Hoofdstuk 6 : Resultaten - Expoo

FACULTEIT PSYCHOLOGISCHE EN PEDAGOGISCHE
WETENSCHAPPEN
ACADEMIEJAAR 2008-2009
De wachtzaal van het consultatiebureau van
Kind & Gezin als publieke ruimte in de stad.
Een ontmoetingsplaats voor ouders met jonge kinderen?
Promotor: Dr. Michel Vandenbroeck
Masterproef ingediend tot het behalen van de graad van master in de
pedagogische wetenschappen, afstudeerrichting orthopedagogiek.
Stépha Van de Walle
20042922

Inhoudstafel
Inhoudstafel............................................................................................................................... 2
Woord vooraf............................................................................................................................ 4
Inleiding ..................................................................................................................................... 5
Hoofdstuk 1 Processen van individualisering binnen een postmoderne samenleving....... 9
1.1 Inleiding.......................................................................................................................................................9
1.2 Historische schets....................................................................................................................................9
1.3 Betekenis van individualisering........................................................................................................... 11
1.4 Het deproblematiseren van individualiseringsprocessen............................................................. 12
Hoofdstuk 2 Sociale netwerken en sociale steun ................................................................ 14
2.1 Inleiding.................................................................................................................................................... 14
2.2 Sociale netwerken................................................................................................................................. 14
2.2.1 Persoonlijke, moederlijke en utilitaire netwerken ................................................................... 16
2.2.2 Verbindende en overbruggende netwerken.............................................................................. 17
2.3 Sociale steun........................................................................................................................................... 18
2.3.1 Definitie van sociale steun.............................................................................................................. 18
2.3.2 Verschillende benaderingswijzen van het concept ‘sociale steun’........................................ 19
Hoofdstuk 3 Publieke ruimtes binnen een stedelijke context............................................ 22
3.1 Inleiding.................................................................................................................................................... 22
3.2 Publieke ruimtes nader bekeken ....................................................................................................... 24
3.2.1 Definiëring van publieke ruimtes.................................................................................................. 25
3.2.2 Lichte gemeenschappen.................................................................................................................. 32
Hoofdstuk 4 Een omschrijving van de onderzoekssetting.................................................. 34
Hoofdstuk 5 Methodologisch kader en probleemstelling ................................................... 37
5.1 Een postmodernistische kijk op de wereld..................................................................................... 37
5.2 Omschrijving algemeen onderzoeksthema ..................................................................................... 37
5.3 De onderzoeksmethode...................................................................................................................... 38
5.4 Doelgroep............................................................................................................................................... 39
5.5 Rol van de onderzoeker ...................................................................................................................... 39
5.6 Data-verzameling................................................................................................................................... 40
5.7 Data-analyse en interpretatie ............................................................................................................. 42
5.8 Onderzoeksvragen uitgediept ............................................................................................................ 45
2

Hoofdstuk 6 Resultaten - Interacties binnen de wachtzaal van het consultatiebureau van
Kind & Gezin in beeld gebracht ............................................................................................ 46
6.1 Inleiding.................................................................................................................................................... 46
6.2 De wachtzaal van het consultatiebureau in Ledeberg .................................................................. 46
6.2.1 De architectuur van de wachtkamer: ‘De feitelijke ruimte’................................................... 46
6.2.2 De bedoeling achter de ruimte..................................................................................................... 47
6.3 De wachtzaal als publieke ruimte bestudeerd vanuit haar ambivalent karakter.................... 50
6.3.1 Herkenbaarheid versus anonimiteit............................................................................................. 51
6.3.2 Gekend versus ongekend............................................................................................................... 55
6.3.3 Chaos versus kalmte ....................................................................................................................... 56
6.3.4 Vermijdende versus ontmoetende contacten ........................................................................... 58
6.4 De blik van de ander ............................................................................................................................ 60
6.5 Sociale steun........................................................................................................................................... 66
6.6 Interculturele interacties ..................................................................................................................... 74
Discussie en aanbevelingen voor verder onderzoek ........................................................... 78
3

Woord vooraf
Zo veel onuitgewerkte ideeën, zo veel gedachten in aanleg, zo veel mogelijke verhandelingen gingen
met het schrijven van deze ene gepaard. Schrijven bleek al evenzeer om schrappen te gaan, ambitie
om het intomen ervan, verduidelijken en reduceren. Als de materiële tekst geworden is wat hij is,
dan slechts als een schim van de bredere intertekst waaraan hij ontsprong, een fragment van een
voor altijd onvoltooid geheel. Niets was dus verloren toen schrijven voornamelijk schrappen bleek;
mijn intertekst ben ik niet kwijt en verrijkt is hij in elk geval.
Toch kon deze verhandeling nooit zijn wat ze op heden is geworden zonder de hulp van een aantal
bijzondere mensen. Ik wens dan ook een oprecht woord van dank tot hen te richten.
Mijn welgemeende dank gaat vooreerst uit naar mijn promotor, Dr. Michel Vandenbroeck, die vanaf
ons eerste gesprek in mijn kunnen is gaan geloven. De zorg en nauwkeurigheid die hij bij het
beantwoorden van mijn vragen en het wegnemen van mijn twijfels aan de dag legde, maakten van mijn
onderzoeksproces een fascinerende ervaring veeleer dan een stressvolle en beangstigende
aangelegenheid. Het eindresultaat vormt dan ook slechts de materialisering van een rijpingsproces dat
nooit met dezelfde verrijking zou zijn gepaard gegaan zonder de voortreffelijke hulp van Dr.
Vandenbroeck.
Voorts gaat mijn dank vanzelfsprekend uit naar alle vrijwilligers, verpleegkundigen en artsen van het
consultatiebureau van Kind & Gezin in Ledeberg. Dankzij hun bereidwillige medewerking en
onverminderde steun bij het onderzoek, kon ik een blik werpen op de boeiende microgemeenschap
van de wachtruimte.
Ook Ghislain wens ik welgemeend te bedanken voor zijn waarachtige interesse voor het onderwerp
en zijn onbeperkte bijstand bij het ontstaansproces van de verhandeling.
Toch had deze masterproef geen schijn van kans gehad zonder de steun van mijn prachtige gezin dat
er op elk moment van de rit voor me was. Niet voor het eerst kon ik dankzij hun onvoorwaardelijke
liefde en grenzeloos begrip een opdracht tot een goed einde brengen. Ook Sofie wil ik met heel mijn
hart bedanken voor haar interessante inbreng in mijn leven en de menselijke warmte die ze me ook
vanuit het verre Bulgarije nog kon geven. Mijn laatste woord van dank gaat uit naar Bram. Mooi zoals
hij is, moet ik hem bedanken.
4

Inleiding
De westerse samenleving wordt volgens velen gekenmerkt door een toenemende individualisering.
De recente veranderingen in gezinssamenstelling en de toenemende processen van
detraditionalisering verlenen individuen een grotere keuzevrijheid in hun levensloop (Vandenbroeck,
Boonaert, Van der Mespel & De Brabandere, 2007). Als gevolg hiervan krijgt de hedendaagse mens
meer en meer het gevoel op zichzelf te zijn aangewezen.
Betrokken op het domein van opvoeding en ouderschap zorgen deze individualiseringsprocessen er
volgens sommige auteurs (Manji, Maiter & Palmer, 2005) voor dat opvoeden niet langer als de
verantwoordelijkheid van een volledige gemeenschap wordt beschouwd, maar in plaats daarvan
wordt doorverwezen naar de beperkte private kring waarmee ouders zich in de opvoeding omringd
weten. De geboorte en het opvoeden van een kind gaat met grote veranderingen in het gezin
gepaard. Deze veranderingen kunnen een toenemend gevoel van stress, onzekerheid en spanning met
zich meebrengen. Ouders gaan vaak twijfelen of ze hun kinderen wel op de juiste manier
grootbrengen en hebben daarom nood aan steun, wat hun concrete opvoedingssituatie ook is
(Rutgeerts, 2005). Dergelijke steun bij het opvoeden van kinderen kan in sociale netwerken
gevonden worden. Ouders die om de één of andere reden verstoken blijven van de waardering en
praktische hulp van dergelijke netwerken, kunnen zich geïsoleerd voelen in hun opvoedingsopdracht.
Deze individualisering wordt niet alleen door voornoemde detraditionalisering en wijzigingen in de
gezinssamenstelling in de hand gewerkt. In de laatste decennia ruilden heel wat mensen het
plattelandsleven in voor een bestaan in de (groot)stad (Lofland, 1998). Meer dan zestig procent van
de wereldpopulatie leeft vandaag in een stedelijke context (Castell in Pinxten & Dikomitis, 2006). Als
een gevolg van de toenemende urbanisatie en de ontwikkeling van grootsteden worden face-to-face
contacten steeds minder frequent en lijken interacties tussen mensen hun persoonlijk karakter te
verliezen (Peters & Debosscher, 2006).
De groei – zowel in aantal als in verscheidenheid – van de stedelijke populatie confronteren de
moderne mens met een toenemende complexiteit. De hoge herkenbaarheid van het platteland wordt
vervangen door anonimiteit. Hierdoor gaan ouders volgens sommige auteurs (Watson, 2006) de
publieke ruimtes in een stad als onveilig en bedreigend ervaren. Deze angsten zouden de
bewegingsvrijheid van ouders en kinderen aan banden leggen.
Deze individualiseringskwestie en zijn gevolgen gelden als uitgangspunt voor onze centrale
onderzoeksvraag. We focussen er op hoe interacties tussen ouders met jonge kinderen binnen de
wachtzaal van het consultatiebureau van Kind & Gezin in Ledeberg als publieke ruimte in de stad vorm
krijgen. Treden ouders van jonge kinderen nog met elkaar in interactie in de wachtzaal ondanks de
5

vermeende individualisering van de samenleving en de steeds groter wordende steden? En kunnen
deze interacties voor ouders een sociaal ondersteunende functie vervullen?
Deze verhandeling is er niet op gericht deze processen van individualisering en zijn mogelijke
gevolgen te problematiseren. De omschreven evoluties dienen daarbij veeleer als achtergrond bij het
bestuderen van interacties tussen ouders binnen de wachtzaal als publieke ruimte. De uitdieping van
deze algemene onderzoeksvraag vereist een referentiekader dat in enkele primordiale
literatuurthema’s gefundeerd is. Meerbepaald gaat het daarbij enerzijds om literatuur over
individualisering, sociale netwerken en sociale steun, en anderzijds om de thema’s van publieke
ruimtes en stedelijkheid. Hoewel bij de lezer de indruk kan gewekt worden dat de theoretische
omkadering in zijn geheel aan het onderzoek voorafging, was de uitgevoerde literatuurstudie de facto
geen rechtlijnig proces. De afwikkeling van het onderzoek gebeurde niet in duidelijk afgelijnde
onderzoeksstadia, maar ontplooide zich daarentegen als een dialectisch proces waarbij theorie,
dataverzameling en data-analyse voortdurend met elkaar in interactie traden.
In het eerste hoofdstuk gaan we dieper in op de literatuur over de processen van individualisering.
Een korte historische schets van individualisering wordt gevolgd door een uitdieping van de concrete
betekenis van individualisme en een overzicht van de pluraliteit aan contemporaine opinies over de
zogenaamde individualiseringstendens.
Het tweede hoofdstuk vertrekt vanuit de stelling dat de verantwoordelijkheid voor de opvoeding van
kinderen niet eenzijdig aan ouders kan worden toegeschreven. Het getuigt van een al te beperkte
visie om opvoeding als een lineair proces op te vatten waarbij alleen ouders hun kinderen opvoeden.
Een dialogische en contextuele benadering van het opvoedingsproces reveleert daarentegen de
onmiskenbare rol van diverse sociale invloeden (Vandenbroeck et al., 2007). Aangezien het
opvoedingsgebeuren in deze optiek een gedeelde verantwoordelijkheid wordt, dient volgens
Vandenbroeck et al. voldoende aandacht naar sociale netwerken uit te gaan. Daarom concentreren
we ons in dit hoofdstuk voornamelijk op de betekenis en het belang van sociale netwerken, alsook
op de diversiteit aan netwerkvormen. We beklemtonen daarbij het belang van andere ouders als een
effectieve, eerste bron van steun bij het opvoedingsgebeuren en lichten het belang van dergelijke
‘sociale steun’ dan ook verder toe. De notie van ‘sociale steun’ wordt in het wetenschappelijke veld
meerbepaald op drie verschillende manieren benaderd (Busschots & Lauwers, 1994). Een eerste
benadering gaat het concept verder vertakken in een aantal subtypes. Het accent verschuift daarbij
van globale effecten van sociale steun naar specifieke deelaspecten (Beeber & Canuno, 2005). Een
tweede perspectief brengt de betekenis die ouders zelf geven aan sociale steun op de voorgrond. Een
derde aandachtspunt tenslotte betreft de positieve en/of negatieve gevolgen van het bufferen van
stress en/of het bevorderen van geestelijk en lichamelijk welzijn via sociale steun.
Aangezien onze aandacht uitgaat naar interacties tussen ouders in publieke ruimtes, is het
noodzakelijk om in een derde hoofdstuk stil te staan bij het bestaande literatuurbestand over
6

publieke ruimtes en stedelijkheid benaderd vanuit een sociale interesse. Het omschreven beeld van
publieke ruimtes als onveilig, bedreigend en gevaarlijk wordt er ingeruild voor een positievere kijk op
publieke ruimtes binnen een stedelijke context. We gaan ervan uit dat ouders en kinderen nog steeds
kunnen participeren in het publieke leven. Daarom nemen we in dit derde hoofdstuk de sociale
betekenis van publieke ruimtes onder de loep. Hoewel de tegenstelling met private ruimtes daarbij
voor de hand lijkt te liggen (Soenen, 2006), is een radicaal onderscheid tussen het private en het
publieke illusoir. Een waarheidsgetrouwer benadering plaatst de publieke ruimte daarom in het
continuüm dat zich van het strikt private tot het meest publieke uitstrekt. We wensen de verhouding
privaat-publiek daarbij te verduidelijken vanuit twee belangrijke kenmerken van publieke ruimtes, met
name hun relationeel en ambivalent karakter.
In het vierde hoofdstuk gaan we dieper in op de keuze van de onderzoekssetting. Aangezien het ons
om de interactie tussen ouders van jonge kinderen (0-3) in een publieke ruimte gaat, gingen we op
zoek naar een ruimte die dergelijke ouders in een anonieme context samenbrengt. De wachtzaal van
het consultatiebureau van Kind & Gezin bleek in dit verband een geschikte onderzoekssetting. Het
vierde hoofdstuk biedt een uitgebreide omschrijving van deze setting.
In een vijfde hoofdstuk zetten we het methodologisch kader van het onderzoek uiteen. Vanuit een
postmodernistische kijk op wetenschap lichten we onze algemene onderzoeksvraag toe. Vooraleer
onze onderzoeksmethode uitgebreid wordt omschreven, gaat eveneens aandacht uit naar de
doelgroep van het onderzoek alsook naar de rol van de onderzoeker tijdens het observeren. We
brengen de verschillende onderzoeksfasen ter sprake: de thematische verdieping, de prospectieronde
en de dataverzameling en -analyse. De observaties van de wachtzaal en de aanwezige
interactieprocessen namen plaats van eind december tot begin februari 2009-2009. Deze
dataverzameling en de analyse ervan worden nauwkeurig omschreven in dit hoofdstuk. De
aangewende methode van data-analyse kan gedeeltelijk worden geduid met de term ‘grounded
theory’ (Turner, 1981). Ze is gefundeerd in de voortdurende codering van observatieonderdelen.
Aan de hand van cross-sectionele analyse (Mason, 1996) abstraheren we uit de data een aantal
belangrijke thema’s die verband houden met interactieprocessen tussen ouders in de wachtzaal. Zo
kunnen we concreet een vijftal thema’s formuleren aan de hand waarvan we onze algemene
onderzoeksvraag verder kunnen uitspitten. De thematische inzichten worden vervolgens aan verdere
non- cross-sectionele data-analyse onderworpen.
De resultaten van deze analyse worden ondergebracht in een zesde hoofdstuk. In een eerste
beweging geven we de lezer een concreet beeld van de architectuur en de verschillende functies van
de onderzochte ruimte. We brengen de fysieke ruimte in kaart en staan uitvoerig stil bij de eigenlijke
bedoelingen achter de wachtzaal als publieke ruimte. Net als andere publieke ruimtes wordt de
wachtzaal gekenmerkt door een ambivalent karakter. Vervolgens trachten we aan de hand van een
reeks pertinente voorbeelden tot een algemeen beeld te komen van de wachtzaal als ambivalente
7

uimte. In een derde deel zal blijken dat de aanwezigheid van andere ouders in de wachtzaal voor een
ouder niet neutraal is. Aan de hand van verschillende voorbeelden wordt ingegaan op de invloed van
de blik van de ander. Welke invloed kan deze blik hebben op de interacties binnen de wachtzaal en
hoe kan hieraan betekenis verleend worden? Een vierde thema-analyse hoort thuis in het
theoretische kader van sociale steun. Uit onze observatieperiode bleek immers dat de korte sociale
interacties tussen ouders binnen de wachtzaal niet noodzakelijk als betekenisloos worden ervaren.
Kan de wachtzaal een plaats zijn waar ouders ervaringen kunnen uitwisselen over ouderschap? We
staan stil bij hoe sociale steun vorm krijgt binnen interacties tussen ouders onderling. Aangezien het
consultatiebureau in Ledeberg gekenmerkt wordt door een grote diversiteit op zowel etnisch als
cultureel vlak is het zinvol enige aandacht te besteden aan de interculturele communicatie tussen
ouders aan de hand van een aantal illustraties. Hoewel deze thema-analyses in een vrij omvangrijk
hoofdstuk resulteren, zijn wij er vast van overtuigd dat het inperken van de diversiteit aan
voorbeelden onrecht zou doen aan de rijkdom en de relevantie van het observatiemateriaal.
In het zevende en laatste hoofdstuk resumeren we een aantal belangrijke conclusies uit de dataanalyse.
Ten slotte raken we kort de beperkingen van ons onderzoek aan en werpen we een aantal
suggesties op voor verder onderzoek.
8

Hoofdstuk 1 : Processen van individualisering binnen een
postmoderne samenleving
1.1 Inleiding
Individualisme wordt vaak aangehaald als een pertinente karakteristiek van de hedendaagse westerse
samenleving. Individualisering zou gepaard gaan met een groot aantal veranderingen in het gezin en
steeds zichtbaarder wordende vormen van detraditionalisering (Vandenbroeck, et al. 2007). Denken
we bij wijze van voorbeeld aan het gestage verdwijnen van de dominante positie van de Kerk, het
groeiende aantal echtscheidingen, de benadrukking van diversiteit en contextbepaaldheid van kennis,
en het feit dat alomvattende waarden en normen steeds meer aan geloofwaardigheid moeten
inboeten.
Volgens Garbarino (in Drentea & Morren-cross, 2005) leven we vandaag in een individualistische
cultuur die in veel gezinnen voor een sfeer van vervreemding zorgt. Als dusdanig wordt ouderschap
als een sociale daad die op een gemeenschap van mensen berust belemmerd (Garbarino in Drentea &
Morren-Cross, 2005). Kinderen hebben een dergelijke gemeenschap nodig als aanvulling bij een veilig
gezin. Andere auteurs (Beck, 1994; Duyvendak & Hurenkamp, 2004) menen daarentegen dat deze
individualisering niet geproblematiseerd dient te worden. Individualisering betekent volgens Beck
geen isolement, eenzaamheid en het einde van alle vormen van gemeenschap of verbondenheid.
In dit inleidende hoofdstuk gaan we dieper in op de processen van individualisering. Eerst en vooral
plaatsen we deze individualiseringsprocessen in een historisch kader. Nadien concentreren we ons
op de betekenis van het individualisme alsook op enkele bestaande, divergente opinies over de
individualiseringstendens. Het is niet onze bedoeling om een concreet antwoord te geven op de
vraag of deze processen al of niet kenmerkend zijn voor het leven binnen een westerse samenleving.
We wensen het debat omtrent individualisering daarentegen aan te wenden als een uitgangspunt
voor onze centrale onderzoeksvraag. Tegen de achtergrond van de beschreven
individualiseringstendensen willen we nagaan hoe ouders in publieke ruimtes met elkaar in interactie
treden binnen een multiculturele stedelijke context. Zijn ouders echt in dergelijke mate
geïndividualiseerd dat interactie met onbekende ouders ondenkbaar is geworden?
1.2 Historische schets
Vanaf de jaren ’60 gaat een toegenomen welvaart hand in hand met een grotere morele vrijheid
(Vandenbroeck, 2007). De tijd waar de hele levensloop vanaf de geboorte tot het graf werd bepaald
door de plaats waar men zijn leven leidde is voorbij. Individuen worden minder dan vroeger
gesocialiseerd door traditionele netwerken en rollen. Traditionele waarden en normen worden niet
meer kritiekloos overgenomen (Vandenbroeck et al., 2007). Het maken van keuzes in een steeds
9

complexer wordende multiculturele samenleving wordt in toenemende mate een individuele
aangelegenheid (Vandenbroeck et al.). De discrepantie tussen de grote individuele vrijheid en de
noden van het gezin wordt almaar duidelijker in landen die een significante welvaart en een goed
ontwikkelde sociale zekerheid kennen, en waar vrede en democratische rechten een
vanzelfsprekendheid zijn geworden (Beck & Beck, 1995). Mensen hechten steeds meer belang aan het
realiseren van hun eigen wensen en behoeftes in functie van het streven naar individueel geluk
(Vandenbroeck, 2007).
Sinds de tweede wereldoorlog is ook de arbeidsparticipatie van vrouwen gestegen, hetgeen voor een
zekere opschudding heeft gezorgd in de genderverhoudingen binnen het gezin (Vandenbroeck, et al.,
2007). Omdat vrouwen dankzij hun arbeidsdeelname economisch onafhankelijker worden, is het
voortduren van huwelijken in toenemende mate een zaak van individuele keuzes en
onderhandelingen tussen partners (Vandenbroeck, 2004). Op heden moeten mensen continu keuzes
maken omtrent de richting en de zin van hun leven. De enige keuze die geen optie meer is, is het zich
onthouden van keuze (Vandenbroeck, 2007). Meer dan voordien baseren mensen hun keuzes op
persoonlijke voorkeuren veeleer dan op bepaalde dwangmatigheden die van hun buurt of de
bindende traditie uitgaan (Pinxten & Dikomitis, 2006). Deze individuele keuzes worden volgens Beck
en Beck (1995) in toenemende mate ervaren als een conflict tussen de eisen van de arbeidsmarkt, de
eisen van de opvoeding en het concept liefde.
Daarenboven worden er duidelijke veranderingen merkbaar in de functie van het gezin. Veeleer dan
door een oriënterende of richtinggevende functie in het waarmaken van dominante idealen wordt het
gezin op heden gekenmerkt door een onderhandelingscultuur waar elkeen een eigen visie en stem
heeft (Vandenbroeck, 2007). Als dusdanig wordt het gezin stilaan meer een opgave die in handen van
de individuele gezinsleden ligt en een voorwaarde voor hen om hun eigen geluk te realiseren dan een
gegeven levensconditie die buiten kijf staat (Vandenbroeck, 2007).
Beck en Beck (1995) stellen zich de vraag wat er in de plaats van het traditionele gezin komt na al
deze veranderingen. Ze komen tot het besluit dat dit niets anders dan het gezin zelf kan zijn, maar
dan als een nieuwsoortig concept dat is aangepast aan de moderne maatschappelijke tendensen zoals
scheidingen, nieuwe gezinssamenstellingen en de daling van het vruchtbaarheidscijfer. Het is heden
ten dage niet langer mogelijk te duiden wat het gezin concreet betekent; zijn betekenis gaat
verschillen naargelang de betrokken personen, hun normhantering en moraliteit, en de verschillende
relaties die zij met elkaar aangaan (Beck, 2005).
De maakbaarheid van het gezin verwijst in de eerste plaats naar een grotere vrijheid, maar eveneens
naar meer verantwoordelijkheid voor het gezin. Bijgevolg kunnen een aantal negatieve evoluties in het
10

gezinsleven worden toegeschreven aan de sterke druk die van de individualisering van de gezinsleden
uitgaat (Vandenbroeck, 2007). We denken daarbij met name aan de vele echtscheidingen sinds de
jaren ’60, de arbeidsparticipatie van vrouwen en het verbreken van de voorheen onlosmakelijke band
tussen ouderschap en partnerschap.
Hoewel deze toegenomen keuzevrijheid over het algemeen als een positief gegeven wordt
beschouwd, dient toch op een aantal mogelijke gevolgen te worden gewezen die niet noodzakelijk
eenstemmig positief zijn (Vandenbroeck et al., 2007).
Ten eerste is het belangrijk om aan te merken dat niet iedereen in dezelfde mate aan keuzevrijheid
wint. Het fenomeen is voornamelijk van tel voor dat deel van de bevolking dat over voldoende
sociaal, cultureel en materieel kapitaal beschikt (Vandenbroeck, et al., 2007). Het zou daarom
problematisch zijn keuzevrijheid binnen het onderhandelingsgezin als norm naar voren te schuiven.
Van alle gezinnen wordt dan immers een dergelijke onderhandelende organisatie verwacht, ongeacht
de specifieke condities die zo een gezinsbestel in sommige gevallen onmogelijk maken (Vandenbroeck
& Bouverne-De Bie, 2006). In de tweede plaats kan de detraditionalisering en individualisering van
een postmoderne maatschappij ervoor zorgen dat ouders en voornamelijk moeders zich meer
geïsoleerd weten. De meeste moeders blijven niet langer thuis wanneer ze een kind grootbrengen
(Arendell in Drentea & Morren-Cross, 2005). Het uitblijven van traditionele informele netwerken
kan voor een zeker isolement zorgen in het moederschap waarbij men zich gaat terugtrekken in de
private kring en zich als dusdanig niet langer kan beroepen op de wijsheid en ervaring van andere
moeders (Drentea & Morren-Cross, 2005). De buurten die voorheen als interactieruimte voor
moeders met kinderen konden gelden, blijven overdag leeg.
Litt (in Drentea & Morren-Cross, 2005) meent bovendien dat het ontbreken van zowel tijd als plaats
voor moeders om met elkaar te praten tijdens de opvoeding van jonge kinderen voor een tekort aan
informele steun en advies zorgt. Dit kan op zijn beurt leiden tot een grotere opvoedingsonzekerheid
bij jonge ouders. Toch toont onderzoek aan dat deze onzekerheid niet noodzakelijkerwijs dient te
worden geproblematiseerd aanaangezien ze in de regel deel uitmaakt van elk opvoedingsproces
(Vandenbroeck et al., 2007). De rol van informele sociale netwerken is hierbij van kapitaal belang.
We komen hier in het volgende hoofdstuk op terug.
1.3 Betekenis van individualisering
Individualisering geldt als een complex, veelvuldig en ambigu concept (Beck, 1995). Vaak wordt het
fenomeen binnen de wetenschap op een generaliserende manier omschreven als de toenemende
onafhankelijkheid van mensen ten opzichte van elkaar (Duyvendak & Hurenkamp, 2004). Het individu
lijkt minder gebonden te zijn aan gevestigde instituties zoals Kerk, familie of buurt; de banden met
diverse sociale groepen versoepelen en de deelname aan groepsactiviteiten gaat in dalende lijn. Dit
11

leidt tot de opvatting dat de mens meer keuzevrijheid heeft in zijn eigen leven. Het is precies deze
keuzevrijheid waaraan in het leeuwendeel van de literatuur de term individualisering wordt
toegekend (Duyvendak & Hurenkamp, 1994). Een nadere definiëring van het concept vinden we bij
Peters en Scheepers (2000). In hun onderzoek gaan zij de notie onderverdelen in 5 concrete
deelaspecten. Sommige deelaspecten zijn reeds aan bod gekomen in de historische schets.
1. De-institutionalisering, d.w.z. het versoepelen van de banden tussen individuen en traditionele
instituties zoals de Kerk, het gezin, politieke partijen, etc.
2. Detraditionalisering of de afname van onvoorwaardelijke steun aan traditionele opvattingen en
waarden.
3. Privatisering, d.i. het fenomeen waarbij sociale activiteiten aan medezeggenschap verliezen bij de
individuele keuze van opvattingen en waarden.
4. Fragmentarisering of het verdwijnen van noodzakelijke onderlinge samenhang tussen de
opvattingen en waarden van individuen in verschillende levensdomeinen.
5. Heterogenisering, het divergeren van opvattingen tussen individuen onderling.
Belangrijk voor een goed begrip van ons verdere onderzoek is dat wij de term individualisering op
deze manier wensen aan te wenden. Indien we het in wat volgt hebben over een mogelijke
individualisering van de samenleving, dan doelen we op de vijf deeltendensen die Peters en Scheepers
onder de aandacht brengen. We laten daarbij in het midden of al deze deelaspecten recht evenredig
een invloed uitoefenen op het sociale gedrag van mensen.
1.4 Het deproblematiseren van individualiseringsprocessen
Om tegemoet te komen aan deze individualiseringstendensen spreken Beck, Giddens en Lash (1994)
tegenwoordig van een ‘post-traditional society’. In een dergelijk maatschappelijk bestel volstaat de
klassieke indeling van individuen in groepen (bijvoorbeeld op basis van gender of sociale klasse) niet
langer om te verklaren hoe mensen denken en voelen, welke overtuigingen ze hebben en hoe ze zich
tot de overheid verhouden.
Toch gaat individualisering volgens Beck (1994) niet gepaard met compleet isolement, absolute
eenzaamheid en het einde van alle vormen van gemeenschap en verbondenheid. Individualisering
betekent vooreerst ‘disembedding’, maar ten tweede ook ‘re-embedding’ van levenswijzen in de
samenleving. Eenmaal men zich heeft losgemaakt van traditionele rollen en relaties, gaat men volgens
Beck in een proces van ‘re-embedding’ zijn eigen biografie modelleren, regisseren en een eigen vorm
geven. De desintegratie van zekerheden in een industriële samenleving gaat met andere woorden
eveneens vergezeld van de verplichting om voor zichzelf nieuwe zekerheden te creëren. Dit brengt
op zijn beurt nieuwe afhankelijkheden met zich mee, zelfs op globaal niveau (Beck, 1994).
Het stijgend gevoel van vrijheid mag dan wel een zoektocht naar nieuwe gezinsbeelden in de hand
werken en zo het klassieke beeld ondermijnen, toch is dit volgens Beck en Beck (1995) in geen geval
12

een nieuw fenomeen. Ze schrijven het met name toe aan de bescherming die de welvaartstaat aan de
arbeidsmarkt biedt veeleer dan aan de postmoderne maatschappij. Ze spreken van arbeidsvrijheid,
d.w.z. de vrijheid van elkeen om zich te gedragen naar en aan te passen aan de eisen van de
arbeidsmarkt. Beck en Beck kunnen daaruit concluderen dat het loskomen van traditionele instituties
weinig zegt over de (on)afhankelijkheid van instituties in het algemeen. Individuen mogen zich dan wel
bevrijd weten van traditionele plichten, ze ontdekken desalniettemin dat ze voortaan worden geleid
door het fenomeen van de arbeidsmarkt (Beck & Beck, 1995). Ze worden er niet alleen afhankelijk
van opleidingsaanbiedingen en sociale welvaart, maar ook van regelingen als publiek transport,
openingstijden, studentenbeurzen, pensioenplanningen, etc. (Beck& Beck, 1995).
Hoewel Beck en Beck (1995) aanhalen dat individualisering in de algemene betekenis van het woord
niets nieuws is, neemt het fenomeen heden ten dage ongeziene proporties aan. De huidige golf van
individualisme manifesteert zich op een massale schaal en met een ongekende systematiek.
Duyvendak en Hurenkamp (2004) stellen in dit verband vast dat contemporaine individuen toch nog
veel gelijkvormig gedrag en gedeelde opinies vertonen, waardoor we zelfs kunnen spreken van
homogeen massagedrag. Men zou individualisering echter ook kunnen interpreteren als een
verandering op het niveau van de input van individuele keuzeprocessen veeleer dan op het niveau van
de output (Debeer, 2004). Individualisering betekent in deze optiek nog steeds een toenemende
keuzevrijheid, maar ze impliceert niet noodzakelijk dat mensen daardoor ook andere keuzes maken.
Ook is het niet ondenkbaar dat processen van detraditionalisering en individualisering er
voornamelijk voor gezorgd hebben dat men de keuzes die gemaakt dienen te worden meer als
individueel gaat beleven (Duyvendak & Hurenkamp, 2004).
Betekent dit dan dat mensen geïsoleerde wezens zijn geworden die zich volledig onafhankelijk van
anderen opstellen in hun keuzes en in hun algehele functioneren? Groepen zijn volgens Duyvendak en
Hurenkamp (2004) nog altijd sturend in het (keuze)gedrag van mensen en mensen willen nog altijd
graag tot groepen behoren. Deze groepen zijn alleen niet meer dezelfde als voordien. Al te
beklemmende sociale verbanden worden volgens Duyvendak en Hurenkamp steeds meer uit de weg
gegaan en tijdelijke en inwisselbare verbanden lijken daarentegen het voortouw te nemen. De auteurs
spreken in dit verband over ‘lichte gemeenschappen’. Uit deze overwegingen ontstond het idee om
interacties tussen onbekende ouders te bestuderen in een publieke ruimte binnen de stad. Het werd
ons reeds duidelijk dat de invloed van individualisme niet eenzijdig als zwart of wit kan worden
afgedaan. Mensen hechten immers nog steeds belang aan relaties met anderen. Maar hoe kunnen we
betekenis geven aan de vele interacties tussen ouders aanwezig binnen eenzelfde publieke ruimte? Is
er binnen onze lichte gemeenschappen nog plaats voor ondersteunende contacten tussen ouders van
jonge kinderen?
13

