HGR nr. 7145-2 (.PDF) - Ministerie van Sociale Zaken ...

Hoge
Gezondheidsraad
VoedingsaanbeVelingen Voor belgië
Herziening november 2006
Hgr nr. 7145-2

Hoge
Gezondheidsraad
VoedingsaanbeVelingen Voor belgië
Herziening november 2006
HGR nr. 7145-2

CoPYrigHT
Federale Overheidsdienst Volksgezondheid, Veiligheid van
de Voedselketen en Leefmilieu
Hoge gezondheidsraad
Zelfbestuursstraat 4
B-1070 Brussel
Auteursrecht voorbehouden.
U kan als volgt verwijzen naar deze publicatie:
Hoge Gezondheidsraad. Voedingsaanbevelingen
voor België. Brussel, 2006, nr. 7145-2.
De voor het publiek toegankelijke adviezen en brochures
kunnen integraal gedownload worden van de website:
www.health.fgov.be/CSH_HGR.
Een gedrukte versie van een brochure kan via brief, fax
of e-mail aangevraagd worden op vermeld adres,
ter attentie van Diane Marjaux, lokaal 6.03
Tel: 02 525 09 00
Fax: 02 525 09 77
E-mail: diane.marjaux@health.fgov.be
Volgnummer Wettelijk Depot: D/2006/7795/5
ISBN nr.: 9076994617

INHOUDSTAFEL
inhoudstafel
1. VOORWOORD .............................................................................................5
1.1. Lijst van de gebruikte afkortingen ...........................................................6
2. AANBEVELINGEN: ALGEMEEN ............................................................7
3. AANBEVELINGEN VOOR ENERGIE ..................................................14
3.1. Volwassenen ............................................................................................... 14
3.1.1. Quetelet index (QI) ...................................................................................... 14
3.1.2. Energiebehoefte van volwassenen (EN) ................................................... 16
3.1.3. Energiebehoefte tijdens de zwangerschap .............................................. 19
3.1.4. Energiebehoefte bij borstvoeding .............................................................. 20
3.1.5. Zwangerschap en lactatie .......................................................................... 20
3.1.6. Energieverdeling ........................................................................................... 20
3.1.6.1. Alcohol ...................................................................................................... 21
3.2. Kinderen en jongeren tot 18 jaar .............................................................21
3.2.1. Energiebehoefte ........................................................................................... 21
3.2.2. Energieverdeling ........................................................................................... 27
4. AANBEVELINGEN VOOR EIWITTEN ................................................28
4.1. Volwassenen ................................................................................................28
4.2. Zuigelingen, kinderen en adolescenten .................................................31
5. AANBEVELINGEN VOOR VETTEN ....................................................34
5.1. Trefwoorden ................................................................................................34
5.2. Volwassenen ................................................................................................34
5.2.1. Inleiding ......................................................................................................... 34
5.2.2. Voedingsaanbevelingen voor volwassenen: VETTEN .............................. 37
5.3. Zuigelingen, peuters en kleuters en kinderen
ouder dan 3 jaar ...........................................................................................37
5.3.1. Inleiding ......................................................................................................... 37
5.3.2. Voedingsaanbevelingen voor peuters en kleuters en kinderen ouder
dan 3 jaar: VETTEN ........................................................................................ 39
6. AANBEVELINGEN VOOR KOOLHYDRATEN EN
VOEDINGVEZELS ....................................................................................40
6.1. Koolhydraten ...............................................................................................40
6.2. Vezels ............................................................................................................43
3

4
inhoudstafel
7. AANBEVELINGEN VOOR WATEROPNAME, MINERALEN EN
SPORENELEMENTEN ..............................................................................44
7.1. Wateropname ...............................................................................................44
7.1.1. Volwassenen ................................................................................................. 44
7.1.2. Kinderen ......................................................................................................... 44
7.2. Calcium .........................................................................................................45
7.3. Fosfor .............................................................................................................46
7.4. Magnesium ..................................................................................................46
7.5. Natrium, chloor en kalium .......................................................................47
7.6. IJzer ...............................................................................................................47
7.7. Zink ...............................................................................................................49
7.8. Koper .............................................................................................................50
7.9. Selenium .......................................................................................................51
7.10. Jodium ...........................................................................................................52
7.11. Mangaan .......................................................................................................52
7.12. Molybdeen ...................................................................................................53
7.13. Chroom .........................................................................................................53
7.14. Fluor ..............................................................................................................53
7.15. Overzicht ......................................................................................................54
8. AANBEVELINGEN VOOR VITAMINEN ............................................56
8.1. Inleiding .......................................................................................................56
8.2. Vitamine A en carotenoïden met provitamine A activiteit ................56
8.3. Vitamine D ...................................................................................................57
8.4. Vitamine E ....................................................................................................58
8.5. Vitamine K ...................................................................................................59
8.6. Vitamine C ...................................................................................................60
8.7. Thiamine of vitamine B 1 ...........................................................................61
8.8. Riboflavine of vitamine B 2 ........................................................................62
8.9. Vitamine B 6 ..................................................................................................62
8.10. Vitamine B 12 ................................................................................................63
8.11. Niacine of vitamine PP ..............................................................................64
8.12. Foliumzuur ...................................................................................................65
8.13. Pantotheenzuur ...........................................................................................66
8.14. Biotine of vitamine H ................................................................................67
8.15. Overzicht ......................................................................................................68
9. REFERENTIES ............................................................................................69
10. SAMENSTELLING VAN DE WERKGROEP .......................................72

1. VOORWOORD
voorwoord
Deze vierde editie van de Voedingsaanbevelingen voor België is geen loutere
bijwerking van de drie vorige versies die door de Hoge Gezondheidsraad in 1997,
2000 en 2003 werden gepubliceerd. De eerste vier hoofdstukken van deze aanbevelingen
betreffende de energieopname en de energienutriënten (eiwitten,
koolhydraten en vetten) werden inderdaad grotendeels of volledig herschreven
rekening houdend met de recente ontwikkeling van de wetenschappelijke kennis
inzake voeding.
Deze nieuwe editie van de voedingsaanbevelingen voor België zou dus een
referentie en een bron van geüpdatete wetenschappelijke informatie moeten
vormen voor elke practicus of onderwijzer op het vlak van de voeding evenals
voor de verantwoordelijken van de voedingsindustrie en van de voedselvoorziening
in gemeenschapsvoorzieningen.
Evenals de vorige, betreffen deze aanbevelingen de aanbevolen inname van
nutriënten. Ze vormen de wetenschappelijke basis die nodig is voor de omzetting
naar de aan te raden inname van voedingsmiddelen.
De voedingsaanbevelingen voor België zijn in grote lijnen ontleend van die van
de Wereldgezondheidorganisatie (Report on diet, nutrition, and the prevention
of chronic diseases, WHO, Geneva, 2003) en van de Europese landen die,
geografisch en cultureel, verwant zijn aan België (Dietary reference values for
food energy and nutrients for the United Kingdom, 1991; Nederlandse voedings-
normen, 2001; Apports nutritionnels conseillés pour la population française, 2001
en 2002). Huidige aanbevelingen werden ook uitgewerkt in functie van de
eigen voedingsgewoontes van de Belgische bevolking, eerst geëvalueerd door de
BIRNH-studie (Belgian Interuniveristary Research on Nutrition and Health, 1989), en
meer recentelijk door de Voedselconsumptiepeiling in België in 2004.
Deze nieuwe versie van de voedingsaanbevelingen voor België zal ongetwijfeld
in een nabije toekomst het voorwerp uitmaken van een nieuwe herziening. Deze
zal grotendeels betrekking hebben op de updating van de nutritionele aspecten
in verband met de opname van vitamines, mineralen en sporenelementen. Dit
is een belangrijk aspect van de voeding. Een correcte opname van deze nietenergetische
nutriënten, sommige met een antioxiderend vermogen, zou inderdaad
een belangrijke rol kunnen spelen in de preventie van cardiovasculaire
aandoeningen en bepaalde vormen van kanker.
5

6
voorwoord
1.1. Lijst van de gebruikte afkortingen
adMr average daily metabolic rate
ar average requirement gemiddelde behoefte
bMi body mass index
bMr basal metabolic rate basaal metabolisme
Δe energievoorraad
eaZ essentieel aminozuur
ei energie-inname
eV energieverbruik
iei integrated energy index geïntegreerde energie-index
ldl low density lipoprotein lage dichtheid lipoproteïne
loael lowest observed adverse effect level
lTi lowest treshold intake laagste opname-drempel
noael no observed adverse effect level
nPU net protein utilisation netto eiwit benutting
nsP non starch polysaccharides niet-zetmeel polymere
koolhydrate
oe opgestapelde energie
Pai physical activity index
Pal physical activity level mate van fysieke activiteit
Par physical activity ratio fysieke activiteitsratio
PdCaas protein digestibility-corrected amino
acid score
Pri population reference intake referentie-opname in de
beschouwde populatie
PUFa poly unsaturated fatty acids meervoudig onverzadigde
vetzuren
Qi Quetelet index Quetelet index (of BMI)
rda recommended daily allowances aanbevolen dagelijkse
hoeveelheden
of of
recommended dietary allowances aanbevolen
voedingshoeveelheden
rMr resting metabolic rate
sd standard deviation standaard afwijking
Teb totale energiebehoefte
Tee total energy expenditure totale energieverbruik
De afkortingen betreffende de vetten zijn in hoofdstuk 5 opgenomen
(5.1 Trefwoorden).
Andere afkortingen zijn achteraan in de referentielijst terug te vinden.

2. AANBEVELINGEN: ALGEMEEN
aanbevelingen: algemeen
Vele landen hebben onder allerlei benamingen voedingsaanbevelingen voor de
globale bevolking bekend gemaakt: Aanbevolen Dagelijkse Voedingshoeveelheden
of Recommended Dietary Allowances. Idealiter zou de doorsnee voeding
van de populatie zowel kwantitatief als kwalitatief met deze voedingsaanbevelingen
moeten in overeenstemming zijn.
Een nuttige en veilige aanbeveling voor de hele bevolking komt niet tegemoet
aan de gemiddelde behoefte, maar aan de behoefte van een zo groot mogelijk
aantal individuen. Hiervoor is van volgend principe uitgegaan: de individuele
behoeften, berekend volgens een gegeven methodologie, verdelen zich voor
de meeste nutriënten volgens een Gauss-achtige curve (zie Figuur 1). De top
van de verdelingscurve is conventioneel de “gemiddelde behoefte” genoemd
(AR: Average Requirement). Niettegenstaande de curve gewoonlijk een asymmetrische
verdeling vertoont, is ze dikwijls met de normale Gauss-curve gelijkgesteld.
Deze veronderstelling ligt aan de basis van de discussie over de aan te
bevelen voedingsopname voor de bevolking in haar geheel.
De bepaling van de aanbevelingen bestaat erin één enkele waarde te kiezen
die twee standaard afwijkingen (SD: Standard Deviation) hoger ligt dan de
gemiddelde behoefte (AR). De aanbevolen voedingsopname dekt zo de behoeften
van bijna alle leden van de groep (> 97,5 %). In tegenstelling tot wat
dikwijls is verondersteld, is de aanbevolen voedingsopname geen minimum
wenselijk niveau van opname, maar een waarde hoger dan de individuele
behoefte voor het grootste deel van de bevolking.
Deze redenering is geïllustreerd in figuur 1, waar punt C overeenkomt met de
RDA: Recommended Dietary Allowances (USA) of Recommended Daily Allowances
for food energy and nutrients (volgens de Angelsaksische auteurs). Om de
betekenis hiervan duidelijk te onderlijnen, is de term “referentie-opname in de
beschouwde populatie” (PRI: Population Reference Intake) gekozen. Punt B is de
“gemiddelde behoefte” (AR) van de groep. Punt A is de opname waaronder de
meeste individuen hun normale stofwisseling niet in stand kunnen houden. Deze
opname is de “laagste opnamedrempel” (LTI: Lowest Treshold Intake) genoemd.
Zoals hoger vermeld, volgt de curve van de behoeften voor de meeste nutriënten
geen normale (of Gauss-) verdeling. Bij een te asymmetrische of niet gekende
verdeling, is de laagste opname-drempel mathematisch berekend. In biologische
studies wordt hiervoor als vuistregel een variatiecoëfficiënt van 12,5 % gebruikt.
Wanneer wetenschappelijke studies andere waarden opleverden, zijn deze in dit
rapport gebruikt. De aanbevelingen die verder volgen zijn steeds uitgedrukt als
PRI, uitgezonderd uitdrukkelijke vermelding.
7

