van een gids die alles afweet van de gebouwen
op het gehele Vitra terrein.
info: Adres: Charles-Eames-Str. 2, D-79576 Weil am Rhein,
Openbaar vervoer: Basel, bus 55
Openingstijden:Op afspraak met guided architectural tour. Van dinsdag tot zondag
112

11 Vitra Design Museum
Ontwerper
De ontwerper van het Vitra Design Museum in Wei lam Rhein is Frank
Owen Gehry, geboren als Ephraim Owen Goldberg. Hij werd op 28 februari
1929 geboren in de plaats Toronto te Canada.
Als kind zijnde was hij al creatief bezig waarna hij, na aanmoediging van
zijn oma, kleine steden van hout ging ontwerpen en maken. Hij deed
samen met zijn vader tekeningen maken en zijn moeder introduceerde
hem in de wereld van de kunst. Het was dan ook zijn moeder die hem het
Frank Gehry
meeste steunde om iets met zijn creatieve aangelegenheden te gaan doen.
In 1947 verhuisde Frank Gehry naar Californië, Amerika, om daar aan de Los Angeles City
College en vervolgens aan de University of Southern California’s School of Architecture te
studeren. Hier behaalde hij zijn diploma in het jaar 1954.
In 1952 trouwde hij als Frank Goldberg met Anita Snyder, wie hem vertelde zijn naam te
veranderen. Dit deed hij dan ook en zo ontstond er zijn naam Frank Gehry. In 1966 scheidde
hij vervolgens van Anita Snyder, waarna hij in 1975 met Berta Isabel Aguilera trouwde. Uit
dit huwelijk kwamen twee zonen en momenteel zijn ze nog steeds samen. Van het eerdere
huwelijk met Anita Snyder heeft hij twee dochters overgehouden.
Na bij verscheidene bureaus gewerkt te hebben, begon hij in 1962 in Los Angeles als zelfstandig
architect. Op het begin van zijn carrière ontwierp hij vooral winkels en woningen. Zijn
eigen ontworpen woning, bouwjaar 1979, te Santa Monica werd bekend over de hele wereld.
Bij deze woning maakte hij geen gebruik van de normale architectonische structuren, hij
maakte hierbij juist gebruik van sloopmaterialen als aankleding.
Vervolgens kreeg hij in de jaren erna verscheidene grote opdrachten te verwerken. Pas vanaf
de jaren negentig volgde zijn echte grote successen. Zo ontwierp hij het Chiat/Day gebouw
in Venice, Californië en het hoofdkantoor van de Nationale Nederlanden in Praag.
Met de komst van de computer kon hij vervolgens extravaganter wordende gebouwen
ontwerpen. Enkele voorbeelden hiervan zijn het Gugenheim museum in Bilbao (1997) en het
Walt Disney Concert Hall in Los Angeles (2003).
Gugenheim Museum Walt Disney Concert Hall Nationale Nederlanden (Praag)
Gebouwbeschouwing
1. Het Vitra Design museum te Weil am Rhein is gevestigd aan de Charles-Eames-Strasse. Op
het terrein staan meerdere gebouwen afkomstig van andere architecten, zoals Tadao Ando
en Nicholas Grimshaw. Op het terrein staan inmiddels elf bouwwerken, waarvan er nog
Stuttgart, Keulen
Gebouwbeschouwing Weil am Rhein 113
door: Birgit van der Lee

11 Vitra Design Museum
een in 2010 afgewerkt moet worden. De gebouwen die hier staan, staan qua
stijl goed in verbinding met elkaar. Het is niet het geval dat alle gebouwen
drastisch van elkaar afwijken, zo zijn er bij de “Factory Building” naast
het Vitra Design museum, deels dezelfde vormen gebruikt voor
een mooie overgang.
2. Het gebouw bestaat niet uit een specifieke basisvorm.
Het bestaat uit een aaneenkoppeling van
in elkaar geschoven kubussen en de ronde vormen
van een cilinder. Het gebouw is wel één geheel, maar
bestaat niet uit één vorm. Frank Gehry heeft bij dit gebouw
niet alleen gebruikt gemaakt van de basisvormen, maar ook
van hellingen en torens. Waardoor het Vitra Design museum een richtinggevend werk is
geworden van het deconstructivisme.
Het gebouw zit logisch in elkaar, zo heeft elke ruimte een eigen functie. Door de dakramen
komt er voldoende daglicht binnen. Over de twee etages verspreidt, bevindt zich circa 700
m2 tentoonstellingsruimte.
3. Het betonnen gebouw is volledig wit. De entree van het
gebouw bevindt zich op een hoek van het gebouw, hierboven
bevindt er zich een soort van afdak, welke aan de
onderkant open is. Hiermee kunnen verscheidene dingen
gedaan worden, dit naar aanleiding van waar het gebouw
zich op dat moment voor dient. Zo kan daarboven op iets
met een constructie van letters gezet worden of kunnen
er (span)doeken worden opgehangen voor reclame of ter informatie. Tevens is het voor de
bezoeker mooi om voor de entree recht naar boven te kijken, hierbij kijk je namelijk direct het
gebouw binnen.
4. Het Vitra Design Museum in Weil am Rhein is een internationaal
gerenommeerd cultureel instituut voor het onderzoek naar de popularisering
van design en architectuur. Dit instituut wordt door de firma Vitra
gesponsord, maar is tegelijkertijd een onafhankelijke stichting. In het
gebouw worden tentoonstellingen en workshops gegeven, tevens worden
er publicaties over het thema design en architectuur uitgegeven.
Sinds het bouwjaar 1989 hebben er al meer dan 40 tentoonstellingen over
design en architectuur in het Vitra Design museum plaatsgevonden.
De laatst bekende tentoonstelling van 20 maart 2010 tot 19 september
2010, heeft als thema: “The essence of Things: Design and the Art of Reduction”.
Dit wil zeggen de essentie van dingen op het gebied van design
en de reductie van kunst. Hiermee wordt bedoeld dat men feitelijk naar
eenvoudige oplossingen streeft onder het motto “Less is More” (minder is
meer). De designs geven eenvoud, stille grootsheid en Classicisme aan.
Gebouwbeschouwing
Stuttgart, Keulen
Weil am Rhein
114

11 Vitra Design Museum
info:
5. Het interieur van het gebouw is, middels betonnen wanden, licht
van kleur. De wanden in het gebouw zijn wit en door de daglichtinval,
via het dak, lijkt de ruimte in het gebouw groter dan het in
werkelijkheid is. De complexe vormen in het gebouwen zorgen voor
een excentrieke uitstraling, wat uitnodigt om verder te kijken.
Het meubilair in het Vitra Design Museum verschilt per periode,
door de verschillende tentoonstellingen die hier plaats vinden,
wordt het interieur steeds mee veranderd. Hierdoor krijg je bij
iedere tentoonstelling een andere uitstraling en lijken de tentoonstellingen
niet op elkaar.
6. Het Vitra Design museum
staat op de Vitra-campus, waar tevens allerlei andere
bouwwerken van het bedrijf Vitra staan. Vitra is een
bedrijf wat zich richt op ontwerpen en handelen op het
gebied van meubilair. Hiermee is door Rolf Fehlbaum gestart
in 1950, waarna het bedrijf zich ontwikkelde tot een
internationaal toonaangevend bedrijf. Alhoewel het Vitra
Design museum op 3 november 1989 is voltooid, waren er
al plannen ontstaan voor het gebouw in begin jaren “80, na het afbranden van een fabriekshal
op het terrein van Vitra. Het gebouw zou gaan functioneren als een soort tentoonstelling
van reeds ontworpen meubilair door de ontwerpers van Vitra. Om al het ingezamelde meubilair
tentoon te kunnen stellen, was er een gebouw nodig waarin dit kon worden getoond.
Eerst wilde men het meubilair in een loods gaan tentoonstellen, maar toen er plannen van
Gehry bekend werden gemaakt om in Europa een gebouw te bouwen, veranderde de plannen
van het bouwen van een loods tot het contacteren van Frank Gehry. In 1986 ontstond er
het eerste concept voor het museum door Rolf Fehlbaum, waarna de architect Frank Gehry
het gebouw heeft ontworpen.
7. Op het Vitra campus staan meerdere bouwwerken. Tussen de naastgelegen fabriekshal en
het Vitra Design museum, is er een overgang qua bouwstijl te herkennen. Andere bouwwerken
die er staan, zoals het conferentiepaviljoen van Tadao Ando en de “Fire
station” van Zaha Hadid, zijn veelal gemaakt van dezelfde materialen en
hebben tevens een strakke uitstraling.
8. Typisch aan dit gebouw zijn de vormen die Frank Gehry
heeft gebruikt. Hij maakte namelijk veelvuldig gebruik van verschillende
vormen en het vervormen ervan, hierbij te denken aan
het buigen van gevels. Vanwege de complexe vormen was het
moeilijk om constructieve eenheden te berekenen, maar door
computerprogramma’s konden zijn ideeën met enige aanpassingen
in werkelijkheid gerealiseerd worden.
Charles-Eames-Strasse 2, Weil am Rhein, Openbaar vervoer: Bus (lijn 55, vanaf Basel)
8,00 euro | Reductieprijs: 6,50 euro | Combinatie museum + architectuurtour: 11,50 euro
Openingstijden: Ma - Zo 10:00 - 18:00
115

12 Feuerwehr / Expohalle
Ontwerper
Zaha Hadid is een succesvolle vrouwelijke Brits-Iraakse architect die vooral
deconstructieve ontwerpen maakt. Deconstructivisme is een stroming in
de Postmoderne architectuur.
Haar volledige naam is Zaha Mohammad Hadid. Zaha Hadid is geboren
in Bagdad (Irak) op 31 oktober 1950. Nadat Hadid in 1971 wiskunde had
gestudeerd aan de Amerikaanse Universiteit van Beiroet, ging ze naar
Londen om verder te studeren. Van 1972 tot aan 1977 studeerde ze aan de
Zaha Hadid
Architectural Association (AA) in Londen. Ze kreeg hier les van beroemde
architecten zoals Rem Koolhaas en Elia Zenghelis. Na haar afstuderen werkte ze samen met
deze voormalige docenten bij het Office for Metropolitan Architecture. Het was samen met
Koolhaas dat Hadid de ingenieur Peter Rice ontmoette. Rice moedigde haar aan en steunde
haar op een ogenblik dat haar werk moeilijk leek te bouwen. In 1980 vestigde ze in Londen
haar eigen kantoor. In 1983 werd Zaha Hadid bekend, toen ze met een serie schilderijen de
strijd voor het ontwerp van de Peak Leisure Club in Hong Kong won. Ze maakte een voorstelling
van gebouwen op een berghelling die niet volgens de wetten van de zwaartekracht
waren georganiseerd, maar hun plaats leken te hebben gevonden door een aardbeving. De
gebouwen stonden ongeordend door elkaar. De schilderijen beelden een wereld uit die in
de werkelijkheid niet te realiseren is en kenmerkten een overgang in de Moderne Architec-
tuur. Pas in 1993 werd ze wereldwijd bekend door haar ontwerp van de brandweerkazerne
van Vitra in het Duitse plaatsje “Weil am Rhein“ Zaha Hadid heeft niet alleen gebouwen in
Engeland of Duitsland staan, maar verspreidt haar gebouwen over de hele wereld. Ondertussen
heeft haar kantoor 250 werknemers. Vanaf de jaren 80 geeft Hadid ook les, onder andere
op de Harvard University, de Universiteit van Illinois in Chicago. De Hochschule für Bildende
Künste in Hamburg, de School of Architecture op de
Ohio State University, de Masters Studio aan de Columbia
University. Momenteel geeft Hadid les aan
de Universiteit van Toegepaste Kunsten in Wenen,
Oostenrijk.
In 2004 won Hadid de Pritzker architectuur prijs.
Deze prijs wordt elk jaar uitgereikt aan een nog
levende architect waarbij het gebouwde werk een
Gebouwbeschouwing
door: Angelo van Vlaenderen
Stuttgart, Keulen
Weil am Rhein
116

12 Feuerwehr / Expohalle
combinatie toont van talent, visie en inzet. Het Amerikaanse blad Forbes plaatste Hadid in
2008 op de 69e plaats van “The world’s 100 Most Powerful Women”.
Hadid heeft, naast nog zes andere architecten, een gebouw ontworpen voor het Groninger
Forum. Er moet nog gekozen worden door de inwoners van Groningen welk ontwerp
uiteindelijk in 2012 gebouwd zal worden. Naast gebouwen heeft Hadid onder andere ook een
schoenenlijn voor LaCoste ontworpen en een aantal kranen voor Britse Triflow concepts en is
de Bergisel Ski schans in Innsbruck (Oostenrijk) uit 2002 ook door Zaha Hadid ontworpen.
Gebouwbeschouwing
1. De Vitra Brandweerkazerne bevindt zich op
het bedrijfsterrein van Vitra in de zuid Duitse
stad Weil am Rhein. Weil am Rhein is een gemeente
in de Duitse deelstaat Baden-Württemberg.
De stad telt zo'n 29.700 inwoners.
Het bedrijf Vitra is een meubelfabrikant die
zich helemaal richt op het ontwikkelen van
gezonde, intelligente, inspirerende en duurzame
oplossingen voor kantoor, thuis en
openbare ruimtes. Op de satellietfoto is het
terrein van Vitra te zien. Op de foto is in het
midden aan de linkerkant de brandweerkazerne
van het bedrijf te zien. De kazerne ligt
aan het einde van de hoofdstraat Charles-
Eames-Straße van het bedrijventerrein.
Het terrein zelf ligt aan de Römerstraße en
bevindt zich ten Noorden van de stad.
2 + 3. Als men naar de vorm van de kazerne kijkt, valt op dat alle rechte hoeken vermeden
zijn. Deze zijn bijna allemaal vervangen door scherpe hoeken. Zaha Hadid heeft deze scherpe
hoeken de nodige aandacht gegeven, waardoor de vorm van de kazerne wat weg heeft van
een bliksemflits. Ondanks dat de kazerne een klein bouwwerk is, beschikt de kazerne over de
reeds ongebruikte en scherpe hoeken uit Zaha Hadid's winnende ontwerp van “Peak International
Design Competition for Hong Kong“ uit 1983. Zaha Hadid heeft de abstracte kwaliteit
van het architectonische concept en de eenvoud van de prismavorm goed weten te behouden
door alle toevoegingen op het gebouw zoals dakranden en goten te weten verbergen. De
afmetingen van de kazerne zijn complex door de deconstructieve stijl van Hadid. De bliksemvorige
verblijfsruimte van de kazerne bedraagt 11 meter en loopt naar een punt toe over een
afstand van 90 meter. De kazerne zelf waar de brandweerwagens gestationeerd stonden
heeft een trapeziumvormige plattegrond van 37 bij 17 meter. De entree en tevens de uitrit
van de voormalige brandweer, ligt een stukje terug in de constructie. Dit geeft een mooi
effect waardoor net als de andere toevoegingen zoals het dak en de goot, deze entree ook
prima wordt weggewerkt. Dit is onder andere te zien op de foto. Zoals op de andere foto's
te zien is zijn de ramen van dit gebouw ook opvallend bijzonder. Op de begane grond zijn de
herkenbare ramen van de Japanse architect Tadoa Ando te zien. Dit zijn de kleine horizontale
openingen in de massale betonconstructie die zodoende voor de lichtvoorzieningen zorgen.
Stuttgart, Keulen
Gebouwbeschouwing Weil am Rhein 117

12 Feuerwehr / Expohalle
Gebouwbeschouwing
Hadid imiteert en speelt hier met het licht en schaduwspel
van Tadoa Ando.
Verder is opvallend, dat aan de andere kant van het gebouw
de ramen een compleet andere stijl, vorm en omvang
hebben. Zo zit aan de linkerbinnenkant van het gebouw
een grote glazen gevel zoals op de foto is te zien. Verder
beschikt het gebouw nog over een derde bijzonder raam
en dat is een raamopening op de begane grond waarbij je
dwars door het gebouw heen kunt kijken. De gevels van
het gebouw zijn allemaal vlak of staan onder een kleine
schuine hoek opgesteld. De scheiding tussen verschillende
compartimenten gebeurt via rechte vlakken of scherpe
hoeken en punten.
4. Het gebouw is in eerste instantie gebouwd om als
brandweerkazerne van het bedrijf Vitra Design te dienen.
Deze functie heeft het gebouw een aantal jaren gedragen.
Na een aantal jaren werden de grenzen van de brandweerdistricten
opnieuw vastgesteld. Dit zorgde ervoor dat
het meubeldesign bedrijf “Vitra“ binnen de grens van een ander brandweerdistrict kwam
te liggen. Hierdoor werd de plaatselijke kazerne overbodig en kon deze een nieuwe functie
krijgen. Critici verwijten het Zaha Hadid dat de functie is komen te vervallen. Zo zou Hadid
te weinig ruimte voor de brandweerwagens beschikbaar hebben gesteld. Vitra zelf beweert
echter dat dit niet de reden was tot het vervallen van de functie, maar dat het echt aan de
verlegging van de grenzen van de brandweerdistricten lag. Het bedrijf besloot daarom om
van de kazerne een tentoonstellingsruimte te maken. Er werd besloten om de ruimte in te
richten met bekende stoelen en speciale meubelontwerpen. Er zij nu onder andere ontwerpen
te bezichtigen van bekende ontwerpers zoals Charles en Ray Eames. Dit Amerikaanse
echtpaar heeft voor veel klassieke ontwerpen gezorgd in de jaren veertig.
5. Hadid besteedt niet alleen aandacht aan de
buitenkant van het ontwerp, maar richt zich
ook heel erg op het interieur en de inwendige
vormgeving in haar ontwerpen. Dit is erg goed
terug te zien op deze afbeeldingen.
Haar deconstructivistische stijl komt ook in
het interieur terug. Verder zijn de scherpe
hoeken van buiten ook weer op een slimme
manier binnen toegepast. Hadid past hier vele
optische trucjes toe. Zo maakt de interactie
tussen de hoeken en het kleurgebruik van
het interieur het gebouw visueel interessant
zonder dat het onnodig druk oogt. De kazerne
is opgedeeld in verschillende kamers. Zo is er
Stuttgart, Keulen
Weil am Rhein
118

12 Feuerwehr / Expohalle
info:
een garage voor de voormalige brandweerwagens.
Verder is er een garderobe met kluisjes voor
de brandweermannen. Tevens beschikt de kazerne
over een douche- en omkleedruimte voor 10 vrouwen
en 25 mannen. De kazerne beschikt ook nog
over een vergaderingzaal met de basis keukenvoorzieningen.
Tenslotte is er nog een technische
ruimte en een EHBO-ruimte aanwezig.
6. In 1989 woedde er een grote brand op het
complex van Vitra. Aangezien Vitra zelf ook in de
ontwerpbranche zit besloot het zijn terrein vol te
bouwen met architectonische hoogstandjes. En
naar aanleiding van deze brand besloot het ook
zijn eigen brandweerkazerne neer te laten zetten.
Zaha Hadid kreeg de opdracht om een kazerne voor het bedrijf te ontwerpen. Het was Hadid's
eerste werk wat ook daadwerkelijk gerealiseerd werd. Het was ook het werk wat voor
de doorbraak van Hadid haar carrière zorgde. Haar stijl houdt in dat er gewerkt wordt met
scherpen hoeken en dat alles kris kras door elkaar staat. Dit komt, omdat het ontwerp niet
tot stand komt door rationeel denken. In deze stijl wordt er ontworpen vanuit de behoefte
naar verschillende ruimtes. Hierdoor worden de ruimtes niet netjes naast elkaar of boven
elkaar geplaatst. De opdrachtgever Vitra liet niet alleen Hadid een gebouw ontwerpen voor
het complex, maar liet onder andere de bekende architecten Gerhy, Ando, Grimshaw en
Siza hun specifieke stijl aan elk gebouw geven. Zo ontstond er een architectuurconcept met
contrasterende stijlen.
7. De kazerne diende jaren lang als brandweerkazerne voor de omgeving. De wagens konden
worden ingezet voor het bedrijf en voor de stad zelf. Tegenwoordig is het een museum/tentoonstelling
wat dagelijks bezocht kan worden.
8. Het gebouw bestaat grotendeels uit gewapend beton en staal. Deze materialen bieden
een ruimte ontwerpvrijheid en er kunnen
grote overspanningen mee worden bereikt.
Het beton is in het werk gestort. Als er goed
naar de gevels wordt gekeken zie je net als bij
Ando zijn ontwerpen, de bevestigingsafdrukken
van de bekisting nog zitten. Verder is er
veelvuldig gebruik gemaakt van frameloos
glas. De kasten die onder andere voor de lockers
werden gebruikt, zijn gemaakt van staal
of roestvast staal. De trap is niet in het werk
gestort, maar is een prefabriceerde trap. Het
betonnen uitstekende bliksemvorige dak aan
de garages rust op een aantal slanke stalen
kolommen.
Adres: Jahnstraße 120, 70597 Stuttgart
Bushalte: “Ruhbank” of “Waldau” lijn 70; Metrolijnen: U7 en U8
Entree: 5,00 pp
119

13 Vitra Conference Pavillion
Ontwerper
De Japanse architect Tadao Ando werd gevraagd een klein congrescentrum
te ontwerpen. Dit paviljoen zou als doel hebben om vergaderingen
in te houden en lezingen en audio-visuele presentaties te geven voor gasten
van Vitra. De Japanse architect Tadao Ando (1941) is geboren in Osaka
en staat bekend vanwege zijn typerende gebruik van licht en schaduw,
gecombineerd met het uiterlijk van zijn beton. Ando heeft zich het vak
van architect zelf eigen gemaakt. Naast een carrière als bokser heeft Ando
Tadao Ando
oorspronkelijk een opleiding gevolgd tot timmerman. Hij raakte geïnteresseerd
in architectuur nadat hij per toeval met het werk van Le Corbusier in aanraking
kwam. Hij heeft vrijwel iedere belangrijke architectuurprijs gewonnen, terwijl hij geen enkele
architectonische opleiding heeft genoten. Ando vermengt in zijn werk Japanse kenmerken
met de modernistische architectuur zoals we die kennen van Le Corbusier, Louis Kahn en
Frank Lloyd Wright. Deze combinatie heeft geleid tot een minimalistische stijl. Naast het
conferentiepavilioen heeft Ando nog meer gebouwen ontworpen, zoals Azuma House (1976),
Langen foundation (2004) en the water temple (1991)
Gebouwbeschouwing
1. Aan de rand van het stadje Weil am Rhein, een voorplaats van de Duitse kant van Basel liggen
de gebouwen van de meubelfabriek Vitra. De gebouwen zijn door verschillende architecten
ontworpen. In het stille en ingetogen gebouw van Ando zijn meerdere vergaderruimtes
met elkaar verbonden. Het naar het paviljoen leidende pad is opvallend en doet denken
aan de meditatiepaden in Japanse kloostertuinen. Ando aanvaardde de opdracht slechts op
voorwaarde dat hij het midden in een naastgelegen kersenboomgaard mocht bouwen en
dat die kersenboomgaard gespaard zou blijven. Slechts drie bomen moesten wijken. Van alle
drie heeft Ando een bladafdruk bewaard in de betonnen tuinmuur die hij dwars doorheen
de boomgaard plaatste. De kersenboom is in Japan de belichaming van “schoonheid”. Dit
verklaart waarom Ando het conferentiepaviljoen
respectvol tussen de bomen laat verzinken in het
terrein.
2. Het gebouw bestaat uit drie basiselementen. Twee
smalle rechthoekige volumes (30 x 5 m. en 20 x 10
m.) worden door middel van een cilinder aan elkaar
gekoppeld. Deze drie bouwvolumes worden op hun
Gebouwbeschouwing
door: Astrid Quist
Stuttgart, Keulen
Weil am Rhein 120