Hoofdstuk 2 : Sociale netwerken en sociale steun
2.1 Inleiding
In de vakliteratuur bestaat reeds een consensus over het veranderingsproces dat in een gezin in
werking wordt gezet wanneer een nieuw kind – en dan vooral wanneer het het eerste kind betreft –
tot het gezin toetreedt. Wanneer het gezin overschakelt van een twee- op een driepersoonsysteem
doet zich onvermijdelijk een transformatie van de gevestigde partnerrollen en interactiepatronen
voor (Russell; Rossi in Belsky & Rovine, 1984). De overgang tot ouderschap wordt in de voorhanden
zijnde literatuur over levensgebeurtenissen dan ook als een mogelijks stressvolle aangelegenheid in de
levensloop beschreven (Belsky & Rovine, 1984).
De steeds hogere eisen die aan ouders worden gesteld wat het opvoeden van hun kind betreft,
roepen bij heel wat ouders vragen op over hoe ze de opvoedingsopdracht tot een goed einde
moeten brengen. Ouders twijfelen vaak of ze hun kinderen wel op de juiste manier grootbrengen en
hebben daarom nood aan steun, welke ook hun concrete opvoedingssituatie zij (Rutgeerts, 2005).
Eertijds kon men met dergelijke vragen en twijfels bij een hele gemeenschap aan mensen terecht
(Drentea & Morren-cross, 2005). Zulke traditionele gemeenschappen lijken in onze
geïndividualiseerde context echter plaats te ruimen voor een zeker gevoel van isolement bij ouders,
waardoor de gedeelde ervaring en kennis van andere ouders niet langer meer evident voorhanden
lijkt (Hill Collins in Drentea & Morren-Cross, 2005). Ouders doen tegenwoordig meer beroep op
hun dichte omgeving: het kerngezin, de familie, buren en vrienden (Miller & Darlington, 2002; Manji,
et al., 2005). Wanneer deze netwerken om de één of andere reden niet aanwezig zijn in het leven
van bepaalde ouders, kunnen zij zich geïsoleerd voelen in hun opvoedingstaak. We zouden het gevoel
van sociaal isolement nader kunnen omschrijven als een gebrek aan sociale cohesie, d.w.z. als de
teloorgang van de directe betrokkenheid die leden van een gemeenschap eertijds met elkaar verbond
(Peters & Debosscher, 2006).
2.2 Sociale netwerken
Sociale netwerken vormen een belangrijke bron van socialisering en opvoeding. Socialisering dient
daarbij als een ruimere notie te worden opgevat dan opvoeding. Tijdens het opvoeden streeft men
immers bewust (pedagogische) doelen na die niet aan toevallige socialisatiemomenten kunnen
worden overgelaten. Socialisering grijpt daarentegen onvermijdelijk plaats in eender welke sociale
context (Verstraeten in Segaert, 2007). We spreken er veeleer van een latente, onbewuste of
onbedoelde beïnvloeding (Klaassen in Segaert, 2007).
Socialisering wordt courant begrepen als het inpassen van mensen in de samenleving via het aanleren
van de heersende waarden en normen, en dat van jongs af aan. Het individu leert met andere
14

woorden hoe hij zich adequaat moet gedragen binnen de maatschappij. Op die manier krijgt
socialisering de connotatie van ‘normaliseren’. Een dergelijke benadering van het
socialiseringsconcept lijkt echter aan overtuigingskracht te moeten inboeten wanneer we onze
hedendaagse multiculturele samenleving in rekening nemen. Een dergelijke heterogene maatschappij
wordt immers gekarakteriseerd door een divergente veelheid aan waarden en normen (Vander
Beken, Flaveau & Bouverne-De Bie, 2002). In zo een samenleving bestaan meerdere opvatting over
goed ouderschap naast elkaar. Deze diversiteit aan opvattingen, waarden en normen moet
gerespecteerd worden. Daarom wensen we socialisering in dit onderzoek niet als een eenzijdige
overdracht van dominante waarden en normen te beschouwen, maar net als Vandenbroeck, et al.
(2007) als het inschrijven van een kind in een (lokale) gemeenschap. Dit inschrijven dient te worden
opgevat als een wederkerig proces dat essentieel is voor zowel de ouder als het kind (Vandenbroeck,
et al., 2007).
Opvoeding dient te worden begrepen als een gedeelde verantwoordelijkheid van ouders en
samenleving (Vandenbroeck, et al., 2007). De benadering die opvoeding als een lineair proces
beschouwt waarbij enkel ouders hun kinderen opvoeden is al te reductionistisch. Vanuit een
dialogische en contextuele invalshoek dient daarentegen rekening te worden gehouden met de
veelheid aan sociale invloeden die zich tijdens het opvoedingsproces laten gelden (Vandenbroeck et
al., 2007). Het gezin is met andere woorden een open systeem dat is ingebed in een sociale omgeving
die er een onafwendbare invloed op uitoefent (Unger & Powell, 1980). Indien we het
opvoedingsproces inderdaad als een gedeelde verantwoordelijkheid gaan beschouwen, wordt het
belang van sociale netwerken algauw duidelijk (Vandenbroeck,et al., 2007). Au fond gaat het hier om
niets anders dan de eenvoudige menselijke behoefte om (informeel) van gedachten te wisselen met
soortgenoten. Steun vinden in een netwerk kan dan ook als een vorm van socialisering worden
opgevat (Segaert, 2007). Hoewel de opvoedingsonzekerheid van ouders bij het opvoeden van baby’s
zoals gezegd niet overmatig hoort te worden geproblematiseerd (Vandenbroeck, et al., 2007), rest
desalniettemin dat ouders het opvoeden op sommige momenten als een stressvolle aangelegenheid
ervaren (Boulton in Drentea & Morren-Cross, 2005). De komst van een kind vereist nogal wat
aanpassingen in het leven van jonge ouders. Ze komen in een periode terecht waar veel moet
worden bijgeleerd over de zwangerschap, de gezondheid van het kind en het ouderschap in zijn
totaliteit (Tardy & Hale in Drentea & Morren-cross, 2005). Stress en onzekerheid zijn dan niet
ondenkbaar. Het is dan ook wenselijk voor ouders dat ze kunnen terugvallen op een sociaal netwerk
van mensen die hen omringen.
Zo een sociaal netwerk bestaat uit de interacties die ouders met aanverwanten, vrienden, buren,
collega’s en andere kennissen aangaan (Unger & Powell, 1980). Heel wat navorsers onderzochten
reeds het belang van dit sociaal netwerk voor het opvoeden van jonge kinderen. Het onderzoek van
Vandenbroeck et al. (2007) wijst op een duidelijke nood aan informele ontmoetingen als sociale steun
15

ij jonge ouders. Het gaat daarbij om het type van steun dat aan het principe van gedeelde
verantwoordelijkheid beantwoordt, in tegenstelling tot de eenzijdige verantwoordelijkheid die aan de
ouders alleen wordt toegekend in heel wat opvoedingsondersteuningsprogramma’s. Dergelijke
programma’s zijn gefundeerd in de eenzijdige informatie- en adviesoverdracht naar ouders toe en
leunen als dusdanig dichter bij de dominante (doch gebrekkige) benadering van socialisering aan.
Uit diverse onderzoeken bleek dat sociale netwerken onmiskenbare voordelen bieden (Unger &
Powell, 1980; Kroese, Hussein, Clifford & Ahmed, 2002; Beeber & Casuno, 2005). Zo zorgen ze
binnen het gezin ervoor dat ouders beter kunnen omgaan met zowel levens- als werkstress, hetgeen
op zijn beurt een impact heeft op het functioneren van het huwelijk (Burke & Weir in Unger &
Powell, 1980). Daarnaast bieden ze bijvoorbeeld ook steun bij een belangrijke overgangsperiode in
het leven van de ouders, met name de komst van kinderen (Hamburg & Adams; Hirsch in Unger &
Powell, 1980). Toch willen we in ons onderzoek de sociale netwerken geenszins naar voren schuiven
als de ultieme oplossing voor sociale problemen en moeilijke opvoedingssituaties. Deze benadering
focust immers te uitdrukkelijk op de tekorten van gezinnen, waardoor de functie van sociale
netwerken wordt gereduceerd tot het loutere oplossen of voorkomen van bepaalde problemen. Dat
terwijl alle ouders in werkelijkheid baat hebben bij een ondersteunend netwerk zonder dat de
opvoedingssituatie daarom als problematisch moet gelden. Daarom willen we sociale netwerken net
als Hermanns (1995) beschouwen als een hulpmiddel waar elke ouder recht op heeft en nood kan
aan hebben.
Voorgaand onderzoek heeft aangetoond dat de belangrijkste leden van een sociaal netwerk
gezinsleden, familie en vrienden zijn (Unger & Powell, 1980). Toch kunnen ook andere personen
zoals collega’s, buren, sociaal werkers, dokters en mensen van verenigingen of organisaties hun plaats
hebben in zo een netwerk, zij het op een mindere prominente manier (Tracy, 1990).
We dienen overigens niet uit het oog te verliezen dat een netwerk ook kosten met zich kan
meebrengen. Sommige netwerkaspecten kunnen zich immers negatief laten gelden in het
functioneren van een gezin (Tracy, 1990). De voordelen van positief ondersteunende relaties kunnen
dan gecompromitteerd worden door dergelijke negatief functionerende netwerkleden (Fiore, Becker,
& Coppel in Tracy, 1990).
2.2.1 Persoonlijke, moederlijke en utilitaire netwerken
Jennings, Stagg en Connors (1991) maken een onderscheid tussen twee soorten netwerken, met
name de persoonlijke en moederlijke of ouderlijke netwerken.
Onder persoonlijke netwerken verstaan ze de relaties van de ouder met mensen die hij/zij belangrijk
acht in zijn/haar leven, zoals de partner, familie, vrienden, buren, etc.
16

Moederlijke of ouderlijke netwerken bestaan uit mensen die de ouder belangrijk acht in zijn/haar rol als
ouder. Het spreekt voor zich dat beide netwerken elkaar kunnen overlappen. Musatti (2007) was de
eerste om een belangrijke aanvulling op dit onderscheid te opperen. Hij is van mening dat een derde
soort netwerk in rekening dient te worden genomen: het utilitaire netwerk. In dit type van netwerk
spreken ouders met anderen over opvoeding zonder daarbij een vriendschapsrelatie te beogen.
Wanneer we het hebben over netwerken dienen we er dus rekening mee te houden dat niet alle
netwerken voor ouders gelijk zijn. Daarom onderscheidt Boissevain (in Busschots & Lauwers, 1994)
een drietal netwerktypes op basis van de mate van betrokkenheid waarvan ze vergezeld gaan. De
directe relaties van het individu worden de relaties van de eerste orde of het intieme netwerk
genoemd. Relaties van de tweede orde of effectieve netwerken bestaan uit mensen waar het individu
een indirect contact mee heeft: het gaat om relaties van relaties. Een derde netwerk, het uitgebreide
netwerk, omvat die personen met wie het individu via derden in contact zou kunnen komen wanneer
hij/zij hen zou nodig hebben. Deze indeling vormt slechts één van de vele classificaties van
netwerktypes gebaseerd op betrokkenheid van personen (Busschots & Lauwers, 1994).
2.2.2 Verbindende en overbruggende netwerken
Het zou verkeerd zijn ouders te herleiden tot één kenmerk, rol of identiteit. Vandenbroeck (1999)
wees er reeds op dat het adequater is uit te gaan van een meervoudige identiteit van elke ouder.
Mensen zijn immers niet zonder meer in te delen in strikt afgebakende groepen. Om hun identiteit
vorm te geven binnen een multiculturele samenleving maken ouders volgens Vandenbroeck gebruik
van diverse groepen en gemeenschappen. Belangrijk hierbij is tevens dat ouders naast hun
verbindende netwerken (bonding) ook overbruggende netwerken (bridging) aangaan met contacten uit
verschillende groepen (Peters & Debosscher, 2006; Soenen, 2006). Verbindende netwerken zijn sterke
relaties binnen gesloten groepen of groepen waarvan de leden heel wat gemeenschappelijke
kenmerken delen (Peters & Debosscher, 2006). Overbruggende netwerken worden gekenmerkt door
een inherente mogelijkheid om buiten het eigen netwerk te treden en relaties aan te gaan met
individuen die anders zijn dan jij zelf (Peters & Debosscher, 2006). Het zijn precies deze netwerken
die van belang zijn bij het tot stand komen van een meervoudige identiteit. Hoewel overbruggende
contacten noodzakelijk zijn in een samenleving waar diversiteit en multiculturaliteit steeds
dominanter aanwezig worden, komen ze in de praktijk moeilijker tot stand. Buysse (2007) verklaart
dit fenomeen in haar onderzoek naar opvoedingsondersteuning als een paradox. Ze verduidelijkt dat
ouders spontaan het liefste praten met gelijkgestemde ouders. Doordat ze op die manier echter
alleen onder soortgelijken praten, leren ze andersoortige ouders niet kennen. Dit geeft aanleiding tot
een zelfonderhoudend proces waarbij de kloof tussen divergerende ouders blijft bestaan omdat het
gevoel van onveiligheid tegenover deze anderen niet afneemt door een gebrek aan confrontatie met
hen. Bij het stimuleren van sociale cohesie bij ouders moet dus eveneens gewerkt worden aan het
smeden en versterken van overbruggende banden (Peters & Debosscher, 2006). Dit kan volgens
17

Peters en Debosscher door ontmoetingsmogelijkheden tussen ouders uit verschillende
gemeenschappen te creëren waar ze vrij met elkaar kunnen interageren. Wanneer andersoortige
ouders op deze manier in een positieve context met elkaar in contact komen, kunnen zij een grotere
faciliteit ondervinden bij interacties over (socio-economische of culturele) grenzen heen en zodoende
kennis maken met verschillen. Deze kennismaking kan dan een eerste stap betekenen in het
ontwikkelen van overbruggende contacten.
2.3 Sociale steun
Vaak wordt in de vakliteratuur en in boeken en websites over opvoedingsondersteuning de nadruk
gelegd op het verschaffen van advies en informatie over opvoeding. We haalden reeds aan dat deze
eenzijdige benadering van opvoedingsondersteuning aansluiting vindt bij de dominante stroming in het
denken over socialisering. Volgens deze denkwijze dienen ouders geïnformeerd te worden over hoe
ze hun kind adequaat moeten opvoeden. Professionelen en ouders staan dan in een hiërarchische
verhouding ten opzichte van elkaar, waarbij de superieure deskundigen hun kennis overdragen op de
onwetende ouders (Segaert, 2007). De eigen competenties en kennis van ouders worden daarbij in
twijfel getrokken. Bovendien gaat een dergelijke visie voorbij aan het belang van informele steun. Wij
zijn echter van mening dat opvoedingsondersteuning een formele professionele steunverlening dient
te combineren met het stimuleren van informele steun tussen ouders onderling (Herrmans, 1995).
We gaan ervan uit dat ouders elkaar kunnen helpen en steunen vanuit hun eigen waarden en normen
over opvoeden. Het belang van sociale steun voor het realiseren van positief ouderschap wordt ook
in de literatuur veelvuldig erkend.
Onderzoeken naar sociale steun namen in frequentie toe nadat duidelijk werd dat adequate sociale
steunverlening daadwerkelijk een positieve impact heeft op de gezondheid en het welzijn. Dit werd
aanvankelijk het duidelijkst omtrent vrouwen en periodes van overgang zoals zwangerschap en
geboorte (Beeber & Canuno, 2005). Buysse (2007) toont in haar onderzoek in opdracht van de
Gezinsbond aan dat sociale steun het enige hulpmiddel is dat door alle ouders effectief als
opvoedingsondersteunend wordt ervaren. Ouders zijn het eens over de belangrijke ondersteunende
rol van een ruim sociaal netwerk. Ze waarderen de sociale contacten en emotionele en praktische
steun die ze krijgen van hun omgeving. Ze denken daarbij voornamelijk aan familie en vrienden
(Buysse, 2007), waarbij vrienden op de eerste plaats prijken, gevolgd door de familieleden die bijna
net zo belangrijk worden geacht (Manji et al., 2005).
2.3.1 Definitie van sociale steun
Onder de term ‘sociale steun’ gaat een veelheid aan definities en operationalisaties schuil. De
wijdverbreide interesse voor het fenomeen als een beschermingsmiddel tegen stressvolle
gebeurtenissen heeft ertoe geleid dat de term tot een soort van containerbegrip is verworden
(Green & Rodgers, 2001). Wanneer we ons buigen over de empirische resultaten van onderzoek
18

naar sociale steun is het dan ook van belang na te gaan op welke manier het begrip precies
gehanteerd wordt, welke de aangewende methode van dataverzameling is, en welke
overgangsperiode in het onderzoek bevraagd wordt (Wood in Tracy, 1990).
Caplan (in Busschots & Lauwers, 1994) was de eerste om de notie van sociale steun op een concrete
manier invulling te geven. Hij definieerde het concept als “een continue sociale interactie tussen
mensen, dewelke mensen voorzien in feedback over zichzelf en in materiële en immateriële hulp om
zo een tegengewicht te bieden voor de tekorten binnen de ruimere gemeenschappelijke omgeving”
(Caplan in Busschots & Lauwers, 1994). Sociale steun omvat enerzijds informele steun en hulp van
mensen uit de directe omgeving die onbetaald en niet vanuit een georganiseerd verband ondernomen
worden, en anderzijds de professionele steun die aan ouders geboden wordt (Fiselier, Molin & van
der Poel in Segaert 2007). Naast deze formele en informele steunbronnen kunnen we ook spreken
van semi-formele steun die veelal van vrijwilligerswerkingen uitgaat (Moran, Ghate & van der Merwe,
2004).
2.3.2 Verschillende benaderingswijzen van het concept ‘sociale steun’.
Schuster (in Busschots & Lauwers, 1994) wijst erop dat de notie van sociale steun moeilijk eenduidig
kan omschreven worden; hij onderscheidt een drietal benaderingen van het concept.
2.3.2.1 Verschillende types sociale steun
Sociale steun kan zowel via een formeel als een informeel netwerk verleend worden. Bij informele
steun gaat het vaak over personen die reeds op de hoogte zijn van de concrete situatie en waar hulp
wordt geboden voor een minimum aan materiële kosten (Singer, 1992). Het formele netwerk omvat
de diensten voorzien door professionelen uit verschillende instanties, hulpverleningscircuits en
sociale nutsvoorzieningen (Rodrigo, Martin, Maiquez & Rodriguez, 2007).
Onderzoek toont aan dat wanneer mensen steun nodig hebben, zij zich veelal wenden tot de
informele netwerken. Deze zijn immers makkelijker raadpleegbaar en voelen vertrouwder aan.
Formele steun wordt vaak als onaangenamer ervaren: ze is minder toegankelijk en gepersonaliseerd,
meer gebureaucratiseerd, duurder, gestigmatiseerd en ze gaat niet gepaard met een gevoel van veilige
vertrouwdheid (Hernández-Plaza, Alonso-Morilleig & Pozo-munoz, 2006). Informele netwerken
blijken overigens meestal effectiever te zijn in de optimalisering van het persoonlijk functioneren
(Backman in Jack; Cohen in Walter & Riley, in Vandenbroeck et al., 2007) en ouders voelen zich er
meer tevreden over (Hogeschool West-Vlaanderen in Vandenbroeck , et al., 2007). Van informele
netwerken wordt ook veel frequenter gebruik gemaakt dan van de formele steunverlening die
voorhanden is (Unger & Powell, 1980).
Sociale steun kan nog op een andere manier getypeerd worden dan via de tegenstelling formeelinformeel.
Steeds vaker gaan onderzoekers zich richten op specifieke deelaspecten van sociale steun
in plaats van eenzijdig te focussen op het globale effect ervan (Beeber & Canuno, 2005). Zo deelt
19

House (in Busschots & Lauwers, 1994) het begrip op in vier subcategorieën (Unger & Powell, 1980;
Tracy ,1990; Busschots & Lauwers, 1994)
• Emotionele steun. Deze steun richt zich op het geven van liefde, zorg, medeleven en
vertrouwen. Het is de belangrijkste vorm van sociale steun. Andere auteurs (Drentea &
Moren-Cross, 2005; Manji et al., 2005) omschrijven deze vorm van sociale steun als het
uitdrukken van betrokkenheid, waardering en respect. Het houdt in dat men mensen de
boodschap meegeeft dat ze graag aangezien en gewaardeerd worden; daarnaast getuigt het
ook van wederkerigheid in hulp ( Cobb in Unger & Powell, 1980).
• Waarderende steun (appraisal support). In dit geval werken andere mensen steunend omdat ze
als informatiebron voor de steunbehoeftige dienen om zichzelf te beoordelen. Deze
evaluatieve informatie kan op een expliciete of een impliciete manier worden verstrekt.
• Informationele steun. Ouders worden doorverwezen of krijgen informatie die gebruikt kan
worden om het hoofd te bieden aan persoonlijke problemen of problemen van buitenaf.
Informatieve steun kan ook het modelleren van goed gedrag betekenen.
• Instrumentele steun (concrete of tangible support). Steun vertaalt zich hier als een directe
instrumentele hulp van anderen onder de vorm van geld, arbeid, tijd, etc. Dergelijke bijdragen
kunnen de ouder ietwat ontlasten van zijn opvoedkundige taken.
Andere auteurs (Cobb in Unger & Powell, 1980; Beeber & Canuno, 2005) komen tot vergelijkbare
classificaties. Toch kunnen we uit de bestaande literatuur nog een vijfde type abstraheren (Drentea &
Morren-cross, 2005; Manji, et al., 2005), zijnde sociaal partnerschap. Steun wordt hier verleend door
mensen het gevoel te geven dat ze er bij horen.
Uit onderzoek van Tracy (1990) blijkt dat instrumentele, emotionele en informationele steun alle in
hoge mate met elkaar correleren. Deze verschillende aspecten van sociale steun kunnen onderling
verschillend gerelateerd zijn aan de aanwezigheid van stress in het gezin en het gevoel van beheersing
van de situatie door de ouder.
2.3.2.2 Perceived social support
Een tweede soort visie op sociale steun gaat na hoe een ouder de door hem/haar omschreven
sociale steun ervaart. De betekenis die de ouders zelf aan sociale steun geven staat met andere
woorden centraal. Het individu beslist welke relaties als intiem worden beschouwd en evalueert
vervolgens de inhoud van deze relaties. Men gaat er daarbij namelijk van uit dat de effectiviteit van
sociale steunbronnen afhangt van de ervaring van de hulpvrager veeleer dan van de bedoelde steun of
de objectief gegeven sociale steun (Rutgeerts, 2005). Zo kan een ouder zich omringd weten door een
groot sociaal netwerk, maar dit niet als dusdanig ervaren. Musatti (2007) geeft bijvoorbeeld aan dat
ouders niet zozeer behoefte hebben aan ondersteuning in de zorg van het kind, maar veeleer aan het
uitwisselen van ervaringen met ouders die net als hen kinderen hebben. Hun onderlinge
20

gedachtewisseling over hun ervaringen kan zodoende een antwoord bieden op eventuele
opvoedingsonzekerheid. Wederkerigheid in de steunrelatie is hierin een belangrijk begrip omdat
sociale steun vaak gepaard gaat met hoge kosten (Beeber & Canuno, 2005).
2.3.2.3 Sociale steun in functie van stress
Een derde manier om sociale steun te gaan bestuderen is na te gaan wat de positieve en/of negatieve
effecten zijn bij het bufferen van stress en/of het bevorderen van geestelijk en lichamelijk welzijn via
sociale steun.
Onderzoek naar de correlatie van sociale steun en stress kent algemeen genomen twee
basishypothesen, met name de buffering-hypothese en de depleting-hypothese (Cohen & Wills, 1985).
De buffering-hypothese suggereert dat sociale steun een groter effect heeft op personen die op een
bepaald moment vaak geconfronteerd worden met stress en nieuwe uitdagingen. Tegelijk kan deze
steunende functie ook van kracht zijn binnen een populatie waarin geen uitgesproken problemen
voorkomen (Cohen & Wills, 1985). Anders gezegd, sociale steun kan een remedie bieden voor de
moeilijkheden die ontstaan uit stressvolle levensgebeurtenissen en chronische overbelasting door
slechte economische omstandigheden (Beeber & Canuso, 2005).
De depleting-hypothese benadrukt daarentegen dat de aanwezigheid van stress en moeilijke uitdagingen
de positieve effecten van sociale steun verzwakt (Ceballo & Mc Loyd, 2002). Volgens deze denkwijze
vormt de mate van stress aanwezig in het gezin een belangrijke actor in het bepalen van de effecten
van sociale steun. Stress kan een belastende impact hebben op de bronnen van sociale steun,
waardoor de ouders op minder steun kunnen rekenen.
De uitgevoerde onderzoeken in dit verband leidden tot erg uiteenlopende resultaten. Zowel voor de
buffering- als voor de depleting-hypothese werden waardevolle argumentaties naar voren geschoven.
Beide benaderingen vertrekken vanuit een residuele kijk op sociale steun. Dit houdt in dat sociale
steun als een oplossing voor sociale problemen wordt geconcipieerd, d.i. als een middel om ze te
vermijden of te verhelpen. De afwezigheid van sociale steun wordt in deze benaderingen
geproblematiseerd.
Zoals eerder vermeld willen wij in ons onderzoek vertrekken vanuit een niet-problematische kijk op
sociale steun. We wensen onze aandacht niet toe te spitsen op problematische contexten, maar we
beogen daarentegen doorsnee gezinssituaties in beschouwing te nemen. Sociale netwerken en de
steun die ze bieden gelden dan zoals gezegd als een recht van alle ouders veeleer dan als een
preventieve of correctieve oplosser van sociale problemen.
21

Hoofdstuk 3 : Publieke ruimtes binnen een stedelijke
context
3.1 Inleiding
De urbanisatie van de wereld is een feit. Meer dan zestig procent van de wereldbevolking leeft op
heden in een stedelijke context (Castell in Pinxten & Dikomitis, 2006). In de laatste vier decennia is
het aantal metropolen verdriedubbeld en in een korte periode wisselde een groot deel van de
populatie het platteland in voor de (groot)stad (Lofland, 1998). Bovendien waren steden voorheen
veel kleiner dan wat vandaag aan onze conceptualisering van een stad beantwoordt (Pinxten &
Dikomitis, 2006). De concentratie aan mensen was in die tijd volledig beheersbaar en het
leeuwendeel van de contacten grepen face to face plaats (Pinxten & Dikomitis, 2006). Het resultaat
was een hoge graad van herkenbaarheid die ervoor zorgde dat de bedreiging en onveiligheid die wij
op heden met de stad associëren minder sterk aanwezig waren. Het lijkt er anders aan toe te gaan in
de hedendaagse publieke ruimtes van steden – en dan zeker in die van grote multiculturele steden –
waar interacties tussen mensen hun persoonlijk karakter lijken te verliezen (Peters & Debosscher,
2006). Kenschetsend voor de hedendaagse stad is de heterogeniteit en densiteit van zijn populatie
(Wirth in Soenen, 2006). De publieke ruimtes van dergelijke steden onderscheiden zich dan ook
door hun pluriformiteit en diversiteit (Boudry et al., 2003). Omgaan met diversiteit is een element
van onze dagelijkse werkelijkheid geworden (Verstraete & Taelman, 2008). De hoeveelheid en
verscheidenheid van de stadsbevolking zorgt onvermijdelijk voor een stijgende complexiteit en
verschillen worden een onmiskenbaar element van onze dagdagelijkse realiteit. We kunnen ze overal
in de stad bemerken: verschillen in geslacht, huidskleur, klederdracht, kapsels, gezinssamenstelling,
gewoonten en waarden, leeftijd, nationaliteiten en sociale klassen. Diversiteit zit verweven in onze
dagelijkse interacties en in de verhalen die we erover vertellen (Verstraete & Taelman, 2008). Lofland
(1973) omschrijft het als “het leven in een wereld vol met onbekenden” (Lofland, 1973). De
aanwezigheid van de onbekende medemens kan dan ook een gevoel van anonimiteit, onbekendheid
en ongebondenheid met zich meebrengen.
Watson (2006) haalt aan dat het beeld dat wij van een bepaalde stedelijke ruimte hebben in grote
mate de condities bepaalt van hoe wij ons in deze ruimte gaan gedragen, hetgeen op zijn beurt de
contouren van deze ruimte zelf modelleert. Negatieve beelden over publieke ruimtes kunnen in die
redenering aanleiding geven tot een groeiende privatisering van individuen waardoor mensen zich
gaan terugtrekken in de private sfeer van vrienden en familie (Bouverne-De Bie & Devisscher, 2008).
Enkele auteurs (Watson, 2006; Sennett, 1977) beweren dat publieke ruimtes in toenemende mate als
onveilig worden beoordeeld, waardoor ouders hun kinderen vaak uit deze ruimtes wensen weg te
22

houden. In zijn boek kondigt Sennett (1977) de teloorgang van de openbaarheid aan. De uitgebreide
aandacht die in de media werd besteed aan verscheidene voorvallen met kinderen heeft de betekenis
van openbare ruimtes zowel voor ouders als voor de kinderen zelf sterk veranderd (Watson, 2006).
Zo bemerken we dat in het hedendaagse wetenschappelijke onderzoek omtrent stedelijkheid alsook
in de populaire verbeelding van de stedelijke cultuur van de laatste vijftien jaar een dystopische toon
overheersend is. Er ontstaat een discours waarin thema’s als sociale ontwrichting, criminaliteit en
onveiligheid domineren (Boomkens, 2006).
De angsttendens is overigens een zelfonderhoudend proces. Publieke ruimtes die weinig gebruikt
worden en waar nog maar weinig kinderen aanwezig zijn kunnen net omwille van die redenen nog
bedreigender overkomen en brengen als dusdanig een vicieuze cirkel op gang (Watson, 2006).
Oudercontrole als reactie op het gevoel van onveiligheid binnen de stad kan volgens Watson
gedeeltelijk worden verklaard door de verschijning van ‘buurten zonder buren’. Mensen leven in een
stad steeds meer geïsoleerd van hun nabije buurt. Ze hebben een eigen netwerk en gaan hier vaak
segregatief mee om. Als dusdanig vervreemden ze van hun eigen buurt en ze voelen zich er bijgevolg
ook minder thuis (Watson, 2006). Bouverne-De bie en Devisscher (2008) hebben het in dit verband
over ruimtelijke segregatie: “de publieke sfeer wordt uit het dagelijkse leven van kinderen geweerd
en kinderen brengen het merendeel van hun tijd door in geïnstitutionaliseerde settings zoals het
thuisoord, de school en recreatieve ruimtes” (Bouverne-De Bie & Devisscher, 2008). Wanneer we
ons willen buigen over de publieke ruimte dienen de omschreven gevoelens van angst, onveiligheid en
anonimiteit uiteraard in aanmerking te worden genomen.
Toch zou het incorrect zijn te concluderen dat kinderen helemaal niet meer participeren aan het
publieke leven. Ze komen er nog altijd in contact met nieuwe mensen en onbekenden. Illustratief in
dit verband is het onderzoek van Blackford (2004). Aan de hand van Foucaults theorie van het
panopticon onderzoekt Blackford de aanwezigheid van moeders bij spelende kinderen in een
commerciële speeltuin en het speelpleintje van het park als publieke ruimtes. In het kader van haar
onderzoek beschouwt Blackford het panopticon als de disciplinerende blik waarmee ouders op
elkaar toezien in publieke ruimtes. Kenmerkend voor deze panoptische blik is het gebrek aan
wederkerigheid (Vandenbroeck, Roets & Snoeck, 2008): er is sprake van zien zonder zelf gezien te
worden. De disciplinerende kracht gaat dan niet specifiek van een welbepaalde persoon uit, maar is
het effect van alle ouders die elkaar in de gaten houden tijdens hun aanwezigheid in het park. Zo ziet
Blackford dat ouders de openbare speeltuin als publieke ruimte gaan gebruiken om de eigen sociale
rol als ouder te modelleren aan andere ouders en om het gedrag van andere ouders in de gaten te
houden. Op een gelijkaardige manier beschouwt Boomkens (2006) de stedelijke openbaarheid als een
soort theater, waarin spektakel, kijken en bekeken worden een belangrijke rol spelen. Hij heeft het
over ‘voyeurisme’, een blik die in zijn opinie een belangrijk deel van het openbare leven in steden
domineert.
23