8
aanbevelingen: algemeen
Figuur 1: Frequentieverdeling van de individuele behoeFten aan een gegeven nutriënt
(gauss-curve).
Bron: Gezondheidsraad Nederland (Voedingsnormen 2001).
Figuur 2: schematisch verband tussen de individuele inname en de kans dat deze op een
ongewenst niveau ligt.
Bron: Gezondheidsraad Nederland (Voedingsnormen 2001).

aanbevelingen: algemeen
Voor veel voedingsstoffen zijn er onvoldoende onderzoeksgegevens om
vast te kunnen stellen welk niveau van inname toereikend is voor exact 50 %
van een bepaalde groep: de gemiddelde behoefte is dan dus niet bekend.
De aanbevolen hoeveelheid, welke wordt afgeleid van de gemiddelde behoefte,
kan men dan evenmin vaststellen. In die gevallen wordt direct het laagste niveau
van inname geschat dat toereikend lijkt te zijn voor vrijwel de gehele populatie:
de adequate inname, deze zal meestal hoger zijn dan de aanbevolen hoeveelheid,
als deze zou vastgesteld zijn geweest (Figuur 2).
Evenals bij andere chemische stoffen kan een hoge inname van voedingsstoffen
ongewenste effecten hebben. Het hoogste niveau van inname waarbij volgens
de huidige beschikbare gegevens geen schadelijke effecten worden waargenomen
of te verwachten zijn is de aanvaardbare bovengrens van inname. Het
hoogste niveau van inname waar, bij de mens, geen ongewenste effecten zijn
geconstateerd is de NOAEL (No Observed Adverse Effect Level) en het laagste
niveau van inname waarbij bij de mens ongewenste effecten zijn geconstateerd
is de LOAEL (Lowest Observed Adverse Effect Level). Aangezien de informatie
over NOAELs en LOAELs op dit ogenblik beperkt is, worden bij de afleiding van de
aanvaardbare bovengrens van inname onzekerheidsfactoren gehanteerd.
energie MeTabolisMe
Het menselijk lichaam verbruikt continu energie, zij het in wisselende hoeveelheden.
De verbruikte energie wordt op discontinue wijze terug aangevuld door middel
van voeding.
De energie in het voedsel wordt via een reeks metabolische processen omgezet naar
verschillende andere vormen van energie – chemische, thermische, mechanische,
etc.
De eerste wet van de thermodynamica stelt dat energie niet kan vernietigd worden
noch de novo kan gecreëerd worden; anderzijds kan energie overgaan van
één vorm van energie naar een andere.
Zo kan de chemische energie in voedsel bijvoorbeeld door het lichaam omgezet worden
– via een aantal tussenstappen – naar mechanische energie bij spiercontracties.
Op basis van deze wetmatigheid kan de energetische flux doorheen het menselijk
lichaam als volgt worden voorgesteld:
energie-inname (EI) – energieverbruik (EV) = Δ(Energievoorraad) (ΔE)
Bij personen die zich gemiddeld in een toestand van energetisch evenwicht
bevinden, is ΔE gelijk aan nul. M.a.w de energievoorraad van het lichaam blijft
constant en de verbruikte energie wordt op adequate en stabiele wijze vervangen
door nieuw aangebrachte energie via het voedsel.
Wanneer het energetisch evenwicht verstoord wordt, zal ΔE positief of negatief
worden en zullen de energievoorraad en bijgevolg het lichaamsgewicht respectievelijk
toenemen of afnemen.
9

10
aanbevelingen: algemeen
Het energieverbruik wordt verder opgesplitst in verschillende componenten
(zie Figuur 3):
- het basaal metabolisme;
- het thermisch effect van voedsel;
- de energie nodig voor fysieke activiteit.
Energie kan worden uitgedrukt als een fysische grootheid.
Traditioneel werd (en wordt nog steeds) in de voedingswetenschap energie uit-
gedrukt als kilocalorie (afgekort als kcal). De corresponderende SI eenheid is de
kJoule*. Hoewel de Joule strikt genomen de meest correcte uitdrukking is, wordt
in vele wetenschappelijke publicaties in het domein van de voeding nog steeds
de voorkeur gegeven aan de kcal – zo ook in deze aanbevelingen.
Interconversie tussen kcal en kJoule gebeurt volgens de formules:
1 kcal = 4,184 kJ
1 kJ = 0,239 kcal
* Eén joule (J) kan gedefinieerd worden als de hoeveelheid arbeid die wordt verricht door een kracht
van 1 newton (N), inwerkend over een afstand van 1 meter.
Een calorie (cal) kan gedefinieerd worden als de energie nodig om 1 gram (g) water op te warmen
van 14,5 graden Celsius tot 15,5 graden Celsius. Een calorie is equivalent aan 4,184 joule.

a. Het basaal metabolisme
aanbevelingen: algemeen
Het basaal metabolisme (in het Engels Basal Metabolic Rate – BMR) refereert
naar het energieverbruik dat nodig is om de minimale basisfuncties van het
lichaam in stand te houden bij een persoon in wakende toestand.
Het wordt gemeten in een toestand van volledige fysische en mentale rust, in
post-absorptieve toestand en in een thermo-neutrale omgeving.
(NB: in de praktijk wordt meestal een variant van de BMR gemeten, namelijk de
RMR of Resting Metabolic Rate, waarbij een minder strikte interpretatie van “rusttoestand”
gehanteerd wordt)
De BMR neemt af in functie van de leeftijd. Dit proces gaat vrij snel tijdens de
jeugd en stabiliseert naar een verdere lichte en graduele daling vanaf de
volwassen leeftijd.
Bij individuen van dezelfde leeftijd, wordt de BMR voornamelijk bepaald door de
lichaamsmassa en de lichaamssamenstelling (voornamelijk de magere massa).
Tussen man en vrouw zijn er ook belangrijke verschillen in BMR, welke echter bijna
volledig verklaard worden door het verschil in lichaamssamenstelling.
Vereenvoudigde formules voor het berekenen van de BMR in de praktijk werden
ontwikkeld en zijn weergegeven in tabel 1.
Tabel 1: vergelijkingen om het basaal metabolisme (bmr in kcal/dag) te berekenen op
basis van het gewicht (g in kg).
Leeftijd in jaren BMR (kcal/dag)
Jongens / 0 – 2 60 G - 31
Mannen 3 – 9 23 G + 504
10 – 17 18 G + 657
18 – 29 15,3 G + 679
30 – 59 11,6 G + 879
60 – 74 11,9 G + 700
> – 75 8,4 G + 820
Meisjes / 0 – 2 58 G - 31
Vrouwen 3 – 9 20 G + 485
Bron: James en Schofield (1990).
Gezondheidsraad Nederland (2001).
10 – 17 13 G + 693
18 – 29 14,7 G + 496
30 – 59 8,7 G + 829
60 – 74 9,2 G + 688
> – 75 9,8 G + 624
11

12
aanbevelingen: algemeen
De vergelijkingen om het basaal metabolisme te berekenen, die in tabel 1 worden
vermeld, hebben slechts betrekking op personen met normaal gewicht
terwijl hun gebruik bij personen met overgewicht en vooral bij personen met echte
obesitas (Quetelet-index gelijk aan of hoger dan 30 kg/m 2 ) een overschatting
van het werkelijke basisenergieverbruik met zich mee zou brengen. Dit wordt
uitgelegd door het feit dat obesitas voornamelijk te wijten is aan een overdreven
opstapeling van vetmassa die op metabolisch vlak minder actief is dan de magere
massa. Het basisenergieverbruik is nu vooral bepaald door de omvang van de
magere massa.
Om de vergelijkingen uit te drukken in kJ/dag is zowel de coëfficiënt van het
gewicht als de constante door 0,239 te delen.
b. Thermisch effect van voedsel
In het kader van de inname, vertering, absorptie en assimilatie van voedsel en
nutriënten wordt eveneens een zekere hoeveelheid energie verbruikt en in functie
van de hoeveelheid en het type voedsel wordt een variabele hoeveelheid
thermische energie vrijgezet. Men spreekt in dit verband van het thermisch effect
van voedsel of van postprandiale thermogenese (een aantal synoniemen hiervoor
bestaan in de literatuur). De thermogene respons op voedselinname is vrij constant
en beslaat gemiddeld ongeveer 10 % van het totaal energieverbruik.
C. energie nodig voor fysieke activiteit
De energie die verbruikt wordt in het kader van fysieke activiteit vertoont zeer
grote variatie tussen individuen onderling en vaak ook tussen verschillende dagen
binnen eenzelfde individu.
Bij sedentaire personen is het energieverbruik voor fysieke activiteit slechts ongeveer
een derde van het basaal metabolisme, terwijl het bij zeer actieve mensen
kan oplopen tot het dubbele van de energie verbruikt voor het basaal metabolisme
en zelfs meer.
De mate van fysieke activiteit kan op individueel niveau bij benadering worden
weergegeven aan de hand van de zgn. PAL waarde (Physical Activity Level) of
de PAI (Physical activity index).
Deze waarde geeft de verhouding van het totale energieverbruik over de energiebehoefte
voor het basaal metabolisme.
Pal = Tee / bMr
waarbij TEE staat voor Total Energy Expenditure en verwijst naar een gemiddelde
over de tijd (soms ook aangeduid als ADMR of Average Daily Metabolic Rate).

aanbevelingen: algemeen
Elke specifieke taak, beroep of bezigheid is gekenmerkt door een zogenaamde
“geïntegreerde energie-index” (IEI: Integrated Energy Index) die weergeeft hoe
de energiekost van die taak in verhouding staat tot de BMR. Deze waarde houdt
rekening met de rustpauzes tijdens de activiteit en integreert de energiekost van
de verschillende activiteiten waaruit de taak bestaat. Bijvoorbeeld voor een huishoudster
vermeldt de IEI de energie verbruikt voor het eigenlijke werk (koken,
strijken, wassen enz.) en voor de rustpauzes tussen deze activiteiten.
De PAL van een dag wordt dan het gewogen gemiddelde van de IEI’s.
Een uitgebreide lijst van de IEI’s wordt gevonden in FWU (1985) en James en Schofield
(1990).
Het is mogelijk een gemiddelde PAL-waarde op jaarbasis te bepalen door
rekening te houden met het gemiddeld aantal uren activiteit per dag, het aantal
werkdagen per week en het aantal werkweken per jaar. Op basis van de studies
van het FWU (1985) en van James en Schofield (1990), kan het activiteitenpatroon
op jaarbasis ingedeeld worden in lichte, middelmatige en zware activiteiten.
Hieruit kunnen per leeftijd en volgens geslacht gemiddelde jaar-PAL-waarden
berekend worden. Het resultaat hiervan is weergegeven in tabel 2.
Tabel 2: pal bij verschillende activiteiten.
Bron: CEC (1993).
Licht Middelmatig Zwaar
♂ ♀ ♂ ♀ ♂ ♀
1,55 1,56 1,78 1,64 2,10 1,82
Huisvrouwen
Bedienden
Administratief en
leidinggevend personeel
Verkopers
Onderhoudspersoneel
Werknemers in landbouw,
bosbouw en visserij
Arbeiders
Deze waarden dienen slechts als richtinggevend te worden beschouwd.
De professionele categorieën die eraan gekoppeld zijn houden bijvoorbeeld
ook geen rekening met de grote individuele variabiliteit in het niet-professionele
activiteitenprofiel.
Voor gerichte adviezen in verband met fysieke activiteit op individueel niveau
wordt aanbevolen om dit activiteitenprofiel op meer accurate wijze te berekenen
(zie verder).
13