13 Vitra Conference Pavillion
voor gasten van Vitra om te overnachten.
beurt weer bij elkaar gehouden door een groot
vierkant.
3. De weg naar het betonnen gebouw heeft een
ceremonieel karakter. Het leidt naar de smalle,
hoge ingang. De cilindrische centrale hal doorsnijdt
de twee rechthoekige volumes. Door deze
ingreep heeft Ando een labyrint van gangen,
overlopen en ruimtes gecreëerd dat er als het
ware om vraagt verkend te worden.
4. Het conferentiepaviljoen is gebouwd in 1993
en was tevens het eerste gebouw van Tadao
Ando in Europa. Dit paviljoen werd ontworpen
om vergaderingen in te houden, lezingen en
audio-visuele presentaties te geven voor gasten
van Vitra. Ook is er een mogelijkheid voorzien
5. Het conferentiecentrum is indrukwekkend door het gebruik van weinig materialen en het
valt op door de geordende opbouw. Het gebouw bestaat uit twee verdiepingen. Een groot
deel van de uitbouw verbergt het ondergrondse bouwlichaam. Door het materiaalgebruik
te reduceren tot hoofdzakelijk beton, zorgde Ando, ondanks het gebruik van veel gesloten
muren, voor een intensieve aanwezigheid van de natuur, in de vorm van licht en schaduw,
binnenin zijn gebouwen. Hierdoor veranderen de eenvoudige ruimtes, gedurende de dag, in
complexe scenes. Het spel van licht en donker geeft de ruimte een extra dimensie mee.
Tijdens vergaderingen is er, afgezien van de kersenbomen
buiten, vrijwel niets wat de aandacht afleidt. Om dit te
versterken zijn de lichtarmaturen en schakelaars verzonken
aangebracht in het betonoppervlak. Ook reflecteert het betonoppervlak
de warme toon van de Amerikaans eiken vloer.
Door het gebouw loopt ook een donkere lijn. Deze lijn geeft
het niveau van het maaiveld aan.
6. Het conferentiepavilioen van Ando staat op de Vitracampus.
Vitra is een bedrijf dat zich richt op het ontwerpen
van en handelen in meubels, zowel voor kantoor als thuis.
Rolf Fehlbaum startte in 1950 met het produceren van meubels
onder de naam Vitra. Het bedrijf is uitgegroeid tot een
internationaal toonaangevend meubelconcern, dat naast
de beroemde designklassiekers van Charles en Ray Eames,
Jean Prouvé en George Nelson, modern kantoormeubilair en
designmeubelen produceert. Het afbranden van de fabriek
in 1981 was voor Fehlbaum de aanleiding om bewust om te
Stuttgart, Keulen
Gebouwbeschouwing Weil am Rhein 121

13 Vitra Conference Pavillion
gaan met de nieuw te bouwen architectuur
op het terrein. Hij gaf de Engelse architect
Nicholas Grimshaw de opdracht om een
nieuwe fabriekshal te ontwerpen. Het
hightech ontwerp sloot naadloos
aan bij het imago van Vitra als
meubelfabrikant met technische
perfectie. Na het ontwerp van de
fabriekshal kreeg Grimshaw van
Fehlbaum de opdracht om het masterplan voor
het Vitra terrein te ontwerpen. Er werd gekozen om
enkele losse gebouwen te plaatsen, met contrasterende
architectuurstijlen. Op deze manier zou het terrein een
levendige en karakteristieke uitstraling krijgen. Volgend
op dit concept werd elk gebouw door een andere architect
ontworpen. In 1993 werd met het conferentiepaviljoen van
Tadao Ando, zijn eerste bouwwerk buiten Japan, voltooid.
7. De muur geeft niet alleen vorm aan een tuin, hij bepaalt
ook de loop van het pad. Ando laat de bezoekers die het
gebouw naderen langs de muur lopen zodat rechts van hen steeds de openheid van de tuin
ligt. Men kan de tuin dus ook vanaf hier bekijken hoeft hem zo niet direct te betreden. Ook
ziet de bezoeker dat de tuin maar een deel is van de hele boomgaard, die op zijn beurt weer
omsloten wordt door een bos. Dit bos loopt weer door tot de heuvels die de Rijnvallei omsluiten,
waar de grote stad Basel ligt, waar ook drie landen, Duitsland, Frankrijk en Zwitserland
bij elkaar komen.
8. Tadao Ando staat vooral bekend om zijn gebruik van beton. Hoewel zijn betonnen vlakken
zeer glad en vaak gevernist zijn, wekken ze ook de indruk niet af te zijn. Dit effect ontstaat
door de cirkelvormige afdrukken, die worden veroorzaakt door de afstandhouders die nodig
zijn bij het bekisten van het beton. Meestal worden deze, wanneer het beton in het zicht
wordt toegepast, weggewerkt. Ando gebruikt de afdrukken juist om het beton de voor hem
typische structuur mee te geven. Deze betonstructuur wordt dan ook wel “Ando-beton”
genoemd. Aan de hand van de sporen die de bekistingsplaten hebben achtergelaten, kan de
compositie van het hele gebouw worden ontcijferd. De fijne stortnaden verwijzen naar de
standaardafmeting van de Japanse “Tatami-mat” (91x182cm).
info: Adres: Vitra Campus; Charles-Eames-Str. 2; D-79576 Weil am Rhein
Vervoer: Basel, bus 55;
Opening; op afspraak met architectuurgids, van dinsdag tot zondag twee keer per dag
122

14 Vitrahaus
Ontwerper
Het Vitrahaus is ontworpen door de Zwitserse architecten Herzog & de
Meuron. Het bureau is opgericht door de leeftijdsgenoten en boezemvrienden
Jacques Herzog (19 april 1950, Basel) en Pierre de Meuron (8 mei
1950, Basel). De oprichters studeerden architectuur van 1970 tot 1975 aan
het Swiss Federal Institute of Technology (ETH Zürich). Drie jaar nadat ze
waren afgestudeerd richtten ze het architectenbureau Herzog & de Meuron
op. Sinds 1994 zijn allebei de oprichters gastprofessoren aan de Har-
Herzog & de Meuron
vard University, en sinds 1999 geven ze ook les aan de ETH Zürich. In 2001
won het bureau de Pritzker Architecture Prize en in 2007 de Royal Gold Medal van RIBA. Momenteel
behoort het architectenbureau tot de top van de wereldarchitectuur en zijn er 340
medewerkers aan het werk. Herzog & de Meuron hebben vestigingen in Hamburg, London,
Madrid en New York. Enkele beroemde werken zijn: Allianz Arena in München (2005), het
Olympisch stadion (ook wel Vogelnest) in Beijing (2008) en de Prada Store in Tokio (2003).
Gebouwbeschouwing
1. Het Vitrahaus is onderdeel van de Vitracampus, waar al enkele gebouwen staan die
ontworpen zijn door toparchitecten zoals bijvoorbeeld: Tadoa Ando, Zaha Hadid en Frank
Gehry. De campus bevindt zich tussen de glooiende heuvels van Weil am Rhein in Duitsland.
Eigenlijk is het terrein een museum van moderne architectuur. Het nieuwste gebouw van de
campus, het Vitrahaus, bevindt zich in het noorden van het terrein en staat naast het Vitra
Design Museum (door Frank Gehry, 1989) en het congrespaviljoen (Tadao Ando, 1993). Door
de grootte van het beschikbare terrein was het mogelijk het gebouw zo ver mogelijk van het
Vitra Design Museum en de toegangspoort verwijderd te houden. Hierdoor was het mogelijk
om de Streuobstwiesen, hoogstamfruitbomen een restant van de traditionele fruitteelt, te
laten staan. Door de opvallende ligging en de bijzondere vorm is het Vitrahaus het oriëntatiepunt
van de Vitracampus geworden.
2. Het gebouw bestaat uit twaalf gestapelde “staafhuizen”.
Met een maximale lengte van 57 meter (bij
een breedte van 54 meter en een hoogte van 21,5
meter) steekt het gebouw boven alle andere gebouwen
uit. Het bruto vloeroppervlak beslaat 4126 m2
en het volume bedraagt 22.755 m3. Het ontwerp is
gebaseerd op twee thema's die in de werken van
Stuttgart, Keulen
Gebouwbeschouwing Weil am Rhein 123
door: Jeroen Mesu

14 Vitrahaus
Herzog & de Meuron vaak terugkeren, namelijk
het oerhuis en de stapeling van ruimtes.
Het oerhuis bestaat zoals verwacht uit vier
muren met daar bovenop een zadeldak. In het
ontwerp zijn vijf niveaus gebruikt, waardoor er
een verticale structuur ontstaat. Sommige van
deze niveaus zijn wel vijftien meter hoog. Door
de opeenstapeling van de twaalf “staafhuizen”
ontstaat er vanaf de buitenkant een aanzicht
dat bijna chaotisch aandoet. Echter vanaf de
binnenkant vormen de verschillende bouwdelen
één geheel. Dit komt door de ingenieuze
verbindingen en stapeling van de bouwdelen.
Er is bewust gekozen om het gebouw met variabele hoogtes uit te voeren, omdat men niet
een horizontaal gebouw wilde realiseren wat voor productiehallen typerend is. Het verticale
gebouw herbergt enkele mooie overzichten, zoals een overzicht over het omringende landschap
en de productlocatie.
3. Op de begane grond zijn er vijf bouwdelen gesitueerd. In het midden van deze delen vormt
een met houten beplankt terrein de centrale toegang. De vijf gebouwen die aan de centrale
toegang liggen zijn: een congresgedeelte, een expositieruimte voor de stoelencollectie van
het Vitra Design Museum, Vitra Design Museum Shop, een lobby met receptie en garderobe
en een café met buitenterras wat in de zomer gebruikt kan worden. Het huis waarin de expositieruimte
is geplaatst heeft als enige geen rechte maar ingedeukte wanden. De ingedeukte
vorm is gebruikt om houten banken in te plaatsen. De houten bekleding begint aan de
bovenkant van het huis (met ingedeukte wanden) en loopt door tot onder waar het overgaat
in een houten plein. Met de lift kunnen de bezoekers zich verplaatsen naar de bovenste verdieping,
waar tevens de route langs de Home Collection begint. Vanuit deze verdieping is er
een prachtig uitzicht over de heuvelachtige omgeving en de overige gebouwen van de campus.
Dit uitzicht wordt mogelijk gemaakt doordat sommige kopse kanten van de huizen zijn
voorzien van glas. Hieruit blijkt dat de oriëntatie van de huizen is afgestemd op de uitzichten
op het landschap en de campus. Tevens is er een buitenterras op de bovenste verdieping gecreëerd.
De ruimte voor het terras ontstaat doordat de glazen gevel naar binnen is geplaatst.
Hierdoor kan je in de frisse buitenlucht van het uitzicht genieten. De trappen die de toegang
naar andere niveaus mogelijk maken zijn geen normale trappen. De trappen zien eruit als
grote wormachtigen die zich een weg door de niveaus eten.
4. In het Vitrahuis presenteert Vitra eigentijdse meubels en design klassiekers. Vitra was
enkele jaren geleden vooral bekend als producent van projectmeubelen. In 2004 is hier
verandering in gekomen door de introductie van de Home Collection. Bestaande uit design
klassiekers, re-edities en nieuwe ontwerpen. Voor de introductie van de Home Collection was
Vitra vooral bekend op het gebied van kantoorinrichting. Met de Home Collection heeft Vitra
een nieuwe groep consumenten bereikt, namelijk de op design gerichte klant.
Het Vitrahuis bevindt zich op de Vitracampus. Toen in 1981 een groot deel van de campus
Gebouwbeschouwing
Stuttgart, Keulen
Weil am Rhein 124

14 Vitrahaus
werd verwoest door een grote brand heeft Vitra-directeur Rofl Fehlbaum
het terrein op een bijzondere manier laten herinrichten. De gebouwen die
op de campus staan zijn stuk voor stuk ontworpen door toparchitecten.
Het voorlopige ontwerp voor het Vitrahuis was klaar op 1 juni 2006, het
definitieve ontwerp was een jaar later gereed. De opening vond plaats op
22 februari 2010.
5. De huizen zijn geheel uitgevoerd in gewapend beton. De huizen zijn zo
Rolf Fehlbaum
gestapeld dat de vloerplaten de nok van het niveau eronder snijden. De
bouwdelen zijn niet zo maar willekeurig gestapeld, ze zijn zo ontworpen dat ze elkaar ondersteunen
zodat er een stabiele constructie ontstaat. De krachten die worden uitgeoefend
op de “staafhuizen” worden via de onderliggende niveaus naar de fundering afgevoerd. De
dragende wanden zijn zo sterk dat er voor de rest geen extra draagconstructie is toegepast.
6. De opdrachtgever voor het Vitrahaus is de Vitra Verwaltungs GmbH, dit is onderdeel van
het bedrijf Vitra. Vitra kwam tot stand in 1950 en begon als familiebedrijf. Het bedrijf richt
zich vooral op het maken van meubels voor op
kantoor en thuis. Maar ook de architectuur van de
Vitracampus maakt deel uit van het bedrijf. Er zijn
vier directeuren die het geheel besturen. Één daarvan
is Rolf Fehlbaum. Vitra heeft opdracht gegeven
voor het bouwen van het Vitrahaus omdat er geen
plaats was op de huidige campus om de nieuwe
Home Collection tentoon te kunnen stellen. Het gebouw
moest er zo uit komen te zien dat het de klant
makkelijker zou maken om hun interieur te kunnen
kiezen. Daarom is er ook gekozen om de binnenkant
af te werken met “stucco lustro” (glanspleister). Dit
is een klassieke methode waarbij er verschillende
stuklagen over elkaar heen worden aangebracht.
Door deze witte glanzende afwerking vallen de
meubels extra goed op.
7. Het gebouw past goed in de omgeving. Dit komt
onder andere door de antracietkleurige pleisterlaag
waarmee de buitenkant van het Vitrahaus is afgewerkt.
Deze kleur zorgt ervoor dat het gebouw goed past in de
omgeving, want het verbindt het bouwwerk met het
landschap. “s Nachts heeft het bouwwerk een compleet
andere uitstraling. Dan lijkt het net of de ruimtes zich
openen, want de glasgevels verlichten dan de omgeving.
De gevels lijken “s nachts op grote vitrines die de omgeving
verlichten. Het effect van gestapelde huizen komt in
het donker extra goed naar voren, omdat de glasgevels
Stuttgart, Keulen
Gebouwbeschouwing Weil am Rhein 125

14 Vitrahaus
dan goed zichtbaar zijn waardoor de onderlinge
afstand beter te zien is.
8. De huizen zijn allemaal gemaakt van gewapend
beton. Zowel de wanden als de daken zijn hiervan
gemaakt. Daarom is beton in dit bouwwerk
een belangrijk materiaal. Een ander belangrijk
materiaal is glas. Door het glas krijgt het gebouw
karakter. De kopse kanten van het gebouw die in
glas zijn uitgevoerd, zijn gemaakt uit verschillen-
de glasplaten. Deze glasplaten zijn onderling
aan elkaar gekoppeld waardoor er een
dichte gevel ontstaat.
info: Adres; Charles-Eames-Straße 1; D-79576 Weil am Rhein. Rondleiding: Duur: 2 uur , 12:00 -14:00
126

15 Circus Maximus
Ontwerper
Lucius Tarquinius Priscus leefde van 616-578 v.C. Hij was de vijfde koning
van Rome. Tarquinius Priscus is als zoon van een immigrant samen met
zijn vrouw naar Rome gekomen. Toen hij de stad naderde gebeurde er iets
eigenaardig. Een roofvogel greep de hoed van Tarquinius, vloog er even
mee rond en zette hem toen weer terug. Dit werd gezien als een hemels
voorteken en er werd uit afgeleid dat Rome een grote toekomst tegemoet
ging. Tarquinius Priscus werd dan ook een machtige vorst.
Lucius Tarquinius Priscus
Tarquinius zou gebruiken als gladiatorgevechten en circusspellen in Rome
hebben geïntroduceerd. Tijdens zijn regering zijn een aantal grote projecten gerealiseerd.
Hij heeft een ommuring om Rome laten aanbrengen, wat later is voltooid door zijn opvolger
Servius Tellius. Hij heeft ook de Cloaca Maxima aangelegd. Tot zijn belangrijkste bijdrage
wordt de oprichting van de Tempel van Jupiter Optimus Maximus op het Capitolijn gerekend
en tevens stichtte hij het Circus Maximus.
Ommuring Rome Cloaca Maxima Tempel van Jupiter Optimus Maximus
Gebouwbeschouwing
1. Het Circus Maximus ligt in het midden van Rome aan Via del Circo Massimo. De straat
ligt in de wijk Aventijn. Belangrijke gebouwen in de buurt zijn: Colosseum, Santa Maria in
Cosmedin en Forum Romanum. De belangrijkste en best bewaard gebleven weg van het
antieke Romeinse wegennet is de Via Appia. Deze begint bij Porta Capena, direct achter de
Circus Maximus. Circus Maximus betekent letterlijk grootste circus. Het Circus Maximus ligt
bij één van de zeven heuvels van Rome, namelijk het Palatijn. De heuvel ligt 43 m boven de
rivier de Tiber en heeft een omtrek van ongeveer twee kilometer. Op de heuvel zijn sinds de
keizertijd veel paleizen gebouwd. Keizer Domitianus liet in 92 na Chr. een paleis bouwen.
Deze had een groot balkon dat uitkeek op het Circus Maximus. De keizerlijke familie kon zo
vanuit het paleis naar de races kijken. Dit waren
de hoogste plaatsen waar de wagenrennen vanuit
bekeken konden worden.
2. De vorm die Circus Maximus in de tijd van Caesar
had (100-44 v.C.), is tot aan de dag van vandaag te
herkennen aan de imposante tufstenen en Travertin
ruïnes. Het Circus Maximus is een 650 m x 125 m
Rome
Gebouwbeschouwing 127
door: Lisa Alewijnse

15 Circus Maximus
grote stenen arena. Sinds de tijd van Augustus liep in het midden van de arena de “spina’,
een scheidingsmuur tussen de renbanen. De spina was een twee meter hoge, zes meter
brede en 214 m lange muur, die het 85 m brede, zevenmaal af te leggen parcours bepaalde.
Het Circus werd van de 4e eeuw voor Christus tot 549 na Chr., toen de laatste races werden
gereden, uitgebreid en verfraaid.
3. Aan beide uiteinden van de spina waren rondetellers aangebracht. Zeven houten eieren
sierden het ene einde, het andere was door zeven metalen, inklapbare
dolfijnen gemarkeerd. Deze waren aan de zeegod Neptunus
gewijd, die ook als god van de paarden gold.
Au- gustus (63 v.C. - 14 n.C.) liet op de
“spina” een uit Heliopolis in Egypte overgebrachte
obelisk van Ramses ll (reg. 1279-1212
v.C.) oprichten, die sinds 1589 op de Piazza del Popolo
staat. In 357 n.C. kwam daar de obelisk van Toetmoses lll
(reg. 1479-1425 v.C.) uit Thebe bij, die in 1588 naar de Piazza de
San Giovanni in Laterano werd verplaatst. Ook andere beelden van goden, onder andere aan
Cybele gewijd, sierden de as.
De startblokken aan de rechte korte kant waren door hermen gesierd en werden “carceres”
genoemd. Daarin wachtten de deelnemers op het startsignaal en gingen de ijzeren hekken
van de hokken open. De renstallen van de roden, de blauwen, de groenen en de witten streden
altijd om de gunst van het publiek. De kleuren van de kleding van de vier belangrijkste
renstallen zijn op de mozaïeken in een villa aan de Via Cassias vastgelegd rond 200 na Chr..
Nu zijn deze mozaïeken te vinden in het Museo Nazionale Romana delle Terme.
4. De tribune bood plaats aan zo’n 300.000 toeschouwers, die de wagenrennen wild aanmoedigde,
net zoals de atletiekwedstrijden en gevechten met wilde dieren. De winnaars
kregen, behalve kleine onderscheidingen, aanzienlijke geldprijzen. Het volk gokte flink bij de
tientallen gokkantoortjes op de begane grond. Ook talloze keukens zaten daar waar de wijn
rijkelijk vloeide. Dit gaf vaak aanleiding tot bloedige gevechten op de tribunes. Er zijn
veel doden gevallen bij de conflicten tussen fanclubs. Koning Totila (reg. 541-552) zette
een punt achter de bloedige geschiedenis van de wagenrennen. De 1150 jaar oude traditie
werd beëindigd. Het Circus Maximus dat ooit het grootste stadion van het klassieke
Rome was, is nu niet veel meer over dan een lange wandelpromenade van gras.
5. Aan de korte zijde van de baan lag de loge die op een tempel leek. Dit was door Trajanus
opgericht en lag ter hoogte van de eindstreep, die zich aan de overkant van het
Parcours voor een overdekte tribune bevond. Het paleis dat keizer Domitianus liet
bouwen leek bij het meest noordelijke gedeelte op een peristylium, een niet
overdekte ruimte met een zuilengang omgeven. Deze zuilen moesten
de ingang van het paleis voorstellen. In het middengedeelte zijn
verschillende vertrekken die zich rond een ander groot peristylium
bevinden.
Gebouwbeschouwing
Rome 128

15 Circus Maximus
In het centrum hiervan bevond zich een bassin. Midden
in dit bassin bevond zich een hoog podium voor een
tempel, dat men kon bereiken over een brug van gemetselde
bogen. De zuidkant van dit peristylium vormt met
een gedeelte in twee verdiepingen de overgang naar het
twaalf meter lager gelegen begane grond van het paleis
en vormt zo de afwerking van de helling van Palatijn.
Het benedengedeelte van dit paleis was het echte woongedeelte
van de keizer. De ingang bevond zich aan de
zijde van Circus Maximus in de privétribune van de keizer.
7. Van het Circus Maximus is tegenwoordig niet veel meer over. Het Circus bood plaats voor
300.000 toeschouwers om de races te bekijken. Nu is het een toeristisch attractie geworden
waar dagelijks vele mensen komen om de vormen van het Circus te bekijken. De gebeurtenissen
in het Circus waren ook een aanleiding voor verschillende films.
info:
8. Het Circus Maximus is gebouwd met Travertin en tufsteen. Onder Trajanus
(53-117 n.C.) kreeg de 650 m x 125 m grote stenen arena een bekleding
met marmeren platen.
Via dei Circo Massimo Rome.
Openbaar vervoer: Bus (lijn 81, 160, 628, 715), Tram (lijn 3), Metro (Circus Massimo)
Toegang is gratis
129

16 Porticus di Octavia
Ontwerper
De Porticus van Octavia is een herbouw van de Porticus van Metellus. De
bouwer van dit complex was Quintus Ceacelius Metellus.
Metellus is in 207 v. Chr. geboren in Rome. Hij was lid van de belangrijke Romeinse
gens Caecilia Metella. In 146 voor Christus veroverde hij Macedonië,
waardoor het een Romeinse provincie werd. Ter ere van zijn triomf liet hij de
Porticus van Metellus bouwen. In 143 voor Christus, drie jaar na zijn overwinning,
werd hij verkozen tot consul en in 131 v. Chr. tot censor. Hij overleed
in 115 v. Chr. op 92-jarige leeftijd. Voor zover bekend heeft hij geen andere
bouwwerken op zijn naam staan.
In 27 – 25 v. Chr. liet keizer Augustus de Porticus weer
herbouwen en weidde het aan zijn zus Octavia.
Een biografie van Augustus is elders in deze gids te
vinden.
Gebouwanalyse
1. De Porticus van Octavia is gelegen op het Marsveld
in het centrum van Rome, naast het Theater van
Marcellus. Het was een rechthoekig bouwwerk van
118 bij 140 meter. Binnen de ommuring van de porticus
bevonden zich de Tempel van Jupiter Stator en de
Tempel van Juno Regina.
2. Een porticus is een Latijns woord voor een overdekte zuilengalerij. Het complex van de
Porticus van Octavia was 118 meter breed en 140 meter lang, van zuid naar noord.
De binnenplaats was ingesloten door een colonnade van een dubbele rij granieten zuilen.
Aan de zuidelijke zijde was een ingang. Deze ingang is het enige wat nog bewaard is gebleven.
Waarschijnlijk was er aan de noordzijde ook een ingang, maar dat is nooit bewezen.
Op de binnenplaats bevonden zich twee tempels: de tempel van Jupiter Stator en de tempel
van Juno Regina. De entrees van de tempels zijn net als de entree op het zuiden gericht. Zo
schijnt de zon de hele dag in de portalen van de tempels. Deze hebben overigens dezelfde
afmetingen, maar hebben een andere vormgeving. De Tempel van Jupiter Stator heeft alleen
aan de voorzijde een rij van zes kolommen. De Tempel van Juno Regina heeft rondom zuilen,
behalve aan de achterzijde. Behalve de twee tempels was er ook een school, een bibliotheek
en een vergaderzaal in de porticus gebouwd. De ligging van deze gebouwen in het complex
is onbekend.
3. In de huidige situatie is er een stuk van de entree
verbouwd. Waarschijnlijk omdat twee kolommen
waren beschadigd of verwoest. Nu is aan de rechterkant
van de ingang een halfronde boog aangebracht.
Het is niet bekend wie dat heeft gedaan. Het
kan Augustus zijn geweest, maar waarschijnlijk was
het Caracalla, die het heeft gerestaureerd. De zuilen
Gebouwbeschouwing
door: Marten Bakker
Quintus Ceacelius Metellus
Alleen deze ruïnes zijn overgebleven van het destijdse complex
Plattegrond met daarin de situering van het complex
Rome 130