Gedurende haar onderzoek observeerde Blackford ouders op het buurtspeelplein en in het
speelhoekje van de Mc Donald’s. Opvallend is haar bevinding dat ouders hun kinderen een grotere
vrijheid gaven in de commerciële speelruimte van de Mc Donald’s dan op het speelpleintje in de
buurt. In openbare ruimtes zoals het park worden kinderen meer onder controle gehouden door de
ouders die hen gadeslaan. Blackford kwam tot de conclusie dat de aanwezigheid van de moeders een
panoptisch effect teweegbrengt, zowel naar andere moeders als naar de spelende kinderen toe.
Interessant voor ons eigen onderzoek is het gegeven dat ouders binnen publieke ruimtes andere
kinderen en ouders in de gaten houden. Dit suggereert immers dat ouders tijdens hun aanwezigheid
in publieke ruimtes het gevoel kunnen krijgen dat hun ouderlijke bekwaamheid wordt beoordeeld.
Zo spreken ouders vaak kinderen aan om hen te wijzen op foutief gedrag om op die manier hun
eigen waarden en normen duidelijk te maken aan andere moeders. In de onderlinge interacties tussen
ouders – het vertellen van ‘verhalen over de kinderen’ en het ‘stellen van vragen’ – bemerkt
Blackford een grote nood aan culturele waardering die ouders uit andere ouders kunnen putten.
Kinderen konden daarentegen veel vrijer spelen in de Mc Donald’s omdat ouders deze commerciële
semi-publieke setting veelal als een veiliger omgeving beschouwen (Blackford, 2004). Ze wijst erop
dat onveiligheidgevoel binnen publieke ruimtes in hoge mate afhangt van de eigenheid van de ruimte
zelf. In het kader van ons onderzoek willen wij er daarom niet van uitgaan dat ouders een exclusief
negatief beeld hebben over de stad en zijn publieke ruimtes. We beogen daarentegen voorrang te
verlenen aan de kleine interacties tussen onbekenden in publieke ruimtes zonder daarbij a priori van
een negatieve connotatie van deze ruimtes uit te gaan. We zijn van mening dat mensen zich nog
durven te bewegen in de stad zonder zich op elk moment bedreigd of onveilig te voelen.
In het spoor van Blackford trachten wij met ons onderzoek een bijdrage te leveren aan het
onderzoek naar de manier waarop interacties en relaties tussen personen zich ontwikkelen binnen
publieke ruimtes. We willen het kleine handelen tussen ouders in publieke ruimtes kunnen erkennen
en benoemen (Verstraete & Taelman, 2008).
3.2 Publieke ruimtes nader bekeken
Concreet concentreren we ons in deze verhandeling op het reële sociale leven aanwezig in publieke
ruimtes (Goffman, 1983; Lofland, 1998; Soenen, 2006). De publieke ruimte geldt als een sociaal
terrein waar een veelheid aan interacties en relaties tot ontwikkeling kan komen. Het zijn deze
interacties die in ons onderzoek van cruciaal belang zijn. Het is onze bewuste keuze om publieke
ruimtes uitsluitend vanuit een sociale invalshoek te benaderen. Economische en politieke
benaderingen worden vermeden omdat deze ons te ver van onze onderzoeksvraag zouden leiden.
Aangezien de stedelijke evolutie als een vrij recent fenomeen kan worden beschouwd, is er nood aan
kennis over het functioneren van de inwoners binnen deze nieuwe context. Daarom willen wij met
ons onderzoek een bijdrage leveren aan het kennisbestel over stedelijkheid en meer specifiek over
24

hoe stedelingen functioneren in hun nieuwe omgeving. Lofland (1998) definieert de stad als “een
permanent dichtbevolkte plaats of setting” (Lofland, 1998). Deze omschrijving laat ruimte voor een
specifieke invulling van deze stedelijkheid naargelang de eigen onderzoeksfocus. Aangezien de grote
verscheidenheid aan steden en hun publieke ruimtes ligt het niet in de lijn van onze bedoelingen om
het fenomeen van de stad in zijn totaliteit te gaan bestuderen.
Bij onderzoek naar publieke ruimtes is het een gegeven dat elke ruimte van een stad verschillend is.
De condities van een concrete stad hangen uiteraard af van het moment waarop men haar
observeert; zowel het tijdstip van de dag als de specifieke maand of het concrete jaar zijn van belang.
Daarnaast verschilt de beleving van stedelijke ruimtes naargelang de ouder.
In dit verband is het interessant terug te keren op Blackfords onderzoek (2004) waar ze een
buurtspeelplein met de kinderspeelhoek van de Mc Donald’s vergelijkt en tot de bevinding komt dat
beide settings divergerende moeder-kindinteracties uitlokken. Ook de wisselwerking tussen ouders
onderling varieert naargelang de setting van het onderzoek in een stad (Blackford, 2004). Ook Miller,
Shim en Holden (1998) komen tot het besluit dat het gedrag en de houding van ouders ten opzichte
van hun kinderen en ten opzichte van elkaar zeer verschillend is naargelang de context waarbinnen ze
elkaar ontmoeten. Daarom beogen wij met deze masterproef niet de ultieme waarheid te
achterhalen van interacties tussen ouders van jonge kinderen in dé publieke ruimte van de stad in het
algemeen. Wel wensen we aan de hand van observaties een bescheiden bijdrage te leveren aan de
kennis over hoe mensen in interactie treden met elkaar binnen een welbepaalde publieke stedelijke
context.
3.2.1 Definiëring van publieke ruimtes
Publieke ruimtes zijn in de eerste plaats ruimtes die zowel visueel als fysiek toegankelijk zijn voor alle
inwoners van een stad en waarbinnen sociale interactie en contacten tussen inwoners kunnen
voortkomen (Lofland, 1998). We denken dan bijvoorbeeld aan parken, winkelstraten, stations,
buurtspeelpleintjes, etc.
Soenen (2006) omschrijft dergelijke ruimtes als traditioneel publieke ruimtes. In haar definitie dient de
ruimte openbaar te zijn in de strikte zin van het woord, d.w.z. ze mag niet exclusief voor een
bepaalde groep mensen zijn bestemd. Aangezien publieke ruimtes zodoende voor iedereen
toegankelijk zijn brengen ze een grote verscheidenheid aan mensen samen. De dagelijkse
ontmoetingen, interacties en confrontaties tussen die verschillende mensen geven vorm aan de
sociale ruimte tussen de intieme sfeer van het gezinsleven en het publieke domein in (Watson, 2006).
3.2.1.1 Continuüm privaat/publiek
Logischerwijs zou de betekenis van een publieke ruimte kunnen vertaald worden vanuit de
tegenstelling met private ruimtes (Soenen, 2006). Het private domein zou dan op zijn beurt kunnen
gelden als alles wat niet toegankelijk is voor een breed en gevarieerd publiek. Toch zou het al te
25

eenvoudig zijn een radicaal onderscheid te maken tussen de private en de publieke sfeer. Correcter
is te spreken van een continuüm tussen private en publieke ruimtes waar diverse semi-publieke
ruimtes in verschillende gradaties voor de overgang van de ene naar de andere pool zorgen (Soenen,
2006). Private en publieke ruimtes vormen als dusdanig een continuüm gebaseerd op de mate waarin
mensen een sociale ruimte kunnen betreden (Blokland & Potters, 1998).
De laatste jaren voltrok zich volgens Boudry et al. (2003) een sluipende privatisering van de publieke
ruimte en deze evolutie lijkt op heden voort te duren. Tussen de traditioneel publieke ruimtes (zoals
pleinen en parken) en de private ruimtes (de woning) hebben zich nieuwe vormen van semi-publieke
stadsruimtes ontwikkeld. Ze zijn publiek toegankelijk tegen bepaalde voorwaarden. Deze worden
niet bepaald door overheden, maar door private marktvoorwaarden (Boudry, et al.). Hoewel
dergelijke ruimtes in de stad door een breed publiek worden betreden, zijn ze in het beheer van een
persoon, organisatie of dienst (Soenen, 2006). Als voorbeelden kunnen het stedelijk zwembad, de
bibliotheek, de fitnessruimte, de wachtkamer bij de dokter en de tram gelden. Het onderzoek over
publieke ruimtes blijft globaal genomen in gebreke wanneer het deze semi-publieke ruimtes betreft.
Omdat toegankelijkheid veelal als het enige criterium wordt aangewend bij het definiëren van
publieke ruimtes, vallen semi-publieke plaatsen vaak uit de boot. Zoals gezegd zijn dergelijke plaatsen
immers onderhevig aan particuliere en soms financiële regels.
Ook Reyndorp en Hajer (2001) zijn van mening dat het absolute belang van traditioneel publieke
ruimtes moet gerelativeerd worden. Interacties in de stad nemen immers veelvuldig plaats binnen de
privaat beheerde semi-publieke ruimtes waarvan sprake. Daarom menen ze dat deze ruimtes steeds
duidelijker voldoen aan de eisen van toegankelijkheid en door een steeds grotere diversiteit aan
mensen worden bezocht. In het licht van die redenering wensen ook wij de semi-publieke ruimte als
een geschikte onderzoekssetting aan te dragen.
Dat het onderscheid tussen privaat en publiek niet absoluut gemaakt kan worden, blijkt verder uit
twee primordiale eigenschappen van publieke ruimtes. Vooreerst blijkt uit Loflands relationele
analyse (1998) dat binnen een publieke ruimte drie verschillende soorten relaties optreden tussen
mensen. Ten tweede is een publieke ruimte in de eerste plaats een ambivalente ruimte. In wat volgt
gaan we uitvoerig in op beide karakteristieken.
3.2.1.1.1 Een relationele benadering van de publieke ruimte
Wanneer we publieke ruimtes zoals Lofland (1998) vanuit een relationeel oogpunt beschouwen,
vervalt het strikte onderscheid tussen privaat en publiek. Om tegemoet te komen aan deze
onhoudbare dichtome verdeling en om recht te doen aan de complexiteit van de stad verdeelde
Hunter (in Lofland, 1998) het sociale stadsleven onder in drie verschillende soorten relaties. Deze
zijn niet verbonden aan een specifiek type van ruimte; binnen eenzelfde publieke ruimte kunnen
mensen verschillende relatietypes aangaan. Hunter specificeert de drie types als de publiek- , de
parochiaal- , en de privaat- relationele sfeer.
26

1. De publiek- relationele sfeer
De publiek-relationele sfeer omvat de wereld van onbekenden (Soenen, 2006). In de publieke ruimte
kunnen mensen in contact komen met anderen die ze op voorhand niet kenden of die ze louter
kennen vanuit hun onpersoonlijke identiteitscategorie (vb. buschauffeur, winkelbediende). In deze
sfeer vinden vluchtige en oppervlakkige contacten tussen mensen plaats (Soenen, 2006).
Bij het spreken over onbekenden is het belangrijk om een onderscheid te maken tussen biografische
en culturele vreemdelingen (Karp & Yoels in Lofland, 1998). Biografische onbekenden delen een
aantal waarden en eenzelfde culturele geschiedenis, maar kunnen inhoudelijk sterk van elkaar
verschillen door ieders hoogstpersoonlijke levensverhaal. Culturele onbekenden verschillen
daarentegen sterk in waarden, normen, taal en perspectieven aangezien ze in een andere symbolische
wereld leven. Binnen een publieke ruimte van een multiculturele stad komen beide vormen van
onbekenden voor.
Granovetter (1973) ressorteert de verschillende interacties tussen onbekenden onder de noemer
van ‘afwezige banden’: het ontbreken van enige vorm van relatie tussen mensen. Karakteristiek voor
deze banden is hun ‘sociale betekenisloosheid’. Zo genereren twee mensen die elkaar knikkend
begroeten op straat in zijn optiek geen sociale betekenis. De relaties tussen onbekenden worden in
de sociale wetenschappen vaak als irrelevant beschouwd. In de lijn van Granovetter worden
dergelijke interacties als niet-sociaal en betekenisloos beschouwd (Soenen, 2006). Toch willen wij net
als Soenen en Lofland nagaan of deze afwezige banden inderdaad zo betekenisloos zijn als
Granovetter beweert. Kunnen deze banden in sommige contexten nuttig zijn en een meerwaarde
bieden voor de interacties binnen een publieke ruimte? Naar onze mening is het bij het
beantwoorden van deze vraag aangewezen om precies deze kleine interacties binnen publieke
ruimtes in kaart te brengen, aangezien ze tot de dagdagelijkse ervaring van elke stedeling behoren.
Desondanks vormt de publieke ruimte nog steeds een ‘regio incognita’ (Lofland, 1998) die we aan de
hand van ons onderzoek beter willen begrijpen.
Enkele onderzoekers hebben zich reeds vroeg bezig gehouden met het conceptualiseren van de
interacties tussen mensen in publieke ruimtes (Whyte; Goffman; Jacobs; Stone in Lofland, 1998). Het
is dan ook nuttig een impressie van hun bevindingen te geven. Goffman (1963) was de eerste om
relaties tussen onbekenden in de stad als onderzoeksobject aan te dragen. Hij toonde een sterke
interesse voor het beeld dat mensen van zichzelf naar voren willen brengen wanneer zij omgaan met
onbekenden in de publieke sfeer. Doen mensen zich binnen een publieke ruimte anders voor?
Goffman stelt dat onbekenden die we ontmoeten in de openbare ruimte voor ons ‘niet-personen’ zijn.
Het zijn mensen die zich binnen het gezichtveld van een persoon in een publieke ruimte situeren,
maar waarmee de persoon in kwestie geen specifieke relatie heeft. Hierbij is het volgens Goffman
belangrijk om een onderscheid te maken tussen zogenaamde gefocuste en niet-gefocuste interacties.
27

Gefocust is een interactie wanneer ze tussen twee of meer individuen plaatsvindt die een
gezamenlijke focus onderhouden. Typisch binnen een gefocuste omgang is dat mensen beurtelings
met elkaar praten om zo tot een constructief gesprek te komen over diverse onderwerpen. Nietgefocuste
interacties grijpen plaats tussen het individu en onbekende niet-personen binnen een
publieke ruimte. De verbinding tussen het individu en de niet-personen wordt gemaakt via hun
gelijktijdige aanwezigheid in de publieke ruimte. Een voorbeeld van een niet-gefocuste interactie is de
collectieve beweeglijkheid van mensen in een publieke ruimte omschreven door Lofland (1998).
Mensen die zich bijvoorbeeld in een drukke winkelstraat bevinden, werken samen om zich te kunnen
bewegen in de ruimte zonder dat zich incidenten hoeven voor te doen. De indirecte gerichtheid op
de beweging van anderen is kenmerkend voor hun interactie.
Soenens analyse van verschillende mogelijke interacties tussen onbekenden binnen de publiekrelationele
sfeer (2006) kan beschouwd worden als een concrete conceptualisering van zowel
gefocuste als niet gefocuste interacties. Doorheen hun socialisatieproces hebben mensen geleerd hoe
zich te gedragen binnen publieke ruimtes. Deze publieke gedragingen zijn net als op andere locaties
regelgebonden. Soenen ontdekte net als Lofland (1998) enkele interactieprincipes tussen
onbekenden. Uiteraard is het gedrag van mensen niet volledig geritualiseerd of voorspelbaar en
reiken de vermelde principes mensen enkel richtlijnen over hoe het gedrag binnen een publieke
ruimte vorm kan krijgen (Lofland, 1998). Daarnaast zijn de interactieprincipes volgens Lofland tijd- en
contextgebonden aangezien publieke ruimes doorheen de tijd continu veranderen. In wat volgt wordt
er dieper ingegaan op verschillende interactieprincipes tussen onbekenden omschreven door Soenen
(2006) en Lofland (1998).
Relaties tussen onbekenden kunnen in de eerste plaats gekenschetst worden door vermijding.
Wanneer mensen in elkaars gezichtsveld komen binnen een publieke ruimte wordt aangegeven dat ze
elkaar gezien hebben, maar onmiddellijk daarna wendt men de blik af. Deze relatievorm wordt door
diverse auteurs (Goffman, 1963; Lofland, 1998; Soenen, 2006) omschreven als ‘beleefde vermijding’
Mensen tonen op die manier aan dat ze de aanwezigheid van de andere opmerken, maar dat ze niet
specifiek geïnteresseerd zijn in het doen of laten van deze persoon. Aldus behandelt men de ander als
een non-persoon. Beleefde vermijding kan volgens Lofland als een interactieprincipe worden
beschouwd omdat het al dan niet achterwege laten van visuele of verbale uitwisselingen, hoewel niet
altijd bewust, nooit zonder betekenis is. Lichaamstaal maakt aan anderen duidelijk dat de persoon in
kwestie met rust wil gelaten worden (Lofland, 1998).
Een tweede relatievorm tussen onbekenden wordt door Soenen (2006) omschreven als ‘kortstondige
hulprelaties’. Mensen schieten een onbekende persoon te hulp wanneer ze zien dat dit nodig is. We
denken daarbij bijvoorbeeld aan het voorzien van een doorgang voor een persoon in een rolwagen,
of het bieden van steun wanneer een persoon zijn evenwicht lijkt te verliezen op de bus. Na de
28

kortstondige hulp wordt de interactie tussen beide personen meestal vlug afgerond via het
uitwisselen van een bescheiden glimlach (Lofland, 1998). Soenen merkt op dat deze relatievorm zich
niet enkel beperkt tot mensen met een gelijke etnische of culturele achtergrond.
Naast deze vermijdings- en hulprelaties onderscheidt Soenen (2006) ook ‘sociaal vlottende relaties’ met
onbekenden. Onder sociaal vlottende relaties verstaat ze een tijdelijk samenzijn dat wordt
opgebouwd tussen de persoon en de onbekende andere(n). Lofland (1998) etiketteert dit
interactieprincipe als ‘algemene vriendelijkheid’. Zo kunnen personen hun kennis over het heersende
normsysteem van publieke ruimtes gebruiken om sociale relaties aan te gaan met andere personen.
Ze doen dit eenvoudigweg omdat ze het leuk, interessant of informatief vinden om zich tijdelijk te
engageren in een gefocuste, visuele en/of verbale interactie met onbekenden, of om de tijd te doden
(Lofland, 1998). Een vaak voorkomend voorbeeld van sociaal vlottende relaties is het uitwisselen van
info tussen onbekenden over banale onderwerpen, het gepraat over koetjes en kalfjes, de smalltalk
(Soenen, 2006). Kenmerkend voor dergelijke smalltalk is zijn kortstondig karakter. Meestal ontstaat
smalltalk als een neveneffect van een andere handeling, zoals het langdurig staan aanschuiven aan het
treinloket. Smalltalk geldt als een betekenisvolle interactie omdat ze een positieve invloed uitoefent
op de sfeer binnen een ruimte zonder dat ze verdere verplichtingen uitlokt (Soenen, 2006). Ze kan
een sfeer van welbehagen scheppen bij de verschillende aanwezigen in de openbare ruimte. We
komen terug op dit aspect wanneer we het hebben over mogelijke gemeenschapsvormen binnen
publieke ruimtes.
Volgens Jacobs (in Soenen, 2006) wordt smalltalk door mensen als een aantrekkelijke relatie
beschouwd. Ze kunnen tijdens het gesprek zelf beslissen wat ze willen delen met anderen waardoor
het mogelijk is net zo veel afstand te houden als gewenst. Mensen voelen zich niet verplicht om zaken
mee te delen die ze liever niet openbaar maken. Zowel mensen die elkaar reeds kennen als
onbekenden wisselen smalltalk uit. Tussen onbekenden kan dergelijke conversatie omwille van
diverse redenen optreden. Lofland (1998) onderscheidt er een drietal. Vooreerst kan gefocuste
interactie in de openbare ruimte gestimuleerd worden door de aanwezigheid van zogenaamde ‘open
personen’. Dit zijn mensen die om de één of andere reden meer beschikbaar zijn voor ontmoetingen
met onbekenden, dit bijvoorbeeld door hun afhankelijkheid (mensen met een beperking, kinderen),
hun beroep (politieman, buschauffeur) of hun situatiespecifieke identiteit (twee Belgen die elkaar
tegen komen in het verre Japan). Een tweede reden dewelke aanleiding geeft tot gesprek, is de
aanwezigheid van verschillende mensen in open plaatsen. Dit zijn plaatsen waar alle aanwezigen een
gelijke toegang tot elkaar hebben (vb. een café, de leeszaal van een bibliotheek). Een derde reden kan
worden samengevat onder de noemer van ‘triangulatie’. Triangulatie is volgens Lofland het proces
waarbij een externe prikkel een link voorziet tussen onbekenden alsof ze tijdelijk geen vreemde zijn
voor elkaar. We denken hierbij aan een gezamenlijke situatie waar onbekenden dezelfde ervaring
delen, zoals het langdurig wachten bij de dokter of een onverwachte gebeurtenis in een ruimte.
29

Daarnaast vormt ook de aanwezigheid van kinderen en dieren een katalysator voor smalltalk
(Soenen, 2006; Lofland, 1973). De contacten die via kinderen tot stand komen overschrijden vaak de
grenzen van leeftijd en etnische afkomst.
Een volgende relatievorm tussen onbekenden in publieke ruimtes kan worden aangeduid met de
term ‘conflictrelaties’ (Soenen, 2006). In sommige situaties ontstaat er tussen onbekenden wrevel en
ergernis over het gedrag van een bepaalde persoon, over het individueel toe-eigenen van publieke
ruimte of over het inefficiënt verloop van de ruimte. Deze conflictueuze interacties kunnen zowel
verbaal als non-verbaal ingevuld worden.
Op basis van de studie van Lofland (1998) kunnen we ten slotte een aanvullend interactieprincipe
voorstellen waar Soenen (2006) in haar onderzoek geen aandacht aan besteedt. Lofland haalt immers
het principe van ’beleefdheid doorheen diversiteit’ aan. Zij doelt daarmee op het fatsoenlijk gedrag dat
mensen binnen een publieke ruimte vertonen wanneer ze onderling een groot aantal sterke
verschillen kennen. Belangrijk in dit verband is het feit dat deze beleefdheid niet noodzakelijk door
vriendschappelijkheid wordt gemotiveerd. Ze kan net zo goed voortkomen uit een gevoel van
onverschilligheid en desinteresse voor de ander. Als voorbeeld kan de beleefdheid van een
winkelbediende tegenover klanten gelden; deze kan immers verklaard worden vanuit economische
veeleer dan vriendschappelijke overwegingen.
2. De parochiaal- relationele sfeer
Hunter (in Lofland, 1998) maakt in zijn relationele analyse melding van de parochiaal- relationele
sfeer. Deze kenmerkt zich volgens Lofland door een gevoel van gemeenschappelijkheid tussen
mensen in een openbare ruimte. Zij doelt daarmee op het soort gemeenschappelijkheid dat mensen
ondervinden wanneer ze buurtbewoners, collega’s, kennissen of mensen met gelijksoortige
kenmerken ontmoeten (Soenen, 2006). Zo kunnen in een publieke ruimte groepjes ontstaan van
mensen die elkaar reeds kennen en elkaar toevallig in dezelfde ruimte treffen. Concreet ziet Lofland
de parochiaal-relationele sfeer als de wereld van de buren, de werkvloer, kennissen en de diverse
netwerken. De relaties binnen de parochiaal- relationele sfeer worden door Granovetter (1973)
omschreven als ‘zwakke banden’. Deze relaties zijn niet diepgaand van aard en kunnen zich tussen
verschillende etnische en sociaal-economische groepen voortdoen. De contacten tussen mensen met
zwakke banden zijn niet frequent en men ontmoet elkaar eerder op toevallige wijze (Granovetter,
1973).
3. De privaat- relationele sfeer
We kunnen de privaat- relationele sfeer kenschetsen als de persoonlijke, intieme relaties tussen
nauw verbonden groepen, zoals die zich voordoen in families, bij vrienden en in persoonlijke
netwerken (Soenen, 2006). Deze persoonlijke relaties kunnen ondanks hun intimiteit in de publieke
30

uimte voorkomen wanneer mensen privé-zaken bespreken via het gebruik van een mobiele telefoon
of via een rechtstreeks intiem contact in een publieke ruimte. In zijn concreetheid moet de privaatrelationele
sfeer begrepen worden als de wereld van het huishouden, de vrienden en de verwante
netwerken (Soenen, 2006). Granovetter (1973) labelt deze intieme relaties als ‘sterke banden’. Hij
typeert ze als diepgaande relaties tussen personen die elkaar goed kennen en stelt dat ze meestal
binnen een groep van gelijken tot stand komen.
Of er in een fysieke plaats relationele sferen aanwezig zijn en of deze sferen publiek, parochiaal of
privaat zijn moet telkens opnieuw worden vastgesteld (Lofland, 1998). Relationele sferen zijn nu
eenmaal geen geografisch lokaliseerbare terreinen aangezien ze sociaal van aard en dus continu in
beweging zijn (Soenen, 2006). De drie relationele sferen kunnen op verschillende manieren
voorkomen binnen eenzelfde publieke ruimte. Zo kan het gebeuren dat een persoon aan de telefoon
met een nauwe kennis een discussie voert binnen de privaat- relationele sfeer, terwijl deze persoon
zich in de openbare bibliotheek begeeft, dewelke hoofdzakelijk wordt gekenmerkt door de publiekrelationele
sfeer. We kunnen hoogstens spreken van een tijdelijk dominante sfeer binnen een
welbepaalde openbare ruimte (Lofland, 1998).
3.2.1.1.2 Ambivalentie binnen de publieke ruimte
Een tweede belangrijke reden waarom er geen strikt onderscheid kan worden gemaakt tussen
private en publieke ruimtes vloeit voort uit het gegeven dat een ruimte nooit eenduidig kan worden
omschreven. Elke sociaal leven binnen een publieke ruimte wordt gekenmerkt door een ambivalent
fundament (Soenen, 2006). Onder ambivalentie verstaan wij net als Soenen (2006) “de gelijktijdige
aanwezigheid van twee of meer antagonistische elementen of betekenissen binnen eenzelfde situatie”
(Soenen, 2006). Een publieke ruimte kan nooit volledig adequaat worden waargenomen. Ze doet zich
immers onvermijdelijk voor in een staat van verschijning, waardoor ze per definitie ambivalent is
(Watson, 2006). Het is net deze ambivalentie die de studie van het sociale leven binnen een publieke
ruimte zo complex, veranderbaar, onvoorspelbaar en tegelijk ook boeiend maakt (Soenen, 2006).
Wanneer we de ruimte in zijn ambivalentie gaan beschrijven, kunnen tegenstrijdigheden en uitersten
verenigd worden en neemt het aantal interpretatiemogelijkheden exponentieel toe (Soenen, 2006).
Binnen een ruimte wisselen anonimiteit en herkenbaarheid zich voortdurend af. Herkenbaarheid
tussen mensen ontstaat op instigatie van bepaalde informatie die men over anderen opdoet in een
publieke ruimte (Peters & Debosscher, 2006). Herkenbaarheid houdt het midden tussen intimiteit en
anonimiteit. Ze doorbreekt anonimiteit en kan als dusdanig een remedie bieden tegen onzekerheid
en het gevoel van mensen dat ze geen greep meer hebben op hun straat, buurt of stad (Peters &
Debosscher, 2006).
Een ruimte kan in geen geval volledig anoniem of volledig herkenbaar zijn. In elke ruimte verwijzen
verschillende elementen op hetzelfde moment naar deze twee tegenstrijdigheden.
31

Zo zien we dat een publieke ruimte getekend wordt door de aanwezigheid van de drie verschillende
relationele sferen aangehaald door Lofland (1998). Enerzijds creëren de parochiaal- en privaatrelationele
sfeer een context van herkenbaarheid, terwijl de publiek-relationele sfeer een
contradictoire anonimiteit oproept.
Voor alle aanwezigen bevat een publieke ruimte zowel bekende als onbekende elementen. Tot de
bekende entiteiten kunnen we bijvoorbeeld de aanwezigheid van bepaalde vaste personen (vb.
personeel), gewoontes of interieur rekenen. Onder het onbekende verstaan we nieuwe elementen
die aan de ruimte worden toegevoegd op het moment dat een bepaalde persoon zich in de ruimte
begeeft. Deze elementen zijn persoonsgebonden en kunnen afhankelijk van de persoon en zijn kennis
van de ruimte sterk verschillen (Soenen, 2006).
Bovendien kan een persoon binnen een ruimte zowel vermijdende als ontmoetende relaties aangaan
met andere aanwezigen. Afhankelijk van de verschillende personen die zich in de publieke ruimte
begeven, kan een individu kiezen om al dan niet belang te hechten aan iemands aanwezigheid. Zo kan
een vrouw terwijl ze wacht op de trein een praatje slaan met een onbekende vrouw met kinderen en
tegelijkertijd geen aandacht besteden aan andere wachtende personen. In elke ruimte zijn met andere
woorden diverse tegenstrijdigheden aanwezig die elkaar in evenwicht houden (Soenen, 2006).
3.2.2 Lichte gemeenschappen
Aangezien elke publieke ruimte ambivalent is, kunnen zowel elementen van conflict als elementen van
gemeenschap voorkomen. In het kader van ons onderzoek wensen we enige aandacht te besteden
aan de wijze waarop een gevoel van gemeenschap kan ontstaan tijdens kortstondige gesprekken
tussen onbekende ouders in een publieke ruimte.
In het discours over gemeenschapsvorming dient een onderscheid te worden gemaakt tussen
zogenaamde dikke en lichte gemeenschappen (Duyvendak & Hurenkamp, 2004). Dikke
gemeenschappen tussen mensen ontwikkelen zich op basis van herkenbaarheid en homogeniteit
(Bouverne-De Bie, 2004). Ze worden gekenmerkt door hun langdurig karakter. Leden van een dikke
gemeenschap die elkaar tegen het lijf lopen in een publieke ruimte kunnen zich verbonden voelen
omdat ze elkaar persoonlijk kennen of omdat ze over gemeenschappelijke eigenschappen beschikken.
De tijdelijke en contextgebonden interactie tussen onbekenden in een publieke ruimte zijn
daarentegen typerend voor lichte gemeenschappen (Soenen, 2006). Deze gemeenschappen zijn niet
duurzaam; de interacties tussen mensen zullen zich uiteindelijk ontbinden. Toch achten wij het
belangrijk na te gaan in welke mate dergelijke contacten van betekenis kunnen zijn voor mensen.
Soenen ondervond dat, ondanks de aanwezige anonimiteit in een publieke ruimte, mensen toch vaak
een gevoel van herkenbaarheid ondervinden ten opzichte van onbekenden. Via smalltalk, sociaal
vlottende relaties en hulprelaties kan een gevoel van publieke familiariteit ontstaan tijdens
kortstondige contacten. Op basis van deze interacties wordt de onbekende andere getransformeerd
tot iets meer dan een ‘zij’ en iets minder dan een ‘wij’, waardoor mensen zich tijdelijk verbonden
32

kunnen voelen met andere aanwezigen (Soenen, 2006). Wanneer de aanwezigen nadien weer hun
eigen weg gaan, ontbindt dit samenhorigheidsgevoel zich.
In ons onderzoek gaan wij na of kortstondige interacties tussen ouders binnen een publieke ruimte
een gevoel van samenhorigheid kunnen creëren en, indien dit het geval is, hoe het precies tot stand
kan komen en welke meerwaarde dit inhoudt.
33