14
aanbevelingen voor energie
3. AANBEVELINGEN VOOR ENERGIE
3.1. Volwassenen
3.1.1. Quetelet index (QI)
Om na te gaan of iemand een optimaal gewicht heeft, wordt gebruik gemaakt
van de Quetelet Index (QI) of de Body Mass Index (BMI):
Qi = gewicht (kg) / lengte 2 (m 2 )
Het streefgewicht stemt overeen met een QI tussen 20 en 25. Met een QI boven
de 25 bestaat het risico op overvoeding, met één beneden 20 op ondervoeding;
in deze gevallen zijn de BMR-vergelijkingen dus niet meer geldig. Het streef-
gewicht in functie van de lengte is weergegeven in tabel 3:
Tabel 3: gewicht in Functie van de lengte bij een quetelet index van respectievelijk
20 en 25 voor volwassenen.
Lengte QI = 20 QI = 25
(m) Gewicht (kg) Gewicht (kg)
1,45 42,1 52,7
1,50 45,0 56,7
1,55 48,1 60,1
1,60 51,2 64,0
1,65 54,5 68,1
1,70 57,8 72,3
1,75 61,3 76,6
1,80 64,8 81,0
1,85 68,5 85,6
1,90 72,2 90,3
1,95 76,1 95,1
2,00 80,0 100,0
Uit deze tabel blijkt dat de spreiding van het streefgewicht in functie van de lengte
erg groot is.
Betrouwbare recente gegevens over de distributie van de Quetelet Index en de
prevalentie van overgewicht en obesitas in de algemene Belgische bevolking
zijn niet beschikbaar, hoewel zulke gegevens een essentieel onderdeel zouden
moeten zijn van surveillance in het domein van de volksgezondheid.
De beschikbare fragmentarische gegevens suggereren echter dat de prevalentie

aanbevelingen voor energie
van overgewicht en obesitas ook in België aan het stijgen zijn, zowel bij kinderen
als bij volwassenen.
Naast de absolute overmaat aan vetmassa is de verdeling ervan een belangrijk
criterium dat in acht moet worden genomen in de evaluatie van de risico’s verbonden
aan overgewicht en obesitas. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen
subcutane of perifere vetafzettingen en intra-abdominale of viscerale vetafzettingen.
De risico’s die hoofdzakelijk gepaard gaan met viscerale obesitas zijn
glucose-intolerantie en insulineresistentie – die tot diabetes leiden –, de toename
van de bloeddruk en een neiging tot hypertriglyceridemie – die het risico van
cardiovasculaire aandoeningen verhogen. Het meten van de buikomtrek is een
indicator voor een opstapeling van vetmassa in de buikholte. Een buikomtrek
gelijk aan of groter dan 94 cm voor een man en 80 cm voor een vrouw kenmerkt
een individu wiens vetmassa voornamelijk ter hoogte van de buik is opgestapeld.
Dit veroorzaakt een toename van de boven vermelde risico’s al dan niet
in aanwezigheid van overgewicht bepaald door een Quetelet-index (QI) > 25
kg/m 2 . Deze waarden gaan gepaard met een risico van morbiditeit en van voortijdige
mortaliteit, des te groter dat het QI hoog is.
Nationale en internationale gezondheidsinstanties hebben de afgelopen jaren
aan de alarmbel getrokken in verband met de geobserveerde exponentiële toename
van overgewicht en obesitas bij de algemene bevolking.
Voorspellingsmodellen opgesteld door de WHO geven aan dat naar het midden
van de 21 ste eeuw meer dan de helft van de volwassen Westerse bevolking
obees zal zijn.
De gevolgen van deze nieuwe epidemie voor de volksgezondheid en voor de
uitgaven in de gezondheidszorg zijn niet te overschatten. De WHO spreekt dan
ook van de grootste uitdaging voor de volksgezondheid op dit ogenblik en roept
verschillende actoren in het werkveld – zowel publieke beleidsverantwoordelijken,
gezondheidswerkers, voedingsindustrie, NGO’s enz. – op tot onmiddellijke,
doortastende en grootschalige acties*.
Een van de belangrijke conclusies uit deze expertconsultatie is dat obesitas –
éénmaal deze zich heeft geïnstalleerd - zeer resistent is aan behandeling.
Een daadwerkelijke kentering tegen deze epidemie kan bijgevolg alleen maar
gebeuren via preventie.
De WHO schetst in het vermelde document een aantal krijtlijnen van mogelijke
strategieën ten behoeve van de betrokken actoren in het werkveld.
Een van de belangrijke actielijnen loopt via het spoor van de fysieke activiteit
(zie ook verder onder punt 3.1.2).
* Obesity: preventing and managing the global epidemic. Report of a WHO Consultation on Obesity
held in 1997.
15

16
aanbevelingen voor energie
3.1.2. Energiebehoefte van volwassenen (EN)
Zoals reeds gesteld, kan de totale energiebehoefte worden voorgesteld als een
veelvoud van de BMR. Met de PAL als evenredigheidsfactor kan de energiebehoefte
dan worden weergegeven als:
en = Pal x bMr (in kcal/dag)
Deze vergelijking (die toelaat de energetische behoefte van een individu te schatten)
is slechts juist als ze bij personen met een normaal gewicht wordt toegepast.
Bij een zwaarlijvige persoon kan ze enkel worden toegepast op voorwaarde dat
de BMR door middel van een reële en betrouwbare meting wordt bepaald (zoals
onrechtstreekse calorimetrie) aangezien zoals reeds vermeld de BMR overschat
wordt als men de berekeningsformules van de in tabel 1 vermelde BMR toepast.
De schatting van het energieverbruik van een activiteit door de correct bepaalde
BMR met een gegeven PAL-waarde te vermenigvuldigen, kan daarentegen bij
een zwaarlijvige persoon worden toegepast. Als het ernergieverbruik van een
werkelijk uitgevoerde fysieke activiteit hoger is bij een zwaarlijvige persoon ten
opzichte van een persoon met normaal gewicht, zijn de zwaarlijvige personen
over het algemeen zeer sedentair, fysiek weinig actief en hun PAL-waarde overschrijdt
zelden de waarde van 1,40.
Fysieke activiteit en energiebalans
Onderzoek wijst op zeer consistente wijze aan dat de BMI een inverse correlatie
vertoont met de PAL en dat de kans op overgewicht zeer klein wordt bij individuen
met een PAL waarde van 1,80 of hoger. Echter, sedentaire personen – vooral
indien ze in urbane gebieden leven – hebben een gemiddelde PAL waarde die
meestal varieert tussen 1,55 en 1,60.
Op grond van deze overweging werd door de WHO de PAL streefwaarde van
1,75 vooropgesteld als aanbeveling voor alle volwassen personen teneinde overgewicht
te vermijden.
Terloops verdient het vermelding dat een dergelijke graad van fysieke activiteit
gunstige gevolgen voor de volksgezondheid met zich meebrengt die veel verder
strekken dan de preventie van obesitas op zich.
Echter, het realiseren van een PAL waarde van 1,75 is geen vanzelfsprekendheid
in de huidige obesogene omgeving van gemotoriseerde en geautomatiseerde
verplaatsingsmiddelen en het zeer sedentaire karakter van vele professionele
settings en van het brede aanbod van passieve vrijetijdsbestedingen.
In het bovenvermelde document van de WHO wordt voorgerekend dat, om de
PAL waarde van een volwassen mannelijk persoon van 70 kg op te trekken van
een sedentaire waarde van 1,58 naar een actieve en preventieve waarde van

aanbevelingen voor energie
1,75, deze persoon gemiddeld per dag 100 minuten zou dienen te wandelen aan
4 km/h (of uiteraard het energetisch equivalent daarvan door middel van elke
andere vorm van fysieke activiteit met eenzelfde of hogere fysieke activiteitsratio*).
Als algemene aanbeveling voor de bevolking wordt gesteld dat in het dage-
lijkse leven – los van elke intentionele sportactiviteit – de lichaamsbeweging met
enkele eenvoudige ingrepen toch in significante mate kan worden opgedreven.
Voorbeelden van dergelijke zogenaamde “leefstijlactiviteit” zijn legio en kunnen
in eenieders dagelijks leefschema worden opgenomen (typische voorbeelden
zijn de trap nemen in plaats van de lift, te voet gaan in plaats van met de wagen
voor korte afstanden, het openbaar vervoer nemen in plaats van de wagen, de
auto parkeren op grotere afstand van de werkplaats, enz.).
Daarnaast zijn er uiteraard talloze mogelijkheden om aan meer gerichte
lichaamsbeweging te doen, hetzij in de context van lichte recreatie hetzij als
echte sportactiviteit.
Met het oog op het behalen of het behouden van een PAL waarde van 1,75
of meer kan het nuttig zijn om individuele adviezen te verstrekken op basis van
het bestaande activiteitenprofiel. Het uitgangspunt daarbij is de berekening van
de energiebehoefte en de PAL waarde op basis van een anamnese m.b.t het
activiteitenprofiel.
Deze optie wordt hieronder in meer detail besproken.
berekening van het energieverbruik voor een individu
Berekening van de energiebehoefte is geen eenvoudige zaak en kan op
verschillende manieren uitgevoerd worden.
In de onderstaande tekst en tabel wordt gebruik gemaakt van de zgn. facto-
riële benadering.
Bij deze aanpak, wordt een inventaris gemaakt van de tijd die besteed wordt
aan verschillende types van activiteit over een periode van 24 uur en de energiekost
die met die activiteiten gepaard gaat wordt gesommeerd over de bestu-
deerde periode.
De energiekost van verschillende types van activiteit is gedetailleerd beschreven in
de literatuur (Ainsworth BE, 2002; http://prevention.sph.sc.edu/tools/compendium.
htm).
Niettemin dient een zekere reserve ook bij deze methode gehanteerd te worden
onder meer omdat er vrij grote inter-individuele variabiliteit bestaat in energiekost
voor eenzelfde type activiteit.
* De fysieke activiteitsratio (in het Engels Physical Activity Ratio of PAR) geeft voor een bepaalde
activiteit aan hoe ze zich verhoudt – in termen van energieverbruik - tot het basaal metabolisme,welke
gelijk gesteld wordt aan PAR = 1.
17

18
aanbevelingen voor energie
In wat volgt, worden twee voorbeelden uitgewerkt voor de berekening van de
PAL waarde aan de hand van het gemiddelde activiteitenprofiel.
Individu A heeft een kantoorbaan als secretaresse en zit gemiddeld zeven uur per
dag aan haar bureel – hoofdzakelijk voor computerwerk. Ze komt elke dag met
de wagen naar het werk en doet daar gemiddeld anderhalf uur over (heen en
terug). Koken is haar hobby; dit doet ze gemiddeld drie keer per week. De andere
dagen neemt ze een maaltijd in het bedrijfsrestaurant. Deze dame doet geen
sport. Ze brengt haar avonden door vooral met televisiekijken, gezelschapsspelen
en gezellig babbelen met vrienden. Tijdens de week en gedurende het weekend
besteedt ze gemiddeld ongeveer anderhalf, respectievelijk twee uur aan bood-
schappen doen.
Tabel 4: berekening van de pal voor individu a.
Activiteit PAR (1) Tijd besteed (u/d)(2) (1) x (2)
Slapen 1,0 8,0 8,0
Werk (zittend) 1,5 6,0 9,0
Woon-werk (auto) 1,2 1,0 1,2
Koken 2,5 1,0 2,5
Ander huishoudelijk werk 3,5 1,0 3,5
TV 1,0 3,5 3,5
Chatten / telefoon 1,0 1,0 1,0
Vriendenbezoek 1,5 1,0 1,5
Boodschappen 3,0 0,5 1,5
Allerlei lichte activiteiten
tussendoor
2,0 1,0 2,0
SOM: 33,7
/ 24 uur
PAL = 1,4
Individu B is leerkracht wiskunde en geeft voltijds les – ie 22 uur per week. Tijdens
de lessen zit hij zelden neer, maar loopt integendeel vooral rond in de klas of
maakt aantekeningen op het bord. Deze persoon is nogal sportief aangelegd en
doet het woon-werkverkeer bijna uitsluitend met de fiets, gemiddeld ongeveer
40 minuten per dag. Bovendien gaat deze persoon twee keer per week een
uurtje zwemmen, gaat tweemaal naar een fitness training, telkens eveneens
ongeveer een uur en op zondagvoormiddag 3 uur fietsen met vrienden. Daarnaast
houdt deze man ook van werken in de tuin en opknappen van allerlei klusjes rond
zijn huis.