16 Porticus di Octavia
Een visulisering van het complex zoals het er destijds heeft uit gezien
van de entree zijn 8,60 meter hoog en van wit marmer.
4. De Porticus van Octavia was een openbaar gebouw. Hierin bevonden zich twee tempels,
één voor Jupiter Stator en één voor Juno Regina. Naast
de twee tempels was er nog een bibliotheek, een school
en een raadszaal die een enkele keer gebruikt werd. Het
was dus een plaats waar bijna alle standen van de bevolking
samenkwamen.
De Tempel van Juno Regina werd in 179 voor Christus gebouwd
door Marcus Aemilius Lepidus. Hiervan zijn nog
drie witmarmeren zuilen van bewaard gebleven.
De Tempel van Jupiter Stator werd gebouwd in 146 voor
Christus, samen met de Porticus van Metellus. De porti-
cus is dus om de tempel van Juno Regina heen gebouwd,
Een gedeelte van een vooraanzicht van het gebouw
waardoor deze bij het complex behoorde. Volgens
Vitruvius is de tempel van Jupiter Stator ontworpen door Hermodorus van Salamis. In 27 – 25
v. Chr. Is de porticus gerenoveerd door keizer Augustus. Deze doopte de Porticus van Metellus
om naar Porticus van Octavia, naar zijn zuster.
Bij de Grote Brand in 80 BC werd de Porticus verwoest,
maar keizer Domitianus liet het weer herbouwen.
Daarna is het nog een keer verwoest door een
brand en is het weer gerestaureerd door Caracalla.
Nadat het Romeinse Rijk gevallen was, werd er geen
aandacht meer besteed aan het bouwwerk en in de
Middeleeuwen zijn er twee kerken op de restanten
gebouwd. Het enige wat nog van de Porticus is overgebleven
is de zuidelijke ingang. Op de restanten
van de tempel van Jupiter Stator zijn later de kerk S.
Maria in Campitelli en enkele woningen gebouwd.
De entree bestaat uit delen van verschillende tijdperken.
In de 8e eeuw is de toegangspoort omgebouwd
tot atrium van de S. Angelo in Pescheria. Inmiddels
zijn er van de acht oorspronkelijke zuilen van de
Plattegrond van het complex
Rome
Gebouwbeschouwing 131

16 Porticus di Octavia
toegangspoort nog vijf bewaard gebleven.
De Porticus wordt nu niet meer gebruikt, het is enkel
een toeristische trekpleister. Vanwege de vele
eeuwen van verval ziet de porticus er nu uit als een
ruïne. Het gebouw is voor de veiligheid door middel
van een omheining.
Van de zuilen uit de omringende colonnade zijn er
een aantal opgegraven en naast de toegangspoort
gezet om de oorspronkelijke omvang te illustreren.
Andere zuilen zijn eerder opgegraven en in de woningen
rondom ingebouwd. Op de fries boven de
ingang is vermelding gegeven van de restauratie
door Septimus Severus en Caracalla.
5. De Porticus van Octavia is vrij eenvoudig opgezet.
Alle krachten worden verticaal naar de grond overgebracht (in de meeste gevallen door
middel van zuilen). Enkel bij de entree zijn er halfronde bogen toegepast.
De ingangen van de tempels zijn naar het zuiden gericht, zodat de hele dag zonlicht binnen kan
vallen. De zuilengalerijen waren ook open, waardoor er veel licht in het complex kon vallen.
6. De opdrachtgever voor de bouw van de Porticus van Metellus was Quintus Caecelius Metellus
zelf. Er is geen programma van eisen bekend.
7. In de porticus zijn verschillende materialen toegepast. Ten eerste de zuilen: die zijn van marmer
gemaakt, evenals de architraaf boven de ingang. Het verschil tussen deze twee is dat de
architraaf van Grieks Pentelisch marmer is gemaakt en de zuilen van Italiaans Lunamarmer. De
fries is ook van Pentelisch marmer. De muren van de Porticus zijn met bakstenen in wildverband
gemetseld. Deze muren zijn waarschijnlijk door Septimus Severus en Caracalla gebouwd. De
rode kleur van de bakstenen contrasteert sterk met de witmarmeren zuilen en architraaf. Waarschijnlijk
vond men het bij de restauratie niet nodig om de juiste kleuren toe te passen. In het
gebouw is geen beton verwerkt, behalve de specie tussen de bakstenen. Oorspronkelijk waren de
muren met marmer bekleed. Het is niet bekend welke soort marmer dat was.
info:
hoofdsponsors:
Gelegen aan de Via del Portico d’Ottavia, naast het Theater van Marcellus
Toegang is gratis
De ruïnes zijn voor de geinteresseerden gratis te bezichtigen
132

17 Mercati di Traiano
Gebouwanalyse
1. Het Forum van Trajanus ligt ten noorden van het Forum van Caesar en grenst aan het westen
aan het Forum van Augustus. Het ligt aan de straat de Via dei Fori Imperiali. Een aantal
kilometer verderop, in dezelfde straat, staat het Colosseum.
Het Forum bestond uit een binnenplaats, de Basilica Ulpia, de Colonnades, de Markten en
twee bibliotheken. Tussen de twee bibliotheken staat de zuil van Trajanus. Er zal dieper worden
in gegaan op de Markten van Trajanus.
2. De hoofdvorm van de markten is een halve boog, de binnenkant van de boog heeft een
diameter van 58 meter. Hierachter bevinden blokvormige delen die trapsgewijs naar boven
lopen. Het totale gebouw is meer dan 110m breed.
3. De markten zijn gebouwd in Romaanse bouwstijl, dit is te herkennen aan de kleine openingen
in de gevels en het gebruik van vele halfronde bogen. De markten zijn tegen een
afgegraven heuvel de Quirinaal aangebouwd. De
markten waren op twee manier bereikbaar. Er
waren ingangen op de begane grond, de tweede
verdieping was te bereiken door een kleine
straat, de Via Biberatica. De bovenste verdiepingen
waren te betreden vanaf boven op
de heuvel. Hier was tevens de hoofdingang,
een grote gewelfde hal.
4. De markten van Trajanus, werelds eerste winkelcentrum
bestond uit
vier verdiepingen. Het gebouw
bestond uit ongeveer 150 winkels en
kantoren. De onderste verdiepingen waren voornamelijk
winkels. Hier werd voornamelijk voedsel verkocht en werd
er af en toe ook voedsel aan de armen gegeven. De markten
werden bestuurd vanuit de kantoren op de bovenste
verdieping. Hiernaast waren er nog een aantal opslagruimtes
voor de goederen. Dwars op de markten lag een straat,
de via Biberatica.
Het forum is door de eeuwen heen bijna helemaal verdwenen.
Het enige wat er nog van overeind staat is de Zuil van
Trajanus en een
gedeelte van de
markten. De rest
van het Forum
is afgebroken
en voornamelijk
verwerkt
in Christelijke
De markten waren gelegen in een groter complex,
een Forum
De Markten van Trajanus zijn centraal gelegen
Rome
Gebouwbeschouwing 133
door: Marco Beenhakker

17 Mercati di Traiano
kerken. Tegenwoordig worden de Markten
van Trajanus nog dagelijks door vele toeristen
bezocht. Er zijn plannen voor een gehele
restauratie van de markten.
5.Op de plattegrond hieronder zijn de gehele
markten zichtbaar. De noord vleugel(N) de
Hemicycle(H) en de zuid vleugel(S) bevinden
zich op de begane grond en hebben 3
verdiepingen. De Oostvleugen, de Terrace
en de Aula bevinden zich vanaf de derde
verdieping.
De markten zijn gebouwd met een constructie
van beton en baksteen, de enorme boog-
Plattegrond van de markten
Een doorsnede van het complex
constructie is van baksteen. Hierin bevind zich een rand van ramen met een halfronde bovenkant
en pilasters ertussen. Daarboven zijn driehoekige frontons en halfrontons aangebracht.
De constructie binnen in het gebouw is van enorme bakstenen muren. Deze muren zijn
voorzien van een aantal boogstructuren te zien. Door deze structuur zijn de muren sterker en
worden de krachten doorgevoerd naar de ondergelegen betonnen constructie.
6. Architect Appolodorus van Damascus heeft het forum en ook de markten ontworpen,
hij was een van de favoriete architecten van Keizer Trajanus. Verder was Damascus ook
bruggenbouwer en beeldhouwer. Hij maakte gebruik van gegoten beton in plaats van de
Gebouwbeschouwing
Rome 134

17 Mercati di Traiano
traditionele Romeinse bouwmethodes. Naast het Forum van
Trajanus heeft hij de brug over de Donau, het pantheon en de
villa Hadriana ontworpen. Op de zuil van trajanus is te zien hoe
de aanleg hiervan verliep.
7. Het Forum van Trajanus was het meest recente en grootste van
de keizerfora. Het zou het mooiste bouwwerk van het Romeinse
Rijk worden. Het kostte 7 jaar om het te bouwen, van het jaar 106
tot 113 n. Chr. Het Forum is gebouwd van de oorlogsbuit op de Daciërs.
In 143 n. Chr. was het Forum echter pas volledig gebouwd.
De huidige staat van de markten
Baksteen was destijds een belangrijk constructiemateriaal
voor onder andere de fundering
Rome
Gebouwbeschouwing 135

18 Pantheon
Ontwerper
Het Pantheon, zoals dat er in zijn huidige vorm staat is niet het oorspronkelijke
gebouw. Het Pantheon was in eerste instantie gebouwd door Marcus
Vipsanius Agrippa (voor een biografie zie opdrachtgever). De ontwerper
van dat gebouw is echter onbekend. Nadat het gebouw tot tweemaal
toe is afgebrand, is het huidige Pantheon gebouwd door keizer en architect
Hadrianus.
Publius Aelius Traianus Hadrianus (Hadrianus) werd rond 76 na Chr.
geboren. Gedurende 117 tot 138 was hij keizer van het Romeinse Rijk. Op 10
jarige leeftijd werd Hadrianus wees, en werd opgenomen in een kinderloos gezin. Hadrianus
groeide op bij zijn oom, keizer Trajanus. Zijn oom zorgde voor een goede opleiding in Rome.
Tijdens zijn studie kwam Hadrianus in aanraking met de Griekse cultuur. Door de waardering
van deze cultuur kreeg Hadrianus de bijnaam “Graeculus”, wat “Griekj” betekende.
De adoptiemoeder zorgde voor een geëngageerd huwelijk tussen Hadrianus en Vibia Sabina.
Hadrianus was van 177 tot 138 na Chr. keizer van het Romeinse Rijk. Naast het keizerschap
was Hadrianus Architect, naast het Pantheon zijn er nog een aantal gebouwen van de hand
van Hadrianus.
Villa Adriana (Tivoli) Bibliotheek van Hadrianus (Athene) Tempel van de Olympische Zeus (Athene)
Gebouwbeschouwing
1. Het Pantheon is gelegen aan de het Piazza della Rotonda, een plein midden in het oude
centrum van Rome, ten noordwesten van het Capitool. Het gebouw wordt geheel omsloten
door een aantal wegen, de Villa della Rotonda aan de linker en de rechterkant. De zuidkant
van het pantheon wordt omsloten door de Via delle Palombella.
De wijk is net als het Pantheon al meer dan 2000 jaar oud. De buurt behoort tot de financiële
wijk van Rome, er bevinden zich veel beurzen en banken. Ook verschillende overheidskantoren
zijn gevestigd in de nabije omgeving. Het Pantheon is een van de best bewaarde bouwwerken
uit de Romeinse bouwkunst.
De hoofdingang bevindt zich aan het Piazza della
Rotanda. Midden op het plein staat een fontein met
daarop een Obelisk. Vanaf het plein is het pantheon
niet te missen. Met zijn imposante voorgevel is het
Pantheon een van de meest uit het oog springende
gebouw. Dit komt mede doordat het gebouw het
enige gebouw is dat een rond vorm heeft.
Gebouwbeschouwing
door: Bas van den Berge en Tom van Bremen
Hadrianus
Rome 136

18 Pantheon
Naast het pantheon zijn er nog een paar
opvallende en veel bezochte gebouwen in de
directe omgeving aanwezig. Ten zuid-oosten
van het Pantheon staat het Santa Maria Sopra
Minerva (zie geschiedenis 800 tot 1348).
Dit is de enige Gotische kerk in Rome. Ook
de Sant’Ignaziodie Loyala en de Barokke kerk
Chiesa del Gesù staan in de directe omgeving
van het Pantheon.
2. Hadrianus heeft een bol als uitgangspunt
genomen voor zijn ontwerp. De bol, met een
diameter van 43,20 meter wordt omsloten
door een muur van 6 meter. De totale
breedte van het Pantheon bedraagt 56 meter.
De koepel heeft in het midden een opening, de oculus. De oculus heeft een diameter van
9 meter. De hoofdingang is gelegen onder een porticus, afgeleid uit de klassieke oudheid.
Hierbij dragen de zuilen een timpaan, een driehoeksvorm. De zuilen hebben
elk een lengte van 12,5 meter. De breedte van de poritcus is 33 meter, de lengte
is 15,45 meter.
3. De voorgevel van het Pantheon bestaat uit 16 zuilen, verdeeld over drie
rijen. De voorste rij bestaat uit acht grijze monolithische granieten zuilen.
Monolithische wil zeggen dat de zuil uit een stuk materiaal is vervaardigd. Per stuk wegen de
zuilen ongeveer 60 ton.
De achterste twee rijen hebben ieder vier zuilen. Dit zijn echter acht roze granieten zuilen. Op
alle zuilen zijn Korinthische kapitelen aangebracht. De zuilen met kapitelen dragen een timpaan
die voorzien is van een tekst die verwijst naar de eerste bouwer van het Pantheon, “M.
AGRIPPA L.F TERTIVM FECIT”, dit betekent “Marcus Agrippa, zoon van Lucius, voor de derde
maal consul, heeft dit gebouwd”.
Het meest uit het oogspringende detail van het Pantheon is de betonnen koepel.Tot 1434
was dit de grootste koepel ter wereld. Deze titel is overgedragen aan de koepel van de Santa
Maria del Fiore, die met een diameter van 45 meter ongeveer twee meter groter is.
Omdat het niet eenvoudig is om in die tijd een koepel te bouwen met een doorsnede van
43,20 meter hadden de Romeinen enkele trucs bedacht:
- De koepel is niet geheel dicht. Bovenaan de koepel is een oculus (Latijn voor oog) aangebracht
met een diameter van negen meter. Deze oculus is aangebracht om de koepel soepel
te houden. Doordat de koepel voorzien is van een oculus is het bestand tegen aardbevingen.
Uit de geschiedenis blijkt inderdaad dat de oculus in de koepel ervoor heeft gezorgd dat het
Pantheon nog staat, in tegenstelling tot vele andere gebouwen.
- Een koepel vervaardigen uit één materiaal zou voor een dergelijke koepel niet haalbaar
zijn. Om gewicht te besparen is gebruik gemaakt van cassettes, uitsparingen. Het cassette
plafond bestaat uit vijf horizontale rijen met elk 28 cassetten, hoe hoger de cassetten zitten,
hoe kleiner ze worden. De dikte wordt ook dunner naarmate de oculus wordt bereikt. Bij de
Rome
Gebouwbeschouwing 137

18 Pantheon
oculus is een dikte gemeten van 2,3 meter.
De oculus is het enige “raam” in het gebouw. Het pantheon is daarnaast
voorzien van één deur. Een grote bronzen deur aan de voorkant van het
gebouw.
4. Van 27 tot 25 voor Christus liet Marcus Vipsanius Agrippa een rechthoekige
tempel bouwen voor keizer Augustus. Agrippa was de schoonzoon
van keizer Augustus. De functie van de tempel was het vereren van de go-
Marcus Vipsanius Agrippa
den Mars en Venus. Na twee branden was er vrijwel niets meer over van
het Pantheon, daarom besloot keizer Hadrianus om de tempel te herbouwen. De rechthoekige
vorm veranderde in een ronde vorm. Daarnaast werd het nieuwe gebouw bekend omdat
er maar liefst zeven goden werden vereerd. Dit waren de zeven goden van de planeten. De
naam Pantheon is na de herbouw pas aangenomen, het betekent namelijk “alle Goden”.
Na een aantal aardbevingen en overstromingen is het Pantheon enkele keren gerestaureerd.
De eerste keer was rond 365. Keizer Constantius liet het gebouw compleet restaureren.
Tijdens de restauratie werden een aantal elementen van het gebouw verwijderd. Het huidige
dak is bijvoorbeeld niet voorzien van bronzen dakpannen. Dit komt doordat Constantius deze
liet weghalen en overbrengen naar Constantinopel (het huidige Istanbul). Naast het weghalen
van de dakpannen is er in de loop van de jaren nog een element verdwenen, namelijk het
plafondbeslag aan het portiek. Paus Urbanus liet in 1632 het brons verwijderen om het om te
smelten tot kanonnen voor de Engelenburcht en het baldakijn, een overkapping, van Bernini
in de Sint-Pieter. Rond 1700 veranderde de functie in een grafmonument voor verschillende
historische figuren, zoals Rafaël en tegenwoordig is het Pantheon vooral een toeristische
trekpleister.
5. Het Pantheon heeft één grote ruimte. De koepel rust op stenen muren. Om het grote gewicht
en dus ook de krachten van de koepel op te vangen zijn er stenen muren aangebracht
die een dikte hebben van 6,20 meter. Op enkele plaatsen in de drie lagen dikke muur zijn
nissen aangebracht. Naast de zijbeuken aan de voorgevel van het gebouw zijn er twee nissen
gemaakt met standbeelden van Agrippa en Augustus. De grote bronzen deuren van de
entree komen in een grote ronde zaal. De vloer is voorzien van ronde en vierkante marmeren
vloertegels die onder een hoek aflopen. Dit is gedaan om het regenwater dat door de oculus
komt af te voeren. De nissen zijn voorzien van twee zuilen, die voorzien zijn van Christelijke
altaren en nissen met aedicula’s. Een aedicula wordt in veel antieke kerken gebruikt, het is
een verhoogde vloer waarop een godsbeeld staat. De baldakijn van de
aedicula wordt gedragen door zuilen. De altaren zijn in de plaatst
gekomen voor beelden van Romeinse goden. De nis die recht
tegenover de ingang zit is afwijkend
van de andere nissen. Een
aantal historische personen
diebegraven liggen in het
Pantheon zijn: paus Pius VII
Ercole Consalvi (1757 tot 1824): de
derde nis links, kunstenaar Rafaël,
Gebouwbeschouwing
Rome 138

18 Pantheon
info:
de derde aedicula links.
6. De opdrachtgever van het Pantheon was Marcus Agrippa. Hij liet het
gebouw bouwen ter ere van zijn vriend en schoonvader, keizer Augustus.
Hij werd geboren rond 63 v. Chr. in Dalmatië, een streek in het huidige Kroatië
die destijds deel uitmaakte van het Romeinse Rijk. Hij had een oudere
broer, Lucius Vipsansius Agrippa genaamd en een zus die Vipsania Polla
heette. Hij was afkomstig uit een heel obscure familie, die weliswaar rijk
was en tot de stand van de equites behoorde maar nooit een belangrijke
rol had gespeeld op het politieke schouwtoneel. Om een belangrijke rol
te krijgen in de politiek liet Agrippa zijn twee naam, Vipsansius vallen. Marcus Agrippa was
één van de belangrijkste Romeinse generaals in de overgangsperiode
van republiek naar principaat. Ook was hij de schoonzoon van
keizer Augustus. Het Pantheon is door Marcus Agrippa opgedragen
aan “de meest heilige” (Pantheon) “Planeetgoden”. De koepel die
op het gebouw is gesitueerd staat dan ook voor het heelal en het
gat in de koepel voor de zon.
7. De bouw van het Pantheon was niet schadelijk voor het milieu.
Dit omdat er natuurlijke materialen en natuurlijke grondstoffen
werden gebruikt, zoals bijvoorbeeld puimsteen en tufsteen. Het Pantheon is als tempel
gebouwd. Romeinse tempels hadden een religieuze functie, maar werd ook gebruikt op politiek
en cultureel gebied. Het straalde keizerlijke macht uit. De keizer kondigde hier de wetten
af en was hoofd van het opperste gerechtshof. Momenteel is het Pantheon in gebruik als
Rooms Katholieke kerk.
8. Het Pantheon is gemaakt van beton. Dit beton werd gemaakt van tufsteen, puimsteen
(vulkanisch gesteente, dat licht van gewicht is) en Travertin. Cement vormde het bindmiddel
voor dit beton. Tufsteen werd uit de omgeving van Rome gehaald. De vloer van het Pantheon
bestaat uit marmer, evenals de zuilen en de panelen aan de muur. Het marmer is in 1873
hersteld. Het patroon van de vloer bestaat nog steeds uit het originele Romeinse ontwerp,
met vierkante en ronde patronen. Op het Pantheon is een ronde koepel
gesitueerd. Deze koepel heeft een constructie van diepe cassetten,
waartussen beton is gestort. De cassetten in het plafond zorgen
voor het verlichten van het enorme gewicht. Om het gewicht
van de koepel te verdelen, werden er stenen bogen
in de muur verwerkt. De koepel heeft aan de bovenkant
een opening, de oculus (Latijns voor “oog”). De
oculus is de enige opening in het Pantheon,
waardoor licht van buiten naar binnen valt.
Het afgeplatte ronde deel rond de oculus, is
helemaal gemaakt van puimsteen. De ingang
van het Pantheon heeft grote bronzen deuren
die vervaardigd zijn in de oudheid, maar die waarschijnlijk
afkomstig zijn van een ander historisch gebouw.
Piazzo della Rotonda, Rome.
Bus (lijn 30, 40, 46, 62, 63, 64, 70, 81, 87, 116, 492), Tram (lijn 8)
Geopend: ma - za: 8.30 - 19:30, zo: 9:00 - 18:00, feestdagen: 9:00 - 13:00 , oegang is gratis
139