Hoofdstuk 4 : Een omschrijving van de onderzoekssetting
Aangezien het ons om de interactie tussen ouders van jonge kinderen (0-3) in de publieke ruimte
ging, dienden we een ruimte te kiezen die veel ouders in een anonieme context samenbrengt. We
namen in dit verband verschillende opties in overweging. Zo dachten we aanvankelijk aan observatie
in een park als publieke ruimte, maar deze setting bleek onhaalbaar aangezien ons onderzoek in de
wintermaanden plaatsgreep. Toch zou het boeiend zijn geweest om onze onderzoeksresultaten te
koppelen aan de bevindingen van Blackford (2004) in haar studie over de aanwezigheid van ouders op
het buurtspeelplein alsook in de speelhoek van de Mc Donald’s. Andere ruimtes, zoals het plonsbadje
van het openbaar zwembad, de onthaalruimte van een kinderdagverblijf en de wachtzaal van een
huisdokter leken ons na grondige overweging minder geschikt voor het uitwerken van onze
onderzoeksvraag.
Uiteindelijk ging onze voorkeur uit naar de wachtzaal van het consultatiebureau van Kind & Gezin in
Ledeberg als onderzoekssetting. Deze ruimte fungeert als een belangrijke publieke ruimte voor jonge
ouders. Het is een ruimte die ons toestaat een blik te werken op het reële sociale leven, met name
op de interacties en vluchtige ontmoetingen tussen ouders tijdens het wachten op de consultatie van
een arts en een verpleegkundige van Kind & Gezin.
Het zou incorrect zijn de wachtzaal van het consultatiebureau te definiëren als traditioneel publieke
ruimte, aangezien de loop der dingen in het consultatiebureau gereguleerd wordt door een
organiserend bestuur. Daarom beschouwen wij de wachtzaal van het consultatiebureau van Kind &
Gezin voorlopig als een semi-publieke ruimte. Vanuit juridisch perspectief zijn dit ruimtes die in het
beheer zijn van private actoren en bijgevolg slechts publiek toegankelijk onder bepaalde voorwaarden
of regels (Soenen, 2006). Zo zijn babywagens niet toegelaten en moeten kinderen tijdens het spelen
op de speelmat hun schoenen uittrekken.
De wachtzaal is vrij toegankelijk aangezien de consultaties voor elke ouder gratis zijn. Na afspraak via
een algemeen telefoonnummer of op het algemeen e-mail adres van Kind & Gezin kunnen ouders
met hun kind jonger dan drie jaar in het consultatiebureau terecht voor een gratis preventief
onderzoek. Gedurende de wachttijd in de daartoe bestemde ruimte van het consultatiebureau
komen ouders in contact met andere ouders. Het komt immers zelden voor dat alle afspraken
aansluitend op elkaar volgen exact op het voorziene moment, waardoor het wachten voor ouders
eerder regel dan uitzondering is.
De wachtkamer is een mogelijke plaats voor informele ontmoetingen tussen ouders in de formele
setting van het consultatiebureau van Kind & Gezin. Aangezien informele contacten voor ouders
effectiever blijken in het verhogen van het persoonlijk functioneren (Vandenbroeck, et al., 2007) en
34

ook tot een hogere tevredenheid leiden, leek het ons relevant na te gaan hoe informele contacten
tussen ouders vorm krijgen binnen de wachtzaal als anonieme publieke ruimte.
Nu we kort hebben aangehaald hoe de wachtzaal als publieke ruimte functioneert, wensen we tevens
de keuze van deze onderzoekssetting te verantwoorden.
Ten eerste zien we dat een grote groep ouders wordt bereikt, gezien een bezoek aan het
consultatiebureau voor ouders met jonge kinderen gratis is. Elke ouderpaar heeft recht op 10
bezoeken aan het consultatiebureau. Het eerste consult gebeurt wanneer de baby één maand oud is.
Daarna hebben ouders de mogelijkheid om terug te komen op de tweede, derde, vierde, zesde,
negende en twaalfde maand van het eerste levensjaar. Nadien voorziet men nog een consultatie na
vijftien, vierentwintig en dertig maanden. Per consult worden de na te streven doelstellingen
vastgelegd, evenals een aantal gespreksitems m.b.t. voeding, hygiëne en verzorging, veiligheid,
opvoeding en ontwikkeling (Kind & Gezin, 2002). Uit het jaarverslag van Kind & Gezin (2007) blijkt
dat het bureau 88,2% van de ouders met jonge kinderen bereikt voor minstens één consult in de
neonatale periode. Wanneer ouders niet aanwezig waren op een afspraak, belt een verpleegkundige
hen op om een nieuwe afspraak te maken. Deze ‘outreachende’ manier van werken is mede
verantwoordelijk voor het hoge bezoekersaantal. Uit het jaarverslag (2007) blijkt dat vijf procent van
de ouders na één bezoek niet meer terug komen. Tweeëndertig procent komen zeker drie tot vijf
keer langs op het consultatiebureau. Meer dan de helft van de ouders (53%) komt minstens zes keer
op consultatie in het bureau. Kind & Gezin wil met het basis consultprogramma vijfenzeventig
procent van de kinderen beneden twee jaar bereiken en vijftig procent van de kinderen in het derde
levensjaar (Kind & Gezin, 2002). Vrijwilligers en verpleegkundigen geven aan dat veel afspraken voor
kinderen ouder dan één jaar niet nauwkeurig meer worden nageleefd door ouders. Het aantal
consultaties per week is in Ledeberg de laatste jaren sterk uitgebreid. Bij de opstart was sprake van
één consultatie per week. Door het stijgend aantal ouders die beroep doen op het bureau, telt men
nu reeds consultaties op dinsdag, woensdag en donderdag. Het aantal consultatiedagen per week ligt
hoger dan bij vele andere consultatiebureaus. Afhankelijk van de weekdag zijn er duidelijke verschillen
merkbaar in de wachtkamer. Tijdens de avondzitting op dinsdag zien we bijvoorbeeld dat beide
ouders vaak samen naar het consultatiebureau komen. Op woensdagnamiddag is het vaak drukker
omdat meer broers en zussen van het jonge kind meekomen naar het consultatiebureau. De eerste
dinsdag, donderdag en de derde donderdag van de maand is een interculturele bemiddelaar of een
gezinsondersteuner aanwezig ter ondersteuning van Turkssprekende ouders. Het valt op dat tijdens
deze zittingen opvallend meer Turkse ouders aanwezig zijn in de wachtzaal.
35

Ten tweede profileert het consultatiebureau zich als pluralistisch. Ze willen zich met andere woorden
open en respectvol tonen ten opzichte van verschillende godsdiensten, culturen, maatschappelijke
afkomsten, ideologische en filosofische overtuigen (Kind & Gezin, 2002).
In het bureau van Ledeberg bereikt men niet alleen een groot aantal ouders, maar hun achtergronden
zijn bovendien erg divers: veel ouders die tot verschillende etnische en socio-economische groepen
behoren, komen er op consultatie. Zo blijkt uit cijfers van het kwaliteitshandboek (2002) van het
pluralistisch consultatiebureau dat in 2001 één op vier nieuwgeborenen in Ledeberg minstens één
niet-Belg als ouder heeft, en één op de vijf geboren kinderen behoort tot een kansarm gezin. Om de
toegankelijkheid voor deze groepen dan ook te maximaliseren, wordt er beroep gedaan op een
intercultureel bemiddelaar, een ervaringsdeskundige en een aantal tolken.
Aangezien wij wensen te focussen op een publieke ruimte van een multiculturele stad gekenmerkt
door een grote diversiteit aan individuen, lijkt de wachtzaal van het consultatiebureau van Kind &
Gezin een zinvolle keuze. Hun heterogene doelgroep vormt een meerwaarde voor ons onderzoek
dat gericht is op alle ouders en niet op een enkele populatiegroep.
Ten derde moeten we stellen dat de wachtkamer van het consultatiebureau in Ledeberg enkele jaren
geleden in oppervlakte verdubbeld is. Een grotere wachtzaal brengt meer mogelijkheden tot
gemoedelijke interactie met zich mee omdat een grotere ruimte als minder druk en chaotisch wordt
ervaren.
Deze drie verschillende argumenten maken de wachtzaal van het consultatiebureau tot een boeiende
onderzoeksetting om interacties tussen ouders met jonge kinderen te bestuderen.
36

Hoofdstuk 5 : Methodologisch kader en probleemstelling
5.1 Een postmodernistische kijk op de wereld
Vooraleer we dieper ingaan op de aangewende methodologie van waaruit we onze
onderzoeksvragen beantwoordden, lijkt het zinvol om even stil te staan bij een belangrijke evolutie in
het denken over de werkelijkheid en de processen van kennisverwerving. Vanaf de jaren zestig en
zeventig maakt een kritische onderzoeksstroming zijn intrede onder leiding van verschillende
vooraanstaande filosofen zoals Jacques Derrida, Richard Rorty en Jean-François Lyotard (De Vries &
Leezenberg, 2001). Zij problematiseren een enkelvoudige en onveranderbare voorstelling van de
werkelijkheid. Het klassieke kennisideaal waarin wetenschappelijke kennis uiteindelijk één
samenhangend geheel zou gaan vormen, blijkt geen haalbaar uitgangspunt meer (Boomkens, 2006). Er
is nood aan een pluraliteit van verhalen om met de vele werkelijkheden rekening te houden. Men
gooit het streven naar objectiviteit overboord en het subjectieve gaat als uitgangspunt gelden. Kennis
wordt minder absoluut en moet gerelateerd worden aan een concrete context en tijd. Kortom, de
waarden en idealen van de moderniteit zoals vooruitgang, universele geldigheid en originaliteit
worden in de postmoderne denkbeweging in vraag gesteld (De Vries & Leezenberg, 2001).
Het is vanuit deze kritische postmoderne denkwijze dat wij onze onderzoeksvragen wensen te
benaderen. Zinvol kwalitatief onderzoek naar een concrete setting en specifieke individuen is in onze
opinie onmogelijk zonder hun context- en tijdgebonden eigenheid in rekening te brengen. We
pretenderen met ons onderzoek geen algemeen geldende uitspraken te doen over interacties tussen
ouders in publieke ruimtes an sich. We zouden het een meerwaarde voor de pedagogische
wetenschap vinden indien we er in slagen om onze algemene onderzoeksvraag doorheen het
onderzoek concreter te maken, waardoor we misschien een aanzet kunnen geven tot verder
onderzoek.
5.2 Omschrijving algemeen onderzoeksthema
In ons onderzoek gaan wij op zoek hoe interacties tussen ouders met jonge kinderen binnen de
wachtzaal van het consultatiebureau van Kind & Gezin in Ledeberg als publieke ruimte in de stad
vorm krijgen. Treden ouders van jonge kinderen, ondanks de vermeende individualisering van de
samenleving en de steeds groter wordende steden, nog met elkaar in interactie in de wachtzaal? En
kunnen deze interacties voor ouders een sociaal ondersteunende functie vervullen?
Op het einde van dit hoofdstuk geven we een volledig overzicht van de uitgediepte
onderzoeksvragen die ontwikkeld werden op basis van een langdurig, wederkerig proces van
dataverzameling en data-analyse.
37

5.3 De onderzoeksmethode
De keuze van een geschikte onderzoeksmethodiek is geheel afhankelijk van de eigenheid van de
onderzoeksvraag (Janssens, 1985). Om duidelijk zicht te krijgen op de verschillende
interactieprocessen en dynamieken van de wachtzaal lijkt een etnografische onderzoeksmethode ons
een gepaste benadering. Etnografie of veldwerk is de beschrijvende studie van levenswijzen van
menselijke collectieven (Ten Have, 1999). De mens wordt met andere woorden zowel subject als
object van studie. Wanneer we de wachtzaal als leefsfeer willen begrijpen, is het noodzakelijk om op
basis van een grondige kennismaking met de dagdagelijkse praktijk een gedetailleerde beschrijving van
binnenuit te geven (Ten Have, 1999). We kunnen concreet kennis maken met de eigenheid van de
onbekende ruimte door mensen in de wachtzaal te observeren en met vrijwilligers, verpleegkundigen
en artsen te praten. Om zicht te krijgen op de dynamische interactieprocessen in de wachtzaal, dient
de onderzoeker zich sterk in te werken in de te bestuderen context (Emerson, Fretz & Shaw, 1995).
Dit betekent dat de onderzoeker ten eerste fysiek moet worden toegelaten in de wachtzaal (Ten
Have, 1999). Toch is deze fysieke aanwezigheid onvoldoende om de werking van de wachtzaal en de
aanwezige interacties te bestuderen. De onderzoeker moet daarnaast ook sociaal en communicatief
tot de ruimte kunnen toetreden (Ten Have, 1999). Naast de observatie leveren ook gesprekken met
vrijwilligers, verpleegkundigen en artsen heel wat informatie op. Indien deze informele gesprekken en
interacties er niet waren geweest, konden we onze onderzoeksvragen onmogelijk gepast benaderen.
Observatiemethoden krijgen een centrale plaats binnen de etnografie als onderzoeksstrategie
(Mason, 1996). Wij menen dat ‘observatie’ de meest geschikte methode is om onze onderzoeksvragen
te benaderen gezien op die manier recht wordt gedaan aan de complexiteit van de context. De te
bestuderen interacties zijn erg ingewikkeld waardoor ze in een dergelijk verkennend onderzoek
onmogelijk op basis van andere kwalitatieve of kwantitatieve onderzoeksmethoden te bestuderen
vallen.
Observeren betekent letterlijk toezien hoe iets zich voortbeweegt of hoe iemand zich gedraagt
binnen een specifieke context (Ten Have, 1999). Observaties staan ons toe de interacties tussen
ouders, de werking van de wachtzaal en de ruimte in het algemeen te bestuderen. Wanneer de
onderzoeker beschrijft wat hij ziet, krijgt hij een concreet beeld van de wachtzaal als een complexe
microsociale wereld. Op die manier verwerft hij tevens inzicht in de gewoontes en gebruiken
aanwezig in de wachtzaal.
Observeren binnen de natuurlijke setting geeft een goede fit tussen theorie en praktijk (Emerson, et
al., 1995). Omdat we als onderzoekers zelf een sprong nemen in de leefwereld van de wachtzaal,
wordt de werkelijkheid slechts in geringe mate geabstraheerd (Emerson, et al. 1995). De plaats, de
situatie en de aanwezige interacties onthullen data. Observaties maken het mogelijk deze data te
38

verzamelen en te interpreteren (Mason, 1996). In het onderdeel ‘dataverzameling’ gaan we dieper in
op de wijze waarop onze observaties concreet vorm kregen binnen het onderzoek.
5.4 Doelgroep
Het basiszorgaanbod van het Kind & Gezin consult is bedoeld voor alle kinderen tussen nul en drie
jaar en hun ouders woonachtig in de omgeving rond Ledeberg-Genbrugge. Bij het observeren in de
wachtzaal richtten we ons niet tot één specifieke groep ouders van jonge kinderen. Het betreft hier
immers een eerste verkennend onderzoek naar hoe ouders in een publieke ruimte met elkaar in
interactie treden. Het lijkt bijgevolg irrelevant om tijdens deze observaties de focus reeds te
verengen tot specifieke doelgroepen zoals alleenstaande ouders, allochtone ouders, mensen met een
verschillende socio-economische status, etc. Rekening houdende met de verschillende
populatiecijfers uit het jaarboek van Kind & Gezin (2007) kunnen we verwachten dat deze
uiteenlopende doelgroepen aanwezig zijn in de wachtzaal van het consultatiebureau.
5.5 Rol van de onderzoeker
Vooraleer we ons verdiepen in de eigenlijke dataverzameling en –analyse, dienen we een
nauwkeurige omschrijving te geven van onze positie als onderzoeker in de wachtzaal. Gedurende de
observatie is een wisselwerking tussen de onderzoeker en de te onderzoeken sociale context
onvermijdelijk (Turner, 1981). Daarom kan de aanwezigheid van de onderzoeker onmogelijk neutraal
zijn. Hij is geen vlieg op de muur; zijn aanwezigheid heeft zonder twijfel een zeker effect op de
werking van de ruimte. Hoewel dit effect onoverkomelijk is, is het toch belangrijk hier als
onderzoeker rekening mee te houden (Mason, 1996). Omdat ouders slechts gedurende een korte
periode in de wachtkamer aanwezig zijn, krijgen ze onvoldoende tijd om aan de aanwezigheid van een
onderzoeker te wennen. Daarom was het noodzakelijk om doelbewust na te denken over hoe wij
onszelf als onderzoeker opstellen tijdens het observeren. We opteerden er in dit verband voor het
effect van de aanwezigheid van de onderzoeker te beperken door een eerder afstandelijke houding
aan te nemen in de wachtruimte. Tijdens het observeren zit de onderzoeker in de hoek van de
kamer op een kruk. Hierdoor wordt er letterlijk een fysische afstand gecreëerd tussen de
onderzoeker en de ouders. Op die manier wordt de aanwezigheid van de onderzoeker
geminimaliseerd doordat ouders zich door de afstand minder bedreigd en bekeken voelen.
Als onderzoeker kozen we ervoor om zo weinig mogelijk contact met ouders te zoeken en zelf
nooit een gesprek te starten. Op die manier worden de natuurlijke interacties tussen ouders niet
gemanipuleerd of beïnvloed. Toch werden er regelmatig vriendelijke blikken uitgewisseld tussen de
ouders en de onderzoeker, en trad de onderzoeker in gesprek met ouders indien zij hier zelf
initiatief toe namen. Wanneer onze observaties de ouders in hun interactie bleken te beïnvloeden,
kozen we ervoor de blik af te wenden en zetten we het nemen van notities onmiddellijk stop.
39

5.6 Data-verzameling
Het onderzoek valt uiteen in een aantal onderdelen: de thematische verdieping, de prospectieronde,
de dataverzameling en de data-analyse. Deze onderdelen volgen elkaar niet als distinctieve fasen op.
Ze zijn opgenomen in een dialectisch proces waarbij theorie, dataverzameling en data-analyse
voortdurend aan verandering onderhevig zijn. Doorheen het onderzoek wordt er regelmatig
teruggekoppeld naar theorie, data of analyse. De concrete invulling van dit dialectisch proces wordt
verder uitgediept in het onderdeel ‘data-analyse’.
Om informatie te verzamelen over de werking van de wachtzaal en zijn interactieprocessen voerden
we observaties uit van eind december tot begin februari 2008-2009. Vooraleer de onderzoeker gaat
observeren, is het noodzakelijk dat hij/zij een ogenblik stilstaat bij de eerste indrukken die hij/zij van
de ruimte heeft opgedaan (Emerson et al, 1995). Tijdens deze prospectieronde pauzeerden wij als
onderzoeker bij de initiële zintuiglijke prikkels die we ervoeren tijdens het eerste bezoek aan de
wachtzaal. De onderzoeker dient deze bewustwording van de aanvankelijke gevoelens, indrukken en
percepties die hij/zij bij het betreden van de ruimte ervaart, zorgvuldig neer te schrijven zodat hij hier
in latere fasen van het onderzoek op kan terugblikken. Dit is noodzakelijk omdat de onderzoeker
gedurende een langere periode aanwezig is in de onderzoekssetting, waardoor bepaalde prikkels na
een zekere tijd vanzelfsprekend worden en bijgevolg over het hoofd worden gezien.
Na de prospectie observeerden we gedurende de maanden januari en februari van het jaar 2009 op
verschillende consultatiedagen in de wachtzaal. Hiervoor kregen we de schriftelijke toestemming van
Prof. Dr. De Maeseneer, voorzitter van het organiserend bestuur van het consultatiebureau in
Ledeberg, en van mevrouw Buysse, de wetenschapsverantwoordelijke van Kind & gezin.
Tijdens het observeren richten we ons zowel op contacten tussen ouders die elkaar reeds kennen als
op interacties tussen ouders die elkaar voor het eerst ontmoeten. Ook non-verbale, tactiele
informatie over hoe de mensen zich fysiek binnen een ruimte bewegen, wordt in het onderzoek
opgenomen (Watson, 2006). In totaal werd er 38 uur geobserveerd. Deze observatiemomenten
vonden plaats op dinsdagavond, op woensdag en op donderdag, en dit in overleg met de aanwezige
vrijwilligers, de verpleegkundige en de arts. We haalden reeds aan dat er een duidelijk verschil
merkbaar is tussen de drie verschillende consultatiedagen. Het was dan ook noodzakelijk onze
observaties te spreiden over deze verschillende dagen. Hierdoor vergroten we de kans op het
observeren van een grote verscheidenheid aan situaties en concrete invullingen van de ruimte. Naast
deze structurele observatiemomenten werd doorheen het onderzoek ook informeel geobserveerd
voor of na een gepland gesprek met een vrijwilliger, verpleegkundige of arts.
Observatie in een natuurlijke setting impliceert automatisch een confrontatie met een
gecompliceerde dynamiek die getekend is door de belangen nagestreefd door alle betrokkenen, zoals
40

de informanten, de onderzoekers en het publiek (Robben & Sluka, 2007). Door de relationele aard
van het onderzoek is het belangrijk stil te staan bij enkele ethische kwesties.
Ten eerste wordt bij etnografisch onderzoek verondersteld dat informanten ingelicht worden over
de inhoud van het onderzoek en over de consequenties van het geven van hun toestemming (Robben
& Sluka, 2007). Gesloten observaties worden volgens Robben en Sluka als ethisch incorrect
beschouwd. Ouders moeten dan ook op een gepaste manier op de hoogte worden gebracht van het
gevoerde onderzoek.
Toch is een open observatie omwille van enkele fundamentele redenen onmogelijk. Vooraleerst is
het voor de onderzoeker praktisch onhaalbaar om zich tijdens de observaties aan elke
binnenkomende ouder voor te stellen en het onderzoeksdoel uit te leggen; hij zou gehinderd worden
in zijn observatieproces.
Ten tweede kunnen we aannemen dat ouders die volledig ingelicht zijn over het onderzoek zich
anders gaan gedragen tijdens het wachten. Ouders die zich ervan bewust zijn dat hun interacties
geobserveerd worden, kunnen mogelijks meer of minder dan gewoonlijk in interactie treden met hun
kind, de vrijwilligers of andere ouders. Dergelijke reactieve effecten moeten worden voorkomen.
We vonden dan ook een geschikt alternatief in een semi-open observatie. Ouders van jonge kinderen
werden in de wachtzaal via een affiche gedeeltelijk op de hoogte gebracht van het onderzoeksopzet.
Ze kregen informatie over de onderzoeker, over de dagen van het onderzoek en gedeeltelijk over
het onderzoeksdoel. Op de affiche stond vermeld dat ouders de onderzoeker tijdens het wachten
mogen aanspreken voor verdere vragen in verband met het onderzoek. De informatie op de affiche
werd in vijf verschillende talen weergegeven. Op die manier werden ook anderstalige ouders op de
hoogte gebracht van het onderzoek.
Nadien werden ouders tijdens het bezoek aan de verpleegkundige volledig ingelicht over de
onderzoeksopzet en de doelstellingen. Elk bezwaar tegen het onderzoek van ouderswege kon nadien
nog aan de onderzoeker worden meegedeeld. Een dergelijke situatie is doorheen de
observatieperiode niet voorgekomen.
Ten tweede is het belangrijk om ook de privacy van de ouders te waarborgen. Wanneer er in deze
verhandeling voorbeelden gebruikt worden, krijgen ouders een fictieve naam. Op die manier wordt
de anonimiteit van elke ouder binnen het onderzoek gegarandeerd.
De visuele observaties dienen vergezeld te gaan van een systematische verslaggeving op regelmatige
basis waar al wat de onderzoeker waarneemt en leert tijdens zijn aanwezigheid in de
onderzoekssetting geëxpliciteerd wordt (Emerson, R. et al., 1995). De onderzoeker neemt tijdens
het observeren voortdurend mentale notities van incidenten, interacties en andere zinvolle
geobserveerde informatie (Lofland & Lofland, 1984). Om geen waardevolle informatie te laten
verloren gaan, kozen we ervoor om tijdens het observeren kernwoorden en zinnen neer te schrijven
41

in een klein logboek. Het nemen van korte nota’s gebeurde afhankelijk van de situatie open of
gesloten. Wanneer werd vastgesteld dat mensen zich ongemakkelijk voelden bij het noteren, trok de
onderzoeker zich even terug om incidenten of gebeurtenissen in kernwoorden neer te pennen. Deze
notities werden de dag nadien gebruikt om de observaties zo gedetailleerd mogelijk uit te schrijven
tot een vlot en samenhangend observatieverslag.
Niet alleen tijdens maar ook na de observatieperiode is het van belang stil te staan bij de
onvermijdelijke subjectiviteit van de onderzoeker. Geen enkele onderzoeker kan de wachtzaal als
sociale setting observeren en begrijpen vanuit een neutraal perspectief. De observaties gebeuren
nooit volledig onafhankelijk van het persoonlijk referentiekader van de onderzoeker. Ze zijn het
product van de interactie tussen de onderzoeker en de te observeren sociale context (Turner,
1981). Mason wijst erop dat de onderzoeker doorheen de verschillende observatiemomenten reeds
initiële analysedeterminanten ontwikkelt (Mason, 1996). Deze verengen de focus en geven een
specifieke richting aan de consecutieve observaties. Om tegemoet te komen aan deze onvermijdelijke
subjectiviteit van de onderzoeker werd er bij het uitschrijven van de data een zo duidelijk mogelijk
onderscheid gemaakt tussen de primaire observatiegegevens en de specifieke interpretaties van de
onderzoeker.
5.7 Data-analyse en interpretatie
In eerste instantie beoogt onze data-analyse zicht te krijgen op de sociale interactieprocessen tussen
ouders aanwezig in de wachtzaal. In de literatuur kan onze methode van data-analyse gedeeltelijk
worden samengevat onder de noemer ‘grounded theory’ (Turner, 1981). Dit is een algemene
onderzoeksmethode die frequent wordt toegepast in kwalitatief onderzoek. Het betreft de
systematische ontwikkeling van theoretische bevindingen uit de wederkerige processen van
dataverzameling en data-analyse (Verstraete, Symon & Pereman, 2005). Grounded theory wordt
veelvuldig aangewend bij observaties van face-to-face interacties binnen een sociale context (Turner,
1981). Er zijn veel verschillende manieren om een grounded theory vorm te geven (La Rossa, 2005).
Toch vertrekken we vanuit een aantal algemene uitgangspunten dewelke centraal staan bij de
verschillende grounded theory methodieken (LaRossa, 2005). Zo zien we dat een grounded theory
vertrekt vanuit het belang van taal in het sociale leven. Bijgevolg worden woorden of uitgeschreven
observatievoorbeelden als indicatoren beschouwd waaruit een descriptief narratief of een theorie
kan worden afgeleid (LaRossa, 2005).
Ten tweede is de basis van analyse een voortdurende codering van observatieonderdelen (LaRossa,
2005). Codering is het product van een continue vergelijking van observatiegegevens met elkaar
(Mason, 1996). Ons proces van open codering is gebaseerd op het ‘Variabel-Concept-Indicator‘-model
(LaRossa, 2005). De verschillende observatieverslagen geven de onderzoeker een grote hoeveelheid
42

aan gegevens. Via het toekennen van codes aan deze data, krijgt de onderzoeker er een beter zicht
op. Eerst en vooral gaat de onderzoeker in zijn data op zoek naar observatievoorbeelden die
gecodeerd kunnen worden als een ‘informatieve indicator’. Dergelijke indicatoren zijn woorden of
kleine observatievoorbeelden die mogelijks nuttig zijn voor verdere analyse (LaRossa, 2005). Dit
proces van microanalyse is tijdsrovend. De ene na de andere indicator dient immers aan een
grondige analyse te worden onderworpen. Door de gelijkenissen en verschillen van meerdere
indicatoren na te gaan, kunnen ze verder geclassificeerd worden. Wanneer een aantal indicatoren op
basis van enkele gemeenschappelijke kenmerken onder eenzelfde noemer kunnen worden
samengebracht, is er sprake van het ontwikkelen van een ‘concept’. Een dergelijk concept bevat een
hogere graad van abstractie dan de indicatoren zelf (LaRossa, 2005). Wanneer enkele concepten
prominent naar voren blijven komen uit de data-analyse, worden deze verder vergeleken met
losstaande observatie-indicatoren. Wanneer geen nieuwe informatie meer vrijkomt uit het groeperen
van indicatoren onder een bepaald concept, kunnen we stellen dat het concept theoretisch verzadigd
is (Turner, 1981). Elk concept vereist meerdere indicatoren om dit punt van verzadiging te bereiken
(LaRossa, 2005). Om onze grote hoeveelheid aan data beheersbaar te maken, is het noodzakelijk om
deze verzadigde concepten verder te analyseren. Uit de vergelijking van deze concepten treden een
aantal algemene ‘categorieën’ naar voren. Deze vertonen een nog hoger niveau van abstractie dan de
concepten. Dit volledige coderingsproces wordt ook wel ‘cross-sectionele data-indexering’ genoemd
(Mason, 1996). Kort samengevat houdt het in dat de onderzoeker in zijn observatieverslagen naar zo
veel mogelijk voorbeelden op zoek gaat die bij eenzelfde concept en later bij een algemene categorie
kunnen worden ondergebracht. Uit een eerste systematische analyse van de data in de
observatieverslagen generaliseerden we op bovenvermelde wijze vier belangrijke categorieën
betreffende de interactieprocessen tussen ouders in de wachtzaal.
De codering van de verschillende observatieverslagen gebeurde manueel. Het voordeel van een
manuele codering is dat je als onderzoeker een goed overzicht houdt over de data omdat je alles zelf
uitvoert. Nadelig aan een manuele codering is zijn tijdrovend karakter.
In ons onderzoek worden de vier interactiecategorieën verder geanalyseerd op basis van een ‘noncross-sectionele
data-analyse’. Bij deze analyse worden de thema’s verder uitgediept en wordt meer
aandacht besteed aan een aantal voorbeelden en specifieke situaties uit de wachtzaal. Elk thema
afzonderlijk wordt dan vanuit een specifieke optiek geanalyseerd. Het uiteindelijke doel van deze
non- cross-sectionele analyse is om de lezers een beschrijvende analyse te geven van hoe de
verschillende interactiethema’s binnen de wachtzaal vorm krijgen.
Door in het onderzoek gebruik te maken van zowel cross-sectionele als non- cross-sectionele dataindexering
kan een eerste globaal overzicht van de observatiedata gevolgd worden door een verdere
uitdieping van de diverse data. Cross-sectionele data-indexering alleen kan in het licht van onze
43

doelstellingen niet volstaan aangezien deze manier van coderen een beperkt verhelderend potentieel
heeft wat de analyse van complexe sociale interactieprocessen betreft (Mason, 1996).
De keuze voor het rekruteren en uitdiepen van een beperkt aantal thema’s is een doelbewuste,
pragmatische keuze. Indien we ons niet willen beperken tot een oppervlakkige data-analyse, is het
onmogelijk alle aanwezige interacties in de wachtruimte in hun totaliteit te beschrijven. Omdat het
begrip ‘interactie’ te abstract is, wisten we ons genoodzaakt om inhoudelijke keuzes te maken in
onze analyse. Dankzij deze selectie konden we de gekozen thema’s uitvoerig belichten en
interpreteren. Bij de analyse van de afzonderlijke thema’s kwamen immers nieuwe
onderzoeksfocussen aan het licht. Op het einde van dit hoofdstuk vatten we deze kernachtig samen.
Vanuit de praktijk proberen we op een inductieve manier een beter inzicht te krijgen in de
interactieprocessen van de wachtzaal. Pas na intensieve analyse van de grote hoeveelheid aan
observatiedata traden deze in het voetlicht. Toch kan ons onderzoek niet uitsluitend als inductief
worden gekarakteriseerd. Inductivisme wordt het vaakst bekritiseerd om het feit dat de onderzoeker
op geen enkele manier in een theoretisch vacuüm kan handelen gedurende zijn onderzoek (Mason,
1996). Hoewel de concrete onderzoeksvragen en -focussen slechts vorm kregen doorheen de
opeenvolgende observatie- en analysemomenten, werd er op voorhand aan de hand van een
uitgebreide literatuurstudie reeds kennis gemaakt met literatuur over publieke ruimtes, sociale
netwerken, sociale steun en individualisme.
Wij achtten het noodzakelijk om voor de aanvang van het onderzoek reeds kennis te hebben
gemaakt met de voorhanden literatuur. LaRossa bemerkt immers dat de onderzoeker op die manier
kan voorkomen het wiel opnieuw uit te vinden (LaRossa, 2005). Persoonlijke ervaringen en vroegere
literatuurstudies spelen met andere woorden een belangrijke rol bij het kijken naar de
onderzoeksvragen.
Om vooroordelen en theoretische beïnvloeding zo veel mogelijk te vermijden, trachtten we op het
moment van de observatie afstand te nemen van deze voorkennis. Bij de analyse maakten we dan
weer de terugkoppeling naar het theoretisch deel. Zo bleef de literatuurstudie doorheen het verdere
onderzoek aan verandering onderhevig en werd er blijvend gezocht naar nieuwe literatuur die
aansloot bij onze bevindingen.
We wezen er reeds op dat onze data-analyse slechts gedeeltelijk als grounded theory kan worden
gekwalificeerd. Naast het open coderen, is ook axiale codering immers van belang wanneer we het
hebben over grounded theory (LaRossa, 2005). Tijdens deze axiale coderingsfase worden er relaties
gelegd tussen verschillende variabelen. Bij het bestuderen van variabelen gaat men met andere
woorden op zoek naar oorzaken, contexten, gevolgen, covarianties en condities. Ons onderzoek gaat
echter niet zo ver dergelijke relaties en verbanden tussen de diverse variabelen bloot te leggen.
44

Omdat het een eerste verkennend onderzoek betreft, proberen we globaal beeld te geven van de
verschillende interactiethema’s op basis van een descriptieve weergave van de realiteit binnen de
wachtzaal.
5.8 Onderzoeksvragen uitgediept
We zijn het hoofdstuk gestart met het omschrijven van de globale onderzoeksvraag: we interesseren
ons voor de manier waarop interacties tussen ouders met jonge kinderen binnen de wachtzaal van
het consultatiebureau van Kind & Gezin in Ledeberg als stedelijke publieke ruimte plaatsgrijpen. Deze
vage onderzoeksvraag gold als vertrekpunt voor onze observaties in de wachtzaal. Er is weinig
onderzoek voor handen over dit kleine ontmoeten tussen ouders in publieke ruimtes. Toch menen
we dat een betere kennis over deze kortstondige contacten een meerwaarde kan hebben, gezien
ouders wonend in een stad vele momenten per dag doorbrengen in diverse publieke ruimtes.
Doorheen het proces van dataverzameling en -analyse concretiseerde onze vraag zich verder in vijf
thema’s. In de eerste plaats wensen we de lezer een concreet beeld te geven van de architectuur en
de verschillende functies van de ruimte. De fysieke ruimte wordt in kaart gebracht en we staan
uitvoerig stil bij de eigenlijke bedoelingen achter de wachtzaal als publieke ruimte. Deze
omschrijvingen zijn ontwikkeld via eigen observaties van de ruimte alsook door de vele informele
gesprekken met vrijwilligers, verpleegkundigen en artsen. Na het omschrijven van de feitelijke en
bedoelde ruimte gaan we dieper in op de wachtzaal als publieke ruimte. Net als andere publieke
ruimtes karakteriseert de wachtzaal zich door een ambivalent karakter. Aan de hand van een aantal
uitgewerkte voorbeelden trachten we op basis van deze ambivalentie een algemeen beeld te schetsen
van de wachtzaal. Ook de verhouding privaat/publiek krijgt hier een verdere uitwerking.
In derde instantie bemerken we dat de aanwezigheid van andere ouders in de wachtzaal voor een
ouder niet neutraal is. Aan de hand van diverse illustraties gaan we in op de invloed van de blik van
de ander. Welke invloed kan deze blik hebben op de interacties binnen de wachtzaal en hoe kan
hieraan betekenis verleend worden?
Een vierde onderzoeksthema kadert binnen het theoretisch kader van sociale steun. Uit de
verschillende observaties blijkt dat de korte sociale interacties tussen ouders binnen de wachtzaal
niet noodzakelijk als betekenisloos worden ervaren. Kan de wachtzaal een plaats zijn waar ouders
ervaringen kunnen uitwisselen over ouderschap? We staan stil bij hoe sociale steun kan worden
verleend via interacties tussen ouders onderling.
Aangezien het consultatiebureau in Ledeberg wordt gekenschetst door een grote etnisch-culturele
diversiteit, is het ten slotte ook zinvol om deze interculturele interacties tussen ouders van naderbij
te bekijken aan de hand van een aantal voorbeelden. Overschrijden interacties tussen ouders de
culturele grens en kan een verschillende taal een invloed hebben op deze interculturele interacties?
45