Tabel 5: berekening van de pal voor individu b.
aanbevelingen voor energie
Activiteit PAR (1) Tijd besteed (u/d)(2) (1) x (2)
Slapen 1,0 7,5 7,5
Woon-werk 3,5 0,5 1,8
Les geven 2,0 3,0 6,0
Sport 6,0 1,0 6,0
Lesvoorbereiding 1,5 4,0 6,0
Tuin – hobby 4,0 1,0 4,0
Huishoudelijk 3,5 1,0 3,5
TV 1,0 1,5 1,5
Sociale activiteiten 2,0 1,0 2,0
Boodschappen 3,0 0,5 1,5
Allerlei lichte activiteiten
tussendoor
2,0 3,0 6,0
3.1.3. Energiebehoefte tijdens de zwangerschap
SOM: 45,8
/ 24 uur
PAL = 1,9
De energiebehoefte tijdens de zwangerschap kan via de factoriële methode
berekend worden:
Totale gebruikte energiehoeveelheid voor
- de groei van de fœtus +
- energiebehoeften verbonden aan de samenstellingswijzigingen van
het organisme van de moeder +
- toename van de energiebehoeften verbonden aan het behouden van de
foetus en andere.
In 1980 was het Comité van experts van de WGO van mening dat, in de ontwikkelde
landen, het extra energieverbruik 150 kcal per dag beloopt tijdens het eerste
trimester van de zwangerschap en 350 kcal per dag tijdens beide volgende
trimesters.
Recentere studies (Butte et al., 2005) tonen aan dat het energieverbruik
gedurende 24 uur en het basaal metabolisme merkbaar toenemen vanaf de
24 ste week van de zwangerschap om 285 tot 380 kcal per dag op 36 weken
te bereiken.
19

20
aanbevelingen voor energie
Een belangrijke variatie wordt van land tot land waargenomen (levenswijze,
klimaat, enz.). Bovendien bestaan er verschillen tussen individu’s evenals individuele
aanpassingscapaciteiten.
Het lijkt niet gerechtvaardigd de energiehoeveelheid die spontaan door de
zwangere vrouw wordt verbruikt te beïnvloeden, behalve als ze een overdreven
of onvoldoend gewicht vertoont.
Het suggereren van een systematische toename van de energieopname zou het
risico van overdreven gewichtstoename verhogen.
De energieverdeling blijft dezelfde als bij elke andere volwassene.
3.1.4. Energiebehoefte bij borstvoeding
De productie van moedermelk is van de orde van 750 ml per dag en zijn samen-
stelling wordt slechts weinig beïnvloed door de voedingstoestand van de moeder
(Prentice et al., 1996).
Rekening houdend met een relatief constante energetische waarde van de
geproduceerde moedermelk, is het theoretische verbruik voor borstvoeding van
525 kcal per dag.
Een deel van deze energie is afkomstig van de vetmassa die opgestapeld is
tijdens de zwangerschap.
Het voedingsverbruik neemt spontaan toe van 70 tot 380 kcal per dag en compenseert
dus niet het berekend theoretisch verbruik. Dit betekent dat deze berekening
in acht moet worden genomen in functie van de aanpassingen van het
organisme of van de stand van de op het einde van de zwangerschap samengestelde
reserves.
3.1.5. Zwangerschap en lactatie
Zowel tijdens de zwangerschap als tijdens de lactatie dient er gewaakt te worden
over de kwaliteit van de opname, in het bijzonder voor wat betreft de mineralen,
sporenelementen en essentiële vetzuren.
3.1.6. Energieverdeling
De spreiding van de nutriënten die energie aanbrengen, is veelal gevat tussen
een boven- en ondergrens. In sommige gevallen is er geen ondergrens. Dit houdt
in dat we over geen aanwijzing beschikken dat de opname van het betreffende
nutriënt noodzakelijk zou zijn en dat een geringe opname geen aanleiding moet
geven tot bezorgdheid.

aanbevelingen voor energie
De belangrijkste energieaanbrengers zijn eiwitten, vetten en koolhydraten.
Deze worden respectievelijk in detail besproken in hoofdstuk 4, 5 en 6.
3.1.6.1. Alcohol
De aanbevolen energiebehoefte veronderstelt 0 % alcoholopname. Voor België
is de uitdaging de gemiddelde consumptiehoeveelheid bij drinkers terug te brengen
tot minder dan 4 % van de totale energiebehoefte.
3.2. Kinderen en jongeren tot 18 jaar
3.2.1. Energiebehoefte
De energiebehoefte van kinderen wordt berekend op basis van hun energie-
verbruik dat interindividueel alsook intra-individueel kan variëren. Hierbij komt ook
de opgestapelde energiehoeveelheid onder de vorm van eiwitten en vetten in
de weefsels. (FAO/OMS/UNU, 1986 + International Dietary Energy Consultative
Group, Torun et al. 1996).
De methode van dubbel gemerkt water heeft de kennis van de behoefte bij jonge
kinderen verbeterd. Bij oudere kinderen en bij adolescenten kan de evaluatie
van de behoefte door calorimetrie worden uitgevoerd.
opgestapelde energie tijdens de groei
De schatting kan gebeuren op basis van de toename van de magere massa
en van de vetmassa, door middel van herhaalde metingen van de lichaams-
samenstelling op verschillende groeistadia.
magere massa = 20 % eiwitten (5,65 kcal/g)
vetmassa = 100 % vetten (9,25 kcal/g)
Het energieverbruik voor het stockeren in de weefsels vormt een belangrijk deel
van de behoefte tijdens de eerste levensmaanden en daalt snel: het wordt op
30 % tijdens de eerste levensmaanden geschat om 2 % te belopen op de leeftijd
van 1 jaar.
aanbevolen opname
De energiebehoefte varieert in functie van de fysieke activiteit en van de reeds
opgestapelde energie. De energie verbonden aan de fysieke activiteit neemt
geleidelijk toe tijdens de eerste levensmaanden (minder uren slaap, meer bewegingen,
leren stappen, enz.) en de energie van de eiwitsynthese en de energie
van de vetopstapeling neemt af. De gewichtstoename gaat van 10 g/kg/dag in
de eerste levensdagen tot 1 g per kg/dag op 12 maanden leeftijd.
21

22
aanbevelingen voor energie
Tijdens het eerste jaar belopen de energiebehoeften +/-92 kcal/kg/dag en
variëren weinig.
Commentaren betreffende de berekening van de Pal bij het kind en de
adolescent
De gebruikte PAL-factor vloeit voort uit de werkzaamheden van een groep
experts (Torun et al., 1996) en uit het resultaat van 11 studies, uitgevoerd in
verschillende Europese landen; deze studies berusten op de methode van dubbel
gemerkt water of op de methode van de meting van de hartfrequentie. De tabel
hieronder geeft enkele voorbeelden van tijdsgebruik weer die overeenstemmen
met enkele niveaus van fysieke activiteit (gemiddelde duur in uren, dagelijkse
gemiddelden op een week).
Tabel 6: niveau van Fysieke activiteit (in u).
Bron: Aanbevolen voedingsopnamen voor de Franse bevolking (2001).
Kinderen van meer dan 1 jaar tot 9 jaar
1,45 1,60
PAL
1,80 2,00 2,20
Slaap en middagslaapje 9,5 9,5 9,3 9,2 9,0
Televisie, computer 3,5 3,1 2,0 1,0 0
Verschillende zitactiviteiten 9,0 8,5 7,5 7,0 6,5
Lichte staande activiteiten 0,5 0,5 2 1,5 1,5
Matige activiteiten (weinig actief spel) 1,3 1,6 1,2 1,5 2
Middelmatige activiteiten (stappen,
manueel werk, actief spel, fiets)
0,2 0,3 1 2,2 3,0
Sportgymnastiek, sporttraining 0 0,5 1 1,5 1,7
Wedstrijd 0 0 0 0,15 0,3
Verschillende methodes werden toegepast (dubbel gemerkt water, hartfrequentie).
De in acht genomen factoren zijn: de leeftijd, het geslacht, het gemiddelde
gewicht, de gewone fysieke activiteiten. Drie weerhouden niveaus: laag, matig,
hoog.
Belangrijke variaties kunnen dus interindividueel en intra-individueel gerechtvaardigd
worden. Klinische studies hebben intra-individuele variaties van de spontane
opnamen bij kinderen en adolescenten van 9 tot 16 jaar aangetoond (Dartois et
al.,1968; Dorchy et al., 1977).
Aan het energieverbruik moet men de hoeveelheden opgestapelde energie in
de weefsels toevoegen, onder de vorm van eiwitten en vetten (+/-10 kcal/dag
tussen 2 en 7 jaar en 20 kcal/dag tussen 8 en 10 jaar).

aanbevelingen voor energie
aanbevolen energieopname
(aanpassing van de aanbevolen voedingsopnamen voor de Franse bevolking;
3 de editie: coördinator Ambroise Martin. Editions Tec & Doc- 2001).
Tabel 7: kinderen van 1 tot 12 maanden.
Jongens Meisjes
Aanbevolen
opname
(kcal/d)
Opgestapelde
energie
(kcal/d)
Toename
(g/d)
Gewicht
(kg)
Aanbevolen
opname
(kcal/d)
Opgestapelde
energie
(kcal/d)
Toename
(g/d)
Gewicht
(kg)
Energieverbruik
(kcal/kg/d)
Leeftijd
(maand)
1 70 3,8 29 112 382 3,6 26 102 359
2 70 4,75 35 112 454 4,35 29 102 406
3 73 5,6 30 136 550 5,05 24 108 478
4 76 6,35 21 90 574 5,7 19 79 502
5 78 7 17 62 598 6,35 16 65 550
6 81 7,45 15 49 645 6,95 15 56 621
7 86 7,90 13 28 717 7,4 11 26 669
8 86 9,35 13 28 741 7,85 11 26 693
9 86 9,75 13 28 789 8,25 11 26 717
10 94 9,15 11 19 884 8,65 10 21 837
11 94 9,50 11 19 908 9,00 10 21 861
12 94 9,85 11 19 956 9,35 10 21 908
23

24
Tabel 8: kinderen van 2 tot 9 jaar.
aanbevelingen voor energie
Aanbevolen energieopname (kcal/d)
voor een PAL van
Opgestapelde
energie
Energieverbruik
Leeftijd Gewicht Energieverbruik
(jaar) (kg) (kcal/kg/d)/d) (kcal/d) (kcal/d) 1,60 1,80 2,00
Jongens
2 12,2 92 1.123 10 1.075 1.147 1.218
3 14,6 83 1.218 10 1.147 1.218 1.291
4 16,9 78 1.338 10 1.267 1.338 1.410
5 19,0 75 1.434 10 1.362 1.434 1.530
6 21 82 1.744 10 1.649 1.744 1.840
7 24 77 1.840 10 1.744 1.864 1.959
8 27 72 1.959 20 1.864 1.984 2.103
9 30 69 2.079 20 1.959 2.103 2.223
Meisjes
2 11,8 88 1.052 10 980 1.052 1.123
3 14,2 80 1.123 10 1.075 1.147 1.218
4 16,5 75 1.243 10 1.171 1.243 1.335
5 18,5 72 1.338 10 1.267 1.362 1.434
6 21,2 75 1.601 10 1.506 1.601 1.697
7 24 71 1.697 15 1.601 1.721 1.816
8 27 67 1.816 20 1.721 1.840 1.936
9 30 62 1.936 20 1.840 1.959 2.055