19 Mausoleo di Augusto
Ontwerper
De ontwerper(s) van het Mausoleum van Augustus zijn onbekend, de
geschiedenisleer bevat geen documenten over een ontwerper/architect
van het gebouw. De opdrachtgever is wel bekend.
Gebouwbeschouwing
1. Het Mausoleum van Augustus, is geplaatst op het “Campus Martius”,
een marsveld, het huidige stadscentrum van Rome. Het Mausoleum ligt
aan de rechter oever van de rivier de Tiber. De ingang van het Mausoleum
wijst naar het zuiden. Rond 200 v Chr. was het Marsveld een plaats waar de legers van
buitenlandse missies terugkeerde en bivakkeerden voordat zij in triomf de stad zelf mochten
binnentrekken. In het heilige stadscentrum van Rome was het verboden om wapens te
dragen. De bouw van het Mausoleum van Augustus is begonnen in 28 v Chr. Het is buiten de
officiële stadsgrens van Rome gebouwd omdat het verboden was om begraven te worden
in de heilige stad. Uiteindelijk werd in 7 v Chr. het Campus Maritius officieel deel van de stad
Rome. Het gebouw had in het oude Rome een centrale plek. Er liep een drukke belangrijke
weg langs het Mausoleum. Iedereen die over de rivier de Tiber vaart kwam en komt langs
het Mausoleum van Augustus. In de originele setting in 28 v Chr. stond het Mausoleum van
Augustus vrij van andere gebouwen en had een imposant overkomen. Symbolisch was het
gebouw wel gelinkt met een aantal andere gebouwen. Rechts (oost) van het Mausoleum
stond het Ustrinum, dit was een rechthoekig plein omgeven door een muur, in het midden
lag de eigenlijke brandplaats. Op de brandplaats werden de lichamen van de overledenen
verbrand. Ten zuiden van het Mausoleum lag en ligt nog steeds de Horologium samen met
de zonne obelisk (een zonnewijzer) en de Ara Pacis. Deze bouwwerken vormen samen het
totale grafpark van Augustus. Deze gebouwen worden elders in de gids nog uitgebreid bestroken.
In het huidige Rome zijn de open vlaktes tussen deze bouwwerken vol gebouwd met
huizen en andere gebouwen.
2. Het Mausoleum van Augustus is gebouwd in de bouwstijl, Oud Romeins. Dit is al snel af
te leiden aan de simpele basisvorm van het gebouw, een cirkel. Ook heeft het gebouw een
duidelijke voorgevel met een hoofdingang, dit komt veel voor bij Oud Romeinse bouwstijl.
Het gebouw heeft een diameter van 88 meter en een hoogte van 44 meter. Het Mausoleum
van Augustus was in zijn tijd het grootste grafmonument ooit gebouwd.
3. De basis van het Mausoleum van Augustus is opgebouwd uit een cirkel, deze basisvorm is
uitgetrokken tot een cilindervorm 12 meter de hoogte in. Boven de basis vormde het gebouw
een heuvel, het dak liep in een punt naar het midden
van het gebouw en vormde hiermee een kegelvorm.
Het gebouw heeft een diameter van 88 meter
en een hoogte van 44 meter, het gebouw bestond
uit vier cirkels die concentrisch waren verdeeld door
de binnenmuren. Het gebouw bestond uit twee
verdiepingen, de begane grond zou een oppervlakte
van ongeveer 270 vierkante meter zijn. Een over-
Gebouwbeschouwing
door: Tom van Bremen
Gaius Julius Caesar Augustus
Rome 140

19 Mausoleo di Augusto
welfde gang op de begane grond leidt naar de binnenste cirkel
waar de grafkamer gelegen was. In deze kamer werd
in gouden urnen het as van de overledenen bewaard,
de urnen werden geplaatst in nissen. In het midden
van het Mausoleum stond een grote pilaar van 44
meter hoog, deze pilaar ondersteunde het dak en
een groot bronzen standbeeld van Augustus. De
muren hadden diktes van vier tot wel vijf meter.
De buitenmuren van het gebouw waren geconstrueerd
van bakstenen en beton bestaand uit
kapotte stenen en met kalkmortel, de muren werden
afgewerkt met het lokale kalksteen Travertin. De binnenmuren waren opgebouwd uit
bakstenen, beton en tufsteen. De vloer van de begane grond was belegd met een laag aarde.
Op het dak werd ook een laag aarde aangebracht, hierop werden hoogst waarschijnlijk
cepressen geplant. Het dak was geconstrueerd van hout, dit is in de loop der jaren vergaan.
Naast het feit dat het Mausoleum was opgebouwd uit een cirkel had het wel een duidelijke
voorgevel en ingang aan de zuid kant van het gebouw. Naast de ingang stond aan beide
kanten een obelisk geplaatst van roze graniet van 14.80 meter hoog. De obelisken herinnerde
aan de overwinning op Egypte in 31 v Chr. De obelisken zijn nu verplaatst, ze bevinden zich
nu op de Piazza dell” Esquilino en op de Piazza del Quirinale. De eerste verdieping van het
Mausoleum had een kleinere diameter en was 22 meter hoog, de verdieping was voorzien
van een zuilengalerij. De buitenmuren waren afgewerkt met het wit gekleurde Travertin dat
schitterde in de zon. Het dak was groen van de planten en cepressen. In het midden op het
Mausoleum stond het grote bronzen beeld van Augustus. Nadat Augustus zelf was begraven
in het Mausoleum zijn de deuren afgedekt met grote platen gemaakt van brons, in deze
platen was het testament van Augustus af
te lezen.
4. Het Mausoleum van Augustus is gebouwd
als grafmonument voor de eerste
keizer van het Romeinse Rijk, keizer Gaius
Julius Caesar Augustus. De graftombe is
tevens ook bedoeld als rust plaats voor
zijn familie. Naast Augustus zelf zijn er
uiteindelijk ook zijn schoonzoon Agrippa,
Agrippina, Britannicus, Claudius, Drusus,
Germanicus, Tiberius en Caligula begraven.
Rond de 5de eeuw hebben barbaren
het grafmonument open gebroken en leeg
geroofd. In de 12de eeuw is het Mausoleum
door de familie Colonna als burcht/
fort in gebruik genomen, hierna is het
Mausoleum in verval geraakt. In het jaar
1241 werd het Mausoleum door paus Gre-
Rome
Gebouwbeschouwing 141

19 Mausoleo di Augusto
gorius IX veroverd en voor een gedeelte afgebroken. Het gebouw is waarschijnlijk later nog
een aantal keer verbouwd en gebruikt als tuin en wijnberg (een berg waarop druivenbomen
groeide, door de druivenbomen op een helling te plaatsen krijgen alle bomen veel zonlicht).
Dit heeft het gebouw behoed voor verder verval.In het begin van de 20ste eeuw zijn er nog
een aantal concerten en theater voorstellingen gegeven in het gebouw. Nadat het theater
in het jaar 1930 is afbroken is er in het jaar 1936 uiteindelijk begonnen met het vrijleggen en
conserveren van het grafmonument door wetenschappers. In het heden is het Mausoleum
van Augustus (beperkt) toegangelijk voor publiek.
5. De hoofdconstructie van het Mausoleum is opgebouwd uit vier cirkels van dikke muren
met in het midden een hoofdkolom van 44 meter hoog. De begane grond werd door vijf
concentrische muren in gelijke delen verdeeld. De eerste ring was gemaakt van tufsteen
en was 4.35 meter dik. De tweede en derde ring waren gemaakt in opus reticulatum (dit is
een ruitenpatroon). De buitenste laag was vijf meter dik en aan de buitenkant afgewerkt
met Travertin. In de buitenste muur die bestaat uit twee lagen werden sparingen (gesloten
kamers) gemaakt voor gewichtsbesparing. Alle gangen op de begane grond waren overwelfd
en ongeveer 3.5 meter hoog. In het Mausoleum waren geen ramen of dakopeningen, er was
hier geen daglicht aanwezig. Verlichting werd gemaakt door middel van vuur. Over het interieur
is relatief weinig bekend. Dit omdat het Mausoleum is geplunderd rond de 5de eeuw
en het hierna nog meerdere verschillende functies heeft gehad. Er kan alleen met zekerheid
gezegd worden dat de urnen van Keizer Augustus en zijn familie in het Mausoleum geplaatst
waren.
6. De opdrachtgever voor de bouw van het Mausoleum van Agustus in 28 v Chr. Was Gaius
Julius Caesar Augustus zelf. Augustus werd geboren op 23 september 63 v Chr. Hij was de
eerste keizer van het Romeinse Rijk. Hij werd keizer in januari, 27 v Chr. Augustus stief 14 na
Chr. en is keizer gebleven van het Romeinse Rijk tot aan zijn dood. Augustus is de geadopteerde
zoon van Caesar en zijn eigenlijke naam was Gaius Octavius.
De reden dat Augustus dit grafmonument ter eren van zichzelf liet bouwen heeft twee belangrijke
redenen. De eerste reden was de gezondheid van Augustus, deze was niet goed en
hij zou niet meer lang te leven hebben toen hij opdracht gaf voor de bouw op 31 jarige leeftijd.
De tweede reden was een propagandische reden, met de bouw van het grafmonument
wilde hij invloed uitoefenen op het grote publiek. Hij wilde laten zien dat hij Rome als het
middelpunt van het Romeinse Rijk zag en dat hij zowel tot zijn dood als erna verbonden bleef
met het rijk. Augustus was net teruggekeerd uit het oosten toen hij in 28 v Chr. de bouw van
het Mausoleum liet beginnen. Er wordt gespeculeerd dat hij was geïnspireerd door het grafmonument
van Alexander de Grote, dat is gevestigd in Alexandrië (in het oosten). Het begrip
Mausoleum is afgeleid van de naam van koning Mausolos van Karië, die in 400 v Chr. zijn
eigen grafmonument had laten bouwen: het Mausoleion in Halikarnassos. Omdat het begrip
Mausoleum ook in de tijd van Augustus werd gebruikt, duidt het erop dat Augustus door het
Mausoleion van Halikarnassos op het idee is gebracht om een grafmonument voor zichzelf
en zijn familie te laten bouwen.
7. Of de bouw van het Mausoleum van Augustus invloed heeft gehad op het milieu is
Gebouwbeschouwing
Rome 142

19 Mausoleo di Augusto
onwaarschijnlijk. Als dit al zo zou zijn geweest zal de schade minimaal zijn. Het gebouw
is opgebouwd uit grond, bakstenen, natuursteen, beton en hout. Dit zijn geen schadelijke
grondstoffen, het vervaardigen van deze materialen is destijds met de hand gedaan. Al deze
materialen hebben op het hout na een hoge duurzaamheid. Na 2038 jaar is de basis van het
gebouw nog steeds intact. Het houten dak is vergaan met de tijd en het meeste natuursteen
is hergebruikt. De basis van de bakstenen/betonnen muren is nog steeds aanwezig.
De plaatsing van het Mausoleum was erg centraal, links langs het Mausoleum loopt de rivier
de Tiber. Iedereen die over de rivier voer kwam langs het grafmonument. Ook was er een
drukke en belangrijke weg die langs het Mausoleum liep. Het gebouw liet aan het volk zien
dat Keizer Augustus, Rome als het middelpunt van zijn rijk zag en dat dit een belangrijke
plaats was. Ook liet het gebouw zien dat Augustus na zijn dood nog steeds verbonden was
met het Romeinse Rijk. Augustus liet ook zijn familieleden begraven in het Mausoleum, hiermee
liet hij het volk zien dat hij familie belangrijk vond.
8. Voor de structurele basis van het gebouw is gebruik gemaakt van een combinatie van
baksteen en beton. De buitenmuren van het gebouw zijn afgewerkt met lokaal natuursteen
Travertin. Het dak is geconstrueerd van hout. Hout is een natuur product dat wordt gewonnen
door het kappen van bomen. Hout is een stuk minder duurzaam dan natuur en kunststeen.
Om deze reden zijn er veel oude monumenten waarvan de daken zijn vergaan, deze
waren vaak van hout gemaakt. De gevoeligheid voor brand is ook een reden waarom vele
houten constructies in de tijd zijn vergaan. De eigenschappen van hout verschillen per soort.
Over het algemeen zijn de tropische hout soorten sterker en duurzamer dan naaldhout.
Tufsteen is een vulkanisch gesteente, het bestaat uit verschillende componenten maar voornamelijk
uit vulkanisch as. Tufsteen wordt ook wel tuf of tuffiet genoemd. Het is een brosse
en zachte steensoort. De kleur van tufsteen varieert. Tufsteen werd ook vaak vermalen en
toegevoegd aan mortel. Travertin is een natuursteen die onder de groep kalkstenen valt.
Het Travertin voor het Mausoleum werdt gewonnen in de steengroeve van Tivoli, een plaats
ten oosten van Rome. Het materiaal ontstaat in warme waterbronnen waar het kalk uit het
water neerslaat en samen met takjes, bladeren en ander organisch materiaal verteert. Het
materiaal is wit van kleur en heeft onregelmatige poriën. Travertin is gevoelig voor water,
de open poriën nemen water op en hierdoor kan de steen bij vorst barsten. Zure regen wordt
ook opgenomen door het materiaal. De zure regen lost het materiaal op waarna het vervolgens
weg spoelt.
Het beton dat de Romeinen gebruikten bestond uit kalkmortel
met een vulmiddel van steenpuin. De bakstenenmuren
dankten zijn stevigheid voornamelijk aan de samenstelling
van het mortelmengsel. De bakstenen uit de
Romeinse tijd waren een stuk groter dan de
bakstenen die we nu kennen. Bakstenen
ontstaan door het verwarmen
van klei tussen de 850 tot 1200
graden Celsius. De klei zal hoogst
waarschijnlijk lokaal zijn gewonnen
bij de oevers van de rivieren.
info:
Piazza Augusto Imperatore, Rome
Openbaar vervoer: Metro (lijn A; Spagna)
Toegangsprijs: 2,58 euro p.p, Geopend: ma - za: 9:00 - 18:00
143

20 Piramide Cestia
Ontwerper
De ontwerper van de Piramide van Cestius is onbekend. De
opdrachtgever is echter wel bekend: Gaius Cestius Epulo, een
Romeins staatsman die leefde in de tijd van keizer Augustus. Over
Augustus is elders in deze gids een biografie te vinden. Gaius
Cestius heeft vele hoge functies bekleed. Zo is hij tribuun van de
Plebejers (volkstribuun) geweest. Een tribuun was een onschendbare
ambtsdrager in Rome. Verder is hij praetor (magistraat,
letterlijk vertaald: “voorganger”) geweest en was hij één van de
zeven priesters die verantwoordelijk waren voor de organisatie
van de heilige banketten. Hij overleed in 12 v. Chr. en er zijn geen
andere bouwwerken van hem bekend.
Gebouwbeschouwing
1. De Piramide van Cestius ligt aan een druk verkeersplein aan de Piazza Ostiense, aan de
zuidkant van de Aventijn. Achter de piramide ligt het Romeinse Protestantse Kerkhof. Hier
liggen diverse beroemdheden begraven, zoals de Engelse dichter John Keats en de twee
zonen van paus Pius VII.
2. De Piramide van Cestius is een piramide. De vorm van de piramide is anders dan die van de
Egyptische piramiden. Deze hebben een helling van circa 45 graden, de Piramide van cestius
heeft een helling van circa 60 graden. Deze piramide is dus aanzienlijk steiler dan de Egyptische
piramiden.
De basis van de piramide is een vierkant, deze meet 29,50 bij 29,50 meter. De hoogte van de
piramide is 36,40 meter. Aan de noordoostkant en de zuidwestkant van de piramide is een
muur gebouwd. Het gedeelte aan de noordoostkant is een paar meter lager dan het andere
gedeelte. Oorspronkelijk was de piramide omgeven door vier zuilen. Op dit moment staat
nog één zuil overeind aan de zuidwesthoek.
3. Aan de noordwestkant is een ingang gevonden. Deze ingang is niet zichtbaar en is de enige
ingang in het hele bouwwerk en is verbonden met een moderne gang die uitkomt in een
grafkamer. Aan de buitenkant van de piramide zijn verschillende inscripties te lezen. Aan de
oostzijde en de westzijde is de volgende inscriptie te lezen:
C(aius) Cestius L(uci) f(ilius) Pob(lilia tribu) praetor, tribunus plebis, (septem) vir epulonum.
De vertaling luidt: Caius Cestius Epulus, zoon van Lucius, de Poblilia-stam, pretoriaan, tribuun
van de plebejers, verantwoordelijk voor de heilige banketten. Aan de oostzijde is nog een
andere inscriptie te lezen:
Opus apsolutum ex testamento diebus CCCXXX arbitratu L.
Ponti P.F. Cla. Melae heredis et Pothi L.
De vertaling van deze inscriptie luidt: In overeenstemming
met het testament is dit werk in 330
dagen voltooid, uitgevoerd door zijn erfgenamen L.
Pontus Mela, zoon van Publius van de stam Claudia
en zijn vrijgemaakte slaaf Pothus.
Gebouwbeschouwing
door: Marten Bakker
Rome 144

20 Piramide Cestia
4. De Piramide van Cestius is in opdracht van Gaius Cestius gebouwd. Het zou
een grafmonument voor hemzelf worden. De piramide is in 18 v. Chr. gebouwd.
Opmerkelijk is dat deze piramide in 330 dagen is gebouwd, voor die tijd en
een gebouw van dit formaat is dit uitzonderlijk snel.
In de tijd van Augustus waren Egypte en Egyptische symbolen erg
gewild in Rome. Dat kwam mede doordat Egypte nog niet zo lang een
Romeinse provincie was geworden en deden deze cultuur en haar bouwwerken
bij de Romeinen hun intrede deden. Ook Cestius wilde iets “Egyptisch” en
liet daarom voor zichzelf een piramide bouwen.
Keizer Aurelianus liet in 271 – 275 een nieuwe muur om de stad Rome heen bouwen. Deze
werd de Aureliaanse muur genoemd. Omdat de Piramide van Cestius een zeer stevig bouwwerk
was, is het in de muur opgenomen. Restanten van de Aureliaanse muur zijn nog op
diverse plaatsen in het huidige Rome te vinden. Ook het stuk muur dat tegen de piramide
aan is gebouwd staat nog overeind. Nog steeds is de Piramide van Cestius in een bijzonder
goede staat. In 1999 is de piramide volledig schoongemaakt.
5. De piramide is van baksteen gemaakt met als buitenafwerking Travertin. De grafkamer is
5 bij 6 meter en heeft een tongewelf. Dit is één van de eerste voorbeelden met zo’n constructie.
Opmerkelijk aan deze piramide is dat de hellingen veel steiler zijn dan bij de Egyptische
piramiden. Dit was mogelijk doordat deze piramide met baksteen is gebouwd. De wanden
van de grafkamer waren beschilderd in de “Derde Pompejaanse Stijl”. Ook waren er bronzen
beelden van vrouwfiguren in de grafkamer. Deze werden betaald van het geld van attalica
(waardevolle velijnen wandkleden). Deze wandkleden mochten niet aangebracht worden
naar een wet uit 18 v. Chr. tegen extravagantie. Nu staan deze beelden in de Capitolijnse
Musea.
6. De opdrachtgever voor de piramide was Gaius Cestius Epulo. Er werden weinig eisen aan
het bouwwerk gesteld. De belangrijkste twee eisen waren dat het gebouw een grafmonument
moest worden en in de vorm van een piramide gebouwd moest worden.
info:
8. De piramide van Cestius is vrijwel geheel gemaakt van Opus latericium.
Dit is een metselvorm met “opus ceamenticium”, Romeins beton, als
specie. Romeins beton komt qua samenstelling overeen met het moderne
Portlandcement. Het is één van de oudste
voorbeelden van deze constructievorm.
De buitenkant is geheel bekleed met Carraramarmer.
De marmerplaten die
nu op de piramide zitten zijn nog
de originele marmerplaten uit 18 v.
Chr. Deze zijn in de 17e eeuw door
paus Alexander VII gerestaureerd
nadat hij de piramide gedeeltelijk
liet uitgraven.
Piazza Ostiense
Toegang: geen
Openingstijden: Ma - Zo 10:00 - 18:00
145

21 Teatro di Marcello
Bekende Romeinse Theaters in Rome
1. Theater van Marcellus
Dit theater biedt plaats aan 15.000 personen
en staat op het marsveld, net als de twee
andere theaters.
2. Theater van Pompeius
Het theater van Pompeius was het eerste en
tevens het grootste stenen theater in Rome.
Tijdens de tijd van de Romeinse Republiek
werden theatervoorstellingen steeds
populairder. Deze voorstellingen werden
gehouden in afbreekbare houten theaters. De
senaat had theaters op een vaste plaats verboden,
omdat deze een slechte invloed zou
hebben op de bevolking. Het was uiteindelijk
de machtige generaal en politicus Gnaeus Pompeius Magnus die het voor elkaar kreeg deze
regel te verbreken. Hij liet een theater bouwen met een diameter van 150 tot 160 meter. Het
theater bood destijds plaats voor ongeveer 28.000 toeschouwers. De voorgevel heeft net als
het theater van Marcellus drie lagen met drie verschillende zuilen. Het theater is meerdere
malen getroffen door branden. Er zijn maar 24 zuilen van rood graniet op de begane grond
teruggevonden.
3. Theater van Balbus
Nadat Pompeius het verbod had verbroken, werden er steeds meer publieke voorzieningen
gebouwd. Zo liet ook Lucius Cornelius Balbus voor zijn overwinning op de Garamanten (volk
uit het huidige Libië) daarom een theater met een doorsnede van 90 meter bouwen. Het theater
bood plaats aan 11.500 toeschouwers, daarmee was het de kleinste van de drie theaters
op het Marsveld. Het theater is later verwoest door een brand.
4. Colosseum:
Naast de 3 theaters op het Marsveld staat er nog een theater in Rome: het Colosseum. Het
Colosseum hield plaats voor 50.000 toeschouwers en is daarmee het grootste theater in
Rome.
Bekende Theaters in Rome (2010)
a. Teatro Argentina
Het Teatro Argentina is een belangrijk operagebouw en theater, welke op het plein di Torre
Argentina staat. Het werd geopend op 31 januari 1732 en is daarmee één van de oudste theaters
van Rome. Het theater is ontworpen door architect Theoldi, in opdracht van de familie
Sforza Casarini. Het theater is gebouwd van hout en steen en telt zes niveau’s. Tegenwoordig
wordt het theater meer gebruikt voor grote theaterproducties dan voor opera of muziekvoorstellingen.
b. Teatro Sistina
Het Teatro Sistina aan de Via Sistina is een modern groot theater in Rome en staat bekend
om zijn geluidskwaliteit. In het theater wordt het geluid zo weerkaatst dat het in de hele zaal
te verstaan is. Dit was vroeger handig aangezien er toen geen microfonen en luidsprekers be-
Gebouwbeschouwing
door: Thomas Coppoolse
Rome 146

21 Teatro di Marcello
stonden. Hierdoor is het theater de
bakermat voor Italiaanse en ook
internationale musicals. Daarnaast
word er ook vaak theaterstukken
en muziekconcerten in gegeven.
c. Teatro Dell’Opera
Het Teatro Dell’Opera is oorspronkelijk
geopend onder de naam
Teatro Constanzi, de naam van de
aannemer die het heeft gebouwd
in 1880. Het theater bood plaats
voor 2212 toeschouwers die werden
onder verdeeld in drie lagen. Het theater bezit een koepel met prachtige fresco’s van Annibale
Brugnoli. Na de tweede restauratie is de naam omgedoopt tot Teatro Dell’Opera. De
huidige capaciteit is terug gebracht tot 1600 toeschouwers en er werd een airconditioning in
gebouwd.
Gebouwbeschouwing
1. Het theater van Marcellus ligt aan de Via del Teatro Marcello. Het is gebouwd in het zuidelijke
deel van de “Campus Martius”. Dit marsveld lag in het noorden van het oude Rome.
Later werd het een belangrijke wijk (Rione). De Romeinen bouwden er vele tempels en openbare
gebouwen, waaronder het theater van Marcellus. Na de Romeinse tijd werd het de druk
bevolkste wijk van de stad en tegenwoordig is Campus Martius het centrum van Rome.
Het theater ligt tussen de rivier de Tiber en het Capitool. Net als in veel andere Romeinse theaters
heeft het een natuurlijke omgeving, in dit geval het Tibereiland in het zuidwesten, deze
ligt in de rivier de Tiber. Dit eiland is recht tegenover het theater van Marcellus. De keuze
voor dit stuk grond was omdat het naast de tempel van Apollo lag. Voor Apollo werd vroeg in
de Republikeinse periode religieuze spelen gehouden.
2. Toen het theater eenmaal voltooid was, was het ongeveer 32 meter hoog. Het gedeelte
waar de toeschouwers konden zitten had een diameter van 130 meter. In het gebouw was
plaats voor 13.000 zitplaatsen en 2.000 extra staanplaatsen. De zaal werd verdeeld in drie
delen: het onderste was voor de “Ambulante Knights”, het midden, was toegankelijk vanaf
de tweede verdieping en om aan de top te komen moest er eerste een trap van het laatste niveau
beklommen worden. Voor het orkest konden er plaatsen gereserveerd worden voor belangrijke
mensen. Toen het theater werd gebouwd,
was het een openlucht theater in de vorm van een
halve cirkel, tegenwoordig is er nog een kwart gevel
zichtbaar. Het gebouw staat gericht naar een de
omgeving wat gelijk ook het decor vormde voor de
voorstellingen. In dit geval het Tibereiland zoals
hierboven al genoemd is.
Rome
Gebouwbeschouwing 147