Hoofdstuk 6 : Resultaten - Interacties binnen de wachtzaal
van het consultatiebureau van Kind & Gezin in beeld
gebracht
6.1 Inleiding
De wachtzaal is een ruimte waar vrijwilligers de ouders met jonge kinderen ontvangen vooraleer ze
op bezoek gaan bij de dokter en de verpleegkundige. Elke wachtzaal van de verschillende
consultatiebureaus is anders naargelang het personeel, de architectuur en de aanwezige
infrastructuur in het gebouw. De gebouwen waarin de consultatiebureaus van Kind & Gezin zijn
gevestigd, verschillen sterk in ouderdom, grootte, moderniteit en inrichting.
Omdat wij concreet willen focussen op de wachtkamer van het consultatiebureau van Kind & Gezin
in Ledeberg is het zinvol de aanwezige infrastructuur duidelijk te omschrijven alsook de bedoelingen
achter deze ruimte-indeling. Het is immers niet mogelijk op een adequate manier betekenis te
verlenen aan interacties in een ruimte zonder stil te staan bij de fysieke ruimte in se.
6.2 De wachtzaal van het consultatiebureau in Ledeberg
6.2.1 De architectuur van de wachtkamer: ‘De feitelijke ruimte’
Het consultatiebureau bevindt zich op de tweede verdieping van de centraal gelegen oude dekenij op
het Ledebergplein. Het kwam enkele jaren geleden tot stand als een fusie van vier bestaande
consultatiebureaus in Ledeberg en Gentbrugge. Ouders kunnen het consultatiebureau zowel met de
trap als met de lift bereiken. De wachtkamer is opgesplitst in twee delen die elk ongeveer dertig
vierkante meter in beslag nemen. Beide ruimtes zijn voorzien van minstens één raam. De ruimtes zijn
46

met elkaar verbonden via een deur die tijdens de zittingen altijd open staat. Ouders komen met hun
kind de wachtkamer binnen in het eerste deel. In deze ruimte staan er op verschillende plaatsen
stoelen alsook een tafel waar ouders hun baby kunnen verversen indien nodig. In het midden van de
ruimte ligt een felgekleurde speelmat. Naast de speelmat staan twee grote boxen gevuld met allerlei
speelgoed waarvan kinderen tijdens het wachten kunnen gebruik maken.
In het tweede deel van de wachtzaal staan er rechts twee tafels tegen de muur. Op beide tafels liggen
twee uitkleedkussens en twee boxen om de kleren van de baby’s in te leggen. Beide tafels worden
van elkaar gescheiden via een oude schouw. Tegen de schouw staat een kast met kinderboeken. Op
deze kast zijn eveneens verscheidene brochures te vinden dewelke informatie geven over
evenementen en diensten aanwezig in de buurt. In het midden van de ruimte staat een tafel waarop
zowel een weegschaal als een meetlat staat. De vrijwilligers zitten veelal op een stoel naast deze tafel
indien ze geen kinderen moeten wegen of meten. In de linkerhoek van de ruimte bevindt zich een
klein keukentje waar vrijwilligers zichzelf kunnen voorzien van koffie en water. Het tweede deel van
de wachtruimte staat rechtstreeks in verbinding met de spreekkamer van de arts. In beide delen van
de wachtkamer hangen verschillende posters aan de muur.
6.2.2 De bedoeling achter de ruimte
Om zicht te krijgen op de verschillende doelen van de wachtkamer dienen we eerst een duidelijk
beeld te schetsen van hoe het Kind & gezin consult in Ledeberg concreet in zijn werk gaat. In de
syllabus van de Preventieve zorg van Kind & Gezin wordt het consultatiebureau omschreven als ‘de
voorziening waar preventief medisch, psychosociaal en pedagogisch consult wordt verstrekt aan nog
niet schoolgaande kinderen en hun gezinnen’ (Kind & Gezin, 2002). In het specifieke geval van
Ledeberg wordt de doelstelling van het consultatiebureau omschreven als ‘de opbouw van
activiteiten m.b.t. de preventieve kindzorg in Gentbrugge-Ledeberg vanuit een geïntegreerde
wijsgerichte benadering, met bijzondere aandacht voor specifieke doelgroepen waar zich risicoindicatoren
m.b.t. het gezin en het jonge kind voordoen’ (Pluralistisch consultatiebureau Kind &
Gezin Gentbrugge-Ledeberg, 2002).
De ouders en hun kinderen komen binnen in het eerste deel van de wachtkamer. Als er een plaats
vrij is op één van de vier kussens op één van de twee tafels mag de ouder meteen doorlopen naar
het tweede deel van de wachtkamer. Oorspronkelijk bestond de wachtruimte slechts uit één kamer
van ongeveer dertig vierkante meter. Op aanvraag van het personeel kwam er een uitbreiding. Een
grotere ruimte verleent ouders meer bewegingsvrijheid. Op die manier wordt de ruimte door zowel
de ouders als de vrijwilligers als minder druk ervaren, waardoor mensen zich sneller op hun gemak
gaan voelen. Bij het binnenkomen vraagt een vrijwilliger het boekje van Kind & Gezin aan de ouder.
Daarna wordt de ouder verzocht de baby die op consultatie komt uit te kleden tot op zijn/haar luier.
In volgorde van afspraak worden de baby’s door de vrijwilligers met behulp van de ouder gemeten en
gewogen. Tijdens het wegen moet de luier van de baby worden afgestroopt zodat een zo juist
47

mogelijk gewicht kan worden afgelezen van het weegtoestel. Bij het meten moet de luier terug aan
om kleine ongelukjes te voorkomen. Het wegen en het meten vormen twee activiteiten waarbij
ouders expliciet contact hebben met de vrijwilliger in de wachtzaal. Tijdens beide activiteiten geven
de vrijwilligers soms tips aan ouders over hoe ze het kind best vasthouden, zeker wanneer het de
eerste keer is dat de ouder met zijn/haar baby naar het consultatiebureau komt. Nadat het kind
gewogen en gemeten is, mag het zijn ondergoed terug aantrekken. Daarna moeten ouder en kind
wachten tot het hun beurt is om bij de dokter en de verpleegkundige op consultatie te gaan. Het
meten, wegen en wachten wordt bij voorkeur niet opgesplitst in verschillende lokalen om het actieve
contact tussen ouders, vrijwilligers en kinderen te bevorderen (Kind & Gezin, 2002). Daarom blijft de
deur tussen beide wachtruimtes altijd open staan.
Noch in het kwaliteitshandboek Gentbrugge-Ledeberg (2002), noch in de syllabus preventieve zorg
(Kind & Gezin, 2002) treffen we een expliciete formulering van de concrete doelen van de
wachtruimte aan. Toch heeft elke ruimte een bedoeling. Deze komt tot uiting wanneer we de rol van
de vrijwilligers en de ruimte an sich onder de loep nemen.
De vrijwilligers zijn verantwoordelijk voor de werking van de wachtzaal. Ze werken op
complementaire wijze samen met de artsen en de verpleegkundigen op het consultatiebureau om de
doelstellingen van het ‘Kind & Gezin consult’ mee te verwezenlijken (Kind & Gezin, 2002). Toch is er
geen rechtstreekse relatie met Kind & Gezin aangezien het organiserend bestuur verantwoordelijk is
voor de inbreng en de medewerking van de vrijwilligers. Het bestuur is eveneens verantwoordelijk
voor de organisatie van de driemaandelijkse vorming en bijscholing van de vrijwilligers, waarbij in
hoofdzaak de technische en interpersoonlijke vaardigheden worden bevorderd. Tijdens deze
momenten staat men ook stil bij problemen die vrijwilligers ondervonden en vragen die zij zich
stellen. Gedurende elke zitting zijn er één of twee vrijwilligers aanwezig in de wachtzaal bij de ouders
en hun kinderen. Het doel van hun aanwezigheid kan geconcretiseerd worden in drie verschillende
functies (Kind & Gezin, 2002).
De servicefunctie houdt in dat de vrijwilliger ertoe bijdraagt dat ouders met hun kinderen op een
vlotte, aangename en deskundige wijze gebruik kunnen maken van de zorgverlening van Kind & Gezin
in een omgeving die ouders hiertoe uitnodigt en die de nodige faciliteiten biedt qua efficiëntie,
comfort en hygiëne. Zo maken de vrijwilligers de uitkleedkussentjes na elk kindbezoek terug
bacterievrij en zorgen ze ervoor dat de weegschaal en de meetplank telkens gereinigd worden vóór
elke nieuwe bezoeker.
Vrijwilligers staan eveneens in voor de ontvangst van ouders en kinderen, en voor een goed
organisatorisch verloop van de consultatie. Ze zijn verantwoordelijk voor het vlot verloop van de
opeenvolgende afspraken bij de dokter en de verpleegkundige. Hierbij is een efficiënte communicatie
48

met ouders van groot belang. De flexibiliteit van vooraf gemaakte afspraken hangt uiteindelijk af van
de individuele vrijwilliger. Sommige vrijwilligers kiezen ervoor om ouders die eerst toekwamen ook
eerst op consultatie te laten gaan, terwijl andere vrijwilligers zich strikt aan de afgesproken volgorde
houden.
Vrijwilligers houden zich niet enkel bezig met het meten en het wegen, ze proberen ouders tijdens
het wachten ook op hun gemak te stellen. Als de vrijwilligers even de tijd hebben, kunnen ze de
ouders indien nodig bijstaan bij de zorg voor de baby wanneer het duidelijk is dat de ouder het druk
heeft. Zeker wanneer de ouder nog andere kinderen meebracht in de wachtzaal, kan zij/hij soms wel
wat extra hulp gebruiken. Zo kan het bijvoorbeeld voorkomen dat de vrijwilliger de baby even
vasthoudt waardoor de ouder op zijn/haar gemak naar het toilet kan gaan.
De signaalfunctie houdt observatie in van de algemene werking en de organisatie van het
consultatiebureau. Via de vrijwilligersvergadering wordt er minstens eenmaal per kwartaal informatie
uitgewisseld met het organiserend bestuur zodat het consultatiebureau zichzelf als werking in vraag
kan stellen.
De promotiefunctie houdt in dat de vrijwilliger mondeling informatie verschaft aan ouders over de
werking van het consultatiebureau, de functie van de verschillende medewerkers en de algehele
zorgverlening die van hen op het consultatiebureau mag worden verwacht. Zo brengen vrijwilligers
ouders op de hoogte van de verschillende regels die gelden binnen de wachtruimte. De vrijwilligers
communiceren de regels duidelijk naar de ouders toe.
Hoewel de consultaties veelal op afspraak gebeuren, komt het vaak voor dat ouders gedurende een
lange tijd moeten wachten vooraleer ze aan de beurt komen bij de arts. Per ouder wordt er bij de
dokter en de verpleegkundige een consultatie van tien minuten voorzien. De duur van deze
consultaties loopt vaak uit. Bovendien zijn er bij elke zitting ook ouders die te vroeg of te laat komen,
waardoor wachttijden bijna onvermijdelijk worden.
Tijdens het wachten hebben ouders de vrije keuze om in het eerste of het tweede deel van de
wachtkamer te zitten. Een groot voordeel van het eerste deel is dat ouders hun kinderen kunnen
laten spelen op de speelmat. Ouders zitten er ook minder dicht opeen gepakt dan in de ruimte met
de uitkleedtafels. De speelmat vergemakkelijkt de interacties tussen ouders die allen aan het kijken
zijn naar de kinderen op de mat.
Ouders lopen tijdens het wachten vaak rond in de ruimte. In de twee wachtruimtes hangen
verschillende posters op. Sommige hebben als doel de bezoekers van de wachtzaal actief te
betrekken bij de buurtwerking door hen op de hoogte te brengen van de verschillende evenementen
of diensten in Ledeberg. Op die manier voelen ouders zich niet enkel aangesproken in hun
hoedanigheid als vader of moeder, maar tevens als inwoners van Ledeberg. Andere posters proberen
ouders via bondige slagzinnen opvoedingsadvies mee te geven over onderwerpen als slaapkwaliteit,
49

voedingsgewoonten, het kinderprikje, leesstimulatie bij baby’s, etc. Naast het meegeven van een
aantal opvoedingstips en het creëren van een buurtgevoel, zijn bepaalde posters er ook op gericht de
ouders te informeren over een aantal gezondheidskwesties. Deze tips betreffen onderwerpen als de
schadelijke gevolgen van roken, het antigifcentrum, reanimatietips voor kinderen en tandenpoetsen
bij jonge kinderen.
Na het bezoek aan de arts worden ouders met hun kind bij de verpleegkundige verwacht. Het komt
nogal eens voor dat de verpleegkundige nog niet meteen vrij is om ouder en kind te ontvangen. In
dat geval zijn enkele stoelen in de gang voorzien waar zij kunnen wachten. Bij de verpleegkundige
wordt eveneens een datum vastgelegd voor de volgende consultatie.
6.3 De wachtzaal als publieke ruimte bestudeerd vanuit haar ambivalent
karakter
Het is onmogelijk om een eenduidig beeld te schetsen van wat er gebeurt in de wachtkamer en hoe
de interacties er concreet optreden. In ons onderzoek proberen we eerst en vooral een algemeen
beeld te schetsen van deze complexe sociale realiteit op basis van zijn ambivalent karakter. Onder
ambivalentie verstaan we ‘het gelijktijdig aanwezig zijn van twee tegenoverstelde elementen of
betekenissen in één specifieke situatie’ (Soenen, 2006). Gezien de wachtzaal, zoals andere publieke
ruimtes, enkel in een staat van verschijning kan worden waargenomen (Watson, 2006), dienen we
aan de hand van verschillende voorbeelden de tegenstrijdige elementen en gebeurtenissen doorheen
de observaties te schetsen. Enkel op die manier kunnen we een algemeen beeld oproepen van de
wachtzaal als publieke ruimte.
Tijdens het cross-sectioneel coderingsproces van onze data-analyse trad ‘ambivalentie’ als
afzonderlijke categorie duidelijk naar voren uit de data. Bij vergelijking van diverse data bleek dat
binnen eenzelfde observatiemoment heel wat tegenstrijdige elementen coëxisteren binnen de
wachtzaal. Het kwam ons dan ook als zinvol voor om dieper op deze karakteristiek in te gaan aan de
hand van een non- cross-sectionele datacodering. Aan de hand van grondige inductieve data-analyse
bleken vier primordiale ambivalenties immers steeds terug te keren.
Een eerste ambivalentie waardoor de wachtruimte getekend wordt, betreft het coëxisteren van
anonimiteit en herkenbaarheid. Daarnaast treden zowel gekende als ongekende elementen in de
ruimte op, en bestaan ook kalmte en chaos er naast elkaar. Een laatste tegenstrijdigheid bestaat uit
de gelijktijdige aanwezigheid van zowel ontmoetende als vermijdende interacties, nabijheid en
distantie. Daarnaast kwamen uiteraard nog andere tegenstrijdigheden voor in de data; deze traden
echter niet met dezelfde frequentie op en zouden daarom geen meerwaarde betekenen bij het
beantwoorden van onze onderzoeksvraag.
50

6.3.1 Herkenbaarheid versus anonimiteit
De wachtruimte kan worden aanzien als een thuishaven voor de drie relationele sferen zoals
omschreven door Hunter (in Lofland 1998). De pool van herkenbaarheid en gemeenschappelijkheid
wordt vertegenwoordigd door de parochiaal- en privaat-relationele sfeer. Deze kaderen binnen de
bredere publiek-relationele sfeer van onbekenden (Soenen, 2006).
Op basis van de observatievoorbeelden willen we een aantal situaties weergeven waarin de drie
relationele sferen zich verschillend ten opzichte van elkaar verhouden. Op deze manier willen wij in
beeld brengen hoe privaat en publiek zich ten opzichte van elkaar kunnen verhouden in de wachtzaal.
Moeder Ellen komt met Katho (15 maand) terug de wachtkamer binnen na het bezoek aan de arts. Katho
weent hard en Ellen troost haar dochter bij het buitenkomen. De vrijwilligster Maria vraagt aan de moeder of
Katho een prikje heeft gehad, waarop deze antwoordt dat het een zeer venijnig prikje was.
“Ik zie het”, zegt de vrijwilligster. “Ze ziet er kwaad uit.”.
“En terecht. Het zal je als baby maar overvallen; zo een grote spuit in zo een klein lichaampje”, beaamt de
moeder.
De vrijwilligster knikt instemmend en aait Katho even over het hoofd.
In de wachtzaal bevinden zich nog drie andere ouders. Twee moeders hebben hun baby reeds uitgekleed en
wachten op een bezoek bij de dokter. Een andere vader zit in het eerste deel van de wachtzaal samen met
zijn baby te spelen op de mat.
Tijdens het aankleden blijft Katho wenen. De moeder begint zachtjes een liedje te zingen voor Katho. […]
De twee moeders observeren de interactie tussen Katho en Ellen. In de wachtzaal worden een aantal
glimlachen tussen de ouders onderling uitgewisseld. Maria praat ondertussen fluisterend tegen Krista, de
tweede vrijwilligster.
Wanneer Ellen de wachtzaal heeft verlaten, is het er muisstil. Beide moeders houden zich individueel bezig
met hun eigen kind. Ook de vader die ondertussen aan de uitkleedtafel is komen staan, leest nu samen met
zijn dochter in een boekje.
Aan de hand van dit voorbeeld wensen we duidelijk te maken dat het onmogelijk is om een strikt
onderscheid te maken tussen de verschillende relationele sferen op een enkel moment in de
wachtzaal. De drie relationele sferen zijn voortdurend met elkaar vervlochten binnen de ruimte.
We kunnen de publiek-relationele sfeer duiden als de relaties tussen onbekenden; hij wordt bijgevolg
gekenmerkt door zijn anoniem karakter (Lofland, 1998). In het aangehaalde voorbeeld vinden we een
dergelijke relatie terug in de anonieme interactie tussen de aanwezige moeders in het eerste deel van
de wachtzaal. De link tussen beide moeders is louter het gevolg van hun toevallige gelijktijdige
aanwezigheid in de ruimte. Ze kennen elkaar niet en behandelen elkaar als niet-personen (Goffman,
1963). Ze kijken elkaar desalniettemin soms aan, of richten hun blik op de kinderen. Wanneer de
51

likken van beide moeders elkaar kruisen, glimlachen ze even naar elkaar vooraleer de blikken
opnieuw worden afgewend.
De parochiaal-relationele sfeer omvat interacties die tot stand komen op basis van een (tijdelijk) gevoel
van gemeenschappelijkheid of herkenbaarheid tussen twee of meerdere personen binnen eenzelfde
ruimte (Soenen, 2006). Als dusdanig kadert de begripvolle en troostende interactie tussen Ellen, haar
baby en de vrijwilligster binnen deze parochiale sfeer. In haar rol als vrijwilligster probeert Maria het
kind te troosten en tegelijk een rustige omgeving te creëren voor de moeder en haar kind dat net
een pijnlijke prik te verduren kreeg bij de arts. Omdat de moeder vertrouwd is met de identiteit van
de vrijwilligster binnen de wachtzaal, kan het troostende gesprek ervoor zorgen dat zowel moeder
als kind de ruimte op dit moment als een vertrouwelijke omgeving beschouwen.
De privaat-relationele sfeer verwijst eveneens naar een sensatie van gemeenschappelijkheid, maar dan
op basis van intimiteit tussen de betrokken personen (Lofland, 1998). In het beschreven voorbeeld
trekt de vader zich terug uit de drukke ruimte door samen met zijn dochter in de tweede
wachtruimte op de speelmat te gaan zitten. Op die manier kan hij binnen deze drukke publieke
ruimte een kleine oase van rust en intimiteit voor zijn dochter creëren; zodoende schept hij zichzelf
een privaat-relationele sfeer.
Op basis van de verschillende observaties kunnen we stellen dat de publiek-relationele sfeer binnen
de wachtzaal overheerst. De ruimte wordt immers in hoofdzaak door onbekenden bevolkt. Deze
sfeer vormt binnen de wachtzaal een breder relationeel geheel waarbinnen de twee andere sferen
zich manifesteren. Afwezige banden zijn kenmerkend voor de relatie tussen de aanwezige ouders in
de wachtzaal.
Afhankelijk van de specifieke situatie kunnen de andere relationele sferen zich toch dominant
verhouden ten opzichte van de publiek sfeer.
De hieronder omschreven voorbeelden geven een illustratie van hoe één van de twee andere sferen
de publiek-relationele sfeer kan overstemmen.
Aïssa komt de wachtkamer binnen met haar baby Aziza (1 maand oud) en haar zus Bibi (beiden Franstalig).
Aïssa begroet de vrijwilligster in het Nederlands. Het is erg druk in de wachtzaal. In beide delen van de
wachtruimte zitten er ouders.
Omdat er geen plaats meer is aan de uitkleedtafels, verzoekt de vrijwilligster hen nog even plaats te nemen
op een stoel naast de speelmat. […]
Bibi en Aïssa praten stilletjes tegen elkaar. Ze kijken vaak naar Aziza en richten hun blikken maar weinig op
de rest van de ruimte. De twee andere ouders aanwezig in dit gedeelte van de wachtzaal spelen elk met hun
eigen kindje op de speelmat. Wanneer de GSM van Bibi weerklinkt, verontschuldigt zij zich binnensmonds en
loopt de kamer uit. Niemand kijkt op.
52

In het voorbeeld zijn alle ouders sterk gericht op de interactie met hun kind, d.w.z. met hun eigen
persoonlijke netwerk. Op dit moment wordt de ruimte gekenmerkt door ouders die voornamelijk
interageren binnen hun eigen privaat-relationele kring. Er wordt geen contact gezocht met andere
ouders. Wanneer de GSM van Bibi afgaat, gaat ze naar buiten. Op die manier installeert ze een
fysieke scheiding tussen het private en het publieke. Door zich binnensmonds te verontschuldigen,
blijkt dat ze zich ondanks de weinige interacties met andere ouders toch bewust is van haar
aanwezigheid in de publieke ruimte. In dit voorbeeld kunnen de privaat-relationele interacties van het
persoonlijke netwerk beschouwd worden als kleine, geïsoleerde eilandjes binnen een grotere
publieke zee.
Het is overigens een constante doorheen de verschillende observatiedata dat wanneer ouders zich
bezighouden met het uitkleden van hun baby, de interacties zich voornamelijk in het private domein
situeren. Het aan- en uitkleden van de baby op de tafel is voor de ouder vaak een fulltime bezigheid.
Op deze momenten wordt er weinig rondgekeken in de ruimte alsook weinig gecommuniceerd met
andere ouders of met de vrijwilligers. Soms kijken ouders wel even naar de baby’s van de andere
ouders, maar dergelijke blikken zijn veelal vluchtig.
Ook de parochiaal-relationele sfeer kan domineren ten opzichte van de andere twee sferen. Volgend
voorbeeld omschrijft een interactie tussen onbekende ouders binnen een tijdelijk parochiale sfeer.
Drie moeders zijn gezeten in het eerste deel van de wachtruimte. Twee moeders bevinden zich dicht in
elkaars buurt aan de ververstafel. Doordat één baby grappige geluiden maakt, richt de moeder ernaast haar
blik vaak op deze baby. Hierdoor ontstaat een gesprek tussen beide moeders.
“Zo een levendig kindje, zeg.”
“Ja , energie heeft hij alleszins niet tekort. Maar dat heeft hij van zijn vader, hoor.”
“Hoe oud is hij?”
“Nu net 15 maanden.”
“Oei , dan moet hij straks een spuitje hebben?”
“Ja , nu zit hij nog te lachen, maar ik denk dat hij mij straks zal vervloeken.”
(Algemeen gelach in de wachtzaal)
Aan de tweede uitkleedtafel zit nog een derde moeder te wachten op de arts. Ze hoort het gesprek en kijkt
soms op. Ze lacht mee wanneer de andere twee moeders lachen met de gedragingen van hun baby’s.
Na het gesprek over het spuitje eindigt de interactie tussen beide ouders.
In deze situatie treden twee moeders op basis van hun kinderen als gemeenschappelijke factor met
elkaar in interactie. Het kortstondige gesprek tussen beiden vloeit voort uit de wederzijds
herkenbare identiteit van het moederschap. De vriendelijke, informele wijze waarop de ouders met
elkaar omgegaan, creëert (ook voor de voor meeluisterende aanwezigen) tijdelijk een gemoedelijke
53

parochiale sfeer in de wachtruimte. Beide onbekende moeders ervaren een efemeer gevoel van
gemeenschappelijkheid en publieke familiariteit.
Op een gelijkaardige manier knoopten twee moeders in de wachtzaal een gesprek aan omdat ze zich
het vorig consult naast elkaar bevonden aan de uitkleedtafel. De ene moeder vroeg de andere of zij
haar ook herkende van de vorige keer. Na deze introductie ontstond een langdurig gesprek tussen
de moeders. Ze wisselden intieme informatie uit over hoe het dokterconsult was verlopen. De
voorafgaande ontmoeting stimuleerde als dusdanig een gevoel van herkenbaarheid tussen beide
moeders die een tijdelijk wij-gevoel ervoeren.
De korte gesprekken binnen een publiek-relationele sfeer vertonen op zich een ambivalent karakter.
Ouders kunnen tijdelijk met elkaar een gesprek aangaan, maar wanneer één van de ouders beslist om
het gesprek te beëindigen en zich opnieuw te focussen op de private interactie met het eigen kind,
krijgt de relatie tussen beide ouders een nieuwe invulling. Door de abrupte beëindiging van het
gesprek vallen beide ouders terug op de anonimiteit die kenmerkend is voor afwezige banden in een
publieke ruimte.
Anders is het wanneer ouders in de wachtzaal bekenden tegen het lijf lopen. In dergelijke situaties
wordt hun relatie niet gekenmerkt door ambivalentie. Eenmaal duidelijk wordt dat beide ouders zich
in het verleden reeds geëngageerd hebben in de wereld van bekenden, kunnen ze niet langer
terugvallen op een vluchtige, anonieme manier van contact leggen. Hierbij dient te worden
opgemerkt dat hoewel hun relatie op dat moment niet ambivalent is te noemen, de situatie binnen de
wachtzaal op zich nog steeds door deze ambivalentie wordt getekend. Volgend voorbeeld schetst
een beeld van hoe een vaste, parochiale relatie vorm kan krijgen binnen de wachtzaal.
Kathy komt met haar kinderen Lies (4 maand oud) en Elke (3 jaar) de wachtkamer binnengewandeld. Ze
begroeten Chris, de vrijwilligster. Kathy en Els lijken elkaar te kennen. Ze lopen naar elkaar toe en begroeten
elkaar. Els houdt Kathy heel kort even vast bij de bovenarm. Kathy start een gesprek.
“Hoe oud is jullie jongste nu?”
“Gisteren net drie maanden geworden.”
“Dat gaat toch allemaal vlug, hé.”
“Hoe gaat het met jullie? Alles goed?”
“Ja, hoor. We stellen het goed. We hebben geluk dat Lorenzo ons in de nacht wat slaap gunt.”
“O, daarvoor zou ik geld geven. Ik mag al blij zijn als ik één uurtje goed door kan slapen. […]”
“Op school is het blijkbaar ook een echte babyboom. Er zijn al drie juffen op zwangerschapsverlof.”
“Ja , het is blijkbaar echt de periode. […]”
“ Maar kijk, wij moeten naar de verpleegkundige. We zien elkaar wel binnenkort aan de schoolpoort, hé.”
Nadat Els en Kenny de wachtkamer zijn uitgewandeld, vraagt Kathy aan haar oudste dochter of dit toch wel
de mama van Céline was. Elke knikt. Daarna richt de moeder zich tot Chris. […]
54

Ook buiten deze specifieke context blijken deze moeders bekenden voor elkaar te zijn. Het gaat hier
niet om sterke banden zoals Granovetter (1973) ze omschrijft, maar eerder om een zwakke band
tussen twee ouders die elkaar kennen omdat beide kinderen op dezelfde plaats schoollopen. Els en
Kathy kennen elkaar met andere woorden in hun specifieke rol als ouders. Op basis van dit
gezamenlijke kenmerk ontstaat spontaan een gefocuste interactie die binnen de parochiaal-relationele
sfeer te situeren valt. Deze parochiale interacties komen minder vaak voor binnen de wachtzaal. In
de reacties van mensen kunnen we dan ook vaak enige verwondering bespeuren door een bepaalde
persoon in deze ruimte aan te treffen.
6.3.2 Gekend versus ongekend
Een oudere man Paul en een jonge moeder Kaat komen de wachtzaal binnen. Ze houden halt aan de deur
en kijken beiden wat onzeker rond in de kamer. Daarna valt de blik van Kaat op het kleine kindje dat ligt te
slapen op de schoot van moeder Fee.
Fee bemerkt hun binnenkomst en beide ouders lachen even kort naar elkaar. […]
“Moeten wij ons hier op voorhand aanmelden bij de vrijwilligster?” vraagt Kaat aan Fee.
“Neen hoor, ze komt jullie halen wanneer er plaats is op de uitkleedtafel.”
“Het is onze eerste keer dat we naar hier komen en we weten nog niet zo goed hoe het allemaal in zijn
werk gaat.”
“Geen probleem, hoor.”
Paul en Kaat nemen plaats op de twee stoelen naast Fee en de baby.
Dit voorbeeld staat ons toe even in te gaan op een tweede ambivalentie eigen aan de wachtzaal: de
gelijktijdige aanwezigheid van zowel bekende als onbekende, nieuwe elementen.
Het al dan niet vertrouwd zijn met bepaalde gewoontes, personen en de wachtzaal als fysieke
omgeving is sterk persoonsafhankelijk. Wanneer we de wachtzaal vanuit het perspectief van Paul en
Kaat percipiëren, zien we een ruimte waarbinnen de gewoontes, het interieur en de aanwezigen
onbekend zijn. Voor moeder Fee is de ruimte gevuld met meer gekende en vertrouwde elementen.
Doordat ze reeds eerder op consultatie kwam, is ze meer vertrouwd met de gewoontes. Toch
blijven de aanwezigheid van onbekende ouders en de voortdurend wisselende vrijwilligers onbekende
elementen voor Fee.
Bekende en nieuwe elementen vullen dus de ruimte, maar afhankelijk van de persoon kan de
verhouding tussenbeide sterk verschillen. In het geval van een vrijwilligster is het bijvoorbeeld
vanzelfsprekend dat bekende entiteiten haar ruimteperceptie van de wachtzaal domineren.
De verhouding bekende/onbekende elementen aanwezig in de ruimte oefent een duidelijke invloed
uit op de wenperiode die ouders nodig hebben om zich aan te passen aan de wachtzaal als een
nieuwe omgeving voor hen en hun kind. Bij het binnenkomen hebben veel ouders die voor het eerst
55

op het consultatiebureau langskomen enkele minuten de tijd nodig om te wennen aan de nieuwe
omgeving. De ouders kijken op deze momenten weinig rond in de ruimte en praten in het algemeen
stiller tegen hun kinderen of tegen mensen uit hun persoonlijk netwerk. Uiteraard hangt deze
wenperiode af van de persoonlijkheid van elke ouder. Sommige ouders voelen zich makkelijk thuis in
nieuwe ruimtes en bewegen zich algauw zelfzeker door de wachtkamer. Zo hangen sommigen
spontaan hun jas op zonder dat de vrijwilliger hiervoor instructies geeft. Anderen beginnen
onverwijld luidop te praten met de aanwezige vrijwilligers. Het spreekt voor zich dat ouders die
reeds enkele keren op consultatie kwamen sneller vertrouwd zijn met de ruimte
6.3.3 Chaos versus kalmte
Globaal genomen kunnen we stellen dat in de wachtzaal een gemoedelijke en aangename sfeer
heerst. De aanwezigheid van de baby’s heeft een positieve invloed op het gedrag van ouders in de
publieke ruimte; ze verlenen aan de ruimte een warme sfeer. Wanneer we de algehele sfeer in de
ruimte wensen weer te geven, dienen we echter een derde ambivalentie van de wachtzaal onder de
aandacht te brengen.
Chaos en kalmte wisselen elkaar immers voortdurend af binnen deze ruimte. Terwijl de ruimte op
het ene moment een erg rustige en gemoedelijke invulling kan krijgen, kan er enkele minuten later
een drukke zenuwachtige sfeer heersen waarbij ergernis en ongeduld de bovenhand halen. Een reeks
elementen kunnen een invloed uitoefenen op de sfeer in de wachtkamer. In de eerste plaats is de
persoonlijkheid en de stemming van de aanwezige vrijwilliger van belang.
Er is veel volk in de wachtzaal. De vrijwilligster Rita kijkt voortdurend rond in de ruimte. Wijzend met haar
vinger telt ze het aantal ouders die nog bij de dokter moeten komen en zucht.
Er is veel lawaai. Kinderen spelen op de mat. Een moeder vraagt aan de vrijwilligster hoe lang het wachten
nog zou duren. Rita zucht diep en zegt dat ze het ook niet weet. Ze gaat terug op haar stoel gaan zitten en
staart voor zich uit. De moeder fronst kort de wenkbrauwen en gaat opnieuw op haar stoel zitten met haar
baby op de schoot.
Een vrijwilligster Bea gaat op een stoel naast twee ouders zitten. Ze begint een gesprek met een moeder,
Karen, die wacht op een bezoek aan de arts.
“Amaai, Fien heeft veel haar bij gekregen sinds de vorige keer dat ik ze hier heb gezien.”
De moeder knikt en zegt: “Ja hé, we zijn al twee keer naar de kapper geweest in nog geen jaar tijd. Ik zou
echt niet weten van wie ze dat mee heeft gekregen […]”
“[…] En er komt een dag waarop vele meisjes erg jaloers zullen zijn op zo een mooi dik haar.”
Mama lacht en bedankt de vrijwilligster Bea. Er zijn nog drie ouders aanwezig in de wachtzaal. Zonder actief
mee te praten volgen ze het gesprek. Ze lachen mee wanneer het kind een grappige reactie geeft.
56