Tabel 9: jongens van 10 tot 18 jaar.
Gewicht Lengte QI BMR OE* Aanbevolen energieopname (kcal/d)
voor een PAL van
(kg) (cm) (kg/m 2 ) (kcal/d) (kcal/d) 1,60 1,80 2,00
30 135 16,5 1.171 93 1.984 2.197 2.437
35 143 16,8 1.267 98 2.127 2.366 2.629
40 150 17,6 1.362 100 2.270 2.533 2.796
45 156 18,2 1.434 122 2.413 2.700 3.011
50 163 18,7 1.530 107 2.557 2.844 3.154
55 169 19,2 1.625 83 2.677 2.987 3.322
60 173 20,0 1.697 60 2.772 3.130 3.465
65 175 21,1 1.792 50 2.915 3.274 3.607
70 180 21,5 1.864 50 3.035 3.417 3.800
aanbevelingen voor energie
75 185 22,0 1.959 40 3.179 3.561 3.967
80 190 22,0 2.055 40 3.322 3.728 4.134
*OE = opgestapelde energie.
25

26
aanbevelingen voor energie
Tabel 10: meisjes van 10 tot 18 jaar.
Gewicht Lengte QI BMR OE* Aanbevolen energieopname (kcal/d)
voor een PAL van
(kg) (cm) (kg/m 2 ) (kcal/d) (kcal/d) 1,60 1,80 2,00
30 135 16,5 1.099 120 1.864 2.079 2.294
35 143 16,8 1.171 120 1.983 2.223 2.462
40 150 17,6 1.243 170 2.151 2.390 2.629
45 156 18,5 1.290 / 2.366 2.629 2.891
50 161 19,9 1.362 120 2.294 2.581 2.868
55 162 21,0 1.410 100 2.366 2.629 2.915
60 170 20,8 1.481 30 2.390 2.701 2.987
65 172 22,0 1.530 30 2.462 2.772 3.107
70 178 22,1 1.601 20 2.557 2.891 3.202
*OE = opgestapelde energie.

3.2.2. Energieverdeling
aanbevelingen voor energie
De eiwit-, vet- en koolhydraatopnamen, uitgedrukt in relatieve waarde (% van de
totale energie), worden in de hoofdstukken 4, 5 en 6 behandeld.
27

28
aanbevelingen voor eiwitten
4. AANBEVELINGEN VOOR EIWITTEN
4.1. Volwassenen
Eiwitten zijn polymeren van aminozuren. De specifieke eigenschappen van een
eiwit hangen af van de aminozuursamenstelling en hun volgorde. Een aminozuur
kan essentieel of niet-essentieel zijn. De eersten kunnen niet door het lichaam
aangemaakt worden en dienen dagelijks via de voeding ingenomen.
De essentiële aminozuren zijn fenylalanine, histidine, isoleucine, leucine, lysine,
methionine, threonine, tryptofaan en valine. De niet-essentiële aminozuren zijn
alanine, arginine, asparaginezuur, cysteïne, cystine, glutamine, glutaminezuur,
glycine, hydroxyproline, proline, serine en tyrosine.
Gemiddeld bedraagt de eiwitbehoefte 9–11 % van de energie-aanbreng (Nederlandse
voedingsnormen 2001). Dit komt overeen met wat er in de meeste andere
landen wordt aanbevolen. In het algemeen wordt er vanuit gegaan dat de
voeding in België van voldoende kwaliteit is om aan alle kwantitatieve en kwalitative
behoeften te voldoen. De eiwitbehoefte kan echter uitgedrukt worden
per kg lichaamsgewicht en per dag. Uit de recente voedselconsumptiepeiling
blijkt dat de gemiddelde Belg ongeveer 16 energieprocent eiwit inneemt.
(http://www.iph.fgov.be/epidemio/epinl/index5.htm)
De kwaliteit van een eiwit is afhankelijk van de verteerbaarheid en de
aanwezigheid van de essentiële aminozuren. Als maat voor de eiwitkwaliteit kan
gebruikt gemaakt worden van de Protein Digestibility-Corrected Amino Acid Score
(PDCAAS). Deze PDCAAS is het gehalte van het limiterende essentiële aminozuur
in het eiwit, in mg per gram eiwit, gedeeld door de behoefte aan dit aminozuur
van kinderen tot 4 jaar, eveneens in mg per gram eiwit, vermenigvuldigd
met de verteerbaarheid van het eiwit. Het limiterend aminozuur is dat essentiële
aminozuur dat in de laagste hoeveelheid aanwezig is. De gemiddelde Belg
gebruikt zowel dierlijke als plantaardige voedingsmiddelen; in dit eiwitmengsel zijn
alle essentiële aminozuren in voldoende mate aanwezig. Lysine is het limiterende
aminozuur voor lacto-ovovegetariërs en vooral voor veganisten; voor een lacto-
ovovegetarische voeding (melk/tarwe als eiwitbron) zou de PDCAAS 84 %
bedragen; voor een veganistische voeding (tarwe/soja als eiwitbron) bedraagt
de PDCAAS 77 % (Nederlandse Voedingsnormen 2001). Er blijkt dan ook dat
de eiwitbehoefte voor lacto-ovovegetariërs 1,2 maal hoger is en deze voor
veganisten 1,3 maal hoger dan die van mensen met een gemengde voeding.
In het algemeen is de PDCAAS score van dierlijke voedingsmiddelen hoger dan
deze van plantaardige bronnen. Een uitzondering hierop is soja en de afgeleide
producten. De meeste andere plantaardige producten hebben een specifiek
‘limiterend’ aminozuur. Dit is bv. methionine voor peulvruchten en lysine voor maïs
en tarwe. Door het combineren en variëren van plantaardige voedingsmiddelen,
kan men dus voldoen aan de aanbeveling voor alle essentiële aminozuren.

aanbevelingen voor eiwitten
Uit de recente Belgische voedselconsumptiepeiling (2004) blijkt dat vlees- en
vleesproducten 36,5 % van de eiwitinname vertegenwoordigen. Daarnaast komt
de bijdrage van eiwitten vooral van granen en graanproducten (19,0 %), van
melkproducten (17,9 %) en van vis, schaal- en schelpdieren (6,0 %). Binnen de
groep “vlees en vleesproducten” komt de bijdrage vooral van vleesproducten,
kip en rundsvlees. Voor de graan en graanproducten is vooral de inname van
brood belangrijk.
Tabel 11: de pdcaas-waarde voor alle leeFtijden (met uitzondering van zuigelingen)
van enkele voedingseiwitten.
Voedingseiwit PDCAAS-waarde
Eiwit 1
Caseïne 1
Rund 0,92
Soja 0,91
Tarwe 0,42
Peulvruchten 0,31 – 0,58
Een te hoge eiwitinname zou een negatieve impact kunnen hebben op de
gezondheid door een stijging van de zuurbelasting van het lichaam. Buiten
in specifieke patiëntengroepen werden dergelijke negatieve effecten nooit
aangetoond. Bij een eiwitiname tot ongeveer 25 energieprocent werden er geen
nadelige effecten voor de gezondheid waargenomen. Deze waarde zou dus
ook als veilige bovengrens gehanteerd kunnen worden (Astrup 2000, Hu 1999).
29

30
Tabel 12: gemiddelde behoeFte en aanbevolen hoeveelheden voor mannen.
aanbevelingen voor eiwitten
Voedingsnormen voor eiwit
Referentiegewicht
Voedingsnormen voor eiwit
Gem. stikstofbehoefte
verliezen
Aanbevolen
hoevellheid
% energie
Aanbevolen
hoeveelheid
g/d
Gemiddelde
behoefte
g/d
Aanbevolen
hoeveelheid
g/[kg.d] kg
Gemiddelde
behoefte
g/[kg.d]
mg/[kg.d]
19 t/m 30 jaar 70 0,6 0,8 75 47 61 8
31t/m 50 jaar 70 0,6 0,8 72 45 59 8
51t/m 70 jaar 70 0,6 0,8 74 46 60 9
>70 jaar 70 0,6 0,8 74 46 60 11
Tabel 13: gemiddelde behoeFte en aanbevolen hoeveelheden voor vrouwen.
Voedingsnormen voor eiwit
Referentiegewicht
Voedingsnormen voor eiwit
Gem. stikstofbehoefte
verliezen
Aanbevolen
hoevellheid
% energie
Aanbevolen
hoeveelheid
g/d
Gemiddelde
behoefte
g/d
Aanbevolen
hoeveelheid
g/[kg.d] kg
Gemiddelde
behoefte
g/[kg.d]
mg/[kg.d]
19t/m 30 jaar 70 0,6 0,8 64 40 52 9
31t/m 50 jaar 70 0,6 0,8 62 39 50 9
51t/m 70 jaar 70 0,6 0,8 64 40 52 10
>70 jaar 70 0,6 0,8 63 39 51 11
zwangerschap 70 0,7 0,9 68 47 62 9
lactatie 70 0.8 1 64 50 65 9

4.2. Zuigelingen, kinderen en adolescenten
aanbevelingen voor eiwitten
Kwalitatief aspect
Tijdens de eerste 4 tot 6 levensmaanden wordt de eiwitopname door één enkel
voedingsmiddel verzekerd. Moedermelk is de Gold standard en zijn samenstelling
vormt zowel kwalitatief als kwantitatief de basis voor de voedingsaanbevelingen.
Het eiwitgehalte van menselijke melk vertoont echter aanzienlijke variaties
afhankelijk van de gestatieleeftijd (hoger gehalte in moedermelk bij moeders van
prematuren) en de postnatale leeftijd. De verhouding van oplosbare eiwitten en
caseïne schommelt tussen 70/30 en 60/40.
De totale stikstofopname via moedermelk is voor 25 % afkomstig van niet-eiwit
stikstof (Immunoglobulinen IgA, IgM, IgG, ureum, lactoferrine en andere).
De eiwitkwaliteit van zuigelingen- en opvolgzuigelingenmelk wordt bepaald in de
Europese Richtlijn 91/321/EG, herziening 96/4/EG (publicatie 26/05/98 pagina’s
7981 tot 7985).
Soja-eiwitten die aan de basis liggen van de bereiding van voedingsmiddelen
die ten onrechte “sojamelk” worden genoemd, zijn verschillend van koemelkeiwitten:
ze zijn arm aan methionine, lysine, proline, rijker aan aspartaat, glycine,
arginine en cysteïne. De bereiding van een sojavoedingsmiddel voor zuigelingen
vereist een aanpassing van de eiwitten door aanrijking met methionine.
Voedingsmiddelen op basis van eiwitten afkomstig van hazelnoten, amandels,
rijst en andere plantaardige bronnen beantwoorden niet aan de wettelijke
vereisten. Ze kunnen in geen geval als enige eiwitbron worden gebruikt voor de
voeding van zuigelingen en jonge kinderen.
Kwantitatief aspect
Specifieke behoeften van zuigelingen van de geboorte tot 12 maanden: de aanbevolen
eiwitopname kan worden geschat aan de hand van de samenstelling
van moedermelk en de hoeveelheid ervan die spontaan door gezonde zuigelingen
wordt opgenomen.
De evaluatie van de behoeften kan ook volgens de factoriële methode gebeuren.
Deze methode houdt rekening met de behoeften die verband houden met
de groei en het onderhoud van de weefsels. De behoeften verbonden aan de
groei, uitgedrukt in functie van het gewicht, dalen met de tijd omdat de groeisnelheid
daalt. De behoeften verbonden aan het onderhoud nemen geleidelijk toe
aangezien ze evenredig zijn met het gewicht en de grootte. Deze factoriële
benadering bepaalt de gemiddelde behoeften. De aanbevolen voedingsopname
wordt berekend op basis van het totaal van de groei- en onderhouds-
behoeften waaraan een veiligheidsmarge wordt toegevoegd.
Tot de leeftijd van 10 jaar is de aanbevolen eiwitopname, uitgedrukt in functie
van het gewicht, dezelfde voor jongens en meisjes (Dewey et al., 1996).
31