21 Teatro di Marcello
3. De gevel van het theater is een halve cirkel
met verscheidene openingen d.m.v. bogen. In
elke boog, gang, tunnel of hellingbaan richting
het interieur van het theater stonden verscheidene
kolommen die waren versierd. Het theater
is onder te verdelen in drie lagen. Op de begane
grond stonden de Dorische halfzuilen, de oudste
en simpelste versiermethode van een zuil. Op de
eerste verdieping staan Ionische halfzuilen met de
kapiteel versierd met krullen. Men vermoed dat
op de bovenste verdieping Korinthische halfzuilen
werden gebruikt. Bij Korinthische zuilen is het
kapiteel versierd met allemaal bladeren versierd.
Dit is niet zeker, doordat het theater werd gereconstrueerd in de Middeleeuwen. Hierbij is de
bovenste laag van de zitplaatsen en zijn de kolommen verwijderd.
4. Na het verval van de Republikeinse instellingen ging de Romeinen maar zelden naar
voorstellingen. Grote stukken van Plautus en Terentius werden steeds minder bekeken en
de werken van Seneca trokken teven weinig belangstelling. De theatervoorstellingen bleven
beperkt door kort maar krachtige genrestukjes met elk een ander thema, zoals tragedie,
komedie, poëzie en muziek.
De Romeinen begonnen zelf met het aftakelen van het theater van Marcellus. Zo werden
er in 370 na Chr. enkele grote steenblokken uit het theater gehaald om zo de schade aan de
nabijgelegen Cestius-brug te herstellen. Sindsdien werd het theater tot de 12e eeuw verder
afgebroken. Toen ging de adellijke Romeinse families zich verstoppen in de ruïnes. Ze moesten
zich verstoppen omdat ze in strijd waren met de pausen en keizers. Na 1400 kwam het
gebouw in handen van de familie Savelli. Die liet er vervolgnes een woonverdieping opbouwen
door de architect Peruzzi. In de 16e eeuw werd het gebouw omgevormd tot een paleis
voor de familie Orrsini. Nu zijn er appartementen van gemaakt welke nog steeds bewoond
kunnen worden.
5. Het theater bestaat uit twee ringen. In de middelste halve cirkel stond het orkest dat het
toneelstuk begeleidde. Daarachter stond het scenario waar het toneelstuk zich afspeelde. Dit
scenario was altijd hetzelfde, maar soms werd er enkele kleine aanpassingen gedaan voor
een bepaald toneelstuk. Achter het scenario was nog een gedeelte waar de toneelspelers
konden omkleden en eventuele hulpstukken van de voorstelling opbergen. In het gehele
theater was bijna geen verlichting te vinden waardoor je het theater kunt zien als een open
ruimte met een stenen muur erom heen.
6. De bouw van het Theater van Marcellus begon al onder Julius Caesar. Hij keurde het
bouwterrein goed en liet het bouwterrein vervolgens ontruimen. Voordat er met de bouw
van het theater was begonnen was Julius Caesar vermoord. Het theater werd voltooid in
11 v. Chr onder keizer Augustus. Deze wijde het theater ter ere van zijn neef en schoonzoon
Marcus Marcellus. Marcellus stief vijf jaar voor de voltooiing van het theater. Na 1400 is de
Gebouwbeschouwing
Rome 148

21 Teatro di Marcello
derde verdieping van het tegenwoordige gebouw
verbouwd tot een luxe woonverdieping en ging de
familie Savelli in het theater wonen. In de 16e eeuw
werd het theater verbouwd tot een paleis van de
familie Orrsini.
7. Doordat het senaat theaters op een vaste plaats verboden
had, werden er voorheen afbreekbare houten theaters
gebruikt voor voorstellingen. Tijdens de tijd van de Romeinse
Republiek werden theatervoorstellingen echter steeds populairder. Na de bouw van het
theater van Pompeius, werden er steeds meer permanente voorzieningen gebouwd voor de
Romeinen, onder deze voorzieningen viel het theater van Marcellus. Na het vallen van de
Republikeinse instellingen ging het Romeinse publiek nog maar zelden naar voorstellingen.
Hierdoor had het theater geen enkele functie meer waardoor men begon met het langzaam
slopen van het theater. Toen er nog maar een kwart van de oorspronkelijke halve cirkel stond
trok de familie Savelli er in. Deze lieten een woonverdieping op de derde verdieping bouwen.
Deze woonverdieping wordt nog steeds verhuurd en bewoond. Een kamer is te huren van 90
tot 130 euro. De bogen werden vroeger gebruikt door kleine kraampjes waar de inwoners van
Rome hun boodschappen konden doen.
8. Het theater was voornamelijk gebouwd met wit Travertin en marmer. Travertin is een
soort kalksteen, afkomstig uit Tivoli. Deze steensoort werd veel in de buurt van Rome
gebruikt in de bouw. Het marmer werd vooral gebruikt als bekleding het theater. Naast het
witte Travertin en marmer werd een typisch soort metselwerk uit de oude Romeinse architectuur
gebruikt. Dit metselwerk staat bekend als opus akkerslak.
Het bestaat uit diamantvormige bakstenen van tufsteen.
Deze werden op een muur geplakt met cementspecie.
Dit werd net als het marmer gebruikt voor de
bekleding van het theater.
Het theater ligt aan de rivier de Tiber. Door
deze rivier werd de grond onder het theater
drassig. Hierdoor zakte het theater in de
loop der jaren een paar centimeter. Met
balken is de fundering op meerder plekken
versterkt .
Rome
Gebouwbeschouwing 149

22 Terme di Diocleziano
Opdrachtgever
Keizer Maximianus (Sirmium 249-310) is de opdrachtgever van het “Terme
di Diocleziano”, de Thermen van Diocletianus. Maximianus was in macht
de mindere van zijn medekeizer Diocletanus (244-311), waarnaar de thermen
werden genoemd. Maximilianus maakte carrière in het leger, waar
hij bevriend was met Diocletianus. Diocletianus, sinds 284 keizer, besloot
dat het rijk te groot was om in zijn eentje te regeren. Daarom benoemde
hij in 285 Maximianus tot Caesar en een jaar later tot medekeizer. Diocle-
tianus bestuurde het oosten en Maximianus het westen. In 293 benoemde
Diocletianus twee Caesars, Galerius en Constantius I Chlorus om respectievelijk hemzelf en
Maximianus te ondersteunen, en als opvolgers. Deze leiderstructuur wordt de Tetrarchie
genoemd. Op 1 mei 305 gingen zowel Diocletianus als Maximianus met pensioen en traden
af. Van Maximianus was dit mogelijk niet geheel vrijwillig, maar onder druk van Diocletianus
zwichtte hij toch. Diocletianus had voor zijn aftreden al een paleis laten bouwen om na zijn
pensionering in te kunnen gaan wonen. Diocletianus stierf hier op 3 december 311. Eind juli
310 was Maximianus overleden, door zelfmoord of in vermoord in opdracht van de toenmalige
keizer Constatijn.
Tiromfboog van de Tetrarchie, Tunesië Paleis van Diocletanius, Kroatië
Gebouwanalyse
1. De thermen van Diocleziano liggen aan de Via Enrico de Nicola 79, een drukke weg. De
thermen zelf vallen niet goed op in de straat. Ze zijn niet meer compleet en op het terrein van
Diocleziano zijn meerdere gebouwen gebouwd. Hier staan onder andere de kerk Santa Maria
degli Angeli en Hotel Diocleziano.
2. Het gebied van de thermen was ongeveer 380 bij 370 meter groot. Het hoofdgebouw was
250 bij 180 meter groot. Hier in stond een grote water
bak in de vorm van een trapezium. De bak was
meer dan 91 meter lang en stond aan de noordoostelijke
zijde van het hoofdgebouw. De laatste resten
werden gesloopt in 1876.
Ligging van het complex
Gebouwbeschouwing
door: Paul Hoondert
Keizer Maximianus
3. De thermen zijn gebouwd in Romaanse stijl. Dit
is te zien aan de vele massieve muren met kleine
Rome 150

22 Terme di Diocleziano
complex waren ook verscheidene zuilengalerijen.
ramen. De entree van het complex
was aan de noord-oost kant.
Hier kwam men in het complex
en kon men doorlopen om in
het badhuis te komen. Hierin
zitten veel kleine hoge ramen
afgewisseld met een aantal grote
ramen. De ramen zijn rechthoekig,
met een kleine boog aan de
bovenkant, wat past geheel bij
de Romaanse bouwstijl. In het
4. Het complex is gebouwd vanaf 298 en werd in 306 ingewijd. Het is het grootste thermencomplex
uit de oudheid. Er konden 3000 mensen tegelijk baden. Tijdens een belegering van
Rome in 537 werden de aquaducten afgebroken en daarna niet meer gerestaureerd. De thermen
kregen hierdoor geen water meer aangevoerd. In de stad ontstond een groot tekort aan
drinkwater waardoor de populatie van Rome sterk terugliep. De gebouwen werden beroofd
van veel nuttig bouwmateriaal. Na eeuwen van verval zijn een aantal gebouwen van de thermen
bewaard gebleven en kregen een nieuwe functie. Het hoofdgebouw werd een Christelijke
kerk, de Santa Maria degli Angele e dei Martiri. De kerk werd tussen 1563 en 1566 gebouwd
door Michelangelo in het tepidarium, frigidarium en enkele omliggende ruimten. De kerk is
gewijd aan engelen en aan de christelijk martelaren die volgens de overlevering gestorven
waren bij de aanleg van de thermen. In een ander gedeelte van het gebouw is in de 16e eeuw,
waarschijnlijk door een leerling van Michelangelo, een kartuizerklooster gebouwd met grote
en kleine zuilengang. Het oorspronkelijke grondplan werd gewijzigd bij de aanbouw van een
kloostergang. Tussen 1586-1589 werd het caldarium en de zuidelijke hoek van het gebouw in
opdracht van paus Sixtus V afgebroken met behulp van springstof. Daarna heeft de paus de
ruimten gebruikt voor nieuwe doeleinden. Hij vestigde
hier een paleis voor zijn zuster. In 1598 werd
er in een van de bijgebouwen een tweede kerk
gebouwd, de San Bernardo alle Terme. Deze kerk
werd gevestigd in een van de cirkelvormige spheristeria
in de buiten muur van het badhuis. Deze
bevonden zich aan de kant van het grote exedra,
waar zich nu het Piazza della Repubblica bevindt,
in de westelijke hoek van het thermencomplex.
5. De thermen hebben een uitgebreide plattegrond
door de grootte van het complex, en
omvatten ongeveer 13 hectare. De basiliek is in
het midden van het complex gebouwd. Deze
ruimte was eerst de belangrijkste ruimte van het
thermencomplex. Naast deze ruimte was het te-
Plattegrond van het complex
Rome
Gebouwbeschouwing 151

22 Terme di Diocleziano
San Bernardo della Terme
pidarium waar
de bezoekers
rustig konden
ontspannen
bij gematigde
tempraturen.
Gebouwbeschouwing
De kerk behoudt in grote gedeelte het oude uiterlijk van
de thermen, ondanks de wijzigingen van Michelangelo
in de 16e eeuw, en vooral die van Luigi Vanvitelli in de
achttiende eeuw. De grootste wijzigingen waren de
verhoging van de vloer en de toevoeging van verschillende
bakstenen kolommen met stucwerk dat graniet
imiteert. De basiliek bevat tevens twee hallen ten
noordoosten van de centrale hal en de basiliek heeft ook een deel van de Natatio ingenomen.
In deze ruimte stond een zwembad. Hieronder lag het caladarium, een heet bad. De Museo
della Terme is gevestigd in een groep kamers tussen de basiliek en het Palaestra, dit was een
sportveld. Er waren ook verscheidene Auditoria in het complex. Deze werden gebruikt voor
theater en culturele doeleinden, maar bijvoorbeeld ook voor politieke debatten. Bij is het
best bewaarde Auditoria te zien, deze heeft nog steeds zijn authenieke mozaieke vloer. In het
complex was ook een groot planetarium. In het zuiden van het complex waren op de hoeken
twee ronde gebouwen, ook wel rotunda’s genaamd. Deze twee gebouwen waren speciaal
voor balspelen bij de kerk Sant Bernardo della Terme. De muren van de tweede rotunda zijn
nog steeds te zien op de hoek van de Via Viminale en het Piazza dei Cinquecento. Tussen
deze twee gebouwen stond het grootste Auditoria van het complex en werd gebruikt als
theater maar ook als tribune voor sport-wedstrijden.
6. De opdrachtgever van het thermencomplex is keizer Maximianus. De eis van de keizer was
dat het complex plaats moest bieden aan ongeveer 3000 personen die tegelijkertijd konden
baden in het badhuis. Ter vergelijking: van het op één na grootste complex, de thermen
van Caracalla, uit het begin van de derde eeuw, konen slechts 1600 mensen tegelijk gebruik
maken.
7. De Esquiline, Quirinal en de Viminal waren
de meest dichtbevokte wijken van het
oude Rome. Het is dan ook niet verwonderlijk
dat de thermen van Diocleziano, de
grootste ooit gebouwd te Rome, gebouwd
werden in het Noord-Oosten van dit gebied.
De bevolking kon zich in de thermen
wassen, sporten en naar sport kijken. Nu
worden de thermen niet meer gebruikt
waarvoor ze oorspronkelijk bedoeld waren.
Wel zijn de thermen van Diocleziano de
best bewaard gebleven thermen van Rome.
“Waar doen badinrichtingen je aan denken?
Olie, zweet, vuil, vet water, kortom alles
wat walgelijk is. Zo is het ook met het leven
in al zijn facetten, zo zijn alle stoffelijke
dingen daarin.”
Marcus Aurelius
Rome 152

22 Terme di Diocleziano
Een deel van de thermen maakt nu deel uit van het Museo Nazionale Romano, gevestigd in
1889, toen de kloosterruimten zijn ontruimd. Het bevat archeologische vondsten die na 1870
gevonden zijn in Rome. Vanaf 1997 is een groot deel gewijd aan de epigrafie (inscripties).
8. Het complex is gebouwd met vrij simpele materialen en bestaat vooral uit bakstenen. Als
draagstructuur werd ook natuursteen gebruikt. De zuilen werden gemaakt in roodgraniet. In
de Santa Maria degli Angele e dei Martiri zijn er nog steeds acht roodgranieten zuilen die het
dak ondersteunen prominent aanwezig.
info:
Via Enrico de Nicola 79
Rome
Dagelijks geopend, behalve maandag, van 09:00u tot 19:45u
153

23 Forum: overzicht
Het Forum Romanum was in het Romeinse
Rijk, het centrum van de stad. Op het terrein
van ongeveer 600 meter lang en 200 meter
breed werden vooral de politieke en juridische
beslissingen genomen, maar ook waren
er religieuze en commerciële centra. Op het
Forum Romanum staan ruim 40 resten van
gebouwen uit de Romeinse tijd. Het Forum is
gelegen tussen het Colosseum en het Piazza de
Campidoglio. Op het Forum Romanum staan
een vijftal triomfbogen, waarvan de “Boog van
Titus” en de “Boog van Severus” de enige zijn
die nog overeind staan. Op het Forum staan ook
nog zes basilica’s, waarvan de “Basilica Aemilia’,
“Basilica Julia” en “Basilica van Maxentius” de grootste zijn. Er staan ook vijftien tempels op
het Forum. De meest bekende zijn die van de Vestaalse Maagden, Tempel van Saturnus en de
Tempel van Venus en Roma. Een deel van het Forum Romanum is tijdens de Grote brand van
Rome verloren gegaan, deze brand woedde vijf dagen lang, voordat het onder controle was.
Gebouwanalyse
1. Basilica van Maxentius
Het grootste gebouw van het Forum Romanum heet “Basilica van Maxentius’, dit staat nog
voor een deel overeind maar het grootste deel is al ingestort. Deze basilica is in opdracht van
keizer Maxentius gebouwd. In het jaar 308 is er met de bouw begonnen, maar Maxentius
heeft het gebouw nooit zelf kunnen afmaken, omdat het in de Slag bij de Milvische brug in
312 verloor van zijn rivaal Constantijn de Grote, deze heeft het gebouw wel afgemaakt. Het
gebouw werd vroeger vooral gebruikt voor rechtspraak en voor andere algemene burgerlijke
zaken van het Romeinse Rijk. Het gebouw bestaat uit een grote middenbeuk met een
lengte van 80 meter, de breedte en hoogte zijn respectievelijk 25 meter en 35 meter. Op de
Gebouwbeschouwing
door: Martijn Inghels
Rome 154

23 Forum: overzicht
plattegrond is te zien dat er aan
beide zijden van de middenbeuk
drie zijbeuken van
16 meter breed en 24,50
meter hoog zijn. De grote
ruimtes werden gemaakt
door middel van bogen
die bovenop grote zuilen
rustten. Het plafond werd
door de tongewelven overeind
gehouden, ook werd er een cassetteplafond gebruikt om gewicht te besparen.
De muren en kolommen waren op sommige plaatsen wel vijf tot zes meter dik en waren
gemaakt van bakstenen en beton. Aan de westgevel was de oorspronkelijke apsis waarin een
groot beeld stond van Constantijn. Later werd er nog een tweede apsis gemaakt in de middelste
zijbeuk van de noordelijke gevel.
2. Tempel van Saturnus
De Tempel van Saturnus is één van de oudste tempels van het oude Rome. De
tempel is gebouwd rond 497 voor Christus. De tempel heeft dus ook de grote
brand in het jaar 42 voor Christus meegemaakt in Rome. Later is deze hersteld
met de buit van een oorlog die werd gewonnen. Tegenwoordig staan
er nog acht van de twaalf zuilen overeind, maar van de 16 halfzuilen die
het gebouw telde staat er geen één meer recht. De zuilen waren
ge- maakt van graniet dat grijs gekleurd was. De
Ionische kapitelen op de zuilen waren gemaakt
van wit marmer. Op de architraaf, de balk bovenop de
kapitelen, staat de inscriptie “Senaat en Romeins volk hebben
het door brand verwoeste, hersteld’. Dit slaat op de restauratie na de
brand van 42 v. Chr. De vloer en muren zijn bezet met Travertin, een
soort kalkzandsteen. In de tempel was vroeger ook de plaats waar al
het goud en zilver van de Romeinen werd bewaard. Het groot archief van
Rome bevond zich ook in de tempel, maar werd later overgeplaatst naar het
Tabularium.
3. Basilica Julia
De Basilica Julia ligt aan de linkerkant van de beroemde Via Sacra. De basilica is opgebouwd
uit oude resten van de Basilica Sempronia, die ook op het Forum Romanum stond. Deze Basilica
is ook bovenop de oude resten van de Sempronia gebouwd. De opdracht werd gegeven
door Julius Caesar, daar komt ook de naam Julia vandaan. Na de dood van Julius Caesar heeft
keizer Augustus de opdracht gegeven om het gebouw af te maken en heeft het in gebruik
genomen voor zijn doeleinden, zoals spelen voor de burgers. De lengte van de Basilica is
ongeveer 100 meter en dus langer dan Basilica Maxentius, de totale breedte is rond de 49
meter. Bij de ingebruikname was het maar een paar meter hoog. Dit werd later verder opgebouwd.
Rome
Gebouwbeschouwing 155

23 Forum: overzicht
De grote ruimte in het midden was 80 meter bij 20 meter. En werd
omringd door smalle zijbeuken. Op de randen en in
de galerij van het gebouw stonden veel beelden van
verschillende belangrijke
personen. Van deze beelden
is niks meer over, omdat
het gebouw in de loop van
de tijd vele malen is verwoest, maar
telkens voor een deel weer is opgebouwd.
4. Basilica Aemilia
De Basilica is gebouwd in opdracht van Marcus Fulvius Nobilior en was de handelsplaats
van het oude Rome op het Forum Romanum.
In deze handelsplaats werden vooral slaven,
vee en grond verhandeld door de handelaren. Verder
werd er ook recht in gesproken.
Het gebouw ligt tussen de Curia, aan de westkant, en
aan de oostkant de tempel van Antoninus en Faustina.
Het gebouw bestaat uit een zuilenrij aan de voorkant,
de kant van de Via Sacra. Achter deze galerij is er een
muur. In de middenbeuk staan
drie rijen kolommen die doorlopen
tot een eerste verdieping. Daarop staat nog een rij kolommen
die helemaal doorliepen tot het dak. De vloeren van de
Basilica zijn van marmer gemaakt. Het gebouw is na de laatste
instorting niet meer opgebouwd door de inwoners van Rome.
5. Tempel van Castor en Pollux
Op het Forum Romanum zijn ook nog drie Korinthische zuilen te zien, dat zijn
de overblijfselen van de Tempel van Castor en Pollux. De tempel is gebouwd ter
ere van de overwinning van een oorlog. Deze oorlog werd gewonnen door Castor en Pollux.
De tempel ligt ten oosten van Basilica Julia, vlakbij de Tempel van Vesta. De tempel heeft als
enige op het Forum Romanum nog Korinthische zuilen. In
de kapitelen van deze zuilen kun je bladeren zien.
De tempel leek veel op de Tempel van Saturnus,
omdat er rondom ook zuilen staan met
middenin de ruimte. De tempel staat op
een podium, daarom waren er trappen
aan de voorkant van de tempel.De
tempel heeft beduidend meer zuilen
dan de Tempel van Saturnus. Het
gebouw is ongeveer 30 meter
lang en 18 meter breed en was 20
meter hoog.De overdekte ruimte was 18
Gebouwbeschouwing
Rome 156

23 Forum: overzicht
meter bij 12 meter. De tempel had vooral ceremoniële functies: zoals religieuze en militaire
ceremonieën. Ook was de senaat actief in dit gebouw.
6. Tempel van Caesar
De Tempel van Caesar is niet zelf door Caesar gebouwd en heeft ook niet
de opdracht gegeven. Bij het overlijden van Caesar is zijn lichaam
gecremeerd. Op die plek is later nog een
zuil van marmer gezet en een altaar. Op
het altaar stond de inscriptie “Ter ere
van de Vader des vaderlands”. Keizer
Augustus heeft later op de plaats van
de zuil en het altaar een tempel laten
bouwen ter ere van Caesar. De tempel werd
geopend in augustus 29 v. Chr. In de loop van de
jaren is de tempel steeds verder afgebroken en staan
er nu alleen nog een paar restanten van het betonnen skelet en
het podium. De marmeren blokken zijn weggehaald om er kerken
en paleizen mee te bouwen. Een deel van de tempel is nog wel
bewaard gebleven en is in het Forum Antiquarium tentoongesteld. De
tempel stond op een verhoogd podium van ongeveer 3,5 meter. Bovenop het eerste podium
stond nog een tweede maar kleinere van ongeveer 2,4 meter. De tempel heeft bovenop de
zuilen Korinthische kapitelen. Het podium kon worden bereikt door twee trappen aan de
zijkant van het gebouw.
7. Tempel van Antoninus en Faustina
De tempel is gebouwd in opdracht van keizer Antoninus Pius, omdat zijn vrouw
Faustina de Oudere was overleden rond het jaar 140.
Op de tempel staat met een inscriptie “Aan de vergoddelijkte
Faustina, bij decreet van de senaat”.
Antoninus heeft maar weinig bouwwerken in
het Oude Rome staan, terwijl de andere keizers
de hele stad volbouwden en er overal wel iets
van hen te zien was. Uit reconstructie blijkt dat
op het gebouw twee enorme beelden van Antoninus en
Faustina hebben gestaan. Opmerkelijk aan de tempel is dat de deur
niet op het straatniveau ligt, maar ongeveer 12 meter hoger. De tempel
heeft aan de voorzijde een voorportaal in hexastyl, dat betekent
dat er zes zuilen aan de voorzijde staan die een deel van het gebouw
dragen. Er zijn in totaal 10 Korinthische zuilen van groen marmer.
Deze zuilen zijn 17 meter hoog en dragen de hoofdbalk die vroeger
een deel van het gebouw overeind hield.
8.Tempel van Vesta
De Tempel van Vesta was één van de belangrijkste tempels in Rome. De tempel was vlak-
Rome
Gebouwbeschouwing 157