Het gedrag van de vrijwilligster installeert in beide voorbeelden een verschillende sfeer in de
wachtzaal. Door als vrijwilliger zelf zenuwachtig te reageren op de grote hoeveelheid wachtende
mensen, worden de ouders zich ook bewust van de drukkende en onaangename sfeer. De
vrijwilligster benadert de ouders in het eerste voorbeeld op een erg functionele manier tijdens het
wegen en het meten. Een vertrouwelijke sfeer van gemeenschap en familiariteit blijft dan ook
achterwege. De stemming blijft zakelijk en formeel.
In het tweede voorbeeld betrekt Bea de moeder actief in een gesprek, waardoor zij als ouder niet
langer onopgemerkt in de wachtzaal aanwezig is. Andere ouders zijn getuige van het gesprek en
volgen het onopvallend mee. Het gesprek tussen de moeder en Bea is een voorbeeld van smalltalk.
Het creëert een aangename en gemoedelijke sfeer binnen de wachtzaal.
Op een gelijkaardige manier konden we vrijwilligers observeren die via verbale en non-verbale
communicatie de ruimte een sterk regelgevend karakter meegaven. Dit was bijvoorbeeld het geval
wanneer een vrijwilliger veelvuldig de aanwezige regels van de wachtzaal luidop herhaalde voor de
aanwezige ouders. De ene vrijwilliger is strikter in het naleven van deze regels dan een andere
vrijwilliger. Wanneer de vrijwilliger op een soepeler manier met de regels omgaat, verdwijnt het
publieke anonieme karakter van de wachtzaal veelal naar de achtergrond.
Op de tweede plaats heeft het karakter van ouders en kinderen een invloed op de heersende sfeer in
de wachtzaal. Kinderen of ouders die open zijn van karakter (veel lachen, luidop spreken, zingen)
lokken meer reacties uit bij de andere aanwezigen. Een losse en gemoedelijke sfeer tekent dan de
ruimte. Zelfs wanneer veel ouders gelijktijdig aanwezig zijn in de wachtzaal kan de ruimte een rustige
sfeer ademen dankzij de aanwezigheid van personen met een open karakter.
Ten derde is het moment van de dag bepalend voor de mate waarin de ruimte al dan niet als
rustgevend wordt ervaren. Zo wordt er bijvoorbeeld eenmaal per week op dinsdag een avondzitting
gehouden van 17u tot 20u30. Op deze momenten zijn de beide ouders van het kind vaak aanwezig
omdat de zitting buiten de werkuren valt. De ruimte wordt algauw drukker en chaotischer door deze
aanwezigheid van extra personen uit het persoonlijke netwerk die voor een veelheid aan externe
prikkels zorgen.
Heel wat baby’s tonen zich erg gevoelig voor deze drukte. Op drukke momenten gaan ze vlugger
huilen, zijn ze prikkelbaarder en is het ook moeilijker om hen te sussen. Bovendien beïnvloedt het
huilgedrag van een enkel kind in veel gevallen de andere kinderen. Een wenende baby werkt vaak
aanstekelijk en beïnvloedt de stemming van andere baby’s. Het gehuil van de kinderen brengt op zijn
beurt een vicieuze werking met zich mee en versterkt de heersende drukte.
57

Daarnaast bepaalt het uur waarop afspraken plaatsvinden mee of de ruimte door de betrokken
ouders al dan niet als chaotisch wordt ervaren. Ouders die in het begin van de zitting een afspraak
hebben met de arts en de verpleegkundige zijn vaak de enige bezoekers in de ruimte. Hierdoor
verloopt het bezoek aan het consultatiebureau snel en efficiënt. Wanneer de afspraken bij de arts en
de verpleegkundige vlot op elkaar volgen, komen ouders weinig in contact met andere ouders in de
wachtzaal. De ruimte wordt dan ook minder als een openbare plaats gepercipieerd. Halfweg de
zitting is er vaak meer volk in de wachtzaal, waardoor ouders langer moeten wachten. De wachttijd
kan de impressie van drukte en onrust verhogen.
In dergelijke situaties worden ouders langer en meer geconfronteerd met de aanwezigheid van
onbekende anderen in de wachtzaal. Deze confrontatie kan zowel tot sociaal vlottende gesprekken
aanleiding geven als tot kleine conflictsituaties die eerder non-verbaal tot uiting komen. Zo konden
we bijvoorbeeld een vader observeren die zich na een lange periode van wachten non-verbaal begon
te ergeren aan een moeder die luidop zong voor haar zoon. De vader wierp regelmatig een blik op
zijn horloge, maakte continu een nerveuze beweging met de voet en zuchtte telkens hij in de richting
van de zingende moeder keek.
6.3.4 Vermijdende versus ontmoetende contacten
In de wachtkamer komen ouders voortdurend in contact met andere ouders, kinderen en
vrijwilligers. Toch zijn niet alle contacten en interacties gelijk. Het is belangrijk om een onderscheid
te maken tussen de vermijdende en de ontmoetende interacties als vierde ambivalente kenmerk
binnen de wachtzaal. Distantie en nabijheid wisselen elkaar met andere woorden voortdurend af
(Boomens, 2006). Binnen de wachtruimte kunnen ouders beslissen om al dan niet in contact te
treden met andere aanwezigen. Zo zien we dat wanneer ouders met hun kinderen de wachtzaal
binnenkomen of de wachtzaal verlaten er vaak korte ontmoetingen plaatsvinden. De meeste ouders
begroeten de vrijwilligers en wensen ook de andere aanwezigen een goedendag. De begroeting is een
interactievorm die tot de algemene beleefdheid hoort bij het betreden van een publieke ruimte.
Ouders tonen aan dat ze de aanwezigheid van de andere personen in de ruimte hebben opgemerkt.
Na het groeten wenden ze vaak hun blik opnieuw af. Sommige ouders kijken de aanwezigen bij het
binnenkomen of verlaten van de wachtzaal niet aan en spreken geen begroeting uit.
Ontmoeting kan binnen de wachtzaal ook een meer expliciet en verbaal karakter aannemen. In
sommige gevallen gaan mensen actief een gesprek starten en onderhouden met andere ouders of met
vrijwilligers.
Volgend voorbeeld toont hoe een ontmoetende interactie tussen twee moeders een kortstondige
sociaal vlottende relatie tot stand kan brengen.
58

Moeder Siska komt terug van een bezoek aan de arts. Haar dochter Fobe weent hard. De moeder wil haar
dochter terug aankleden, maar doordat haar dochter zo hard weent en haar lichaampje in alle mogelijke
bochten wurmt, vlot dit niet al te best. In de wachtzaal is er nog een moeder aanwezig. Reeds bij het
binnenkomen van moeder en kind, wierp ze een regelmatige blik in hun richting. Deze moeder staat recht
met haar eigen baby op de arm. Ze gaat naast de moeder staan en zet haar baby op de tafel dicht bij de
huilende Fobe. De baby’s kijken elkaar aan.
“Amaai, jij hebt een flinke baby”, zegt moeder Siska.
“Ik kan inderdaad niet klagen. Zelf toen hij de vorige keer een spuitje kreeg, heb ik hem niet horen wenen.”
“Wel het ziet er inderdaad een sterk geval uit. “
Beide kindjes geven elkaar een handje. Doordat Fobe nu geïnteresseerd kijkt naar de andere baby is ze
gestopt met huilen. Beide moeders kijken met veel plezier toe hoe beide kindjes elkaar aanraken. Daarna
gaat de moeder terug naar de eigen tafel en zegt nog tegen Siska dat het afleidingsmanoeuvre gelukt is,
waardoor het kindje nu getroost is.
Siska bedankt de onbekende moeder hartelijk en bij het weggaan laten ze de kindjes nog eens zwaaien naar
elkaar.
In dit voorbeeld schiet de onbekende moeder Siska te hulp in een moeilijke situatie. Omdat ze haar
bijstaat in het troosten van haar dochter, ontstaat er een sociaal vlottende relatie. Tussen beiden
wordt een tijdelijk saamhorigheidsgevoel gecreëerd. Hun samenzijn is sterk context- en tijdgebonden
en verschilt als dusdanig van duurzame contacten die men met mensen uit het persoonlijke netwerk
onderhoudt. Gemeenschap houdt in dit geval het midden tussen een ‘wij’ en een ‘zij’ (Soenen, 2006).
De onbekende ouder wordt door de hulp die ze Siska biedt iets meer dan een ‘zij’; we kunnen echter
niet van een ‘wij’ spreken aangezien beide ouders elkaar nadien waarschijnlijk niet meer zullen
terugzien (Soenen, 2006).
Binnen de wachtkamer kunnen ouders ook bewust kiezen om weinig of niet in interactie te treden
met andere ouders. Aan de hand van het volgende voorbeeld willen wij aantonen dat ontmoetende
en vermijdende contacten binnen eenzelfde interactie kunnen voorkomen.
Een blonde moeder Suzy komt met haar moeder en baby de wachtzaal binnen. Er is nog één plaatsje vrij
aan een uitkleedtafel. Aan dezelfde tafel zijn een vader en moeder van Turkse afkomst gezeten. Beide
ouders buigen zich dicht naar hun kind toe en spreken er korte woordjes in het Turks tegen. Beide vrouwen
gaan op een krukje zitten naast de Turkse ouders. Ze praten eerst onderling over het Turkse kindje terwijl de
moeder haar kindje aan het uitkleden is.
“Amaai, dat is een schattig kindje.”
“Ja jong, zo klein en al zo een mooie blik in de ogen.”
Oma vraagt aan de Turkse moeder in gebroken Frans : “Quel âge?”
59

De Turkse moeder fronst kort de wenkbrauwen. Ze wendt haar blik voorzichtig af van de moeder en kijkt
terug naar de baby.
“Is het een meisje of een jongen?”, vraagt de oma.
“Een meisje”, zegt de vader.
“Het is zo een grote baby om een meisje te zijn.”
De vader knikt, maar zegt niets terug.
Na enkele minuten stilte vraagt de oma hoe het kindje heet. De vader antwoordt dat ze Dinah heet. Daarna
kijkt de vader terug naar zijn dochter en het gesprek valt stil.
In dit voorbeeld wil de oma graag een klein gesprek aangaan met de andere ouders naast haar. De
andere ouders beperken daarentegen bewust hun visuele en verbale uitwisselingen. Uit het nonverbaal
gedrag van de Turkse ouders valt duidelijk af te lezen dat ze liever niet in interactie treden.
Een mogelijke oorzaak is dat ze de Nederlandse taal onvoldoende machtig zijn waardoor ze zich
onzeker voelen om te communiceren. Voor de oma heeft het daarentegen geen enkel belang welke
taal er gesproken wordt, zolang er maar een gesprekje volgt.
6.4 De blik van de ander
In de wachtzaal worden ouders voortdurend geconfronteerd met de aanwezigheid van andere
onbekende ouders. In een beperkte ruimte zitten verschillende ouders op een fysiek kleine afstand
van elkaar. Hun gelijktijdige aanwezigheid heeft onvermijdelijk een invloed op het doen en laten van
de verschillende ouders en kinderen. In het hoofdstuk over de ambivalentie van de ruimte
vermeldden we reeds dat ouders vaak blikken werpen op andere ouders en hun baby’s in de
wachtzaal. Als ouder heb je net als in andere publieke ruimtes de mogelijkheid om anderen te
observeren alsook om zelf bekeken te worden (Boomkens, 2006). Deze blikken bevinden volgens
Boomkens zich op het grensvlak tussen privé en openbaar. Tijdens het kijken kruisen de blikken van
ouders elkaar regelmatig. Vaak reageert men hierop met de uitwisseling van een vriendelijke glimlach
waarna de blikken opnieuw worden afgewend.
Elke ouder die met zijn of haar kind de ruimte betreedt, handelt er onder de blik van de anderen.
Ook Blackford (2004) omschrijft in haar onderzoek dat de aanwezigheid van andere ouders een
invloed heeft op het eigen gedrag van de ouder alsook op de ouder-kindinteracties.
Elke ouder wil door de anderen als een goede ouder worden bevonden. Het beeld dat elke ouder
van zichzelf heeft wordt immers geconstrueerd in samenspraak met andere personen. Hoewel de
meningen van mensen uit het persoonlijk netwerk een zeer belangrijke rol spelen in hoe ouders
zichzelf als ouder ervaren, kan ook de blik van onbekende anderen een invloed uitoefenen op de
constructie van de ouderidentiteit. We kunnen verwachten dat in de wachtzaal van het
60

consultatiebureau van Kind & Gezin als publieke ruimte het ouderschap een meer centrale plaats
krijgt dan in andere publieke settings.
De blik van andere aanwezigen in de wachtzaal is onmogelijk neutraal te noemen. Deze
voyeuristische blik oefent een invloed uit op het eigen handelen van een ouder, waardoor zijn
betekenis onmogelijk voor eens en altijd kan worden vastgelegd (Boomkens, 2006). We merken dan
ook dat deze blik niet noodzakelijk ‘panoptisch’ hoeft te zijn, zoals Blackford (2004) beweert.
Meestal kenmerken de blikken van anderen in de wachtzaal zich door een wederkerig, open en niethiërarchisch
karakter. In dergelijke gevallen kan hij beter omschreven worden als ‘controlerend’.
Ouders gaan hun eigen handelen bewust of onbewust aanpassen of bijsturen door hun gelijktijdige
aanwezigheid met andere ouders. De wachtruimte kan door ouders gebruikt worden om hun sociale
rol als ouder te modelleren aan andere ouders (Blackford, 2004). De blik van de ander krijgt zo een
socialiserende functie. Onder socialisering verstaan wij de wederzijdse kennismaking met al dan niet
verschillende opvoedingswaarden en normen. Dergelijke socialisering vindt meestal onbewust of
onbedoeld plaats in verschillende sociale contexten (Segaert, 2007). Tijdens het wachten socialiseren
ouders elkaar. Analoog aan hun opvoedingswaarden en normen hebben ouders een specifiek beeld
van hoe ze willen worden aangezien als ouder. Dit normatief beeld oefent een belangrijke invloed uit
op het gedrag van ouders gedurende hun wachttijd in het consultatiebureau van Kind & Gezin.
Er bestaat geen absoluut geldende visie over wat goede opvoeding betekent. Elke ouder handelt
volgens zijn/haar eigen constructie van wat goed ouderschap is. We leven in een heterogene
maatschappij waar een groot aantal divergerende visies, waarden en normen over opvoeden en
ouderschap coëxisteren. Aangezien goed ouderschap geen eenduidige invulling krijgt, is het
onmogelijk om een aantal algemene gedragsregels en standaardnormen voor opvoeding voorop te
stellen (Kroese, et al., 2002). Soms komt het dan ook voor dat verschillende constructies over
ouderschap met elkaar in conflict komen.
Wanneer een grote verscheidenheid aan ouders aanwezig is binnen de wachtzaal, kan het beeld dat
men van zichzelf als ouder wenst op te hangen door anderen zowel bevestigd als uitgedaagd worden.
Hoe deze beeldvorming tot ontwikkeling komt binnen de wachtzaal als publieke ruimte proberen we
aan de hand van een aantal illustraties duidelijk te maken.
Een vader en een moeder betreden samen de wachtzaal. Beide ouders begroeten de vrijwilligsters. Een
vrijwilligster zegt hen plaats te nemen aan de linkertafel om hun baby uit te kleden. Twee andere ouders
bevinden zich in het eerste deel van de wachtkamer. Ze hebben reeds hun baby gewogen en zijn nu beiden
aan het wachten voor een bezoek bij de arts. Op het moment dat de nieuwe moeder haar kindje op de
uitkleedmat neerlegt, moet het kindje overgeven. De moeder reageert luidop:
“Maar lieve schat toch, wat doe je nu? Gelukkig is mama voorzien, hé. We hebben een nieuw hemdje voor je
meegebracht.”
61

Als deze moeder in de nabijheid van andere ouders tegen haar man vertelt dat ze geanticipeerd heeft
op een mogelijk ongelukje tijdens het bezoek aan het consultatiebureau, kan dit eventueel verklaard
worden door het feit dat ze bij de andere aanwezigen erkenning zoekt in haar goed ouderschap. Ze
geeft op een indirecte manier de boodschap te kennen dat ze het bezoek aan het consultatiebureau
goed heeft voorbereid. Het luidop performen geeft deze moeder de mogelijkheid om zichzelf als
goede ouder in de ruimte te socialiseren, zonder dat dit noodzakelijk op een bewuste manier
gebeurt.
Een moeder is bezig met het uitkleden van haar baby op de tafel. Wanneer ze de luier uittrekt, ziet ze dat
haar baby er een boodschapje heeft achtergelaten.
Ze zegt luidop: “Oei, oei, je hebt kaka gedaan in de broek en ik heb geen zachte doekjes meegebracht.”
De vrijwilligster hoort het en geeft enkele doekjes aan de moeder. De moeder zegt tot haar baby: “Moeke
moet het nog leren om naar hier te komen, hé. Je hebt vandaag echt geen geluk met zo een slordige mama.”
In dit voorbeeld zien we dat deze moeder haar verversdoekjes thuis vergat. Andere ouders zouden
haar op basis van dit voorval als onvoorbereid en slordig kunnen beschouwen. Door deze nalatigheid
expliciet toe te geven, anticipeert de moeder op mogelijke negatieve indrukken van andere ouders
die haar opvoedingsstijl als inadequaat zouden kunnen beoordelen. Haar verontschuldiging geeft aan
luisterende ouders te kennen dat deze nalatigheid niet van haar gewoonte is en aldus niet als
representatief voor haar opvoedingsstijl mag worden beschouwd. Op die manier dekt ze zich als het
ware in tegen mogelijke negatieve evaluaties van andere ouders.
Je gedrag in de wachtkamer luidop als negatief of positief ouderschap bestempelen is echter niet de enige
manier om vorm te geven aan je eigen ouderidentiteit. Zo kunnen ouders in de wachtzaal het
mogelijke beeld dat anderen over hen vormen ook indirect beïnvloeden. Andere ouders luisteren
tijdens het wachten vaak mee naar gesprekken tussen ouders en hun kind. Hierbij kunnen
boodschappen die ouders tot hun kind(eren) richten, onrechtstreeks ook andere aanwezigen
bereiken.
Vader staat met zijn kleuter Arne (24 maand) in de deuropening van de wachtzaal. Hij begroet de
vrijwilligers en de twee andere moeders aanwezig in de wachtzaal. De vrijwilligster groet de vader terug en
gaat daarna hurken om de kleine Arne te groeten. Arne draait zich onmiddellijk om en neemt het been van
vader vast. De vader zegt hierop:
“Maar Arne toch, je moet niet beschaamd zijn jongen. Als mevrouw een dag tegen je zegt dan moet je
beleefd zijn en haar een goedendag terug zeggen.”
Papa neemt het handje vast van Arne en zwaait ermee naar de vrijwilligster alsook naar de andere ouders
aanwezig in de wachtzaal.
De andere ouders zwaaien terug en lachen naar de vader.
62

In dit voorbeeld leert de vader zijn zoon om zich adequaat te gedragen in een openbare context.
Onbekenden groeten behoort tot de algemene beleefdheidsregels. De vader leert zijn zoon tijdens
het bezoek aan de wachtzaal aldus welke normen er heersen binnen een publieke ruimte. Door deze
regels luidop aan te leren in de publieke ruimte, kunnen andere mensen meeluisteren hoe vader zijn
kind de juiste waarden bijbrengt. Op deze indirecte manier kunnen andere aanwezige ouders vaders
gedrag als positief ouderschap evalueren.
Vele ouders hebben het gevoel dat de kwaliteit van hun ouderschap af te lezen valt aan het gedrag
van hun kind. Hoewel deze opvatting incorrect is aangezien het kind veel meer is dan het eenvoudige
product van zijn ouders (Vandemeulebroecke, Van Crombrugge & Gerris, 1999), speelt ze
desalniettemin een belangrijke rol bij het gedrag van ouders in de wachtzaal. Tijdens het observeren
zien we dat ouders het gedrag van hun kind in goede banen proberen te leiden. Toch is het gedrag
van kinderen vaak onvoorspelbaar waardoor het als ouder soms nodig is hen te berispen in het
openbaar.
Twee kleuters die elkaar niet kennen, spelen samen op de mat. De moeders van beide kleuters bevinden zich
in het tweede deel van de wachtkamer.
De mama van één van de twee kleuters luistert tijdens het uitkleden van de baby naar de gesprekken tussen
haar zoon Jonas en de andere kleuter Eline: […]
“Neen, de auto en de bak zijn van mij. Je mag er straks mee spelen. Maar eerst is het mijn beurt.”
Eline geeft de auto terug aan Jonas en trekt kort een pruilmondje.
De moeder van Jonas hoort het gesprek en loopt snel naar het eerste deel van de wachtkamer. Ze maakt
duidelijk aan Jonas dat hij het speelgoed niet allemaal voor zichzelf mag houden. Jonas geeft de auto terug
[…]
Plots hoort de moeder van Jonas de andere kleuter huilen. Ze gaat opnieuw naar het eerste deel van de
wachtkamer en zegt luidop tegen Jonas dat hij echt moet leren om te delen, of anders mag hij de rest van de
tijd naast haar op een krukje komen zitten. De moeder gaat terug naar het eerste deel van de wachtkamer
en de andere moeder bedankt de moeder van Jonas stilletjes.
In dit voorbeeld zien we dat Jonas tijdens het wachten niet bereid is om te delen met het andere
meisje. Dit kadert niet binnen de opvoedingswaarden en normen van zijn moeder. Daarom gaat ze
haar eigen kind luidop sanctioneren in de wachtzaal. Door deze opmerking gaat het kind zijn gedrag
aanpassen. Op deze wijze legt de ene ouder verantwoording af voor het gedrag van zijn/haar kind aan
andere ouders. De bedanking van de andere moeder geeft indirect aan dat ze de berisping van de
moeder als positief beschouwt.
Waarden en normen van een ouder worden niet enkel overgebracht naar andere ouders toe via het
berispen van kinderen. Wanneer een kind zich in de wachtzaal gedraagt volgens de waarden en
63

normen van zijn ouder, wordt het vaak expliciet beloond. Wanneer het bijvoorbeeld spontaan het
speelgoed in de wachtzaal gaat opruimen, uiten ouders vaak op verbale of non-verbale wijze hun
waardering.
De blik van ouders binnen de wachtzaal wordt gekenmerkt door wederkerigheid. Mensen willen aan
andere ouders tonen hoe ze een invulling geven aan de opvoedingstaak. Tegelijk echter beoordelen
deze ouders op hun beurt ook de interactie van andere ouders met hun kinderen. Wanneer ouders
merken dat ze dezelfde opinie hebben over een bepaalde opvoedkundige situatie die zich in de
wachtzaal voordoet, kan er een tijdelijk gevoel van gemeenschappelijkheid ontstaan. Verbaal of nonverbaal
geven ouders elkaar dan erkenning voor de manier waarop ze met hun kinderen omgaan.
Hierbij dient te worden opgemerkt dat deze erkenning vaak onbewust plaatsgrijpt. Niet alle ouders
zijn zich rationeel bewust van de aanwezigheid en de blik van andere ouders.
Daarnaast worden in sommige situaties ook waarden en normen aan andere ouders overgebracht via
het openlijk berispen van andermans kinderen ingeval hun gedrag niet strookt met bepaalde
opvoedingsidealen.
Tine (19 maanden) is aan het spelen op de mat met een speelgoedhuisje in de handen. Haar mama Vera
kijkt geamuseerd toe hoe haar dochter het huisje van binnen en van buiten bestudeert. De deur van de
dokterspraktijk gaat open en Aaron (23 maand) komt naar buiten. Zijn mama blijft binnen bij de arts. Aaron
loopt onmiddellijk naar de mat en gaat naast Tine zitten. Hij kijkt even rond en wil het huisje dat Tine
vasthoudt eigen maken. Tine neemt het steviger vast. Aaron laat het los. De moeder van Tine kijkt naar beide
kinderen. Ze reageert niet op het dominante gedrag van Aaron. Beide kinderen spelen verder. […]
Aaron draait zich opnieuw om naar Tine die zich nog altijd bezighoudt met het huisje. Hij heeft zelf een
groter speelgoedhuisje in handen. Toch legt hij het op de mat en neemt het huisje van Tine af. Nog voor Tine
de kans heeft om te reageren, neemt moeder Vera het huisje uit de handen van Aaron.
“Je mag het speelgoed niet zomaar afnemen van de kindjes. Tine was hier mee aan het spelen. Je hebt zelf
een huisje om mee te spelen. Het is trouwens veel groter en mooier dan dat.”
Aaron kijkt naar de grond. Hij knikt, draait zich om en speelt alleen verder.
De eerste keer dat Aaron naar het speelgoed grijpt, reageert moeder Vera niet. Pas wanneer hij voor
een tweede keer probeert om Tine te storen, grijpt ze in. Aangezien de moeder van Aaron niet
aanwezig is in de wachtruimte zou het kunnen dat Vera zich hierdoor meer verplicht voelt om de
jongen te berispen vanuit haar eigen visie op een goede opvoeding. Indien Aarons moeder wel
aanwezig was geweest, had Vera het eventueel als de taak van Aarons moeder kunnen beschouwd
hebben om hem te straffen. In dit geval had ze zich misschien doelbewust niet bemoeid met de
opvoeding van andermans kinderen.
64

Elke ouder heeft een verschillende opvoedingsstijl; de ene ouder treedt veel strenger op ten opzichte
van zijn/ haar kind dan de andere. Wanneer opvoedingsstijlen sterk van elkaar verschillen, kunnen
veroordelende gedachten of blikken de kop opsteken. Zo zien we bijvoorbeeld dat het berispen van
een kind in het openbaar niet bij elke ouder van een leien dakje loopt. Soms willen kinderen ondanks
de verschillende opmerkingen van hun ouder(s) niet gehoorzamen en doen ze niet wat de ouders
hen opdragen. Reacties van andere ouders hierop kunnen veroordelend zijn.
Moeder Marianne komt met haar zoon Seppe (24 maand) de wachtkamer binnen. Ze mogen onmiddellijk
plaats nemen aan de rechtse uitkleedtafel. Mama vraagt aan Seppe of hij zijn kleren wil uitdoen. Seppe
schudt zijn hoofd en kijkt naar de grond.
“Seppe, je gaat toch niet zo beginnen, hé.”
Seppe blijft naar de grond kijken en wanneer de moeder zijn kleren zelf wil uitdoen, begint hij tegen te
spartelen en hard te wenen.
“Amaai, je bent absoluut niet flink, hoor.”
Seppe blijft wenen. Marianne probeert zijn aandacht af te leiden door te wijzen naar de posters met
kinderen op. Seppe kijkt niet op en begint nog harder te wenen. Hij roept meerdere malen dat hij niet wil.
Andere ouders in de wachtzaal glimlachen soms wat ongemakkelijk naar de vrijwilligster. Ze kijken vaak in de
richting van Seppe en zijn mama.
Marianne neemt Seppe op en gaat met hem naar het tweede deel van de wachtkamer. Nu fluistert ze
zachtjes tegen Seppe. Hij blijft luidop wenen. Tegen Seppes zin trekt de moeder ten slotte zijn kleren uit. Nu
betreedt de vrijwilligster het tweede deel van de kamer en zegt tot Seppe dat hij niet bang moet zijn; het zal
niet lang duren.
De moeder verontschuldigt zich en zegt dat hij hier echt geen zin in heeft aangezien hij omwille van een
oorprobleem de laatste jaren veel negatieve ervaringen met dokters te verduren heeft gekregen.
De moeder ervaart het ongehoorzaam gedrag van haar zoon als een gênante situatie. Het gedrag van
Seppe eist de volledige aandacht binnen de wachtzaal op. Zowel de vrijwilligster als de andere
aanwezige moeders zien toe op de moeizame interactie tussen Marianne en Seppe. De moeder is
zich bewust van deze observerende blikken. Daarom gaat ze met Seppe naar het tweede deel van de
wachtzaal om zich wat af te zonderen van deze publieke blik. Doordat Marianne er ondanks haar
verschillende pogingen niet in slaagt om Seppe te doen gehoorzamen, kan ze het gevoel krijgen dat
de aanwezigen haar persoonlijk beoordelen op haar opvoedkwaliteiten als moeder. Haar
opvoedingsstijl en ouderlijke bekwaamheid worden door de observerende blikken onder vuur
genomen. Andere ouders of de vrijwilligsters kunnen Marianne in gedachten, verbaal of via visuele
signalen veroordelen omdat ze zich als ouder niet kunnen vinden in de manier waarop Marianne met
haar kind omgaat. Zo merkte de vrijwilligster na het vertrek van Marianne en Seppe afkeurend op dat
65

deze moeder zich liet slaan door haar kind en dat ze dit allesbehalve normaal vond. Als observator
verkozen wij niet op deze opmerking in te gaan. In deze situatie vertoont de wachtruimte een
panoptische structuur. De moeder van Seppe en de vrijwilligster gaan zich hiërarchisch ten opzichte
van elkaar verhouden. Er is een gebrek aan wederkerigheid in de blik (Roets, et al., 2008). De
vrijwilligster veroordeelt luidop het gedrag van moeder. Door deze opmerking identificeert ze
zichzelf als een deskundige die het recht heeft om een disciplinerend oordeel te vellen over de
onkundige moeder. Wanneer we hier als observator niet op ingaan, trachten de neutrale blik van de
onderzoeker te garanderen. Belangrijk hierbij is dat dit niet betekent dat de wachtruimte in se
panoptisch is. Wel kunnen er zich panoptische situaties voordoen; de wederzijdse, open en niet–
hiërarchische blik ruimt dan plaats voor een disciplinerende, hiërarchische en veroordelende blik.
Op sommige momenten komen panoptische situaties veel subtieler tot ontwikkeling, aangezien niet
enkel verbale signalen, maar ook non-verbale gedragingen van andere ouders een veroordelende
werking kunnen hebben.
Papa Kenny zit voor zijn dochter Kenia (24 maand) op de uitkleedtafel. Ze doorbladeren samen een
leesboekje. Ze hebben veel plezier en de vader lacht met de klanknabootsingen van zijn dochter bij het
bekijken van de verschillende diersoorten in het boek. Tijdens het lezen kijkt Kenia papa plots aan en tuit
haar lippen. Ze geven elkaar een zoen op de mond. Een andere aanwezige moeder fronst haar
wenkbrauwen. Ze wendt onmiddellijk haar blik af.
Door het fronsend gezicht geeft de moeder op non-verbale wijze te kennen dat ze het ongebruikelijk
vindt om een kind op de mond te kussen. Doordat haar opinie omtrent lichamelijk contact met
kinderen verschilt van vader Kenny, werpt ze hem een veroordelende blik toe. Kenny heeft deze blik
niet opgemerkt omdat hij druk bezig is met zijn dochter.
6.5 Sociale steun
Een nieuw kind zet binnen het gezin een veranderingsproces in werking. De geboorte van een kind
brengt voor de ouders een voltijdse verantwoordelijkheid met zich mee om het opvoedingsproces
tot een goed einde te brengen. Ouders twijfelen vaak of ze hun kinderen wel goed grootbrengen en
hebben daarom nood aan steun, welke ook hun concrete opvoedingssituatie mag zijn (Rutgeerts,
2005). Als ouders beroep kunnen doen op een goed functionerend sociaal netwerk (persoonlijk,
moederlijk of utilitair) kunnen de opvoedingsonzekerheden en spanning grotendeels worden
opgevangen. Musatti (2007) geeft aan dat ouders vooral nood hebben aan het uitwisselen van
ervaringen over ouderschap. Het delen van specifieke ervaringen wordt door ouders als sociaal
ondersteunend ervaren. Ze ondervinden een emotionele steun en krijgen (h)erkenning van andere
ouders over hun opvoedingssituatie (Broothaerts & Willemsen, 2004).
66