32
aanbevelingen voor eiwitten
Tabel 14: aanbevolen eiwitopname voor kinderen vanaF de geboorte tot 3 jaar
schatting van de gemiddelde behoeFten door de Factoriële methode.
Leeftijd
in maanden
Eiwittoeneming
g/kg/dag
Gemiddelde
behoeften
g/kg/dag
Aanbevolen
voedingsopnamen
g/kg/dag
0 – 1 1,0 1,8 2,6
1 – 2 0,72 1,5 2,1
2 – 3 0,53 1,3 1,7
3 – 4 0,42 1,1 1,4
4 – 6 0,30 1,0 1,2
6 – 12 0,20 0,88 1,1
12 – 24 0,09 0,72 1,0
24 – 36 0,07 0,76 0,9
Bron: Aanbevolen voedingsopnamen voor de Franse bevolking (2001).
Tabel 15: schatting van de eiwitbehoeFten en van de aanbevolen voedingsopnamen
voor kinderen ouder dan 3 jaar en voor adolescenten.
Leeftijd
in jaren
Eiwittoeneming
g/kg/dag
Gemiddelde
behoeften
g/kg/dag
Aanbevolen
voedingsopnamen
g/kg/dag
3 – 4 0,07 0,7 0,9
4 – 5 0,06 0,7 0,9
5 – 10 0,05 0,7
Adolescenten (♂)
0,9
10 – 12 0,07 0,7 0,85
12 – 13 0,09 0,7 0,9
13 – 15 0,07 0,7 0,85
15 – 16 0,06 0,7 0,85
16 – 17 0,04 0,7 0,85
17 – 18 0,03 0,65
Adolescenten (♀)
0,8
10 – 11 0,08 0,7 0,9
11 – 14 0,07 0,7 0,85
14 – 16 0,04 0,7 0,8
16 – 18 0,01 0,65 0,8

aanbevelingen voor eiwitten
Schatting van de aanbevolen opname van essentiële aminozuren (EAZ) op
verschillende leeftijden (mg/kg/dag)
Aminozuren worden als essentieel beschouwd wanneer het organisme niet in
staat is deze te synthetiseren. De behoeften aan essentiële aminozuren zijn afhankelijk
van de werkelijke capaciteiten van het organisme om aan zijn behoeften
door endogene synthese tegemoet te komen. Bij de prematuur bijvoorbeeld is
de capaciteit om cysteïne vanaf methionine te synthetiseren onvolgroeid. Een
opname van exogene cysteïne is onontbeerlijk. In sommige omstandigheden is
exogene opname van bepaalde aminozuren noodzakelijk. Men spreekt in dit
geval van “voorwaardelijk” essentiële aminozuren.
De behoeften van zuigelingen werden met de factoriële methode geschat op
basis van de groei- en onderhoudsbehoeften. De bekomen gegevens werden
vergeleken met de spontaan ingenomen hoeveelheden aminozuren tijdens
de borstvoeding. Deze hoeveelheden worden geschat in functie van de verbruikte
hoeveelheid melk en de samenstelling van moedermelk qua essentiële aminozuren.
De behoeften aan aminozuren van kinderen werden door de methode van de
stikstofbalansen en volgens de factoriële benadering geëvalueerd.
De behoeften aan essentiële aminozuren worden in percentage van de totale
behoeften uitgedrukt. Het aanbevolen evenwicht varieert weinig met de leeftijd.
De hierna opgenomen tabel geeft een samenvatting van het aandeel van
de essentiële aminozuren in de eiwitbehoeften, zoals voorgesteld door verschil-
lende auteurs.
Tabel 16: aandeel van de essentiële aminozuren in de eiwitbehoeFten.
Essentiële
aminozuren
(EAZ)
Pasgeborene
1 – 6 maand 1
Behoeften
Kinderen van
2 jaar 2
Adolescenten
10 tot 12 jaar 3
Threonine 10,1 9,8 12,4
Valine 11,3 10,1 11,1
Methionine + cysteïne 8,0 7,2 9,7
Isoleucine 9,5 8,2 12,4
Leucine 16,1 19,4 18,6
Fenylalanine + tyrosine 17,9 18,3 9,7
Lysine 18,8 17,1 19,5
Histidine (geschatte waarden) 5,1 6,6 5,1
Tryptofaan 3,3 3,3 1,5
Totaal EAZ (g/kg/d) 0,65 – 0,33 0,37 0,23
Bron: 1- Dewey et al.(1996) 2- FAO/OMS/UNU (1986) 3- Young (1998).
33

34
aanbevelingen voor vetten
5. AANBEVELINGEN VOOR VETTEN*
5.1. Trefwoorden
- Verzadigde vetzuren: vetzuren met een verzadigde C keten.
- Onverzadigde vetzuren: vetzuren met een of meer dubbele bindingen in de
C keten.
- Enkelvoudig onverzadigde vetzuren (MUFA): vetzuren met een dubbele
binding in de cis configuratie.
- Meervoudig onverzadigde vetzuren (PUFA): vetzuren met twee of meer
dubbele bindingen in de cis configuratie.
- Omega-6 of n-6 vetzuren: meervoudig onverzadigde vetzuren met twee
of meer dubbele bindingen met cis configuratie in de C keten en met de
eerste dubbele binding na het zesde C atoom gerekend vanaf de methyl groep.
- Omega-3 of n-3 vetzuren: meervoudig onverzadigde vetzuren met
twee of meer dubbele bindingen met cis configuratie in de C keten
en met de eerste dubbele binding na het de de C atoom, gerekend
vanaf de methyl groep.
- Linolzuur (LA) (18:2, n-6): chemisch: 9c, 12c – octadecadiëenzuur.
- Alfa-linoleenzuur: (LNA) (18:3, n-3): chemisch: 9c, 12c, 15c – octadecatriëen-
zuur.
- EPA (20:5, n-3): chemisch: 5c, 8c, 11c, 14c, 17c – eicosapentaëenzuur.
- DHA (22:6, n-3): chemisch: 4c, 7c, 10c, 13c, 16c, 19c – docosahexaëenzuur.
- Trans vetzuren: vetzuren met één of meer dubbele bindingen in de “trans”-
configuratie in plaats van de “cis”-configuratie (die aanwezig is bij de meeste
natuurlijk voorkomende vetzuren). Transvetzuren kunnen worden gevormd
als nevenproduct bij chemische raffinage- en modificatieprocessen
(bv. hydrogenering). Transvetzuren kunnen daarnaast ook gevormd worden in
een natuurlijk proces van bio-hydrogenatie zoals het vb plaatsvindt in de pens
van runderen.
5.2. Volwassenen
5.2.1. Inleiding
De aanbevelingen zijn per definitie bestemd voor de algemene bevolking.
Sommige subgroepen van gezonde personen kunnen echter meer specifieke
behoeften hebben. Vet in de voeding is een belangrijke voedingsstof die energie,
essentiële vetzuren en vet-oplosbare vitamines aanbrengt. In geïndustrialiseerde
* Nuttige en interessante aanvullingen bij de aanbevelingen voor vetten kunnen gevonden worden
in enkele andere documenten van de Hoge Gezondheidsraad (www.health.fgov.be/CSH_HGR, in de
rubriek “Adviezen en Aanbevelingen”), in het bijzonder:
- Vis en gezondheid bij volwassenen en visverbruik bij het kind (2004) (HGR 7617).
- Aanbevelingen en beweringen betreffende de omega-3 vetzuren (2004) (HGR 7945).

aanbevelingen voor vetten
landen wordt vet in voldoende hoeveelheden aangebracht door de voeding en
schijnt de optimale vetzuur samenstelling van de voeding een vooraanstaande
rol te spelen in het voorkomen van ziekten en het behouden of bevorderen van
de gezondheid. In ontwikkelingslanden worden de gezondheidsrisico’s eerder
veroorzaakt door een onvoldoend verbruik waardoor essentiële vetten niet meer
aangevoerd worden en dat gebreken met zich meebrengt.
De aanbeveling voor vetten is dat de inname niet meer dan 30 – 35 % van
de totale ingenomen energie zou bedragen. Deze aanbeveling, die voor de
algemene bevolking geldt, verdient bijzondere aandacht in een land waar de
ontwikkeling van overgewicht en obesitas bij de bevolking steeds toeneemt en is
uiteraard ook gekoppeld aan een adequate totale energie-inname.
Naast de totale inname van vetten, dient ook aandacht besteed aan de inname
van bepaalde subgroepen uit de familie van de vetten.
Bepaalde verzadigde vetzuren verhogen de totale serumcholesterol alsook de
LDL-cholesterol fractie (LDL: Low Density Lipoprotein). Andere verzadigde vetzuren
hebben invloed op de rheologische eigenschappen van het bloed. Verzadigde
vetzuurinname is om deze reden positief gecorreleerd met het risico op cardiovasculaire
aandoeningen bij de bevolking.
Er wordt aanbevolen om de inname van verzadigde vetzuren zo laag mogelijk
te houden en in elk geval de 10 E% niet te overschrijden. De ondergrens voor de
inname van verzadigde vetzuren ligt in principe op nul, doch dit wordt als onrealistisch
beschouwd in een normaal voedingspatroon.
Bij de onverzadigde vetzuren zijn er globaal drie scheikundige families.
Bij de n-3 (of omega-3) vetzuren is de stammolecule het alfa-linoleenzuur (C18:3)
(LNA). Hieruit worden de langketen derivaten Eicosapentaeenzuur (C20:5) (EPA)
en Docosahexaeenzuur (C22:6) (DHA) gesynthetiseerd.
Bij de n-6 (of omega-6) familie is de stammolecule Linolzuur (C18:2) (LA) en hiervan
afgeleid het Arachidonzuur (C20:4) (AA).
Er bestaat ook een n-9 (of omega-9) familie die begint met Oliezuur (C18:1) dat
kan omgezet worden tot Meadzuur (C20:3).
Onverzadigde vetzuren, in het bijzonder de enkelvoudig onverzadigde alsook de
meervoudig onverzadigde vetzuren van de omega-3 lijn, hebben een gunstige
invloed op het globale risico van ischemische hartziekten.
Daarenboven zijn linolzuur en alfa-linoleenzuur essentiële voedingsstoffen aangezien
ze een essentiële rol hebben voor de integriteit van bepaalde fysiologische
functies en in het menselijk lichaam niet kunnen worden aangemaakt.
De vermelde poly-onverzadigde vetzuren vertonen onderling competitie voor
hetzelfde enzymsysteem bij de biosynthese van de fysiologisch belangrijke
langketen en sterk onverzadigde vetzuren EPA, DHA en AA. De affiniteit voor dit
systeem neemt af van de n-3 (omega-3) over de n-6 (omega-6) naar de n-9
(omega-9) vetzuren. De snelheid van de synthese en de omzetting tot langketen
35