23 Forum: overzicht
bij het “Huis van de Vestaalse Maagden” gebouwd. Het was een belangrijke
tempel, omdat in het gebouw het vuur brandde dat het hele
jaar aan bleef. Als er een nieuw jaar begon dan werd
het vuur gedoofd en een ander vuur aangestoken.
De tempel werd gebouwd in opdracht van Numa
Pompilius, een koning van Rome. Het dak was eerst gemaakt
van stro en takken, zoals veel andere daken in het Romeinse Rijk.
Het gebouw werd vaak verwoest door branden, maar is altijd direct
weer opgebouwd of gerestaureerd. In de loop van de tijd zijn
de bouwmethodes verbeterd waardoor het steeds luxer werd
herbouwd. De tempel had een ronde vorm met een diameter van
14,8 meter, onder de vloer was een 5 meter diepe put waarin de
as werd bewaard van voorgaande jaren. Rond de cirkelvormige kern
stonden 20 kolommen met daarop Korinthische kapitelen en waren 4,5 meter
hoog. Tegenwoordig staan er nog maar drie zuilen recht en een deel van de muur, die
gemaakt is van Travertin.
9. Huis van de Vestaalse Maagden
Vlakbij de Tempel van Vesta stond het “Huis van de Vestaalse
Maagden”. Deze vrouwen moesten zorgen voor het vuur
in de Tempel van Vesta. De overblijfselen van het huis zijn
nog steeds te zien. In het gebouw, wat veel op een paleis
leek, waren veel kamers en een atrium in het midden van
het gebouw. Het huis was vooral van baksteen gemaakt.
De afwerking van het gebouw was echter van marmer. Het
gebouw had twee verdiepingen. Op de begane grond waren
zoals gezegd al een binnenplaats. Rond het binnenplein
stonden veel zuilen en beelden. Sommige beelden zijn overgebracht
naar een museum.
10. Tempel van Romulus
De Tempel van Romulus is zoals de naam al zegt voor Romulus gebouwd. Valerius Romulus
was de zoon van de keizer Maxentius. Na zijn snelle dood is er
een tempel voor hem gebouw om hem te eren. Het gebouw is
bekend geworden, omdat het tot op heden goed bewaard is gebleven
en nooit is afgebroken of afgebrand is geweest. De vorm
van het gebouw is rond met aan beide zijden van het gebouw
een halfronde uitbouw, een soort apsis. De deur is van
brons gemaakt en door de jaren heen heeft het
veel geleden van de weersomstandigheden en
is verweerd. Tegenwoordig ziet de deur er dus
groen uit. De zuilen die voor de deur staan
behoren tot de Korinthische orde en hebben
marmeren kapitelen en een traverijnen voet.
Gebouwbeschouwing
Rome 158

24 Forum: Colosseo
Gebouwanalyse
1. Het Colosseum ligt aan de west zijde van
rivier de Tiber. In zijn directe omgeving liggen
twee parken, namelijk Parco Ninfeo en
Parco di Traiano. De boog van Constantine
staat tenzuid-oosten van het terrein van
het Colosseum. Hier werden vroeger de gladiatoren
opgeleid voordat ze het gevecht
in de arena aan gingen. Het Colosseum valt
enorm op met zijn kolossale afmetingen en
de typische Romaanse bouwstijl. De omgeving
Het Colosseum
van het Colosseum past geheel bij de bouwstijl van het
gebouw, dit komt doordat de Romaanse bouwstijl ook is gebruikt in de nabij omgeving.
2. Het Colosseum behoort tot één van de meest indrukwekkende bouwwerken uit de Romeinse
tijd. Dit amfitheater bood met een omtrek van 527m plaats aan zo’n 50.000 bezoekers.
Het amfitheater was 188 meter lang en 156 meter breed. Hierdoor ontstaat een ovale
vorm die ervoor zorgt dat de capaciteit maximaal is. De tribunes zijn 57 meter hoog en enorm
steil. Hierdoor kregen alle bezoekers een goed beeld van de gebeurtenissen in het theater. De
arena zelf waar de spektakels zich afspeelden heeft een ovale vorm met de afmetingen van
84 meter breed en 56 meter lang.
3. De bouwstijl van het Colosseum is Romaans en bestaat eigenlijk uit alleen maar Romaanse
bogen. Dit was een makkelijk te maken en repeterend “klusje” voor de Romeinen.
Dit scheelde veel gewicht en was tevens heel sterk. Het Colosseum is een groot en impulsief
gebouw. Het was zeker een gebouw waar niet omheen gekeken kon worden als men naar de
afmetingen kijkt. De basis bouwelementen van dit gebouw bestaan uit beton- en baksteen.
Oorspronkelijk werden de zitplaatsen van hooggeplaatste rijken versierd met marmer en
ornamenten. Het gebouw had 80 ingangen en een groot gangenstelsel zodat alle bezoekers
makkelijk naar hun plaats konden komen. De bezoekers moesten niet betalen voor hun
komst naar de spelen, maar reserveren was wel noodzakelijk. Op het “ticket” stond de ingang
die je moest nemen en binnen 10 minuten was men op de toegewezen plaats. De Keizer van
Rome had een eigen ingang in het Colosseum. De vloer van de arena bestond oorspronkelijk
uit zand. Dit was handig als men de arena onder water wilde zetten. Maar omdat de “droge”
gevechten populairder waren, werd er een houten vloer in gelegd. Daarover werd wel een
laag zand gelegd. Zo was het makkelijker om het bloed van de krijgers en de dieren weg te
halen. Later werd er onder die houten vloer een kelder
aangebracht. Deze kelder diende als plaats om
krijgers en dieren in kooien gevangen te houden.
Door een katrollen systeem kon men die kooien
door de houten vloer in de arena brengen.
4. De functie van het gebouw was het zorgen voor
het vermaak van het Romeinse volk door spelen te
De situering van het Colosseum in de omgeving van Rome
Rome
Gebouwbeschouwing 159
door: Boy Fincke en Boy Stockman

24 Forum: Colosseo
houden in de arena. De spelen waren niet zomaar spelen: het ging om leven of dood. Na acht
á tien jaar bouwen werd de opening gevierd met spelen te houden die 100 dagen duurden.
Hierbij zijn vermoedelijk 9000 wilde en tamme dieren afgeslacht en 2000 mensen. Als er
normale spelen werden georganiseerd begon het ‘s ochtends met wilde-dierengevecht.
Waarbij mensen met wilde dieren gingen vechten. Dan was er tussen de middag een pauze
voorstelling waarbij veroordeelden voor de dieren werden gegooid. En ‘s middags was het
hoogte punt met de gladiatoren gevechten. De laatste spelen werden gehouden in 523 na
Chr.. Daarna werd het gebouw nog gebruikt voor het kijken naar jagers die op wilde dieren
jaagde.
De bouw van het Colosseum begon in 72 na Chr. en was in 80-82 klaar. Het gebouw heeft ook
te verduren gekregen met verschillende natuurrampen. In 217 beschadigde een blikseminslag
het bouwwerk zoveel dat er 5 jaar geen spelen gehouden konden worden. Ook hebben
aardbevingen er voor gezorgd dat er meerder keren reparaties aan het gebouw noodzakelijk
waren. Veel later, in de 12e eeuw, gebruikte verschillende pausen en rijken het gebouw als
“groeve” om daar makkelijk marmer weg te halen voor kerken of om te verbranden om kalk
te krijgen. De St. Pieter en Palazzo Venezia werden onder andere van het Colosseum gebouwd.
Dit werd pas gestopt in 1749 toen men inzag dat het Colosseum een grote historische
waarde had. Het gebouw is nu bijna 2000 jaar oud.
5. De doorsnede van het Colosseum is een ingewikkeld, maar handig systeem. Het is een gangensysteem
die de hogere bevolking van de lagere bevolking gescheiden hield. Het gewone
volk zat van boven op het steilste deel van de arena. Naar mate men meer naar beneden zat
kwam men steeds meer bij de hogere standen van de bevolking. Beneden werd het gebouw
ook minder steil, dit is goed te zien in de doorsnede.
Er zijn veel verschillende soorten materialen gebruikt om het gebouw overeind te houden.
De Romeinen waren al instaat om beton te maken, maar ook bakstenen en tufstenen zijn
gebruikt om het gebouw te maken. De bovenste verdiepingen zijn van hout gemaakt. Door
deze combinatie van materialen werd er voor gezorgd dat het gebouw niet te zwaar werd.
Het Colosseum heeft een gigantisch fundament onder de grond zitten: deze bestaat uit een
12 meter dik blok beton en afbraakmateriaal met een omtrek van 530 meter en rond dit blok
staat een 3 meter dikke bakstenen muur. Daarboven op lag een marmeren vloer van 90 cm
dik. De draagconstructie, die daar bovenop kwam, is ook te zien in de doorsnede. Het gebouw
staat op een basis van twee trappen. Hier bovenop zijn er drie verdiepingen en een vierde
verdieping met ramen. Er zijn 80 zuilen op elke verdieping en deze vormen een afzonderlijke
ingang van het gebouw. De eerste, tweede en derde verdieping hebben Ionische,
Korinthische en Dorische zuilen tussen de bogen. De 4e verdieping bevat geen zuilen
en bestond enkel uit ramen. Het gebouw mocht niet te zwaar wegen omdat het
op een drassige, moerasachtige ondergrond staat. Daarom is de bovenste
verdieping van het Colosseum gemaakt van hout, dit is nu niet meer te
zien. Het Colosseum staat op de plaats waar ooit een kunstmatige meer
lag, Stagnum. Alle marmeren blokken werden aan elkaar gezet
door middel van ijzeren klemmen, welke nu bijna allemaal zijn
weggeroest. De tribune, die 4 meter boven de arena begon,
werd afgemaakt door de zitplaatsen schuin tegen de
Gebouwbeschouwing
Doorsnede van het Colosseum
Rome 160

24 Forum: Colosseo
constructie aan te plaatsen waardoor er een goed overzicht over de arena
ontstond.
6. Keizer Vespasianus gaf onder zijn heerschappij in 72 na Chr. de opdracht
om het Colosseum te bouwen. Titus Flavius Vespasianus heerste als keizer
over Rome van 69 tot 79. Door de ommekeer van het Romeinse Rijk en de
door de dood van Keizer Nero in 69 streden een aantal pretendenten om
de titel van keizer. Uiteindelijk werd de soldaat en man van het volk, Vespasianus
gekozen tot keizer. Door het beleid van de keizers voor 69 had Keizer Vespanius
de titel negatieve betekenis. Om dit beeld onder het volk te veranderen
liet hij het Colosseum bouwen. Het Capitool werd onder zijn beleid herbouwd en hij liet een
tempel voor de vrede, en een tempel voor de vergoddelijkte Claudius bouwen Vespasianus
stond bekend als een zuinige en burgerlijke keizer. Hij
kleedde zich met burgerlijke kledij en nam geen
wraak op de mensen die hem de titel als keizer
in de weg stonden.
7.De maatschappelijke waarde van
het Colosseum is zeer hoog. Zo hoog
dat het gebouw op de unesco
wereld erfgoederenlijst staat. Door
deze status zal het gebouw niet
worden afgebroken, maar onderhouden
worden. Het is een grote
toeristische trekpleister waardoor
het de status op de unesco wereld
erfgoederenlijst zich alleen maar
stabieler maakt.
8. Een groot voordeel bij het bouwen
van het Colosseum voor de Romeinen was
Plattegrond van het
dat ze al beton konden maken. Het is veel
Colosseum
toegepast, vooral in de gigantische fundering van
dit gebouw. Ook zijn er veel bakstenen en tufstenen gebruikt.
Deze zijn vooral aan de zichtbare kanten van het gebouw gebruikt. De eerste, tweede en
derde verdieping zijn allemaal van beton met bakstenen gemaakt. Deze zijn later afgewerkt
tot tribunes met hout en hoe meer naar beneden hoe mooier de tribunes werden. Zo werden
ze beneden afgwerkt met natuursteen. De vierde verdieping is volledig van hout gemaakt.
Dit is gedaan om veel van het gewicht te besparen, ook was het “maar” voor de armere bevolking
dus was de versiering niet echt van toepassing.
Rome
Gebouwbeschouwing 161

25 Forum: Tempio di Venere e Roma
Ontwerper
De ontwerper van de tempel van Venus en Rome is de Italiaanse architect
en keizer Publius Aelius Traianus Hadrianus, beter bekend als Hadrianus.
Hadrianus werd in 67 na Chr. geboren in Rome en overleed in het jaar 138
na Chr. in zijn villa te Baiae. Hadrianus was in zijn levensloop architect en
opdrachtgever voor verschillende gebouwen in het oude Romeinse Rijk en
keizer van Rome in de jaren 117 tot 138 na Chr. Hij groeide op in het gezin
van zijn achteroom, de latere keizer Trajanus. Trajanus zorgde voor zijn
opleiding in Rome en Hadrianus maakte carrière in het Romeinse leger.
Na de dood van zijn achteroom, werd Hadrianus in 117 na Chr. keizer van
Rome.
In plaats van uitbreiding van het Romeinse Rijk koos hij voor interne versterking van het rijk.
Hij verbeterde de bestaande infrastructuur en reisde tijdens zijn keizerschap voortdurend
rond als projectleider-inspecteur om zijn veldheren te controleren. Tijdens zijn rondreizen
richtte hij vele steden op en liet opmerkelijke gebouwen bouwen in het Romeinse Rijk.
Als architect was Hadrianus op de eerste plaats actief in Rome. Zijn bouwactiviteiten daar
zijn beschreven in een bundel van biografische teksten genaamd Historia Augusta. Hadrianus
heeft als architect talloze werken laten uitvoeren maar zette nooit ergens zijn naam op.
Dit heeft hij alleen gedaan op de Tempel van Trajanus, die tijdens de Middeleeuwen vervallen
is. De tempel van Venus en Rome heeft hij laten bouwen in 121 na Chr. en is afgerond
in 141. De werken in Rome betroffen vooral tempels. Hadrianus liet ook veel werken buiten
Rome in het Romeinse Rijk bouwen. Hij verfraaide onder andere de stad Athene, verijkte
tempels op de Akropolis en liet aan de noordkant van het Romeinse Rijk verdedigingswerken
bouwen.
De tempel van de Olympische Zeus in Athene, is gebouwd tussen 515 BC en 125 na Chr. De
bouw van de tempel is begonnen in 515 v Chr. door Peisistratos en bleef circa 400 jaar onafgemaakt.
In 174 v Chr. werd de tempel door Antiochus IV Epiphanes verder afgebouwd. De
tempel werd afgerond in 125 na Chr. onder leiding van Hadrianus.
Een ander bouwwerk van Hadrianus is de muur van Hadrianus. Deze muur werd gebouwd
van 122 tot 128 na Chr. en is 117 km lang. De muur van steen en plaggen had als doel de noordgrens
van het Romeinse Rijk te beschermen en invallen te voorkomen. Daarnaast diende het
ook als machtsymbool van het Romeinse Rijk. De muur is niet geheel meer intact maar een
groot middengedeelte er van wel.
Het welbekende Pantheon in Rome dateert uit 27 v. Chr. maar werd in 80 na Chr. verwoest
Tempel van Trajanus Muur van Hadrianus Engelenburcht
Gebouwbeschouwing
door: Jordy de Feijter
Publius Aelius Traianus
Hadrianus
Rome 162

25 Forum: Tempio di Venere e Roma
tijdens de grote
brand in Rome. In 125
n. Chr. liet Hadrianus
het pantheon weer
opnieuw opbouwen.
Het gebouw wordt nu
gebruikt als Rooms-
Katholieke kerk en
is het bekendste
pantheon ter wereld.
Het gebouw is vooral
bekend om de centrale
opening in de koepel (de oculus). Een gebouwanalyse van dit gebouw is ook in deze gids
te vinden.
Andere werken van Hadrianus in Rome zijn: Engelenburcht(Een analyse van dit gebouw is
ook in deze gids te vinden), Obelisk op de Pincio, Triomfboog van Hadrianus, Tempel van
Trajanus en het Athenaeum (instituut voor hoger onderwijs in het oude Rome).
Gebouwbeschouwing
1. De tempel van Venus en Rome was een tempel die zich bevond op de heuvel Velia in Rome,
nu het huidige Forum Romano. De tempel was de grootste tempel die Rome ooit gekend
heeft en was gewijd aan de goden Venus en Rome. Een brand in het jaar 307 zorgde voor beschadigingen
aan de tempel. De tempel werd gerestaureerd door Maxentius, het dak van de
tempel dateert uit die tijd. Uiteindelijk zorgde een aardbeving aan het begin van de negende
eeuw ervoor dat er niets van de tempel overbleef. Van de tempel zijn nu nog een paar zuilen
en de grote apsis over. In 850 liet paus Leo IV een kerk op de ruïnes van de tempel bouwen.
De kerk staat nu bekend als de Santa Francesca Romana en is samen met de apsis en de zuilen
nog te vinden op het Forum Romano in het centrum van Rome.
2. De tempel van Venus en Rome was een Romeinse tempel. Het verschil tussen een Romeinse
en Griekse tempel zit vooral in de voorgevel. Een Romeinse tempel heeft een duidelijke
voorgevel en hoofdingang in tegenstelling tot een Griekse tempel. De hoofdvorm van deze
tempels waren vaak rechthoeken, zo ook de vorm
van deze tempel. Daarnaast bevond er zich op
de tempel een timpaan. Dit is het zadeldak op de
tempel, deze had een driehoekige hoofdvorm. De
tempel met de rechthoekige hoofdvorm had ongeveer
een oppervlakte van 110 bij 53 meter en stond
op een rechthoekig podium van beton met Travertin
van 100 bij 145 meter.
3 + 4. Het bijzondere aan de tempel was dat het
twee voorgevels had. De tempel bestond namelijk
uit twee symmetrische tempelkamers(cella) die
Rome
Gebouwbeschouwing 163

25 Forum: Tempio di Venere e Roma
ruggelings tegen elkaar aanstonden. Deze tempelkamers hadden
allebei een eigen ingang die zich bevonden in de twee korte
zijden van de tempel waardoor er dus twee voorgevels waren.
Deze voorgevels van de tempel hadden tien witte marmeren
zuilen die ongeveer 1,8 meter dik waren. De zijgevels van de tempel
waren ook identiek en bevatten destijds 20 witte marmeren
zuilen van dezelfde dikte. De tempelkamers die zich tussen deze
zuilen bevonden, hadden ieder weer een identieke voorgevel met
vier zuilen. Op het podium was een peribolus gevormd door een
zuilengalerij wat diende als aanduiding voor de heilige ruimte
rondom de tempel. Deze peribolus bestond uit een muur en een
dubbele rij zuilen van grijs Egyptisch graniet aan de lange zijden
van de tempel. Romeinse tempels hadden meestal een zadeldak
met timpaan. Dit was bij de tempel van Venus en Rome niet het
geval, deze had een zadeldak zonder timpaan. De twee “muren”
van zuilen die naast de lange zijden van de tempel stonden, hadden
over de lengte van de “muur” ook een zadeldak.
Door de eerder genoemde aardbeving is er bijna niets meer van
de tempel over. Het meeste van de westelijke tempelkamer van
de godin van Rome is vervallen en vernietigd. Alleen de apsis van de oostelijke tempelkamer,
waar het standbeeld van Venus heeft gestaan, en de fundamenten met enkele zuilen zijn
nog te zien op het Forum Romano.
5. De indeling van de tempel was uniek, zoals eerder vermeld, had de tempel twee verschillende
tempelkamers, een voor Roma en een voor Venus. Dit was noodzakelijk omdat elke god
of godin volgens de roomse theorie een aparte tempelkamer moest hebben. Deze tempelkamers
stonden niet naast elkaar maar stonden rug aan rug, zo gelegen dat de tempelkamer
van Roma gesitueerd was naar het westen met zicht op het forum en die van Venus naar
het oosten met zicht op het Amphitheatrum Flavium. In de tempelkamer stonden aan elke
kant porfieren kolommen die zorgde voor de ondersteuning van het hoofdgestel. Porfirisch
gesteente is een stollingsgesteente met kleinere kristallen. Door de grote hardheid van het
gesteente, word het op diverse manieren in constructies toegepast. Aan elke zijde waren
vijf nissen te vinden met afwisselend vierkante of ronde ruimtes. In deze nissen bevonden
zich kleinere standbeelden. Naast deze nissen stonden marmeren zuilen. In de apsis(half
ronde ruimtes in het midden van de tempel) stond in de ene tempelkamer een standbeeld
van de godin Rome en in de andere cella een
standbeeld van de godin Venus. De daken
van de tempelkamers waren halve bogen met
cassettes(uitsparingen) er in, dit zorgde voor
gewichtbesparing van het dak. Op het terrein
van de tempel waren zilveren beelden van
Marcus Aurelius en Faustina te vinden en een
standbeeld van Minerva. Daarnaast bevond er
zich bij de tempel een altaar, waar bruidspa-
info:
Via dei Fori Imperiali
Openbaar vervoer: Metro (Halte: Colosseo)
Openingstijden winter: 09:00 - 16.30 zomer: 09:00 - 18:30 Toegang: gratis
164

25 Forum: Tempio di Venere e Roma
ren hun offer gaven.
6. De tempel is volledig ontworpen
door Hadrianus en de plannen van de
tempel zijn ook door hem getekend.
Het was meestal gebruikelijk dat hij
alleen opdracht gaf voor het ontwerpen
van een gebouw aan een architect.
Bij deze tempel was dat dus niet
het geval. Een beroemde Griekse architect uit die tijd was Apollodorus.
Hadrianus vroeg aan Apollodorus wat hij van de tempel
vond. Hierop antwoordde de architect dat hij de tempel niet goed
ontworpen vond met betrekking tot de goden, want als de goden
op zouden willen staan, zou dit niet mogelijk zijn. Dit leverde de
architect verbanning van het Romeinse Rijk en uiteindelijk ook
beëindig van zijn leven door Hadrianus.
7. De tempel had voor de mensen van Rome een belangrijke functie. De tempel was voor
Hadrianus en voor de mensen van Rome een eerbetoon aan hun goden Venus en Rome. De
tempel was een dagelijkse ontmoetingsplaats en zij konden er hun goden aanbidden. Hierdoor
had de tempel dus een belangrijke religieuze functie. Daarnaast werd er op het altaar
van de tempel offers gemaakt door bruidsparen.
8. De muren van de tempel bestonden uit baksteen en beton die geheel bedekt waren met
marmer. De marmeren zuilen van de voor- en zijgevels gaven een grote en kolossale indruk
van de tempel. Deze zuilen waren van onder wat breder dan boven waardoor de tempel
groter leek. Om de verticale zuilen van de tempel mooi aan te laten sluiten op het horizontale
tussenstuk en de belasting over te brengen, werd er een versierd kapiteel op elke zuil geplaatst.
Aan deze kapitelen is te zien uit welke orde van de klassieke bouwkunst het gebouw
afkomstig was. Dat was bij deze tempel de Korinthische
orde. De tempelkamers in de tempel werden vooral
versierd door vele ornamenten en standbeelden en
het dak door de cassettes. De tempel bevatte
waarschijnlijk geen ramen waardoor er
dus geen zonlicht naar binnen kon
komen. Het podium had als doel de
helling van de grond te overbruggen.
De tempel stond zoals eerder
vernoemd op een heuvel. Dat zorgde
voor een nog groter en kolossaler
uitstraling van de tempel.
Rome
Gebouwbeschouwing 165