In ons onderzoek observeerden we een maand lang de verschillende interacties tussen onbekende
ouders en mensen uit hun persoonlijk netwerk in de wachtkamer. We kwamen tot de vaststelling dat
alle bezoekers op zijn minst één gedragskenmerk met elkaar delen: allen zijn ze nauw betrokken bij
de opvoeding van een jong kind. De volgende vraag dringt zich dan ook op: ‘Kunnen interacties
tussen ouders een sociaal ondersteunende functie vervullen?’
In de wachtzaal gaan de interacties tussen onbekende ouders vaak verder dan het loutere uitwisselen
van blikken. De aanwezigheid van anderen hoeft tijdens het consultatiebezoek niet altijd een
controlerende of veroordelende rol te spelen. In verschillende situaties vertonen de interacties
tussen ouders onderling of met de vrijwilligsters sociaal ondersteunende karakteristieken. Aan de
hand van een aantal uiteenlopende voorbeelden gaan we na hoe sociale steun vorm kan krijgen
doorheen de verschillende interacties tussen onbekende ouders in de wachtzaal.
Moeder Cari (Turks) is samen met de vrijwilligster Hannah haar dochter Sila (15 maanden) aan het meten
en wegen .
“11,40 kg.”
“Is dat veel, mevrouw?”
“Dit is zeer normaal, hoor. Haar gewicht past harmonisch bij haar lengte en dat is goed.”
Moeder gaat met Sila naar de uitkleedtafel. Ze trekt haar opnieuw de luier aan. Naast haar staat een
andere moeder die net voor Cari de wachtkamer binnenkwam.
“Mijn kindje is ook net 15 maand geworden en onze kindjes schelen slechts 20 gram op de weegschaal.”
“Oh, ja?”
Moeder Cari glimlacht, kijkt opgelucht naar haar baby en zegt in gebroken Nederlands:
“Hoor je dat, jij bent toch een hele gezonde baby.”
Zowel het gesprek met de vrijwilligster als met de moeder stellen Cari gerust omtrent de
gezondheid van haar baby. Deze blijkt immers een normale ontwikkeling te hebben in vergelijking
met andere kinderen van haar leeftijd. De vrijwilliger en de andere moeder geven Cari informatie
over hoe zij het gewicht van de baby evalueren. Het gesprek kan voor de moeder een bron van
waarderende steun betekenen.
In de wachtzaal bemerken we heel wat ouders die andere baby’s in de gaten houden. Wanneer
andere kinderen gemeten of gewogen worden, luisteren ouders vaak mee naar de getallen. Op die
manier kan het eenvoudige kijken naar en vergelijken met andere baby’s reeds een geruststellende en
bijgevolg steunende functie vervullen voor sommige ouders.
Zo zien we ook dat ouders tijdens de verschillende gesprekken in de wachtzaal heel wat informatie
vergaren over hoe anderen het uiterlijk en het gedrag van hun baby percipiëren.
67

Drie jonge Vlaamse moeders zitten naast elkaar in het tweede deel van de wachtzaal. Ze hebben veel plezier
met het gedrag van de verschillende baby’s in de wachtzaal. Er heerst een rustige en ontspannen sfeer.
Ouders wisselen heel wat vriendelijke blikken uit en soms ontstaan er korte gesprekjes tussen de moeders.
Moeder Kaat aait zachtjes over het hoofdje van de baby die op de schoot ligt van moeder Elien.
“Zo een mooi hoofdje dat jouw kindje heeft, het is zo mooi gevormd. Ik vind het echt perfect.”
De mama lacht en bedankt de andere moeder.
“Hoe oud is je kindje?”
“Nu net negen maand geworden … En het uwe?”
“Gisteren was het zijn eerste verjaardag. […] Voor 9 maanden heeft je kindje echt al veel haar. Ze heeft
echt al een schone bos haar.”
“Ja, dat is echt niet te doen hé … Maar als ze wat mee heeft van haar broer zal dit haar na enkele
maanden sterk uitdunnen.”
Mama Anja is samen met de vrijwilligster haar baby Bart aan het meten.
“Hoe oud is dit jongetje?” , vraagt de vrijwilligster.
“Twee weken. Het is nog een klein wezentje, hé?“
“Vind je dat een klein kindje? Dit is geen klein kindje, hoor. Kijk eens naar de beentjes, hoe lang ze al zijn.”
Moeder lacht naar de vrijwilligster en knikt.
In beide voorbeelden worden de ouders geconfronteerd met hoe andere ouders of de vrijwilligers
het uiterlijk van hun kind waarnemen. Veelal wordt gesproken over lengte, gewicht, haar, gezicht,
karakter, etc.
Soms bevestigt de informatie die ouders krijgen over het uiterlijk van hun kind het beeld dat zij zelf
hebben. Dergelijke situaties kunnen een geruststellend effect hebben aangezien hun beeld bevestigd
wordt door dat van een buitenstaander. In het tweede voorbeeld geeft de vrijwilligster informatie
over de grootte van de baby. Moeders indruk strookt niet met het beeld dat de vrijwilligster van het
kind heeft. Op basis van de informatie die deze moeder krijgt, kan ze haar eigen perceptie bijsturen
indien ze zich kan vinden in de aangehaalde mening.
Soms kan het gebeuren dat ouders niet akkoord gaan met wat anderen opmerken over het uiterlijk
of gedrag van hun kind. Zo zei een moeder tot een andere moeder dat ze haar kindje erg mollig
vond. Het gezicht van de moeder vertrok en ze zei dat ze dat vooralsnog van niemand anders had
gehoord. De opmerkingen van deze moeder kunnen als kwetsend zijn overgekomen, waardoor het
gesprek allesbehalve sociaal ondersteunend aanvoelt voor de moeder. Toch correleert sociale steun
niet noodzakelijk met goed nieuws. Wanneer ouders bevestigd worden in het negatieve beeld dat ze
68

hebben over de gezondheid van hun baby, kan dit als sociaal ondersteunend gelden. Het kan voor de
ouder een opluchting zijn om erkend te worden in zijn/haar ongerustheid.
Aan de hand van deze verschillende voorbeelden kunnen we concluderen dat de wachtzaal als een
plaats met mogelijkheden tot ‘vrije confrontatie’ geldt. Zelfs wanneer ouders verkiezen niet verbaal
met elkaar in interactie te treden, is deze confrontatie onvermijdelijk. Door hun gelijktijdige
aanwezigheid worden ouders tijdens het wachten geconfronteerd met verschillen in uiterlijk,
ontwikkeling en gedrag van andere baby’s. Deze confrontatie is vrij omdat ze niet gestuurd wordt, ze
niet van een oordeel of duiding vergezeld gaat, en ouders dus zelf kunnen uitmaken wat ze met de
confrontatie aanvangen (Vandenbroeck et al., 2007). Ze werkt sociaal ondersteunend wanneer
ouders bevestigd worden in hun indrukken.
Tijdens het wachten gebeurt het regelmatig dat ouders of vrijwilligers elkaar een gunst verlenen
indien het duidelijk is dat iemand kortstondige hulp nodig heeft. Aan de hand van twee voorbeelden
illustreren we dit aspect.
Het is erg druk in de wachtzaal. De vier kussentjes zijn bezet. Een moeder die net terugkomt van een
bezoek aan de arts merkt dat er in het eerste deel van de wachtzaal nog drie andere ouders aan het
wachten zijn op een plaatsje aan de tafel. Ze haast zich en laat zodoende het uitkleedmandje vallen. Ze
zucht. Een jonge vader ziet het en raapt het mandje op.
“Dank je wel, meneer. Dat is vriendelijk.”
“Je hoeft je zeker niet te haasten, hoor. Doe maar op het gemak. Ik heb tijd.”
Een moeder (Thais van origine) vraagt aan de vrijwilligster waar het toilet is. De vrijwilligster antwoordt dat
het toilet zich vlak naast de lift bevindt. De moeder knikt en wil met de baby op de arm naar het toilet
vertrekken.
“Mevrouw, moet ik anders je kindje niet even overnemen zodanig dat je op je gemak naar het toilet kan
gaan?”
De moeder weifelt even en knikt daarna dat ze het een goed idee vindt. Ze geeft het kindje aan de
vrijwilligster en gaat rustig naar het toilet.
De vrijwilligster zet zich samen met het kleine meisje op de stoel en praat er wat mee.
In beide voorbeelden krijgt een ouder instrumentele steun van een andere ouder of van de
vrijwilligster. Onder instrumentele steun verstaan we het bieden van directe hulp zoals hulp in arbeid,
tijd en verandering van omgeving. Het gaat daarbij niet noodzakelijk om verbale interactie. Soms
gebeurt het ook dat mensen elkaar kleine gunsten verlenen zonder dat daar een verbale interactie bij
69

te pas komt. Zo maken sommige ouders plaats wanneer er een nieuwe ouder de wachtzaal
binnenkomt of helpen ze een moeder die met haar kinderwagen moeilijk door de deur kan.
Ook andere vormen van sociale steun treden in de wachtzaal op. Om emotionele, informationele of
waarderende steun uit te wisselen, is het noodzakelijk dat ouders eerst en vooral met elkaar in verbale
interactie treden in de wachtzaal. Vaak is daartoe een externe aanleiding nodig. Een verbale interactie
tussen onbekenden kan omwille van verschillende redenen optreden. Kinderen worden in de
literatuur (Lofland, 1998; Soenen, 2006) beschouwd als een menselijke katalysator voor interacties en
smalltalk.
Door de aanwezigheid van kinderen wordt een link tussen ouders gelegd alsof ze tijdelijk geen
vreemden voor elkaar zijn. Lofland (1998) labelt dit proces als triangulatie. Grappige reacties of
andere gedragingen van kinderen vormen daarbij een aanleiding voor de ouders om met anderen in
gesprek te gaan. Ouders met kinderen gelden in de literatuur als open personen (Lofland, 1998). Dit
houdt in dat ouders meer beschikbaar zijn voor ontmoetingen met onbekenden wanneer ze
vergezeld zijn van hun kind. Interacties treden vaker op omdat ouders op basis van een
situatiespecifieke identiteit (met name een groep ouders binnen een publieke ruimte) makkelijker
aanspreekbaar worden.
Interacties waarbij ouders hun kinderen vertellen over andere kinderen in de wachtzaal vormen een
tweede oorzaak van interacties tussen ouders onderling. Dergelijke interacties trekken immers de
aandacht van andere aanwezigen omdat ze voor andere ouders erg herkenbaar zijn. Zodoende
ontstaat er een gevoel van gemeenschappelijkheid dat een aanleiding kan vormen om een gesprek
met een onbekende ouder aan te knopen.
Een concrete aanleiding kan een gesprek tussen twee of meerdere ouders in de wachtzaal op gang
brengen. Zo een gesprek vormt vaak een neveneffect van het wachten. Tijdens het wachten hebben
ouders immers de tijd om met elkaar in interactie te treden. De gesprekken kunnen bovendien als
een aangenaam tijdverdrijf worden ervaren. Opvallend in gesprekken tussen onbekenden is het
hogere stemvolume. Onbekende ouders spreken elkaar veelal luidop aan, terwijl interacties tussen
bekenden in de wachtzaal meestal fluisterend worden gevoerd zodat andere aanwezigen niet kunnen
horen wat er gezegd wordt. We dienen de interactie tussen onbekenden in de publiek-relationele
sfeer te situeren: wat wordt gezegd, heeft een publieke bestemming. Ook zij die niet aan het gesprek
deelnemen, kunnen immers meeluisteren.
We kunnen de meeste gesprekken die ouders met elkaar voeren typeren als smalltalk. Er wordt info
uitgewisseld over voor de hand liggende onderwerpen als het weer, de werking van de wachtzaal , de
eigen kinderen, etc.
70

Twee moeders zijn naast elkaar gezeten in het eerste deel van de wachtzaal. Ze kennen elkaar niet. Beiden
kijken voortdurend in de richting van hun respectieve kinderen. De kindjes lachen naar elkaar, hetgeen beide
moeders ontroert. Een gesprek wordt op gang gebracht:
“Hoe oud is je kindje?”
“Vijf maanden, en dat van jou?”
“Zes maanden?”
“Is het een jongen of een meisje?”
“Een meisje.”
“Een meisje. Ah, dat van mij ook.”
“Ze ligt daar zo vredig te slapen. Heb je nog andere kinderen?”
“Ja, één zoon. Maar dat is iets helemaal anders dan ons Liesje hoor. Lies is veel rustiger.”
“Misschien zal ze later een kalmerende werking hebben op je zoon.”
“Ja, ik hoop het in ieder geval.”
[…]
“Slaapt je dochter al goed door?”
“Gemiddeld moeten we toch nog twee keer per nacht opstaan. Gelukkig hebben mijn man en ik er een
beurtsysteem in gestoken.”
“Ja, dat is inderdaad een goede regeling. Mijn dochtertje kwam tot enkele weken geleden maar één keer per
nacht meer wakker. Maar nu ze met haar fopspeentje gaat slapen hebben we geen uur meer rust.”
“Hoe bedoel je?”
“Wel, ze wil alleen maar slapen als ze haar fopspeen in haar mond heeft. Maar het gebeurt zo vaak dat ze
het in haar slaap laat vallen, en dan weent ze tot er één van ons opstaat om het fopspeentje terug in haar
mond te stoppen.”
Tijdens het observeren valt het op dat bijna alle gesprekken tussen onbekende ouders verband
houden met de setting of met de eigen kinderen. Ouders wisselen in een gesprek vaak informatie uit
over de leeftijd van het kind, de slaap- en eetgewoontes, de broers en zussen van de baby, het prikje
bij de dokter, etc. Tijdens deze gespreksmomenten wordt een tijdelijk samenzijn tussen verschillende
ouders geconstrueerd.
De meeste ouders kiezen ervoor om met andere aanwezigen in de wachtzaal enkel basisinformatie te
delen die niet al te veel over hun privé-leven onthult. Gedurende de gesprekken behouden ouders
veelal een zekere afstand. Nadat ze enkele gegevens hebben uitgewisseld over de baby wordt het
gesprek meestal afgesloten.
De aanwezigheid van de kinderen maakt het eenvoudig een gesprek te starten. Op dezelfde manier
maken de kinderen het al even gemakkelijk om een gesprek te beëindigen aangezien ouders na het
gesprek hun focus terug volledig op het kind kunnen richten. Gesprekken tussen ouders in de
71

wachtzaal zijn meestal erg vrijblijvend. Het is eerder uitzonderlijk dat ouders langdurig met elkaar in
gesprek treden.
Tijdens het observeren kwamen toch een aantal gesprekken voor die het niveau van smalltalk
overstegen. Wanneer ouders langdurig met elkaar blijven praten, gebeurt het dat intiemere
onderwerpen worden aangesneden. Het zijn precies deze informele gesprekken waarvan de
literatuur het belang onderschrijft. Het uitwisselen van ervaringen over ouderschap wordt immers
zoals gezegd door ouders als sociaal ondersteunend ervaren (Musatti, 2007). Tijdens langduriger
gesprekken kunnen ouders elkaar informationele of emotionele steun verlenen.
Een ouderpaar komt met hun baby terug in de wachtzaal na een bezoek aan de arts. Tijdens het omkleden
volgt een gesprek tussen vader en moeder:
“Oh, neen schat. Nu zijn we vergeten om voorschriften te vragen voor die vitamines D en E aan de dokter.”
“Ja , juist, ik wist dat we iets vergeten hadden.”
Een andere moeder aanwezig in de wachtzaal hoort de vraag kijkt op en zegt:
“Ik denk dat je voor vitamine D en E geen voorschrift nodig hebt, hoor.”
“Ja, denk je dat? Dat zou wel gemakkelijk zijn. Maar het was de dokter die daarnet zei dat ze er ons nog
wat ging voorschrijven.”
“Wel, jullie moeten toch nog naar de verpleegkundige. Vraag het haar eens en als je dan nog een voorschrift
moet vragen aan de dokter, dan kunnen jullie dat nog altijd doen, hé.”
“Ja, dat is waar.”
Twee Vlaamse moeders zijn tijdens het wachten langdurig aan de praat geraakt. Ze hebben het over hun
kleine baby’s, voeding, borstkloven, slaapgewoontes, het aantal broers en zussen, etc.
Het gesprek kwam er heel spontaan doordat beide ouders langdurig elkaars baby bleven observeren. Daarna
gaan beide ouders uitgebreid in op hoe hun bevalling is verlopen: welke dag het was, hoeveel opening ze
hadden, hoelang de bevalling heeft geduurd, of er al dan niet een epidurale injectie aan te pas kwam, etc.
“Van mijn eerste kindje heb ik nauwelijks slechte herinneringen aan mijn bevalling. Ik was nog aan het
wandelen in het bos en voelde plots dat het moment er was. We zijn in allerijl naar het ziekenhuis gereden
en nog geen drie uur later had ik onze Jacob. Van deze juffrouw was het heel wat anders. Ik heb meer dan
veertien uur weeën gehad vooraleer ze goesting had om toch eens naar buiten te komen. En in zo een
ziekenhuis is dat zo ongemakkelijk, hé.”
De andere moeder knikt lachend en zegt:
“Wel, met mijn eerste kindje heb ik ook heel lang moeten wachten in het ziekenhuis vooraleer ik eindelijk
kon bevallen. Ik vond dat zo verschrikkelijk dat ik er over gedacht heb om nooit geen kinderen meer te
kopen. Maar dankzij het geboortehuis ben ik toch van gedacht veranderd.”
72

“Het geboortehuis, dat ken ik niet?”
“Wel, dat is een dienst hier in het Gentse die ervoor zorgt dat je zolang mogelijk thuis opening kan krijgen.
Op die manier wordt de saaie omgeving van het ziekenhuis zo lang mogelijk uitgesteld. Je kan zeker
thuisblijven tot 6 à 7 cm opening. Als alles goed gaat, kun je zelfs thuis bevallen. Erg comfortabel.”
“Tiens, dat ken ik niet. Ik zal dat wel eens proberen te onthouden. Als ik nog een derde kindje wil. Nu met
dat tweede besef ik toch dat het leven echt wel lastig wordt met veel kinderen.”
“Ja, ik wou oorspronkelijk ook nog een derde, maar ik zie dat eigenlijk echt niet meer zitten. Ik slaap nu al
slechts enkele uren per nacht.”
“Die slaap missen is verschrikkelijk, hé. Ik ben blij dat ik nu mijn oudste al overdag naar de crèche kan
brengen. Dan kan ik tenminste enkele uren mee slapen met mijn jongste dochter.”
“Ja, van mij ook. Het doet soms echt deugd om een dagje alleen te zijn met de baby. Even rust.”
In bovenvermelde voorbeelden wisselen ouders nuttige informatie uit. Deze kan hen helpen bij het
oplossen van kleine probleempjes gerelateerd aan de zorgen voor kinderen. In het tweede voorbeeld
delen ouders ook ervaringen over de lasten van het ouderschap. Ze erkennen de last die met
opvoeding gepaard gaan en kunnen zich vinden in elkaars grieven; als dusdanig kan dit gesprek een
bescheiden bron van emotionele steun zijn.
Het gebeurt ook regelmatig dat mensen elkaar onderling suggesties doen over hoe ouders het gedrag
van baby’s in de wachtzaal kunnen interpreteren. Wanneer een baby onophoudelijk huilt, kan een
andere ouder bijvoorbeeld suggereren dat het kindje misschien honger heeft of moe is en
waarschijnlijk dringend zijn bedje nodig heeft.
Deze sociale steun is tijd- en contextgebonden. Ze is van een efemeer karakter. Wanneer ouders de
wachtzaal verlaten, zullen ze zich immers niet verder beroepen op de mensen die ze in de wachtzaal
ontmoetten wanneer ze nood hebben aan informatie, emotionele erkenning of instrumentele steun.
Het gesprek dient daarom te worden geconcipieerd als een moment van verbondenheid, dewelke
verloren gaat wanneer ouders de wachtzaal verlaten. Natuurlijk kunnen deze kleine interacties
onmogelijk als een buffer tegen stress dienen of als een middel om het geestelijk welzijn van een
ouder te garanderen; daarvoor zijn de interacties te kort en te vrijblijvend. Toch menen wij dat de
kleine ontmoetingen tussen onbekende ouders in de wachtzaal niet als betekenisloos mogen worden
van de hand gewuifd. Ze bieden ouders immers de mogelijkheid om informatie op te doen over hun
kind en eventueel ervaringen uit te wisselen, hetgeen op zich al een steunend effect kan hebben.
73

6.6 Interculturele interacties
De stedelijke openbaarheid wordt gekenmerkt door specifieke combinaties van verschillen
(Boomkens, 2006). Ook het consultatiebureau in Ledeberg wordt door een grote diversiteit aan
mensen bezocht.
Aangezien een grote verscheidenheid in etnische en culturele groepen zelfs typerend is voor het
consultatiebureau in Ledeberg, is het zinvol om dieper in te gaan op hoe interacties over etnische
grenzen heen plaatsvinden. Dagdagelijks komen in de wachtzaal verschillende talen, gewoontes,
karakters, waarden en normen voor. Ouders met verschillende nationaliteiten zijn vaak niet enkel
biografische maar ook culturele vreemden voor elkaar (Karp & Yoels in Lofland, 1998). Mensen die
omwille van hun culturele achtergrond andere waarden en normen koesteren komen in die
hoedanigheid met elkaar in contact in de wachtzaal.
Soenen (2006) wees er in haar onderzoek reeds op dat zowel verbale als non-verbale contacten
tussen ouders in de wachtzaal etnische en culturele grenzen kunnen overschrijden. Gedurende onze
observatietijd werd het ons duidelijk dat kinderen een middel zijn om makkelijker contact te leggen
met een grote verscheidenheid aan mensen. In het consultatiebureau worden Vlaamse ouders met
ouders van andersoortige nationaliteiten of culturele achtergronden geconfronteerd, en vice versa.
Net zoals dat het geval is bij contacten tussen twee autochtone ouders, verloopt ook de interactie
tussen ouders van een divergerende nationaliteit meestal erg gemoedelijk. Men kijkt naar elkaars
baby en wanneer blikken elkaar kruisen, worden ze meestal gevolgd door een vriendelijke glimlach.
Deze interculturele interacties kunnen gekoppeld worden aan het interactieprincipe ‘beleefdheid door
diversiteit’ zoals Lofland (1998) het in haar analyse omschrijft. We doelen hiermee op het fatsoenlijke
en vriendelijke gedrag dat mensen vertonen wanneer ze met veel onderling verschillende mensen in
eenzelfde ruimte aanwezig zijn (Lofland, 1998). Lofland stelt dat deze beleefdheid zowel vanuit een
gevoel van sympathie als vanuit een desinteresse kan ontstaan. Zo een onverschillige houding gaat uit
van een ‘zogenaamde vriendelijkheid’ zonder dat men daarbij moeite wenst te doen om de ander te
leren kennen in zijn verschillen.
Het is belangrijk erop te wijzen dat de persoonlijkheid van de ouders in de wachtzaal een grotere
invloed heeft op de mogelijkheden van interacties dan de culturele eigenheden zelf. Het is niet
mogelijk om algemene uitspraken te doen over de interactie van dé allochtone ouder. Sommige
allochtone ouders hebben een zeer open persoonlijkheid waardoor ze veelvuldig in interactie treden
met andere aanwezigen. Andere ouders zijn eerder verlegen en houden zich tijdens het wachten
veeleer op de achtergrond. We bemerken hier met andere woorden geen verschil met interacties
tussen autochtone ouders die net zo afhankelijk zijn van de betrokken persoonlijkheden.
74

Gedurende onze observatieperiode zagen we smalltalk optreden over culturele en taalkundige
grenzen heen. Deze overbruggende gesprekken waren meestal beknopt en gerelateerd aan de
aanwezigheid van de kinderen. Door de korte duur van de contacten en de banaliteit van de
onderwerpen bleven deze contacten meestal oppervlakkig.
De taalbarrière vormt een bepalende factor in dergelijke ontmoetingen. Wanneer allochtone ouders
over een basiskennis van het Nederlands beschikken, gaan ouders algauw informatie uitwisselen over
elkaars baby. Een vreemde taal kan voor ouders daarentegen een barrière vormen. Mensen die elkaar
niet kennen en bovendien een verschillende taal spreken, hebben logischerwijs een grotere drempel
te overwinnen. Ook vrijwilligers geven aan dat de taal een hindernis kan zijn bij het contact tussen
ouders. Wanneer ouders het Nederlands, Frans of Engels niet machtig zijn, komt interactie niet
gemakkelijk tot stand. De gesprekken zijn dan vaak kort, directief en functioneel. Toch betekent deze
taalbarrière niet noodzakelijk dat de interacties met de vrijwilligers of andere ouders louter zakelijk
of betekenisloos zijn. Soms voelen mensen zich ook op hun gemak bij elkaar, ook wanneer zij een
andere taal spreken. Zo proberen vrijwilligers en ouders vaak met handen en voeten verschillende
zaken aan elkaar duidelijk te maken.
Een Afrikaanse moeder Dalila staat met haar twee kinderen aan de uitkleedtafel. De vrijwilligster Frieda
wandelt op de moeder toe.
“Heb je het boekje mee van Kind & Gezin?”
Dalila kijkt Frieda vragend aan. Ze kijkt even in het rond en haalt zachtjes haar schouders op.
Frieda begrijpt dat de vrouw haar niet heeft verstaan.
Ze stapt op de vrijwilligerkast toe en haalt er een boekje uit als voorbeeld.
Nu snapt de moeder wat ze bedoelt en knikt. Ze haalt het boekje uit de rugzak.
“Heb je ook een handdoek mee om het kindje in te wikkelen wanneer het gemeten en gewogen is?”
Dalila schudt even met haar hoofd terwijl ze haar schouders ophaalt.
“Handdoek?” vraagt de vrijwilligster nu nog eens kort.
Dalila kijkt rond in haar tas en haalt er enkele spullen uit. Wanneer ze de handdoek in de hand heeft, knikt
de vrijwilligster Frieda enthousiast toe en zegt dat het dat is wat ze bedoelt. Beide vrouwen zuchten en
beginnen daarna te lachen. De vrijwilligster raakt kort de arm van de moeder aan.
De eerste dinsdag en donderdag en de derde donderdag van de maand is er een gezinsondersteuner
aanwezig op het consultatiebureau. Elke Turkssprekende ouder kan op deze momenten op haar een
beroep doen. Indien ouders dit willen, vergezelt ze hen bij het bezoek aan de arts. Op die manier kan
het taalprobleem worden opgevangen. De gezinsondersteuner geeft de arts ook informatie over
verschillende gebruiken, waarden en normen eigen aan de Turkse cultuur waardoor de dokter meer
inzicht krijgt in de achtergrondsituatie van ouder en kind.
75

Tijdens deze momenten bevinden zich veel Turkse ouders in de wachtzaal. De sfeer in de wachtzaal
is dan helemaal anders. Turkse ouders blijken op deze momenten sneller met elkaar in interactie te
treden, ook al kennen ze elkaar niet persoonlijk. Er wordt luidop tegen elkaar gepraat.
Twee Turkse moeders, Karli en Emina, zitten in de wachtzaal te wachten op hun bezoek aan de arts. Beide
vrouwen kennen elkaar en zitten uitgebreid met elkaar te praten. Wanneer Karli aan de beurt is bij de arts
blijft de andere moeder achter in de wachtzaal. Een derde moeder, Sila, komt de wachtkamer binnen. Ze
gaat naast Emina zitten om haar kindje aan de tafel uit te kleden.
Ze knikken kort naar elkaar. De nieuwe vrouw praat luidop in het Turks tegen haar baby. Emina kijkt op. Ze
kijkt even naar de interactie tussen moeder en zoon. Daarna spreekt Emina de vrouw aan in het Turks. Ze
starten een gesprek waarbij veel naar de baby’s wordt gekeken.
In dit voorbeeld zien we twee Turkse ouders met elkaar in interactie treden nadat ze horen dat ze
beiden dezelfde taal spreken. De Turkse cultuur als een gedeelde werkelijkheid van beide ouders kan
een gevoel van publieke familiariteit creëren in de wachtzaal. Door hun situatiespecifieke identiteit
worden beide ouders voor elkaar open personen die makkelijk toegankelijk zijn voor een gesprek.
Doordat verschillende culturen en nationaliteiten gelijktijdig aanwezig zijn in de wachtzaal, worden
ouders en vrijwilligers soms geconfronteerd met uiteenlopende gewoontes en divergerende
normopvattingen in de omgang met kinderen. Een dergelijke vrije confrontatie kan in sommige
situaties leerzaam zijn.
Haiba (Kongo) komt net terug van een bezoek aan de arts. Ze staat aan dezelfde tafel als moeder Sandra
en oma Fabienne. Haiba heeft het druk met het aankleden van beide kinderen. Sandra en Fabienne kijken
vertederd naar de twee kindjes.
“Ik vind het spijtig dat ik mijn fototoestel niet mee heb; wat een mooi beeld ging dat niet zijn. Het zijn precies
twee tegenovergestelde kindjes. De één zo zwart en donkere ogen en onze Karen zo blond en wit.”
“Zie ze kijken naar elkaar, zo lief.”
Haiba spreekt enkel Engels maar merkt dat ze over haar kindjes bezig zijn.
In een gebroken Nederlands vraagt ze hoe oud Karen is. Karen is anderhalf jaar oud.
Haiba glimlacht en knikt. Daarna kijkt ze terug naar haar eigen meisje en kleedt haar verder aan. Wanneer
beide kindjes gekleed zijn, springt het tweejarige meisje op de rug van de moeder. Deze neemt de draagdoek
en wikkelt die rond haar dochter. Zo blijft ze stevig zitten op haar rug..
“Oh, maar dat ziet er echt comfortabel uit om in te zitten. Dat gaat precies ook zo vlot.”
Oma Fabienne spreekt Haiba aan en vraagt of deze doeken hier ook te verkrijgen zijn. Ze wijst ondertussen
naar de doek.
Haiba zegt in het gebroken Engels: “This is from the market. You just have to watch out if it is a strong one.”
Oma knikt en kijkt naar Sandra. Ze betasten beiden eens het doek.
76

Haiba verlaat de wachtzaal en zwaait nog eens naar de vrijwilligster en naar beide dames.
“We zouden hier echt eens moeten voor kijken. Dit lijkt me echt handig. Zeker wanneer je boodschappen
moet doen.”
Doordat beide ouders op hetzelfde moment in de wachtkamer zijn, kunnen ze in een vrije
confrontatie kennismaken met andere opvoedingsgewoontes. De draagdoek van de Afrikaanse vrouw
leek de Vlaamse vrouw erg praktisch. Ze overwoog dan ook om dit aspect te integreren in haar
eigen opvoedkundige gewoontes.
Bij het observeren viel het ten slotte ook op dat verschillende allochtone ouders tijdens het wachten
ook ostentatief tonen dat ze zich aanpassen aan de Vlaamse samenleving. Zo observeerden we een
Aziatische moeder die tijdens het wachten met haar kindje in het Nederlands het liedje ‘één, twee,
drie, vier, hoedje van papier’ zong, terwijl ze tussendoor met haar moeder in de thuistaal sprak. Op
die manier gaf ze voor andere aanwezigen aan dat ze een inspanning levert om zich te integreren in
een nieuwe cultuur en aan te passen aan een vreemde taal.
77