36
aanbevelingen voor vetten
derivaten hangt onder andere af van het gehalte en de relatieve vetzuursamen-
stelling van de voeding. Normalerwijze worden in het beste geval amper 10 %
van de aangevoerde essentiële vetzuren LA en LNA in de langketen derivaten
respectievelijk AA enerzijds, EPA en DHA anderzijds omgezet. Dit legt uit waarom
deze vetzuren strikt genomen geen essentiële nutriënten zijn maar dat er een
voldoende aanvoer met de voeding nodig is om de nutritionele behoeften te
dekken. In sommige literatuur wordt er daarom gesproken van semi-essentiële
vetzuren.
Het aandeel van de enkelvoudige onverzadigde vetzuren wordt als volgt berekend:
Enkelvoudig onverzadigde vetzuren = totale vetzuren (100 %) - (verzadigde vet-
zuren + meervoudig onverzadigde vetzuren + transvetzuren).
De onverzadigde vetzuren en de afgeleide derivaten met een groot aantal dubbele
bindingen lopen gemakkelijk het risico van peroxydatie. Er is dus zeker een
noodzaak van bescherming door antioxydantia (bv. vitamine E).
Recente wetenschappelijke gegevens wijzen erop dat de nodige aandacht dient
gegeven te worden aan het probleem van inname van transvetzuren, bekomen
als nevenproduct bij bepaalde chemische processen in de levensmiddelen-
industrie. De recente ontwikkelingen in de levensmiddelentechnologieën op het
vlak van de hydrogenering van vetten, maakt het echter in veel gevallen reeds
mogelijk een laag gehalte aan transvetzuren te bekomen in de eindproducten.
Niettemin dienen op dit vlak nog bijkomende inspanningen geleverd te worden.
De aanbevolen streefwaarde voor de inname van dergelijke vetzuren ligt namelijk
op nul.

aanbevelingen voor vetten
5.2.2. Voedingsaanbevelingen voor volwassenen:
VETTEN
Tabel 17: voedingsaanbevelingen voor volwassenen: vetten.
(in % van de totale energiebehoeFte)
Totaal vet maximaal 30 – 35 E%
Indien alle bronnen van vet in de voeding in
aanmerking komen, zal een reductie van de
totale vetopname tot 30 %, ook helpen de
opname van verzadigde vetzuren te
verminderen.
Verzadigde vetzuren maximaal 10 E%
inname niet noodzakelijk
Enkelvoudig onverzadigde vetzuren (MUFA) > 10
Meervoudig onverzadigde vetzuren (PUFA) 5,3 – 10,0
(n-3) vetzuren 1,3 – 2,0
LNA > 1
DHA
EPA
]
(n-6) vetzuren 4 – 8
LA > 2
AA -
Trans vetzuren
> 0,3
< 1
Streefwaarde voor transvetzuren bekomen
als nevenproducten in industriële processen: 0
Cholesterol < 300 mg/dag
inname niet noodzakelijk
5.3. Zuigelingen, peuters en kleuters en kinderen ouder
dan 3 jaar
5.3.1. Inleiding
De aanbevelingen i.v.m. vetten voor kinderen moeten in functie van de ver-
schillende leeftijdsgroepen worden opgesplitst en, zoals bij de volwassenen, in
functie van de aard van de vetten worden gepreciseerd.
Bij zuigelingen, met name in geval van borstvoeding, worden 45 tot 50 % van de
totale energiebehoefte door vetten aangebracht. De specificiteit van de behoefte
aan voedingsstoffen op die leeftijd wordt verzekerd door moedermelk of door
bereidingen voor zuigelingen (1 ste vervolgens 2 de leeftijdsmelk).
37

38
aanbevelingen voor vetten
De leeftijd waarbij het aandeel van vetten in de energetische verdeling zou
moeten dalen staat niet duidelijk vast. Het is pas na de leeftijd van 3 jaar, en zeker
op 6-jarige leeftijd, dat het aangewezen is naar aanbevelingen voor volwassenen
te streven: vetten zouden dan slechts 33 % van de totale energiebehoefte
moeten uitmaken (30 – 35 %), verzadigde vetten niet meer dan 10 % van de
totale energiebehoefte en cholesterol minder dan 300 mg/dag.
Naast deze metabolische functie van energetisch en anabool substraat voor de
groei, speelt een reeks meervoudig onverzadigde vetten een rol als essentiële
nutriënt.
Linolzuur en linoleenzuur spelen, samen met andere vetzuren (o.a. arachidonzuur),
een rol in de cerebrale structuur en in de neurosensorische maturatie
(DHA, EPA).
De noodzaak om de voeding van kinderen aan te vullen met meervoudig
onverzadigde vetzuren met zeer lange keten is het onderwerp geweest van
talrijke onderzoeken. De resultaten komen niet altijd met elkaar overeen maar
er is een ontegensprekelijk biologisch effect in geval van aanvulling met EPA
en DHA.
In verband met de verzadigde vetzuren, zou de toevoer van laurinezuur, palmitine-
zuur en myristinezuur moeten gecontroleerd worden terwijl die van stearinezuur
neutraler is in termen van atherogene effecten.
Het cholesterolgehalte is laag bij de geboorte en bedraagt ongeveer de helft
van het gehalte bij een volwassene. Dat verschil vloeit eerder voort uit een
geringe endogene synthese dan uit een beperkte consumptie. Naargelang het
dieet van de zuigeling (moedermelk, melkbereidingen voor zuigelingen met ver-
schillende cholesterolgehaltes tijdens klinische proeven of op basis van meervoudig
onverzadigde vetzuren evenwichtig verdeeld over plantaardige oliën) kan
de toename van de cholesterolemie tijdens de eerste levensmaanden aanzienlijk
verschillen. Het mogelijke belang van deze fluctuaties op de latere regulatie van
het cholesterolgehalte in het bloed is niet bekend.
Tot slot mag het vetverbruik van de zuigeling niet worden beperkt. Zijn groei hangt
ervan af. Moedermelk en melkbereidingen voor zuigelingen (bereidingen voor
zuigelingen, die qua samenstelling door de Europese Richtlijnen gereglementeerd
zijn) leveren een aanvaardbare vettoevoer. Na 3 jaar, vermindert het aandeel
van de vetten in de totale energiebehoefte. De toevoer van verzadigde vetten
is dan beperkt tot minder dan 10 % van de totale energiebehoefte, die van de
vetten bevindt zich rond de 33 % van de totale energiebehoefte en de cholesterolconsumptie
blijft beperkt tot een maximum van 300 mg/dag.

3 jaar
[in % van de totale energiebehoeften]
1 tot 3 jaar
[in % van de totale energiebehoeften]
7 tot 12 maand*
[in g/d]
0 tot 6 maand*
[in g/d]
31 30 35 – 40 30 – 35
Totaal vet
- - 8 – 12 8 – 12 **
Verzadigde vetzuren
- - (Verschilwaarde) >12 (Verschilwaarde) >12
Enkelvoudig onverzadigde
- - > 8 > 8
Meervoudig onverzadigde
vetzuren (PUFA)
- - - -
(n-3) vetzuren
0,50 0,50 0,45 – 1,50 0,45 – 1,50
- - 0,10 – 0,40 0,10 – 0,40
- - 0,05 – 0,15 0,05 – 0,15
- - - -
LNA
DHA
EPA
(n-6) vetzuren
aanbevelingen voor vetten
5.3.2. Voedingsaanbevelingen voor peuters en kleuters
en kinderen ouder dan 3 jaar: VETTEN
Tabel 18: voedingsaanbevelingen voor peuters en kleuters en kinderen ouder dan 3 jaar: vetten.
(in % van de totale energiebehoeFte)
4,40 4,60 2 – 5 2 – 5
- - 0,10 – 0,25 0,10 – 0,25
- - < 300 mg/d < 300 mg/d
LA
AA
Cholesterol
* Aangepast aan de hand van het DRI rapport (Dietary Refence Intakes, Macronutrients).
** Stearinezuur wordt in het organisme snel in oleinezuur omgezet (Kritchevski 1988).
39

40
aanbevelingen voor koolhydraten en voedingsvezels
6. AANBEVELINGEN VOOR
KOOLHYDRATEN EN VOEDINGSVEZELS
6.1. Koolhydraten
Overeenkomstig de voedingsaanbevelingen van de meeste Europese landen en
de Verenigde Staten, zou de globale opname van koolhydraten tenminste 55 %
van de totale energiebehoefte (TEB) moeten verzekeren. Deze aanbevelingen
wijzen er ook op dat de inname van koolhydraten voornamelijk onder de vorm
van complexe koolhydraten zou moeten gebeuren en dus onder de vorm van het
zetmeel aanwezig in graangewassen, knollen en wortelen en peulgewassen. Geen
enkele aanbeveling preciseert daarentegen het percentage van de TEB dat zou
kunnen of moeten gedekt worden door eenvoudige koolhydraten (mono- en
disacchariden). Eenvoudige koolhydraten zijn als dusdanig aanwezig in bepaalde
voedingsmiddelen van plantaardige oorsprong (glucose, fructose, sacharose),
in melkproducten (lactose) en in honing (glucose, fructose), maar het merendeel
van de inname van voedingskoolhydraten is afkomstig van het verbruik van
suikerverrijkte dranken en van zoete voedingsmiddelen die verrijkt worden met
sacharose, glucosestroop of fructose (toegevoegde suikers). Het metabolische
gebruik en de gevolgen op de gezondheid van het verbruik van glucose en
sacharose zijn gelijkaardig; de metabolische gevolgen van het gebruik van
fructose zijn daarentegen verschillend. De belangrijke fructose opname induceert
inderdaad hypertriglyceridemie ten gevolge van een verhoogde leverproductie
van VLDLs (Fried et Rao, 2003), alsook insulineresistentie en gewichtstoename
(Havel, 2005). Het hyperglycemiërend effect van verschillende voedingsmiddelen
die koolhydraten bevatten wordt in cijfers vertaald door hun glycemische index,
dat de verhouding uitdrukt tussen de verhoging van de glycemie veroorzaakt
door de inname van een voedingsmiddel en het hyperglycemiërend effect van
een zelfde hoeveelheid koolhydraten aanwezig in wit brood. In geval van inname
van koolhydraten alleen, m.a.w. niet geassocieerd met andere voedingscomponenten,
is de glycemische index ongeveer hetzelfde voor zetmeel, glucose en
sacharose terwijl het duidelijk lager is voor fructose. De glycemische index van
voedingsmiddelen wordt beïnvloed door hun gehalte aan (vooral oplosbare)
vezels, aan eiwitten (vandaar een laag hyperglycemiërend vermogen van peulgewassen)
en aan vetten, alsook door de kookwijze. Het lange koken van zetmeel
verhoogt duidelijk zijn hyperglycemiërend vermogen.
De hypothese, volgens welke de voorkeursinname van voedingsmiddelen met
laag glycemische index overgewicht en metabolische en cardiovasculaire stoornissen
die daaruit voortvloeien voorkomt, wordt door recente waarnemingen
niet bevestigd. De door een hypocalorisch dieet geïnduceerde vermagering
en de verbetering van de insulinegevoeligheid geassocieerd met het gewichts-