26 Keizersbogen: Titus
Opdrachtgever
Volgens de tekst in de wijdingsinscriptie op de attiek is de boog van Titus
gebouwd door keizer Domitianus. Hij was in Rome geboren op 24 oktober
54 en was de één na jongste zoon van keizer Vespasianus. Domitianus
zijn oudere broer, Titus, werd opvolger als keizer, toen keizer Vespasianus
overleed. Kort daarna benoemde Titus Domitianus tot zijn opvolger. Na
twee jaar regeren, overleed keizer Titus plots en Domitianus werd keizer
van 81 tot 96 na Christus. Er gingen geruchten rond dat zijn broer hem had
vergiftigd. Domitianus was dus niet erg gewild, maar hij liet zien dat hij
een kundig beheerder en bevelvoerder van het leger was. Zijn eerste daad als keizer was de
vergoddelijking van zijn broer Titus. Ter nagedachtenis aan Titus’ overwinning op de Joden in
Jeruzalem, richtte Domitianus een triomfboog op. Het werd de Titusboog genoemd. Domitianus
heeft als keizer vele nieuwe gebouwen opgericht en oude gebouwen laten renoveren,
zoals het Odeum van Domitianus (82 na Christus) en het Forum van Augustus. Ook heeft hij
het Colosseum voltooid waar zijn vader mee begonnen was. Op 18 september 96 werd keizer
Domitianus vermoord als gevolg van een samenzwering opgezet door de rechters in zijn
paleis.
Odeum van Domitianus, Forum van Augustus, Colosseum
Gebouwbeschouwing
1. Op het hoogste punt van de Via Sacra staat de oudste triomfboog van de stad Rome. De
boog van Titus staat in het Forum Romanum, dat in de oudheid het centrum van Rome was.
De boog vormde de toegang van het Forum Romanum vanuit het dal van het Colesseum. De
afstand tussen het Colosseum en de boog valt de binnen een paar minuten te belopen. In 81
na Christus werd de boog van Titus gebouwd en was in 85 na Christus af, dat gevierd werd
met grootse festijnen.
2. De boog van Titus heeft als hoofdvorm een enkele boog. De boog is 13,5 meter breed, 14,5
meter hoog en 4,75 meter diep. De doorgang van de
boog heeft een hoogte van 8,3 meter en heeft een
breedte van 5,36 meter. De triomfboog lijkt hoger
dan hij in werkelijkheid is. Tijdens de opgravingen
van het Forum Romanum is de boog door moderne
opgraafmethodes hoger boven de grond komen te
liggen.
Gebouwbeschouwing
door: Paulien van Es
Rome 166

26 Keizersbogen: Titus
3. De triomfboog heeft één
onderdoorgang met daarboven
een inscriptie op de fries:
“Senatus
Populusque•Romanus divo Tito
divi Vespasiani•F(ilio) Vespasiano
Augusto”
De inscriptie betekent: “De
Senaat en het Romeinse volk
(hebben deze gewijd aan) de
vergoddelijkte Titus Vespasianus
Augustus, zoon van de
vergoddelijkte Vespasianus.”
Aan de binnenzijden van de
boog zijn twee gebeurtenissen
uit de veldtocht tegen de
joden op grote reliëfvlakken Boog van Titus voor de restauratie in 1822
afgebeeld: de zuidzijde toont het begin van de triomftocht. Hier voeren Romeinse legioensoldaten
de kostbaarste stukken van de buit met zich mee, waaronder de zevenarmig kandelaar
en zilveren trompetten uit de Tempel van Jeruzalem. Ertegenover is het hoogtepunt van de
triomftocht te zien: Titus, begeleid door zijn bedienden, de lictoren, staat midden in de door
de stadsgodin Roma aangevoerde quadriga en wordt door de overwinningsgodin Victoria
geprezen.
4. De veldheer kwam niet tijdens de triomftocht onder de boog door, omdat de triomftocht
in 70 na Christus plaats vond en de boog van Titus pas in 81 na Christus gebouwd werd. De
functie van een triomfboog was eerder het herdenken van overwinningen en het vereren van
keizers, daarom worden triomfbogen ook wel erebogen genoemd.
5. De boog wordt verstevigd door vier halfzuilen van marmer. De halfzuilen beginnen niet
vanaf de grond, maar vanaf de façades. De kapitelen zijn composiet en ondersteunen de
attiek. Bovenop de triomfboog stond eeuwen geleden een bronzen beeld van Titus op een
tweewielige wagen met een vierspan en twee ordebewakers die de
paarden begeleiden.
Boog van Titus (Arco di Tito)
De boog heeft een cassetteplafond waar in het midden de apotheose
van Titus staat afgebeeld. Titus wordt door een adelaar naar de hemel
gebracht, wat symbool staat voor de vergoddelijking van Titus.
6. In 1822 Paus Pius VII gaf opdracht om de triomfboog in oorspronkelijke
staat te herstellen door de restaurateurs Raffaele Stern en
later Giuseppe Valadier. Doorvoor moest eerst de hele boog gesloopt
worden. Ontbrekende materialen werden, bij het opbouwen, vervangen
door de donkere soort travertijn. Op de westzijde heeft paus Pius
Rome
Gebouwbeschouwing 167

26 Keizersbogen: Titus
VII een inscriptie laten maken, die als volgt
luidt:
“Insigne religionis atque artis monumentum
verustate fatiscens Pius Septimus
Pontifex Max(imus) novis operibus priscum
exemplar imitantibus fulcir servarique iussit
anno sacri principatus eius XXIIII”
De inscriptie betekent: “Monument van
opvallend religie en ook kunst door verval
uiteengevallen: Pius de Zevende, Pontifex
Max(imus) door nieuwe werken het oude
exemplaar vervangend heeft opgedragen
dit te versterken en te bewaren. In het jaar
24 van zijn heilige primaatschap.”
7. Het Romeinse volk was en is nog steeds
trots op de boog van Titus, vanwege de inname van Jeruzalem in 70 voor Christus. In der tijd
kon het volk onder de triomfboog doorlopen, omdat de boog van Titus toegang gaf aan het
Forum Romanum. Tot voor kort is het niet meer mogelijk om
onder de boog door te lopen, omdat er rondom een hekwerk is
geplaatst.
8. De triomfboog was gemaakt van steen en met marmer
bedekt en is verrassend goed bewaard gebleven in de der tijd.
De boog heeft in de middeleeuwen deel uitgemaakt van een
woonhuis aan de voet van de Palatijn. De boog van Titus diende
als poort voor het fort en was zo ernstig beschadigd geraakt dat
de boog herbouwt moest worden.
Boog van Constantijn (links) en Boog van Titus (achterin)
Gebouwbeschouwing
“De Senaat en het Romeinse volk
(hebben deze gewijd aan) de
vergoddelijkte Titus Vespasianus
Augustus, zoon van de vergoddelijkte
Vespasianus.”
Domitianus heeft dit niet letterlijk gezegd.
Hij wilde hiermee wel duidelijk maken dat hij
bewondering had voor zijn broer Titus en zijn
vader Vespasianus, vanwege hun overwinning op
Jeruzalem in 70 na Christus.
Rome 168

26 Keizersbogen: Septimius Severus
Opdrachtgever
Ter ere van Lucius Septimius Severus zijn overwinning op de Arabieren en
de Parthen, en zijn tienjarige jubileum, schonk de senaat (en het volk van
Rome) een driedubbele triomfboog in 203 na Christus. De boog van Severus
eert zowel de keizer als zijn twee zonen, Caracalla en Geta. Severus
werd geboren op 11 april 145 na Christus, is getrouwd met Julia Domna in
187 en stierf op 4 februari 211 na Christus een natuurlijke dood.
Keizer Pertimax werd in 193 vermoord dat leidde tot een Burgeroorlog van
193 tot 197. Severus kwam meteen terug naar Rome, toen hij het bericht
van Pertimax’ dood had ontvangen. In Rome werd het keizerschap per opbod aan de hoogste
bieder opgekocht door Didius Julianus. Geschokt op de manier waarop dit gebeurde, riepen
zijn troepen al na 12 dagen Severus uit tot keizer. Didius Julianus werd afgezet en terechtgesteld,
waarna Severus hem als straf onthoofde. De moordenaars op Pertimax werden
Thermen van Caracalla, Tempel van Vesta, Boog van Severus
opgespoord en begingen hetzelfde lot. Elders in het
keizerrijk werden nog twee commandanten uitgeroepen
tot keizer: Clodius Albinus, gouverneur van Britannia, en
Pescennius Niger, gouverneur van Serie. Severus sloot
vrede met Clodius Albinus en bood hem zelfs de titel
Ceasar aan en richtte zich tot Pascennius Niger in het
oosten. In 194 had Severus het gehele keizerrijk onder
controle. Hij benoemde zijn oudste zoon, Caracalla, uit
tot Ceasar en verklaarde Albinus als staatsvijand. In een
van de grootste
veldslagen van
de Romeinse
geschiedenis,
versloeg Severus Albinus bij de slag bij Lugdunum
in 197. In 198 veroverde hij, met zijn twee zonen,
Parthia en de hoofdstad Ctesiphon en plunderde de
hele stad leeg. Alle mannen werden gedood en de
Rome
Gebouwbeschouwing 169

26 Keizersbogen: Septimius Severus
overgebleven honderdduizend vrouwen en kinderen werden
als slaven gevangen genomen. Severus veroverde
naast Parthia ook andere gebieden, zoals delen in Noord
Afrika. Severus heeft de ‘Thermen van Caracala’ laten
bouwen. Zijn vrouw Julia Domna heeft de ‘Tempel van
Vesta’ laten herstellen. In zijn geboortestad Leptis Magna
heeft hij nog een boog laten bouwen, namelijk de ‘Boog
van Severus’.
Gebouwbeschouwing
1. De boog van Septimius Severus ligt aan de voet van de
helling van het Capitool en tegelijkertijd aan de westkant
van het Forum Romanum. De triomfboog staat net als de
boog van Titus in het Forum Romanum.
Gebouwbeschouwing
2. De hoofdvorm van de triomfboog is een driedubbele boog,
waarvan de centrale boog een hoogte heeft van 12 meter en
een breedte van 7 meter. De twee zijdoorgangen een hoogte
hebben van 7,80 meter en een breedte
van 3 meter. De boog zelf is 23 meter
hoog, 25 meter breed en 12 meter diep.
3. Op de voor- en achterkant van de triomfboog
staan reliëf panelen waarop
verschillende stadia van de oorlog tussen de Romeinen en de Parthen
beschreven worden. Op het voetstuk van elke zuil is te zien hoe de Romeinen
de Parthen gevangen namen. Op de zijden van de hoofddoorgang
zijn twee gevleugelde Victoria’s afgebeeld. Zij dragen trofeeën
Boog van Septimius Severus (Arco di Settimio Severo)
“Maak mijn soldaten
rijk en heb lak aan alle
overige mensen.”
Deze uitspraak gaf Septimius Severus
als advies aan zijn twee zonen om
een succesvolle keizer te zijn. Zo was
Severus ook begonnen met het opbouwen
van zijn regering. Als je maar
genoeg geld aan je soldaten geeft,
zullen ze trouw blijven.
en richten zich naar het sluitstuk op het plafond waar de god van Mars wordt afgebeeld. De
gevleugelde Victoria’s staan symbool voor de overwinning.
4. De boog van Septimius Severus werd in 203 na Christus gebouwd ter ere van Severus
overwinningen en zijn tienjarig jubileum. Toen de triomfboog werd opgeleverd, werd dit uitgebreid
gevierd met grootse festijnen. Severus begeleidde zijn troepen door de triomfboog
en richting het Capitool.
5. Op de voetstukken van de triomfboog staan acht composietzuilen die de boog versieren.
Ze zijn bekroond met een hoge architraaf en dragen de attiek. Tussen de zijdoorgangen en de
attiek zitten vier grote friezen waar de verschillende stadia van de oorlog op staan afgebeeld.
Op de oude munten is te zien dat er voorheen een groep beelden bovenop de boog heeft gestaan:
een bronzen strijdwagen en vierspan met daarin keizer Severus samen met de godin
Victoria en zijn zonen, Caracalla en Geta.
6. Na de dood van Severus werden zijn twee zonen allebei keizer. Ze verdeelden het kei-
Rome 170

26 Keizersbogen: Septimius Severus
zerrijk, maar Julia
Domna ,de vrouw van
Severus, probeerde
hen over te halen samen
te gaan regeren.
Julia Domna zorgde
voor een geheime
ontmoeting, zodat de
broers hun ruzie zouden
kunnen bijleggen.
In plaats van de ruzie
bij te leggen, verraad
Caracalla zijn broer en
laat hem vermoorden.
Na de dood van Geta
werd de opdracht
gegeven Caracalla’s
naam van de triomfboog
te verwijderen.
7. De boog van Septimius
Severus is de enigste boog waar toeristen nog onderdoor kunnen lopen. De triomfboog
is ook een van de best bewaarde monumenten op het Forum Romanum. De boog van
Septimius Severus werd geïntegreerd in een kerk, waardoor de triomfboog ongeroerd bleef.
In de 18e eeuw zijn de grote opgravingen begonnen op het Forum Romanum. Er lag een groot
gedeelte onder het zand, waardoor het leek of de boog lager was. Tijdens de opgravingen
werd de triomfboog in zijn oude staat hersteld.
8. De triomfboog is
grotendeels gemaakt van
baksteen en travertijn,
waarna het met marmer
werd bekleed. De groep
beelden die eeuwen
geleden erop hebben gezeten,
waren van brons,
evenals de tekst op de
attiek.
Rome
Gebouwbeschouwing 171

26 Keizersbogen: Constantijn
Opdrachtgever
Als dank voor de overwinning van Constantijn op zijn medekeizer Maxentius in
de slag bij de Milvische Brug in 312 na Christus richtten de senaat en het Romeinse
volk een triomfboog op. Zijn volledige naam is Flavius Valerius Aurelius Constantinus
en is omstreeks 280 na Christus geboren in Naissus. Constantijn stierf in
Ancyrona op 22 mei 337 na Christus.
Na de dood van zijn vader, Constantius I Chlorus, riepen zijn troepen Constantijn
uit tot Augustus van het westen in 306. Vanwege het tetrarchie in 305 vroeg hij
Galerius, Augustus van het oosten, of hij erkend mocht worden als opvolger van
zijn vader. Galerius was niet blij met die benoeming, omdat hij Constantijn als een onderkeizer
zag. Daarom gaf hij Constantijn de titel Ceasar, waarop Galerius de titel Augustus van het
West-Romeinse Rijk promoveerde aan Severus. Constantijn was voortaan verantwoordelijk
voor een klein deel van het westen: Brittannië, Gallië en Hispania.
Begin 312 had Maxentius de macht in Italië gegrepen. Constantijn trok met zijn leger over
de Alpen en versloeg Maxentius’ troepen in veldslagen bij Turijn, bij Brescia en bij Verona
ondanks dat Constantijn in de minderheid was. Daarna trok Constantijn naar Rome waar hij
Maxentius op 28 oktober 312 in de slag bij de Milvische Brug versloeg. Tijdens de strijd tegen
Maxentius liet hij zijn soldaten een symbool op hun schilden. De christenen geloofden dat
dit het labarumsymbool was, wat zou betekenen dat Constantijn zijn overwinning te danken
had aan de god van de christenen. Hij zou zich hebben bekeerd tot het christendom, nadat hij
een visioen had gekregen van de overlevering aan Constantijn. Om de slag bij Milvische Brug
Sint-Jan van Lateranen, Sint-Pietersbasiliek, Basilica van Maxentius
te herdenken werd de boog van Constantijn opgericht en ingehuldigd in 315. Constantijn
richtte de Sint-Jan van Lateranen (324) en de oude Sint-Pietersbasiliek (324) op. Hij voltooide
de Basilica van Maxentius (312) waar Maxentius mee was begonnen.
Gebouwbeschouwing
1. De boog van Constantijn
staat ten aanzien
van de boog van Titus en
de boog van Septimius
Severus niet in het Forum
Romanum, maar tussen
het Forum Romanum en
Gebouwbeschouwing
Boog van Constantijn (Arco di Constantino)
Rome 172

26 Keizersbogen: Constantijn
het Colosseum in. De triomfboog
werd over de Via Triumphalis
gebouwd worden, de weg waarover
alle keizer hun triomftocht
hielden richting het Capitolijn.
2. De triomfboog heeft als
hoofdvorm een driedubbele boog,
waarvan de centrale boog een
hoogte heeft van 11,5 meter en
een breedte van 6,5 meter. De
zijpoorten hebben een hoogte van
7,4 meter en een breedte van 3,4
Onderste helft: Constantijns leger belegert de stad Verona
meter. De hele triomfboog heeft
een hoogte van 21 meter, een breedte van 25,7 meter en een diepte van 7,4 meter.
3. Er zitten tien medaillons op de boog, waarvan er acht op de voor- en achterkant en twee op
de zijkanten zitten. Onder die medaillons en boven de zijpoorten wordt door middel van een
fries Constantijns activiteiten afgebeeld. Deze randversiering gaat rondom de triomfboog
en begint op de westzijde. Daarop is te zien dat Constantijn met zijn leger vertrekt vanuit
Milaan naar het zuiden.
Als u de hoek omgaat naar de zuidzijde, is Constantijns leger bezig met de belegering van
de stad Verona. Constantijn wist de stad Verona na een strijd op twee fronten in te nemen
en ging daarna door naar Rome waar Maxentius zich bevond. Maxentius was van plan zich
schuil te houden in de stad. Hij had grote voorraden in de stad aangelegd en liet enkele
toegangsbruggen afbreken, zoals de Milvische brug aan de noordzijde van de stad. Op het
moment dat Constantijn vanaf het noorden naderde, besloot Maxentius toch de strijd aan
te gaan en liet met boten een noodbrug over de Tiber bouwen. Boven de rechtse zijpoort aan
de zuidzijde is de confrontatie tussen de twee legers te zien. Uiteindelijk probeerde het leger
van Maxentius te vluchten over de wankelende brug van boten. Maxentius en een groot deel
van zijn leger waren in de Tiber gevallen en verdronken vanwege hun zware wapenuitrusting.
Op de oostzijde van de triomfboog ziet u Constantijns leger Rome binnen rijden, gevolgd
door Constantijn die
op een zegekar zit.
Normaal gesproken zou
de triomfator op zijn
tweespan staan tijdens
zijn triomftocht. De
reliëfs op de noordzijde
laten Constantijns goede
keizerschap zien in
het Forum Romanum.
Rome
Gebouwbeschouwing 173

26 Keizersbogen: Constantijn
Hij spreekt onder andere het volk toe op het verhoogde spreekgestoelte en
geeft geld uit aan het volk. Op de achtergrond zijn gebouwen te zien, zoals
de Basilica Julia en de drie bogen van Severus Septimius’ triomfboog.
4. De boog van Constantijn werd door verschillende redenen opgericht. Het
moest als pronkstuk dienen voor de gedurende de decennia. In 312 werd
de bouw begonnen, vanwege de overwinning van de slag bij de Milvische
brug. De triomfboog moest in drie jaar klaar zijn, omdat Constantijn dan
zijn tienjarig jubileum zou worden gevierd. Nog een reden voor de oprichting
was dat de boog de triomf symboliseert van het christendom over de
traditionele Romeinse godsdienst. Constantijn was de eerste christelijke
keizer van het Rijk. Hij hield weliswaar vast aan heidense rituelen en werd pas op zijn sterfbed
gedoopt, maar hij heeft zijn aanhang van het christendom op verschillende manieren
getoond.
5. De vier voetstukken dragen de hele triomfboog. De acht zuilen ondersteunen de drie meter
hoge standbeelden en een klein deel van de attiek. Doordat de triomfboog uit drie bogen bestaat,
worden de verticale krachten in horizontale krachten omgezet. Dit is een zeer stabiele
constructie, waardoor de triomfboog nog steeds overeind staat.
6. Op de beide langste zijden van de boog staat de onderstaande inscriptie. Het is een eis dat
er een toewijding van het Senaat en het volk aan keizer Constantijn op het midden van de
attiek wordt geschreven.
“Imperatori Caesari Flavio Constantino Maximo Pio felici augusto Senatus Populusque Romanus
Quod instinctu divinitatis mentis Magnitudine cum ezercitu suo Tam de tyranno quam
de omni eius Factiome uno tempore iustis Rempublicam ultus est armis Arcum triumphis
insignem dicauit.”
De vertaling luidt: “Aan keizer Caesar Flavius Constantijn, de grootste vrome en gelukkige
Augustus hebben Senaat en Volk van Rome, omdat hij door goddelijke inspiratie en zijn grote
geest met zijn leger in een rechtvaardige strijd de staat zowel van een tiran als van al zijn
aanhangers in één keer heeft
bevrijd, deze boog versierd met
triomfen gewijd.
Gebouwbeschouwing
“In hoc signo vincis”
De nacht voordat Constantijn
met zijn leger de slag bij de
Milvische Burg begon, kreeg hij
een visioen dat hij de slag zou
winnen met dank aan de god
van de christenen. Hij liet zijn
leger (volgens de christenen)
het labarumsymbool op hun
schilden aanbrengen en riep
“In hoc signo vincis”. Het
betekent dat Constantijn
met zijn leger in dit teken zal
overwinnen.
7. De triomfboog past goed in de
omgeving. De boog staat dicht bij
het Forum Romanum waar nog
twee bogen te zien zijn en het staat
naast het Colosseum die de meeste
toeristen trekt. De triomfboog trekt
vele toeristen en bezoekers, omdat
er verschillende stukken geschiedenis
op de boog staat. Er zijn voor
de triomfboog versieringen van
Rome 174

26 Keizersbogen: Constantijn
andere gebouwen en bogen gehaald. Deze zijn bewerkt, maar als er onderzoek wordt gedaan
over verschillende versieringen, is te zien dat de versieringen uit verschillende tijden komen.
8. De versieringen van de triomfboog zijn niet allemaal in dezelfde tijd gemaakt. Vele van de
versieringen zijn hergebruikt of gestolen van andere werken. De boog van Severus Septimius
heeft zelfs model gestaan voor Constantijns boog. De triomfboog moest immers in drie jaar
gebouwd worden en het was goedkoop. De beelden bovenop de acht zuilen en de reliëfs aan
de binnenzijden van de triomfboog zijn afkomstig van het Forum van Trajanus. De beelden
stellen Dacische gevangenen voor die keizer Trajanus had meegenomen na de overwinning
op Dacië. De beelden hebben eeuwen lang geen hoofd gehad, want de hoofden dateren uit
de achttiende eeuw. Er gaat een gerucht rond dat de stenen hoofden eraf zijn gehaald door
iemand uit de zestiende eeuw.
Op de acht medaillons aan de zuid- en noordzijde zijn keizer Hadrianus en zijn kameraden
te zien. De portretten van Hadrianus zijn allemaal bewerkt, zodat Constantijn erin herkend
wordt. De medaillons zouden afkomstig zijn van de keizerlijke villa in Tivoli.
Boven de zijpoorten op de attiek zijn aan beide zijden vier reliëfs te zien. Een monument
werd ter ere van keizer Marcus Aurelius versierd met deze reliëfs. Op de reliëfs worden militaire
acties tegen de Germaanse stammen van de Quaden en de Marcomannen afgebeeld.
info:
Forum Romanum, Italië, Rome, openingstijden gelijk aan Forum Romanum: April - September
dagelijks 9.00u-19.00u; Oktober - Maart dagelijks 9.00u-16.30u. toegang is gratis,
Metro: Coloseo, Bushaltes: 3, 8, 75, 85, 87, 117 of 186
175