Discussie en aanbevelingen voor verder onderzoek
In ons onderzoek zijn we op zoek gegaan naar de wijze waarop interacties tussen ouders met jonge
kinderen binnen de wachtzaal van het consultatiebureau van Kind & Gezin in Ledeberg als stedelijke
publieke ruimte vorm krijgen. Mogen we concluderen dat ouders van jonge kinderen nog met elkaar
in interactie treden in de wachtzaal ondanks de vermeende individualisering van de huidige
samenleving en de steeds groter wordende steden? En kunnen deze interacties een sociaal
ondersteunende invulling krijgen?
We hanteerden de etnografische onderzoeksmethodologie (Emerson, et al., 1995) om onze
onderzoekssetting van dichtbij aan observatie te onderwerpen. Zo kregen we op een systematische
manier zicht op sociale interactieprocessen in de wachtzaal. Het spreekt voor zich dat het daarbij
onmogelijk was alle aanwezige interacties in hun totaliteit te bespreken. Dit zou overigens ook niet
wenselijk zijn aangezien zo een globaal en oppervlakkig overzicht onvermijdelijk onrecht zou doen
aan de complexiteit van de werkelijkheid. Bovendien omvat de abstracte notie ‘interactie’ een
zodanig grote diversiteit aan communicatieprocessen dat we ons genoodzaakt wisten om in onze
analyse te focussen op een aantal concrete deelaspecten van dit kapstokbegrip. Het lag geenszins in
de lijn van onze bedoelingen om algemeen geldende uitspraken te doen los van de concrete context
en tijdsperiode, noch beoogden wij een pasklaar antwoord te bieden op bovenstaande
onderzoeksvraag. Wel poogden we onze onderzoeksvraag doorheen het onderzoek concreter te
maken en vanuit onze bevindingen verder onderzoek te animeren. Via cross-sectionele dataindexering
(Mason, 1996) gingen we de observatieverslagen op basis van continue codering na op een
aantal interactiecategorieën die frequent aan bod kwamen in de data. Een viertal thema’s traden
daarbij duidelijk op de voorgrond. Deze werden aan de hand van non- cross-sectionele data-analyse
(Mason, 1996) aan verdere studie onderworpen.
In dit afsluitend hoofdstuk wensen we de belangrijkste bevindingen en conclusies uit ons
observatieonderzoek aan te geven. Om de verschillende interacties binnen de wachtzaal als publieke
ruimte te begrijpen, was het noodzakelijk om eerst en vooral de concrete architectuur van de ruimte
alsook de verschillende vooraf bepaalde doelen van de wachtzaal te omschrijven. Uit de analyse van
enkele belangrijke documenten (Kind & Gezin, 2002; Pluralistisch consultatiebureau Kind & Gezin
Gentbrugge-Ledeberg, 2002; Kind & Gezin, 2007) en uit gesprekken met vrijwilligers bleek dat het
expliciet stimuleren van interacties tussen ouders in de wachtzaal geen doel op zich vormt. Toch
hebben we op basis van de architectuur van de ruimte enkele elementen naar voren geschoven die
een bevorderende invloed kunnen hebben op de aanwezige interacties. Zo merken we bijvoorbeeld
dat de uitbreiding van de wachtzaal met een tweede deel de interacties tussen ouders onderling en
met vrijwilligers blijkt aan te moedigen omdat een grotere ruimte als minder chaotisch wordt
78

ervaren. Ook zien we dat de aanwezigheid van een speelmat in het eerste deel van de wachtzaal
interacties tussen ouders kan stimuleren.
De doeleinden van de wachtzaal kunnen gedeeltelijk worden omschreven op basis van het
functieprofiel van de vrijwilligers. Binnen de wachtzaal kunnen vrijwilligers service-, signaal- en
promotiefuncties vervullen. Ze zorgen er met andere woorden voor dat ouders op een aangename
en deskundige manier ontvangen worden, dat het wachten organisatorisch vlot verloopt en dat
ouders op de hoogte gebracht worden van de werking van het consultatiebureau. Hen valt de
verantwoordelijkheid te beurt eventuele problemen met de werking van de wachtzaal te signaleren
aan de inrichtende instantie.
Een eerste thema dat prominent naar voren kwam uit de observatiedata was het concept
‘ambivalentie’. In ons onderzoek wenden we deze term aan om een algemeen beeld te krijgen van de
wachtzaal als complexe sociale realiteit. Het is immers onmogelijk om een ruimte als de wachtzaal op
eenduidige wijze te bevatten. Globaal gezien geldt de wachtzaal als een ruimte gekenmerkt door een
gemoedelijke en aangename sfeer. Uit een grondige inductieve data-analyse kwamen enkele
belangrijke tegenstrijdigheden naar voren. Ten eerste bleek – net als uit onze literatuurstudie – dat in
de wachtzaal als publieke ruimte het onderscheid tussen privaat en publiek illusoir is. Er bestaat niet
zoiets als hét private en hét publieke. Privaat en publiek moeten als een continuüm worden
geconcipieerd (Blokland & Potters, 1998). In het vierde hoofdstuk definieerden we de wachtzaal van
het consultatiebureau als een semi-publieke ruimte, d.w.z. een ruimte die publiek toegankelijk is
tegen bepaalde voorwaarden. Deze worden niet bepaald door overheden, maar door private
marktvoorwaarden (Boudry, et al., 2003). Hoewel deze etikettering vanuit juridisch oogpunt zonder
meer correct te noemen is, blijkt ze minder bruikbaar in het licht van onze specifieke
onderzoeksvraag. De concreetheid van de omschrijving van de ruimte doet immers onrecht aan de
complexiteit van de interacties en het veelzijdige karakter van de ruimte. Daarom willen wij aan deze
omschrijving net als Boomkens (2006) een ruimtelijke betekenis van openbaarheid toevoegen. Onder
publieke ruimtes verstaat hij plaatsen waar burgers elkaar in alle vrijheid en anonimiteit kunnen
ontmoeten zonder inmenging van de staat (Boomkens, 2006). Met de nadruk op dit ontmoeten lijkt
het ons zinvol om de wachtzaal als publieke ruimte te benaderen vanuit de relationele analyse van
Hunter (in Lofland, 1998). Vanuit een relationele invalshoek kunnen we in principe geen onderscheid
maken tussen privaat, semi-publiek en publiek. Volgens Hunter (in Lofland 1998) treden een drietal
relationele sferen op in publieke ruimtes, met name de publieke, de parochiale, en de private. Terwijl
de publiek-relationele sfeer de pool van anonimiteit belichaamt, representeren de privaat- en
parochiaal-relationele sferen de pool van herkenbaarheid binnen de wachtzaal. De diverse relationele
sferen zijn op ieder moment gelijktijdig aanwezig in de wachtzaal. Uit diverse illustratieve situaties
bleek dat hoewel de publiek-relationele sfeer dominant is binnen de wachtruimte, de andere sferen
79

toch ook voortdurend aanwezig zijn. In bepaalde situaties kunnen de parochiaal- of de privaatrelationele
sfeer de overhand nemen. Omdat deze relationele sferen voortdurend met elkaar in
wisselwerking treden en situaties van anonimiteit en herkenbaarheid elkaar als dusdanig steeds
afwisselen, kunnen we de ruimte niet als exclusief publiek, semi-publiek of privaat karakteriseren.
Daarom geven wij de voorkeur aan de omschrijving van publieke ruimtes in hun ambivalente
hoedanigheid, hun continue dynamiek waarbij privaat en publiek alsook herkenbaarheid en
anonimiteit elkaar afwisselen.
In onze betrachting een algemeen beeld van de wachtkamer op te roepen, dienen een aantal andere
tegenstrijdigheden eveneens in acht te worden genomen. Een inductieve analyse van observatiedata
bracht ons tot de conclusie dat zich binnen de wachtruimte zowel gekende als ongekende elementen
voordoen, dat er zowel een sfeer van chaos als van rust kan heersen, en dat zowel nabijheid als
distantie voorkomen. We illustreerden deze tegenstrijdigheden aan de hand van diverse
observatievoorbeelden. We konden besluiten dat de aanwezigheid van tegenstrijdigheden en hun
verhouding ten opzichte van elkaar sterk beïnvloed worden door de specifieke persoonlijkheid van
de aanwezigen (ouders, kinderen en vrijwilligers) en het tijdstip en de dag van het bezoek aan het
consultatiebureau.
Het thema ‘de blik van de ander’ bracht ons tot de vaststelling dat de aanwezigheid van andere ouders
in de wachtzaal een onvermijdelijke invloed heeft op het gedrag van elke ouder, alsook op de
algehele sfeer in de wachtzaal. Ouders gaan hun eigen handelen bewust of onbewust aanpassen aan
de aanwezigheid van andere ouders. De blik van de ander is niet neutraal; hij kan zich voordoen in
meerdere gedaanten en kan diverse betekenissen genereren (Boomkens, 2006). In de wachtkamer
worden blikken tussen ouders meestal gekenmerkt door hun wederkerig, open en niet-hiërarchisch
karakter. Ouders kijken naar anderen en worden zelf door andere ouders bekeken (Boomkens,
2006). Uitgaande van onze observaties, kunnen we de wachtruimte als een mogelijke plaats voor
socialisering concipiëren. Onder socialisering verstaan wij de wederzijdse kennismaking van ouders
met al dan niet verschillende opvoedingswaarden en normen. We merken dat sommige ouders
tijdens het wachten, net als in het onderzoek van Blackford (2004), hun sociale rol als ouder
modelleren aan andere ouders. Alle ouders hebben analoog aan hun opvoedingswaarden een beeld
van hoe ze willen worden aangezien als ouder. Als dusdanig bestaat er geen absoluut geldende visie
op goed ouderschap; uiteenlopende perspectieven bestaan naast elkaar (Kroese, et al., 2002). We
kunnen de wachtzaal dan ook beschouwen als een plaats waar verschillende opvattingen over
opvoeding in een vrije confrontatie met elkaar in contact komen. Opvallend tijdens de observaties
was dat sommige ouders eenzelfde visie op opvoeding deelden, terwijl anderen daarin van elkaar
afweken. Het gedrag van ouders binnen een ruimte en de blik die men kan werpen op hoe andere
ouders met hun kinderen omgaan, kan constitutief zijn in de vorming van een ouderidentiteit. Aan de
hand van verschillende observatievoorbeelden hebben we in ons onderzoek bestudeerd hoe ouders
80

deze identiteit binnen de wachtzaal op verschillende manieren vormgeven. In de eerste plaats bleek
dat sommige ouders hun eigen gedrag in de wachtzaal hardop als positief of negatief ouderschap gaan
kwalificeren. Op die manier trachten ouders een invloed uit te oefenen op het beeld dat anderen van
hen als ouder hebben. Deze invloed hoeft echter niet noodzakelijk op dergelijke expliciete wijze te
worden uitgeoefend. Ouders kunnen het beeld dat anderen van hen hebben ook op een indirecte
manier pogen te beïnvloeden. Zo worden de boodschappen die ze aan hun kind meegeven
onwillekeurig opgepikt door luisterende ouders. Via gesprekken met hun kind kunnen ouders het
beeld dat andere ouders zich over hen vormen modificeren.
Ouders willen dat hun kinderen zich goed gedragen tijdens het wachten. Velen hebben het gevoel dat
de kwaliteit van hun ouderschap af te lezen valt aan het gedrag van hun kind. Hoewel dit een
incorrect visie is aangezien het gedrag van een kind eveneens door talrijke andere factoren wordt
bepaald, zien we dat ouders toch heel wat moeite aan de dag leggen opdat het kind zich tijdens het
wachten adequaat zou gedragen. Frequent is dan ook dat ouders hun kind luidop sanctioneren indien
zijn/haar gedrag niet strookt met de opvoedingswaarden van de ouder. Dit expliciet sanctioneren van
het eigen kind of van andere kinderen aanwezig in de wachtzaal vormt een derde mogelijkheid om de
eigen identiteit als ouder te modelleren.
Het gebeurt vaak dat ouders tijdens het wachten erkennende blikken met elkaar uitwisselen. Deze
wijzen erop dat ouders zich kunnen vinden in elkaars opvoedingsstijl. Dergelijke momenten kunnen
een tijdelijk gevoel van gemeenschappelijkheid tussen de ouders onderling creëren. Wanneer de
opvoedingsstijl van twee ouders sterk verschillen, konden we daarentegen in een aantal gevallen
subtiele veroordelende blikken waarnemen. In tegenstelling tot de onderzoeksresultaten van
Blackford (2004), menen wij dat de wachtzaal niet als panoptisch kan worden omschreven. Zoals uit
onze analyse blijkt, wensen we deze ruimte eerder als socialiserend te kwalificeren. Toch betekent
dit niet dat er zich binnen de wachtzaal geen panoptische situaties kunnen voordoen. Deze situaties
werden in de analyse op basis van voorbeelden uitgebreid besproken. De blik van de ander kenmerkt
zich in deze situaties door een hiërarchisch karakter en een gebrek aan reciprociteit.
Een vierde onderzoeksthema kadert binnen het theoretisch raam van sociale steun. In de literatuur
beschouwt men de vrienden en familie als belangrijkste bron van sociale steun ( Manji, et al. 2005).
Toch zou het incorrect zijn hieruit af te leiden dat sociale steun enkel kan worden verschaft door
mensen behorend tot het persoonlijk netwerk. Ook interacties met minder nauw betrokken
personen kunnen door ouders als sociaal ondersteunend ervaren worden. Op basis van onze
onderzoeksanalyses kunnen we besluiten dat de verschillende sociale interacties tussen onbekende
ouders binnen de wachtzaal niet noodzakelijk als betekenisloos dienen te worden van de hand
gedaan. Tijdens het wachten gaan interacties tussen ouders vaak verder dan het loutere kijken naar
81

elkaar. De geobserveerde interacties bleken ook een sociaal ondersteunende invulling te kunnen
krijgen. De aanwezigheid van andere ouders vormt niet uitsluitend een controlerende of
veroordelende factor. Diverse illustraties toonden aan hoe sociale steun binnen de wachtruimte
vorm kan krijgen.
Ten eerste zien we dat andere aanwezige kinderen voor ouders een punt van vergelijking met hun
eigen kind bieden. De vergelijking kan voor ouders een geruststellende functie vervullen doordat ze
bevestigd worden in het beeld dat ze zelf hebben over de ontwikkeling van hun kind. Ook
gesprekken met de vrijwilliger of met andere ouders over het uiterlijk of de ontwikkeling van hun
kind kan voor ouders geruststellend werken. Daarnaast kan ook bevestiging in onrust als
ondersteunend worden ervaren.
Ten tweede zien we dat ouders elkaar tijdens het wachten soms instrumentele steun geven. Om
ouders directe hulp te bieden is het niet noodzakelijk dat men met elkaar in verbale interactie gaat.
Op basis van verschillende observatievoorbeelden zien we dat deze steun op zeer kortstondige basis
kan optreden. Ook andere deelaspecten van sociale steun zoals omschreven door Tracy (1990)
krijgen vorm binnen de interacties in de wachtzaal. In dit geval is het wel noodzakelijk dat ouders
verbaal met elkaar in interactie treden. Net als Lofland (1998) en Soenen (2006) merken we dat het
kind als een katalysator voor het ontstaan van een gesprek kan optreden. Deze veelal oppervlakkige
conversaties zijn samen te vatten onder de noemer smalltalk. De aanwezige kinderen vormen er het
onderwerp bij uitstek. Tijdens deze gesprekken worden er meestal enkele basisvragen gesteld over
de kinderen, zoals hun leeftijd en naam. Nadien wordt het gesprek meestal stopgezet. Toch nam het
gesprek ook een aantal keer langduriger proporties aan waarbij het niveau van smalltalk werd
overstegen. Aan de hand van verschillende voorbeelden poogden we aan te tonen hoe informationele
en emotionele steun tot ontwikkeling kwam binnen de interacties met ouders of vrijwilligers.
Het lag geenszins in de lijn van onze bedoelingen om de aanwezige sociale steun die uit de
gesprekken tussen ouders in de wachtzaal naar voren kwam te beschouwen als een buffer tegen
stress of als een middel om het welzijn van de ouder te verbeteren. Hoewel de interacties van
verschillende vormen van sociale steun getuigen, is het niet zo dat ouders een persoonlijke relatie
opbouwen met andere aanwezigen. Hoewel we de sociale steun die van dergelijke interacties uitgaat
aldus niet willen overschatten, wensen we toch te besluiten dat ze ook niet zonder meer als
betekenisloos mogen worden afgeschilderd. Aangezien de wachtzaal als een ontmoetingsplaats voor
ouders kan fungeren, kan interactie met andere ouders ervoor zorgen dat ze tijdelijk tot het utilitaire
netwerk van een bepaalde ouder gaan behoren. Dit utilitair netwerk wordt uitsluitend aangewend
om te spreken over opvoeding (Musatti, 2007). Aanwezige ouders in de wachtzaal kunnen aan deze
doelstelling voldoen. We spreken over een tijdelijke band aangezien het contact tussen ouder
opnieuw verbroken wordt bij het verlaten van de wachtzaal.
82

De wachtzaal fungeert met andere woorden als een mogelijk forum waar ouders over opvoeding
praten, hun ervaringen uitwisselen en vragen stellen aan andere ouders. Op die manier ontstaat een
tijdelijk utilitair netwerk. Als dusdanig merken we dat hoewel de wachtzaal niet is opgezet als een
specifieke vorm van opvoedingsondersteuning, dergelijke steun toch een neveneffect kan vormen van
langere wachtperiodes. Het zou dan ook een meerwaarde voor ouders betekenen indien hun
informele contacten door het consultatiebureau gestimuleerd zouden worden. Op die manier zou
een informeel klimaat kunnen worden ontwikkeld dat op natuurlijke wijze aanleiding geeft tot
communicatie, waardoor ouders de onderlinge uitwisseling van ervaringen en vragen als evident
zouden gaan ervaren. De vrijwilliger zou hier in de toekomst een actieve rol kunnen in spelen.
Ten slotte brachten we de interculturele interacties in de wachtzaal in kaart. Hoewel we geen algemene
uitspraken willen doen over interacties over cultuur- en taalgrenzen heen, kunnen we toch een aantal
opmerkelijke zaken besluiten uit onze ervaring in de wachtzaal. Ten eerste blijken interculturele
interacties over het algemeen gemoedelijk te verlopen. Net zoals dit het geval is in de confrontaties
van autochtone ouders, gaan ook ouders met een verschillende nationaliteit elkaar bekijken en naar
elkaar glimlachen. Deze vriendelijke omgang hoeft niet noodzakelijk te getuigen van interesse voor of
waardering van het anderszijn van de cultuur. Lofland (1998) merkt terecht op dat beleefd handelen
eerder binnen een sfeer van gestandaardiseerde onverschilligheid kadert. Ook beleefdheid doorheen
diversiteit beantwoordt aan verworven gedragsregels voor de publieke ruimte.
Zoals dit het geval is bij autochtone ouders, ontstaan ook gesprekken tussen ouders met een
verschillende culturele achtergrond. Deze gesprekken zijn wel meestal kort en oppervlakkig van aard.
Of ouders met elkaar in interactie gaan, blijkt in hoofdzaak af te hangen wordt van de persoonlijkheid
van de ouders en kinderen. Als ouders of kinderen van een grotere openheid naar anderen toe
getuigen, neemt de kans op interactie toe. De specifieke nationaliteit speelt hierin weinig rol.
De taal kan wel als een belangrijke factor worden aanzien voor het aangaan van interculturele
interacties. Wanneer ouders een gemeenschappelijke taal spreken, bemerken we weinig verschil in
de interacties ten opzichte van die tussen autochtone ouders. Pas wanneer ouders een verschillende
moedertaal hebben, zien we dat ze zich geremd voelen om met de anderstalige ouder te
communiceren. Terwijl het taalprobleem bij bezoek aan een arts of verpleegkundige gedeeltelijk
wordt opgevangen door de aanwezigheid van tolken en gezinsondersteuners, kan daar binnen de
wachtzaal geen beroep op worden gedaan.
De aanwezigheid van mensen uit divergente culturen biedt het voordeel dat ouders in de vorm van
vrije confrontatie (Musatti, 2007) in contact worden gebracht met andersoortige
opvoedingsgewoontes. In enkele situaties bleek deze confrontatie met verschil voor autochtone
ouders leerzaam. Deze ouders kwamen in contact met nieuwe gewoontes en toonden interesse om
deze opvoedingsgewoontes te integreren binnen hun eigen opvoedkundig proces. Als dusdanig biedt
83

de wachtzaal ook mogelijkheden om op een positieve manier kennis te maken met verschillen. Het
kind als een gedeelde werkelijkheid kan ervoor zorgen dat overbruggende contacten tussen ouders
vlotter verlopen. Toch blijft de persoonlijkheid van ouders en kinderen hierin een sterk bepalende
factor.
Bij het lezen van de resultaten moeten toch enkele zaken in aanmerking worden genomen. Wij zijn
van mening dat de verdienste van dit onderzoek erin bestaat dat we op basis van een grondige
kennismaking met de dagdagelijkse praktijk van de wachtzaal een gedetailleerde omschrijving hebben
kunnen geven van hoe interacties tussen ouders er tot ontwikkeling komen. We zijn er ons daarbij
van bewust dat onze processen van dataverzameling en data-analyse tijdrovend zijn geweest en
onvermijdelijk een subjectief karakter hebben. Toch menen we dat we enkel via observatie in de
praktijk recht konden doen aan de complexiteit van de context. De werkelijkheid wordt hierdoor
slechts in geringe mate geabstraheerd waardoor een hoge fit tussen theorie en praktijk kan worden
verwacht (Emerson, et al, 1995).
De observatieperiode is relatief kort wanneer we ons onderzoek vergelijken met andere
etnografische observaties die meestal uitgestrekt worden over een periode van minstens één jaar
(Mason, 1996). Niettemin kregen we tijdens onze observatieperiode wel een algemeen beeld van de
interacties aanwezig binnen de wachtzaal, maar kunnen we geen uitspraken doen over alle mogelijke
situaties binnen de setting. Uit gesprekken met de verpleegkundige bleek dat de consultaties in
vakantieperiodes bijvoorbeeld sterk verschillen van consultaties in normale weekdagen. Het zou
zinvol zijn om ook tijdens deze periodes langdurig te observeren.
Ook konden we uit het observeren geen informatie afleiden over hoe ouders het bezoek aan de
wachtzaal werkelijk beleven. Toch komt in onze literatuurstudie duidelijk naar voren dat de
effectiviteit van sociale steunbronnen niet samenhangt met de objectief gegeven sociale steun, maar
met hoe de steun ervaren wordt (Rutgeerts, 2005). We troffen in de loop van ons onderzoek
verschillende vormen van objectief gegeven sociale steun aan in de gesprekken tussen ouders
onderling of met vrijwilligers. Toch zou het ook zinvol zijn om de resultaten van dit onderzoek voor
te leggen aan een grote verscheidenheid aan ouders van jonge kinderen, waardoor zij betekenis
zouden kunnen verlenen aan de geobserveerde data. Op die manier zou ons observatieonderzoek als
basis van een vervolgonderzoek kunnen fungeren waar op een meer doelgerichte manier zou kunnen
worden gefocust op de beleving van ouders zelf. Ons onderzoek dient dus zeker niet als een
eindpunt te worden aangezien, maar veeleer als een springplank die talrijke mogelijkheden voor
verder onderzoek biedt. Zo kozen we er in ons onderzoek voor om slechts vier grote thema’s uit te
werken. Een grote variëteit aan andere thema’s zou echter even zinvol materiaal opleveren om aan
verdere analyse te onderwerpen. Zo kan bijvoorbeeld gepeild worden naar het belang van
84

genderverschillen in de ervaring van een wachtzaalbezoek. Ook het perspectief van de vrijwilliger zou
in een vervolgonderzoek dieper kunnen worden uitgewerkt.
In ons onderzoek hebben we onze ouderdoelgroep bewust zo breed mogelijk gehouden. Het was
onze doelstelling een globaal beeld te geven van hoe interacties tussen ouders binnen een publieke
ruimte tot ontwikkeling kunnen komen. In vervolgonderzoek zou het zeker zinvol zijn om belevingen
van specifieke doelgroepen zoals bijvoorbeeld alleenstaande of allochtone ouders via kwalitatieve
diepte-interviews onder de loep te nemen.
85

Bibliografie
Beck, U. (1994). The reinvention of politics: Towards a theory of Reflective Modernization. In U.
Beck; A. Giddens & S. Lash. (Eds), Reflexive modernization. Politics Tradition and aesthetics in
the modern social order. Cambridge: Polity Press.
Beck, U., Giddens, A., & Lash, S. (1994). Reflexive modernization. Politics Tradition and aesthetics in the
modern social order. Cambridge: Polity Press.
Beck, U. & Beck, E. (1995). The normal chaos of Love. Cambridge: Policy Press.
Beeber, L. S. & Canuso, R. (2005). Strengthening social support for the low-income mother: five
critical questions and a guide for intervention. Journal of Obstetric, Gynaecologic, and Neonatal
Nursing, 34 (6), 769-776.
Belsky, J. & Rovine, M. (1984). Social-network contact, family support, and transition to parenthood.
Journal of Marriage and Family, 46 (2), 455 – 462.
Blackford, H. (2004). Playground panopticism. Ring-around-the-children, a pocketful of women.
Childhood, 11 (2), 227-249.
Blokland –Potters, T. (1998). Wat stadbewoners bindt. Sociale relaties in een achterstandswijk. Kampen:
Kok Agora.
Boomkens, R. (2006). De nieuwe wanorde. Globalisering en het einde van de maakbare samenleving.
Amsterdam: Van Gennep.
Boudry, L., Cabus, P., Corijn, E., De Rynck, F., Kesteloot, C., & Loeckx, A. (red.) (2003). De eeuw van
de stad. Witboek. Over stadsrepublieken en rastersteden. Brussel: Ministerie van de Vlaamse
Gemeenschap, Project Stedenbeleid.
Bouverne-De Bie, M. (2004). Sociale Agogiek. Gent: Academia Press.
Broothaerts, N. & Willemsen, H. (2004). Opvoedingsondersteuning: een behoeftenonderzoek bij ouders
van jonge kinderen binnen twee Oost-Vlaamse CKG’s. Gent: Universiteit Gent.
Busschots, M. & Lauwers, J. (1994). Familiale en sociaal-culturele netwerken. Leuven: Acco.
Buysse, A. (2007). Opvoedingsondersteuning. Ondersteuning van gezinnen vandaag: een onderzoek. Gent:
Universiteit Gent.
Cohen, S. & Wills, T.A. (1985). Stress, social support, and the buffering hypothesis. Psychological
Bulletin, 98, 310-357.
Ceballo, R. & McLoyd, V. C. (2002). Social support and parenting in poor, dangerous
neighbourhoods. Child Development, 73 (4), 1310-1321.
De Beer, P. (2004). Individualiseren zit tussen de oren. In J.W. Duyvendak & M. Hurenkamp (Eds.),
Kiezen voor de kudde. Lichte gemeenschappen en de nieuwe meerderheid. Amsterdam: Van
Gennep.
Devisscher, S. & Bouverne-de Bie, M. (2008). Recognizing Urban Public Space as a Co-Educator:
Children’s Socialization in Ghent. International Journal of Urban and regional Research, 32 (3),
604-616.
86

De Vries, G. & Leezenberg, M. (2001). Wetenschapsfilosofie voor geesteswetenschappen. Amsterdam:
university Press.
Drentea, P. & Morren-Cross, J. (2005). Social Capital and social support on the web: the case of an
internet mother site. Sociology of Health & Illness, 27 (7), 920-943.
Duyvendak, J.W & hurenkamp, M. (2004). Kiezen voor de kudde. Lichte gemeenschappen en de nieuwe
meerderheid. Amsterdam: Van Gennep.
Emerson, R. M., Fretz, R. I., & Shaw, L. L. (1995). Writing ethnographic field notes. Chicago: University
of Chicago Press.
Goffman, E. (1963). Behaviour in Public Spaces. New York: Free Press of Glencoe.
Green, B.L. & Rodgers, A. (2001). Determinants of social support among low-income mothers: A
longitudinal analysis. American Journal of Community Psychology, 29 (3), 419-441.
Granovetter, M. (1973). The strength of Weak Ties. American Journal of Sociology, 78 (6), 1360-1380.
Hermanns, J. (1995). Opvoedingsondersteuning: een poging tot wetenschappelijke en
maatschappelijke legitimering. In H. Haerden & D. Janssens (Eds.), Pedagogische preventie:
een antwoord op kansarmoede? Leuven: Garant.
Hernández-Plaza, S., Alonso-Morillejo, E., & Pozo-Muñoz, C. (2006). Social support
interventions in migrant populations. British Journal of Social Work, 36 (7), 1151–1169.
Jack, G. (2000). Ecological influences on parenting and child development. British Journal of Social
Work, 30 (6), 703-720.
Janssens, F. J. G. (1985). Betrouwbaarheid en validiteit in interpretatief onderzoek. Pedagogisch
Tijdschrift, 10, 149-161.
Jennings, K. D., Stagg, V., & Conners, R. E. (1991). Social networks and mothers’ interactions with
their preschool children. Child Development, 62 (5), 966 – 978.
Kind en Gezin (2002). Syllabus preventieve zorg 2001. Brussel: Kind en Gezin.
Kind en Gezin (2008). Jaarverslag 2007. Brussel: Kind en Gezin.
Kroese, B. S., Hussein, H., Clifford, C., & Ahmed, N. (2002). Social support networks and
psychological well-being of mothers with intellectual disabilities. Journal of Applied Research
In Intellectual disabilities, 15 (4), 324-340.
Pluralistisch consultatiebureau Kind & Gezin Gentbrugge-Ledeberg (2002). Kwaliteitshandboek.
Ledeberg: Maeseneer Jan.
LaRossa, R. (2005). Grounded Theory Methods and Qualitative Family Research. Journal of Marriage
and the Family, 67, 837-857.
Lofland, L. H. (1973). A world of strangers: order and action in urban public space. New York: Basic
Books.
Lofland, J. & Lofland, L.H. (1984). Analyzing social settings: a guide to qualitative observation and analysis.
Belmont, CA: Wadsworth.
87

Lofland, L. (1998). The Public Realm. Exploring the City's Quintessential Social Territory. New York: Aldine
De Gruyter.
Manji, S., Maiter, S., & Palmer, S. (2005). Community and informal social support for recipients of
child protective services. Child and Youth Services Review, 27 (3), 291 – 308.
Mason, J. (1996). Qualitative researching. London: SAGE.
Miller, R. J. & Darlington, Y. (2002). Who supports? The providers of social support to dual-parent
families caring for young children. Journal of Community Psychology, 30 (5), 461-473.
Miller, P.C., Shim, J.I., & Holden, G.W. (1998). Immediate Contextual Influences on Maternal
Behaviour: Environmental Affordances and Demands. Journal of Environmental Psychology, 18,
387–98.
Moran, P., Ghate, D., & van der Merwe, A. (2004). What Works in parenting support? A review of the
international evidence. UK: Police Research Bureau, Department for education and Skills.
Musatti, T. (2007). La signification des lieux d’accueil pour la petite enfance aujourd’hui. In G.
Brougère & M. Vandenbroeck (Eds.), Nouveaux paradigmes pour repenser l’éducation
préscolaire. Bruscelles: Peter Lang.
Peters, A. & Debosscher T. (2006) Praktijkgids voor sociale cohesie. Brussel: Vlaams VZW minderheden
centrum.
Peters, J. & Scheepers, P. (2000). Individualisering in Nederland. Sociaal-historische context en
theoretische interpretaties. In A. Felling; J. Peters & P. Scheepers (eds.), Individualisering in
Nederland aan het einde van de twintigste eeuw. Empirisch onderzoek naar omstreden
hypotheses. Assen: Van Gorcum.
Pinxten, R. & Dikomitis, L. (2006). What to Make of Life When You Are an Urbanite. Religion or
Secularisation: the Meaning of Life as a Modern Predicament, A Prior Magazine, 1, 8-23.
Reyndorp, A. & Hajer, M. (2001). In search of a new public Domain. Rotterdam: NAI Publishers.
Robben, A.C.G.M. & Sluka, J.A. (eds.) (2007). Etnographic Fieldwork. An anthropological reader. Malden:
Blackwell publishing.
Rodrigo, M.J., Martin, J.C., Maiquez ,M.L., & Rodriguez, G. (2007). Informal and formal supports and
maternal child-rearing practices in at-risk and non at-risk psychosocial contexts. Children
and Youth Services Review, 29 (3), 329-347.
Rutgeerts, E. (2005). Gezinnen in thuisbegeleiding: Sociaal Watte? Onderzoek bij het project Steunrelaties
naar de sociale netwerken van gezinnen in thuisbegeleiding. Eindrapport - december 2005.
Gent: Universiteit Gent, vakgroep sociale agogiek.
Segaert, E. (2007). Visies van ouders op kinderopvang als socialisering. Onuitgegeven meesterproef.
Promotor: M. Vandenbroeck. Gent: UGent, vakgroep sociale agogiek.
Sennett, R. (1977). The fall of the public man. New York: Alfred A. Knopf.
Singer, E. (1991). Opvoedingsonzekerheid en opvoedingswetenschap. In J. Gerris (Ed.), Ouderschap en
ouderlijk functioneren. Amsterdam/Lisse: Swets & Zeitlinger B.V.
88

Soenen, R. (2006). Het kleine ontmoeten. Over het sociale karakter van de stad. Antwerpen-Appeldoorn:
Garant.
Tracy, E. (1990). Identifying social support resources of at-risk families. Social Work. 35 (3), 252 – 258.
Ten Have, P. (1999). Etnografie. Inleidende teksten met suggesties en overwegingen over kwalitatieve
onderzoeksmethoden. Retrieved March 9, 2009, from http://www2.fmg.uva.nl/emca/EGF.htm
Turner, B.A. (1981). Some practical aspects of qualitative data analysis: one way of organising the
cognitive processes associated with the generation of grounded theory. Quality and
Quantity, 15, 225-47.
Unger, D. & Powell, D. (1980). Supporting families under stress: the role of social networks. Family
Relations, 29 (4), 566 – 574.
Vandenbroeck, M. (1999). De blik van de Yeti. Utrecht: SWP.
Vandenbroeck, M. (2004). In verzekerde bewaring . Amsterdam: SWP.
Vandenbroeck, M., & Bouverne-De Bie, M. (2006). Children’s agency and educational norms - A
tensed negotiation. Childhood, 13 (1), 127-143.
Vandenbroeck, M. (2007). Gezinspedagogiek. Gent: UGent, vakgroep sociale agogiek.
Vandenbroeck, M., Boonaert, T., Vandermespel, S., & De Brabandere, K. (2007) Opvoeden in Brussel.
Gent-Brussel: Ugent-VBJK-VCOK-VGC.
Vandenbroeck, M., Roets, G., & Snoeck, A. (2008). Immigrant Mothers crossing borders: relational
citizenship, hybrid identities multiple belongings in early childhood education. European
Early Childhood Education Research Journal, 17 (2).
Vandenbroeck, M., Boonaert T., Van der Mespel, S., & De Brabandere, K. (2009). Dialogical spaces to
reconceptualise parent support in the social investment state. Contemporary Issues in Early
Childhood, 10 (1), 66-77.
Vandemeulebroecke, L., Van Crombrugge, H., & Gerris, J. (1999). Gezinspedagogiek: Deel I: Actuele
thema’s in onderzoek en praktijk. Leuven/Apeldoorn: Garant.
Vander Beken, T., Flaveau, A., & Bouverne-De Bie, (2002). Strafrechtstheorie en welzijnswerk. In M.
Bouverne-De Bie; K. Kloeck; W. Meyvis; R.V. Roose & J. Vanacker (Eds.), Handboek
Forensisch Welzijnswerk. Gent: Academia Press.
Verstraete, G., Symons, B., & Pereman, M. (2005). Feedback complexe. In M. Derycke (2005),
Culture(s) et réflexivités. St-Etienne: Puse.
Verstraete, G., & Taelman, A. (2008). Samenleven en diversiteit. Wisselwerk Cahier, 4, 26-43
Watson, S. (2006). Children’s Publics - The (dis)enchantments of urban encouters. Londen: Taylor&Francis
Group.
89