27 Castel Sant Angelos
Tot de historische gebouwen van Rome behoort ook
het “Castel Sant” Angelo” ook wel de “Engelenburcht”
genoemd. Het ligt op zo’n 600 meter van de Sint Pieter
vandaan. In het oude centrum van Rome, direct aan
de oever van de Tiber. Aan de kant van de brug, Ponte
Sant’Angelo bevind zich de ingang. De brug is ook verwant
aan het gebouw. Aan de linkerzijde is de Aureliaanse
muur nog gedeeltelijk zichtbaar. Het “Castel Sant”
Angelo” komt ook voor in het beroemde Bernini mysterie.
In het gebouw schuilden de Illuminati, dichtbij het Vaticaan. Ook op de brug speelde er zich
het een en ander af rondom dit mysterie. Verderop in de gids meer hierover. Zoals duidelijk
zichtbaar is heeft het gebouw een ronde basisvorm met daaronder een vierkant en op elke
hoek een soort van toren. Oorspronkelijk was er alleen de ronde basisvorm en zijn de diverse
uitbreidingen van latere tijd.
De Engelenburcht, dat is de naam die dit bouwwerk tegenwoordig draagt. Oorspronkelijk
was het een Mausoleum maar na een bizar visioen kreeg het de huidige naam. Met der tijd
heeft het verscheidene functies, eigenaren en vormen aangenomen. De oorspronkelijke
bouw ervan geschiedde in de oudheid. Onder leiding van de architect Decrianus werd het
als “Moles Hadriani” in opdracht van Keizer Hadrianus als mausoleum voltooid door Antonius
Pius tussen 135 en 139 na Chr.. Decrianus heeft verder geen gebouwen gerealiseerd. Het
bouwwerk is aan de oever van de Tiber gesitueerd, te midden van het historische Rome nabij
het Vaticaan.
Op de afbeelding is een reconstructie zichtbaar van het vooraanzicht van het oorspronkelijke
grafmonument van Keizer Hadrianus in Rome. Het gebouw is vrijwel helemaal gemaakt uit
Travertin. Travertin is veelvuldig gebruikt in het oude Rome. Het beeld dat bovenaan staat is
een beeld van Keizer Hadrianus met een vierspan en oorspronkelijk uitgevoerd in brons. Op
de begane grond was er vrijwel geen activiteit, op de eerste verdieping is er het monument
en de tweede verdieping had vrijwel geen specifieke functie.
Het bouwwerk bestond destijds uit een 84 meter hoge vierkante sokkel met daarbovenop
een cilinder met een doorsnee van 64m. De bovenkant was bedekt met aarde en er waren
cypressen geplant.In het jaar 590 na Chr. is het “Moles Hadriani” geworden tot de huidige
“Engelenburcht”. De oorzaak hiervoor is de volgende legende.
“Op kerstdag 590 hield paus Gregorius I (paus van 590 tot 604) een grote plechtige kerkelijke
optocht om God te smeken een einde te maken aan de heersende pestepidemie. Tijdens een
smeektocht (processietocht) droeg de paus een afbeelding van de maagd Maria. In een visioen
zag hij boven het mausoleum de aartsengel Michael zijn bebloede zwaard in de schede
steken, wat betekende dat Gregorius” bede was
verhoord en de strijd tegen de pestepidemie voorbij
was. Waarschijnlijk heeft de burcht tijdens deze
gebeurtenis zijn huidige naam “De Engelenburcht”
gekregen. Paus Bonifacius IV (regeerde van 608-615)
liet op de plaats waar de aartsengel zou zijn neergestreken
een kapel bouwen.”
Vanaf dat moment kreeg het de naam “De Enge-
Gebouwbeschouwing
door: Pirmin den Hamer
Rome 176

27 Castel Sant Angelos
lenburcht”. Een drietal
eeuwen later liet paus
Paulus III een marmeren
beeld maken van de
aartsengel Michael die
symbool stond voor het
visioen. In 1752 werd dat
weer opnieuw vervangen
voor een bronzen
engel die er tot op de
dag van vandaag staat.
In het jaar 271 werd het mausoleum versterkt door de Aureliaanse muur, deze muur werd
gebouwd om Rome te beschermen tegen mogelijke aanvallen van barbaarse stammen
en liep door heel Rome. Aangezien de Engelenburcht dicht bij het Vaticaan ligt werd het
gebruikt voor de verdediging hiervan en de Romeinse adel en burgerij. Het begon daarom
steeds meer op een vesting te lijken door diverse verbouwingen en aanpassingen. Al die tijd
tot omstreeks 1527, toen Rome aangevallen werd door Keizer Karel V was het niet belegerd
geweest. 14.000 soldaten belegerden het zes maanden lang. Kort hiervoor probeerde men de
paus, paus Clemens VII hierheen te brengen om deze in veiligheid te brengen. Tijdens deze
poging stierven er 147 personen. Toen de soldaten het verlieten is het vanaf de 15e eeuw tot
1901 gebruikt als gevangenis.
In 1870 werd het officieel overgedragen door het Vaticaan aan het Italiaanse leger, deze
werd weinig tot niet gebruikt. Tot op heden is het een museum, waarvoor de aanpassingen
begonnen rond 1933. Het museum telt nu 58 zalen. Uiteraard zijn het graf van Hadrianus
en de kamers van de paus die in tijde van strijd bescherming zocht in de burcht nog altijd te
bezichtigen.
Het is heel duidelijk te zien dat de onderste bouwlaag het meest massief is. Hoe hoger het
gebouw wordt hoe minder bouwmassa er aanwezig is. Dit omdat de techniek nog niet zover
was in die tijd.
Op de begane grond is er nu, de ingang, diverse workshops, toiletten en een kassa.
Op de eerste verdieping; Ruimte voor kinderen om te spelen, wenteltrap naar boven en een
restaurant.
Op de tweede verdieping; Museum van Volksmuziek, Romeins
handwerk, Cellen, opslagkamers, Cabaret museum en de
ingang van de oude gevangenis.
Op de derde verdieping; een bar, toiletten,
terras en diverse musea. Dit was vroeger die
militaire vloer.
Op de 4e verdieping; een biblotheek, terras
en diverse musea. Dit was het woongedeelte
met veel kamers en veel fresco’s
van Giulio Romano en Perin del Vaga.
Op de 5e verdieping; “Sala della Ro-
Rome
Gebouwbeschouwing 177

27 Castel Sant Angelos
tonda” en “Sala delle Colonne” en een groot terras.
Het interieur van het Castel Sant” Angelo is erg divers. Er zijn grote zalen met schitterende
fresco’s te zien maar ook kamers bekleed en ingericht met nostalgische houten meubelen.
Bovendien zijn er ook zalen die erg modern en strak ogen en waar allerlei kunst tentoongesteld
staat. Dit geeft een artistieke sfeer aan het gebouw. Dat is iets wat je totaal niet zou
verwachten wanneer je naar de buitenkant kijkt. Op de onderste bouwlagen is er niet echt
veel lichtinval maar op de hogere verdiepingen valt het licht mooi in de diverse zalen en
ruimten.
Begane grond
1. Cortille del Salvatore
2. Ambulacro di Bonifacio IX
3. Cortille delle Fucilazioni
4. Cappella dei Condannati
5. Atrio Romano
6. Rampa elicoidale
eerste verdieping
1. Rampa diametrale
2. Sala delle Urne
3. Parlatoio
4. Prigioni storiche
5. Oliare
6. Silios
tweede verdieping
1. Cortille dell” Angelo
2. Sale di Clemente VIII
3. Sala della Giustizia
4. Sala di Apollo
5. Cappella dei SS. Cosma e Damiano
6. Sale di Clemente VII
7. Cortille di Alessandro VI o del Teatro
8. Cortiletto di Leone X
9. Stufetta di clemente VII
derde verdieping
1. Giretto Coperto e galleria archieologica
2. Stanzette di Pio IV
3. Loggia di Giulio II
4. Giretto Scoperto di Alessandro VII
5. Armeria storica
6. Loggia di Paolo III
7. Sala Paolina
8. Sala di Perseo
9. Sala di Amore e Psiche
4e Verdieping
1. Sala del Tesoro
2. Bibliotheca
3. Sala dell’Adrianeo
4. Sala dei Festoni
5. Cagliostra
6. Appartamento del Castellano
7. Corridoio Pompeiano
5e Verdieping
1. Terrazza dell’Angelo
2. Sala della Rotonda
3. Sala delle Colonne
info:
Lungotevere Castello 50, Rome (00193)
Toegangsprijs: 5,00 euro pp.
Openingstijden: 09:00 - 19.00 Kaartverkoop eindigt om 18.30
178

28 Catacombe
Tot het jaar 150 na Chr. werden mensen met verschillende religies naast elkaar begraven. Zo
werden christenen en heidenen gewoon naast elkaar begraven. Toen in Rome het Christendom
in opkomst kwam, wilden de christenen hun eigen begraafplaatsen. In die tijd moest je
grond bezitten wilde je in de grond mogen graven. De meeste Christenen waren echter arme
mensen die weinig geld hadden, laat staan grond. De christenen waren dus afhankelijk van
rijke Christelijke families die hun grond wilden afstaan voor het begraven van hun geloofsgenoten.
De bovengrondse begraafplaatsen raakten al snel overvol doordat steeds meer
mensen zich lieten bekeren tot het Christendom. De enige oplossing nu was onder de grond.
Zo ontstond er een ondergronds netwerk aan galerijen en gangen met een geschatte lengte
van ongeveer 900 tot 1200 km. Het jaar 313 na Chr. zorgde voor veel verandering in de catacomben.
De gelovige christenen begonnen de martelaren in de catacomben te vereren. Men
dacht namelijk dat hoe dichter je bij een martelaar of moordenaar werd begraven, hoe meer
kans er was dat je in de hemel kwam. Het gevolg was een opeenhoping van vele graven.
Na 450 werden er geen gelovigen meer in de catacomben begraven.
Gebouwanalyse
1. Van de 52 catacombenstelsels die te vinden zijn in Rome kun je de meeste ingangen terugvinden
aan bijna alle, in die tijd, belangrijke wegen. Zo is bijvoorbeeld de hoofdingang van de
catacomben van St. Callistus te vinden aan Via Appia Nuovo, één van de belangrijkste wegen
die leidt naar het centrum van de stad. Hedendaags zijn er nog maar een aantal catacomben
open voor publiek: De catacomben van St. Agnes, St. Priscilla, St. Domitilla, St. Sebastian en
St. Callistus. Ook de catacomben van Praetextaus hebben een rijke geschiedenis. De ingang
van deze catacomben is dezelfde ingang als die van de Joodse catacomben.
De catacomben van St. Callistus zijn volgens vele kenners de belangrijkste onderaardse
begraafplaatsen van Rome. De ingang van
deze catacomben is te vinden in Via Appia
Nuova, nummer 110, vlakbij de kruising
met Via Ardeatina. Het eerste systematische
onderzoek en verkenning van deze
catacomben werd verricht door Giovanni
Battista de Rossi. Hij begon met het onderzoek
in 1849.
De catacomben van Callistus werden
gecreëerd in de vierde eeuw na Chr. uit een
vereniging van meerdere groepen van onderaardse
kerkhoven. Van de meeste van
deze onderaardse kerkhoven die toen gevonden
zijn is het duidelijk te merken aan
de symbolen dat het om kerkhoven met
een Christelijke achtergrond ging. Toch
legden niet alleen Christenen ondergrondse
kerkhoven aan. Ook de Etrusken, Joden
en Romeinen hadden deze onderaardse
ruimten (hypogea), maar alleen bij de
Rome
Gebouwbeschouwing 179
door: Rowan Grim

28 Catacombe
Christenen kwam het vaak voor, bij de Romeinen was
het een uitzondering. Niet alleen in Rome werden
deze catacomben gevonden. In Napels (±200 km
ten zuidoosten van Rome), Malta, Sicilië en zelfs in
het Noorden van Afrika werden de catacomben
gevonden.
2. De lengte van de catacomben wordt geschat
op zo’n 1000 kilometer. Het catacombenstelsel
bestaat uit 3 onderdelen: galerijen, crypten
De catacomben van St. Callistus
en grafkamers. Men begon met het maken
van een hoofdingang. Van daaruit werd een trap naar beneden gegraven en vervolgens de
galerijen (gangen).
Men ging te werk volgens bepaalde systemen: Twee hoofdingangen met daartussen gangen
(roostersysteem), de gangen vertakken zich als de twijgen van een boom (twijgsysteem).
Een goed voorbeeld hiervan zijn de catacomben van St. Callistus. Wanneer er geen plaats
meer was op een verdieping, dan groef men gewoon weer verder naar beneden. Catacomben
met vier of vijf verdiepingen en een totale diepte van over de 20 meter komen vaak voor.
3. De buitenkant van de catacomben is niet zichtbaar. Wat wel zichtbaar is zijn de gebouwen
die als ingang dienen voor de catacomben.
De gevels van de ingangen van de catacomben hebben
een hele strakke, rechte uistraling. Als voorbeeld de
ingang van de catacomben van Domitilla. Het totale gevelbeeld
heeft in eerste aanblik een Romaanse stijl. De
lijnen in de gevel lopen door over de gehele gevel. In de
gevel wordt gebruik gemaakt van Ionische kolommen
en halfzuilen. Ionische kolommen en halfzuilen zijn te
herkennen aan kapitelen in een rond gedraaide vorm.
In de gevel zijn ook een aantal half ronde bogen terug
te vinden die veel gebruikt werden in de Romaanse
bouwstijl. De gevel is vorm gegeven in een gebroken
witte kleur. De gebroken witte kleur is kenmerkend voor
veel historische bouwwerken uit die tijd. Dit komt omdat
in die tijd veel met natuursteen zoals marmer werd
gewerkt als bouwmateriaal.
4. Toen de catacomben rond het jaar 200 gemaakt wer-
De entree van de catacomben heeft een fraaie entree den, werden de catacomben gebruikt voor het begraven
van Christenen, Etrusken, Joden en Romeinen. De gangen van de catacomben vormen een
ingewikkeld stelsel en vormen ware labyrinten. In de wanden zijn gaten uitgehakt, waarin de
doden werden bijgezet. Deze eenvoudige graven werden Loculi genoemd en werden, wanneer
de doden waren bijgezet, afgesloten met een plaat van terracotta of marmer. Rijkere
Christelijke families hadden eigen grafkamers met rijkelijk versierde wanden. Zij hadden ook
Gebouwbeschouwing
Rome 180

28 Catacombe
grotere graven, in de vorm van een boog. Zo’n booggraf
werd in die tijd Arcosolium genoemd.
Deze grafkamers en Arcosolia werden versierd met
muurschilderingen en fresco’s waarin vele vroeg- Christelijke
motieven terug te vinden zijn. Vaak waren het
taferelen als een herder met zijn schapen. Vele van deze
taferelen kon men ook terug vinden in de Romeinse
kunst. Ook Bijbelse thema’s zijn er te vinden, zoals
Daniel in de leeuwenkuil. In de fresco’s en muurschilderingen
kan men vaak Christelijke symbolen terug
vinden. Voorbeelden hiervan zijn het anker (hoop),
het kruis (geloof) en de duif (vrede). Wat ook opvalt is
dat er vaak vissen in de fresco’s worden gebruikt. De
vissen verwijzen naar het Griekse symbool Ichthus, wat
het symbool van Jezus Christus is. Vanaf de tweede
eeuw ontstonden er ook catacomben in Napels, Sicilië,
Malta en Noord-Afrika, onder andere in Cyrene. In later
eeuwen werden ook andere onderaardse kerkhoven en
ossuaria als catacomben aangeduid, zoals die te Parijs.
In de catacomben van Callistus werd ook de overleden
paus bijgezet. Deze hadden een bescheiden grafkamer,
in vergelijking met bijvoorbeeld de grafkamer van St.
Cecilia is deze bijna de helft zo groot met een oppervlakte
van ongeveer 40 m2
Soms waren de gangen mooi afgewerk...
Soms ook niet...
5. De structuur van de catacomben is vaak hetzelfde. Boven de grond is de ingang in een
basiliek. In een basiliek zit achterin een trap naar beneden. Wanneer je deze trap afgaat komt
je in een lager gelegen kamer. Deze kamer ligt onder de grond. Vanuit deze kamer kan je
meerdere kanten uit. Als voorbeeld bij de catacomben van Priscilla kan je naar binnen door
de ingang gelegen aan Via Salaria. Hier ga je de trap af en kom je in een vertrek waar je naar
recht kunt (voor de minder belangrijke mensen) en naar links voor de belangrijke personen.
Wanneer je naar links gaat kom je in een groot atrium waaruit je naar verschillende grafkamers
kan. Hier liggen alle “belangrijke” mensen uit die tijd, zoals rijke ambachtslieden. Wanneer
je door deze ruimtes loopt kun je gelijk zien
aan de vele versieringen dat de kamers van rijke
families zijn. Wanneer je in de grafkamers van
de “gewone” burgerij loopt zijn het doodgewone
graven, zonder enige versiering.
6. Door de korte geschiedenis die de catacomben
kende, omdat maar ruim 200 jaar gebruikt
werden is er weinig bekend over wie nu de
werkelijke opdracht heeft gegeven om de
catacomben te laten bouwen. De catacomben
Rome
Gebouwbeschouwing 181

28 Catacombe
werden uitsluitend gebruikt voor het begraven van
mensen. Dit was in de 200 jaar het enige waar ze
voor gebruikt waren. Wanneer er ruimtegebrek was
in de catacomben, werd er gewoon verder gegraven
en zo ontstonden er nieuwe gangen en grafkamers. Na
deze periode werden er geen mensen meer in begraven
en werden de catacomben gesloten. In 1849 werden de
catacomben voor het eerst weer geopend.
7. In de tijd dat men de catacomben bouwden werd
er maar naar een aantal aspecten gekeken, zoals de
stevigheid (zodat het niet instort). Er werd toen weinig
tot niets gedaan aan bijvoorbeeld verlichting of ventilatie.
Tegenwoordig is er licht aangebracht in de tunnels zodat
alle muurschilderingen en grafkamers goed te bezichtigen
zijn. Ook voor de ventilatie van de tunnels is een oplossing
gevonden. Er zijn namelijk gaten in het plafond van de cata-
comben gemaakt zodat er lucht van buiten naar binnenin de catacomben kan stromen. Wat
duurzaamheid van het “gebouw” betreft zou je kunnen zeggen dat deze catacomben hun
kwaliteiten wel bewezen hebben. Ze gaan al vele eeuwen mee. Tegenwoordig wordt onder
“duurzaam” iets heel anders verstaan. Tegenwoordig wordt er onder duurzaam verstaan dat
het gebouw energiezuinig en milieuvriendelijkheid moet zijn. De catacomben liggen onder
de grond en zijn dus goed bestand tegen temperatuurverschillen.
Toch heeft dit gebouw geen grote maatschappelijke waarde, dit komt door twee redenen:
het ligt onder de grond en is dus minder makkelijk te bezichtigen, zodat weinig mensen weet
hebben van deze catacomben en het heeft niet zo’n belangrijke status zoals bijvoorbeeld het
Colosseum of de St. Pieter.
8. De gebruikte bouwmaterialen van de catacomben zijn vooral natuursteen en andere
steensoorten. Dit omdat de catacomben “uitgehakt” zijn in de grond. De ingangen van de
catacomben heeft ook de materiaalkeuze die je zou verwachten van een Romaans gebouw,
veel natuursteen. Dit komt omdat er in die tijd nog niet zo veel bouwmaterialen
gebruikt werden zoals beton of keramische materialen.
1. De catacomben van Sint-Agnes
2. De catacomben van Priscilla
Adres: Via Nomentana, 349. 00162, Rome
Adres: Via Salaria, 430. 00199, Rome.
3. Catacomben van Domitilla
4. De catacomben van Sint Sebastianus
Adres: Via delle Sette Chiese, 282 /280. Rome
Adres: Via Appia Antica, 136. 00179, Rome.
5. De catacomben van Sint-Callixtus
Adres: Via Appia Antica, 126 00179, Rome.
info:
Dagelijks geopend van 08.30 - 12.00 en van 14.30 - 17.00.
Dagelijks geopend van 09.00 - 12.00 en van 16.00 - 18.00. (voor de catacomben van
Sint-Agnes)
Plattegrond van de toegankelijke
catacomben van St. Domitilla
182

29 Santa Maria in Aracoeli
Gebouwanalyse
1. Gesitueerd op een van de 7 heuvels van Rome aan de Noordzijde van de
Capitolijn vindt men een Romaanse kerk genaamd Santa Maria Arecouli
voeger bekend onder de naam Santa Maria de Capitolo. Door de verhoogde
plaatsing van de kerk heeft het gebouw in prominente plaats gekregen
in zijn omgeving. Dit effect word versterkt door de grote brede trappen
aan de voorzijde, zo wordt duidelijk gemaakt dat dit gebouw een belangrijke
functie heeft. Helaas valt het gebouw totaal in het niets bij het veel
later gebouwde monument van Victor Emanuel II, Altare della Patria (ook paus ....
bekent onder de plaatselijke bevolking als suikertaart vanwege het witte
marmer). De trap naar de kerk toe bestaat uit 124 marmeren treden die dateren uit 1338. Ze
werden geschonken uit dank voor het eindigen van de pestepedemie. Het eerste dat opvalt
aan het gebouw is de solide ogende,
ietwat sobere Romaanse gevel.
2. In 1412 sierde de eerste openbare
klok van Rome de gevel waarvan nog
steeds de sporen in het metselwerk
terug te vinden zijn. Vanaf luchtfoto’s
ziet het geheel er naar gekeken
vanuit een hedendaags perspectief
totaal niet uit als een kerk door te
weinig verfijning en ontbreken van
een toren.
3. De gevel oogt erg sober, de enige
decoraties zijn die boven de toegangen
van de zijbeuken. De gevel is nog niet af: de bedoeling was om de gevel te bedekken met
mozaïek, dit is echter nooit gebeurd. De dakvorm
is een zadeldak (geldt voor veel Romaanse bouwwerken)
voorzien van zogenaamde monniken en
nonnen pannen. De entree bestaat uit een drietal
deuren, een grote deur in het midden waarnaast
twee kleine deuren zitten. Deze geven toegang tot
de zijbeuken, elk met negen kapellen. Aan de rechterzijde
ook een zijuitgang bij enkele graftomben.
De absis is
vierkant gevormd.
4. De Santa Maria in Aracoeli is gebouwd door
Griekse monniken in de zesde eeuw op de restanten
van de aan Juno toegewijde tempel uit 334 v.Chr.
In de tiende eeuw kregen de Benedictijnen het
bouwwerk in bezit. In het jaar 1249 werd het pand
Rome
Gebouwbeschouwing 183
door: Jorim Sanderse

29 Santa Maria in Aracoeli
info:
aan de Franciscanen overgedragen door de toenmalige
paus in de vorm van een pauselijk decreet. Deze kerk
dankt zijn populariteit vooral aan het relikwie dat tot
1994 hier lag, een olijfhouten beeldje van Jezus wat
genezing zou schenken waarna het traditioneel beloont
wordt met sieraden, het huidige beeldje is slechts een
replica omdat het origineel ontvreemd werd in 1994.
De heilige trap zou volgens een legende tevens zorgen
dat ieder die tijdens de nacht biddend op de knieën de
trap opgaat de loterij wint. De kerk is nu nog steeds in
gebruik als kerk en bedevaartsoort zoals bij de bouw
bedoeld was.
5. Muren zijn versierd met fresco’s in Renaissancestijl
en er is een verguld cassette plafond aangebracht na de
overwinning bij de slag van Lapanto in 1571 waarvan de
overwinningsfeesten ook in dit gebouw plaatsvonden.
Overigs is het altaar uitgevoerd in Barokstijl. Verspreid
in de kerk zijn grafstenen te vinden van bekende personen zoals bijvoorbeeld de op één na
laatste Bosnische koningin Catherine met bijbehorend portret uit de 15de eeuw.
Het gebouw is hoofdzakelijk opgebouwd uit baksteen en voorzien van Romaanse pannen.
Aan de binnenzijde van de kerk kan men 22 zuilen vinden die allemaal hergebruikt
zijn uit eerdere bouwwerken, vandaar dat ze dus ook niet identiek zijn. Op de zuilen rusten
halfronde bogen die de dakconstructie van het middenschip dragen. Het meest indrukwekkende
aan dit gebouw is het interieur. Het is erg overdadig door de vele versieringen. Het is
voorzien van prachtige mozaïeken in een stijl “Cosmatesque” die kenmerkend genoemd mag
worden voor het middeleeuws Italië. Het marmer hiervoor werd verkregen uit de ruïnes van
Romeinse bouwwerken.
7. Het gebouw vervult een zogenaamde gebedsfunctie, daarnaast is het tegenwoordig als
toeristische trekpleister ook van grote waarde.
8. Beknopt overzicht van de
gebruikte materialen :
Verschillende kleuren marmer
en Travertin voor kolommen,
vloeren en entree trap. Bladgoud,
hout, verf, kalkpleister en fresco’s
als interieur afwerking voor wand
en plafond. Baksteen en gebakken
dakpannen voor de buitenwand
en het dak.
4 Piazza del Campidoglio 00186 Rome