aanbevelingen voor koolhydraten en voedingsvezels
verlies schijnen inderdaad eerder af te hangen van het energetisch tekort van
het dieet dan van de glycemische index van de ingenomen koolhydraten
(Raatz et coll., 2005).
De huidige inname van toegevoegde suikers in België is niet exact gekend maar
in de Verenigde Staten schommelt deze bij kinderen tussen 10 % en 30 % van de
TEB (Kranz et al., 2005), en volgens de huidige Amerikaanse aanbevelingen zou hij
geen 25 % van de TEB bij volwassenen mogen overschrijden (Murphy et Johnson,
2003). In verband met de invloed van het verbruik van toegevoegde suikers op
het voedingsevenwicht, heeft een recente statistische evaluatie van de gegevens
van het NHANES III (National Health and Nutrition Examination Survey III) de
geldigheid van de voorgaande conclusies in twijfel gebracht (Forshee et Storey,
2004). In deze conclusies wordt gesteld dat een verhoogde inname van toegevoegde
suikers, uitgedrukt als percentage van de TEB, de inname van bepaalde
essentiële micronutriënten verlaagt. Bovendien blijft een discussie bestaan in
verband met het kwantitatief en kwalitatief belang (vaste zoete voedingsmiddelen
vs. zoete dranken) van het verbruik van toegevoegde suikers op de regulatie
van het lichaamsgewicht (Saris, 2003; Kvaavik et al., 2005). De invloed van een
eventueel belangrijk verbruik van eenvoudige koolhydraten (voornamelijk onder
de vorm van zoete dranken) op de andere voedingsinnamen blijft dus nog steeds
een punt van discussie (Murphy et al., 2003; Ruxton, 2003). De schadelijke effecten
van een belangrijk verbruik van zoete dranken (dus van toegevoegde suikers)
werden echter in meerdere recente studies aangetoond (Malik et al., 2006). Kranz
et coll. (2005) hebben vermeld dat een inname van suikers dicht bij 25 % van de
TEB bij kinderen van voorschoolse leeftijd de voedingsinname van calcium
verlaagt. In zijn advies gepubliceerd in 2004, heeft het American Academy of
Pediatrics vermeld dat een beperking van de beschikbaarheid van zoete dranken
in scholen tandcariës zou kunnen voorkomen, alsook de latere ontwikkeling van
meerdere pathologieën zoals obesitas en calciumtekort verbonden aan het
risico van osteoporose, die verantwoordelijk is voor fracturen.
Meerdere studies suggereren dat zelfs bij volwassenen het overdreven verbruik
van eenvoudige (toegevoegde) koolhydraten een schadelijke invloed op de
gezondheid kan hebben. Een recente prospectieve studie, uitgevoerd bij volwassen
vrouwen die tijdens acht jaar gevolgd werden (Nurses’ Health Study II), wijst
erop dat een dagelijks verbruik van een of meer porties zoete dranken bijna twee
maal de incidentie van diabetes van type 2 verhoogt ten opzichte van vrouwen
die slechts één portie zoete dranken per week verbruikten (Schulze et coll., 2004).
Andere studies hebben de invloed aangetoond van een belangrijk verbruik van
toegevoegde suikers op dyslipidemie en cardiovasculaire complicaties (Fried et
Rao, 2003; Oh et coll., 2005).
41

42
aanbevelingen voor koolhydraten en voedingsvezels
Rekening houdend met alle hier vermelde waarnemingen en ondanks het blijven
bestaan van bepaalde discussies omtrent de invloed op de gezondheid van de
inname van toegevoegde suikers, worden de volgende aanbevelingen geuit in
verband met de aanbevolen voedingsopname van koolhydraten:
1. De totale inname van koolhydraten zou minstens 55 % van de totale
energie-behoefte moeten dekken.
2. De inname van koolhydraten zou voor het merendeel moeten gebeuren
door het verbruik van volle graangewassen, peulgewassen en
groeten en fruit, dus door voedingsmiddelen rijk aan vezels, essentiële micro-
nutriënten en antioxydantia. Een verhoogd verbruik van deze
voedingsmiddelen verlaagt bovendien de vetfractie van de globale
voedingsopname.
3. Toegevoegde suikers zouden geen 10 % van de TEB mogen overschrijden.

6.2. VEZELS
aanbevelingen voor koolhydraten en voedingsvezels
Voedingsvezels vormen een klasse van zeer heterogene nutriënten qua chemische
structuur maar die gekenmerkt worden door hun resistentie aan de digestieve
enzymen die gesecreteerd worden door of aanwezig zijn in het menselijke
of dierlijke maag-darmkanaal. Sommige vezels − voornamelijk de zogenaamde
wateroplosbare vezels (pectines, gommen...), de oligosacchariden en het resistant
starch − kunnen door bacteriën van de commensale flora worden gefermenteerd
en daardoor bijzondere effecten veroorzaken, die mee kunnen werken
aan de verbetering en/of de instandhouding van de darmfuncties (verlaging van
de darm pH, evenwicht van de darmflora, darmmotiliteit...). Niet wateroplosbare
vezels − zoals cellulose en lignine, worden weinig gefermenteerd en kunnen zich
hydrateren, een fenomeen dat onder andere tot de regulatie van de darmpassage
kan bijdragen.
De opname van totale voedingsvezels zou bij volwassenen gelijk aan of hoger
moeten zijn dan 30 g per dag om geassocieerd te worden met een verbetering
van de darmfuncties en om het risico van cardiovasculaire pathologieën (Lairon
et coll., 2005), van obesitas, van bepaalde kankertypes en zelfs van infecties en
inflammatoire pathologieën te verlagen.
Het is aanbevolen de inname van vezels geleidelijk te verhogen, onder andere
om de ongemakken verbonden aan de fermentatie (flatulentie, opgeblazenheid)
te vermijden.
Volgens de recente Nederlandse aanbevelingen (Gezondheidsraad Nederland,
2006), die eveneens van toepassing zijn op de Belgische bevolking, is de aanbevolen
inname bij het kind als volgt:
Tabel 19: aanbevolen inname vezels bij kinderen.
Meisjes (g/d) Jongens (g/d)
< 1 Geen aanbevelingen Geen aanbevelingen
1 tot 3 jaar 15 15
4 tot 8 jaar 20 25
9 tot 13 jaar 25 30
14 tot 18 jaar 30 40
43

44
aanbevelingen voor wateropname, minerale en sporenelementen
7. AANBEVELINGEN VOOR
WATEROPNAME, MINERALEN EN
SPORENELEMENTEN
7.1. Wateropname
7.1.1. Volwassenen
Volwassenen hebben, in normale omstandigheden, een wateraanvoer van 2,5
liter per dag nodig (daarbij inbegrepen het water uit het voedsel) om de water-
balans in evenwicht te houden. Het is nodig in ons gematigd klimaat 1,5 liter
water per dag te drinken. Bejaarde personen moeten bijzonder opletten deze
hoeveelheid op te nemen.
7.1.2. Kinderen
Water is een fundamenteel nutriënt en vormt zowel bij zuigelingen als bij kinderen
het belangrijkste bestanddeel van het organisme (60 à 75 % van het lichaamsgewicht).
De wateropname moet zowel tegemoetkomen aan de behoefte
van het basaal metabolisme als aan de behoefte voor groei. Enkele voorstellen
omtrent waterconsumptie lijken verantwoord, Wateropnametenminste
als raadgevingen.
Tabel 20: aanbevolen wateropname tijdens de kinderjaren.
Voldragen zuigeling (1 week):
Zuigeling:
120 – 100
0 – 4 maand 150 – 130
4 – 8 maand 130 – 120
8 – 12 maand
Kind:
110 – 100
1 – 6 jaar 100 – 75
6 – 11 jaar 80 – 65
11 – 14 jaar 70 – 65
Adolescent 60 – 45
Bron: Dupin et al (1992).
Wateropname
Leeftijd ml/kg/dag *
* de waterbehoefte neemt af in
functie van de leeftijd.

7.2. Calcium
aanbevelingen voor wateropname, minerale en sporenelementen
Calcium is onontbeerlijk voor het beendergestel en vormt een essentieel bestanddeel
van het skelet. Zowat 99 % van het calcium in het lichaam bevindt zich
in de beenderen onder de vorm van amorf calciumfosfaat en gekristalliseerd
hydroxyapatiet, die de stevigheid en de rigiditeit van het skelet en de hardheid
van de tanden verzekeren.
Het bot is een levend, dynamisch orgaan. Bij jongeren is de botvorming (door
osteoblasten) belangrijker dan de botresorptie (door osteoclasten) en is de
calciumbalans positief. Bij volwassenen vanaf 45 jaar en dan vooral bij vrouwen
na de menopauze die geen behandeling met oestrogenen ondergaan, neemt
de botresorptie de overhand en veroorzaakt het verlies aan botmassa een negatieve
calciumbalans. Dit resulteert dikwijls in osteoporose, waarvan de weerslag
op de vergrijzende bevolking toeneemt en een echte sociale kwaal vormt.
De bedoeling van de hier uitgebrachte aanbevelingen is dat ze tot een optimale
botmassa leiden. Recent onderzoek toont aan dat de botvorming en de calcium-
afzetting maximaal plaatsgrijpen tijdens de adolescentie. Het is dus reeds vanaf
deze leeftijd dat preventie zou moeten gebeuren. Omdat de calciumabsorptie
daalt met de leeftijd, is een voldoende hoge calciumopname ook bij volwassenen
en bejaarden onontbeerlijk. Zuivelprodukten moeten bijgevolg op elke leeftijd
deel uitmaken van de menselijke voeding.
Calcium is in geringe gehaltes aanwezig in de lichaamsvochten (1 %), maar speelt
desalniettemin een rol in talrijke metabole functies: bloedstolling, neuromusculaire
prikkelbaarheid, overdracht van zenuwprikkels, spiercontracties, membraandoorlaatbaarheid,
vrijstelling van hormonen.
De calciumbehoefte wordt door verschillende factoren beïnvloed. Fosfaten
verlagen de urinaire calciumexcretie, terwijl de urinaire excretie van natrium en
eiwitten samengaat met de calciumexcretie. Vitamine D en lactose verhogen de
intestinale calciumabsorptie; vezels, fytaten en oxalaten hebben het omgekeerd
effect. Bovendien daalt de absorptiecoëfficient met een toename van calcium
in de voeding en stijgt ze bij een hogere behoefte aan calcium. De aanbevelingen,
in overeenstemming met die van Frankrijk (Dupin et al., 1992), houden met
deze factoren rekening.
Calciumdeficiëntie komt zelden voor, uitgezonderd soms bij kinderen met een
calciumarme voeding (zonder zuivelprodukten) of bij kinderen die in hun voeding
een te lage calcium/fosforverhouding hebben. Chronische deficiëntie kan bij kinderen
tot een verminderde botdensiteit leiden, wat de hogere frequentie van
fracturen verklaart (rachitis).
Volwassenen kunnen grote hoeveelheden calcium metaboliseren door de hoge
efficiëntie van het homeostatisch mechanisme. Niettemin wordt aangeraden
niet meer dan 2,5 g calcium per dag op te nemen om hypercalciëmie, risico’s op
nierstenen en nierfunctiestoornissen te vermijden (CEC, 1993).
45

46
aanbevelingen voor wateropname, minerale en sporenelementen
7.3. Fosfor
Het menselijk lichaam bevat 700 à 900 g fosfor. Zowat 80 à 85 % hiervan bevindt
zich in het skelet en in de tanden onder de vorm van fosfo-calciumzouten, de rest
situeert zich in de lichaamsvloeistoffen. Fosfaten vormen een structureel bestanddeel
van elke levende cel: ze komen voor in nucleïnezuren (RNA, DNA) en in energierijke
verbindingen (ATP, ADP). Fosfaten spelen een rol in talrijke biochemische processen.
Daarenboven zijn fosfaten als cofactor belangrijk voor diverse enzymatische
reacties in de metabolismen van koolhydraten, eiwitten en vetten. Tenslotte zijn
fosfaten essentieel voor de instandhouding van het zuur-base evenwicht, zowel
intra- als extracellulair.
Niettegenstaande fytaten in graan- en andere gewassen rijk zijn aan fosfor,
vormen ze een slechte bron in afwezigheid van fytasen.
Bij de mens moet de Ca/P-verhouding in de voeding groter zijn dan 1, bij voorkeur
ongeveer 1,3. Deze verhouding zou nooit tot de waarde 0,5 mogen dalen, omdat
een te hoge fosforopname de botresorptie zou stimuleren, wat vooral bij een te
lage calciumopname kan leiden tot osteoporose. De Ca/P-verhouding bedraagt
2 in moedermelk.
Fosfortekort heeft hypofosfatemie tot gevolg, wat leidt tot osteomalacie. Een
tekort aan fosfor is echter uitzonderlijk. Een te hoge fosforopname daarentegen
komt frequent voor en zorgt voor een extra belasting op de renale excretie-
mechanismen. De gevolgen voor de gezondheid op lange termijn zijn niet
gekend.
7.4. Magnesium
Magnesium komt in het menselijk lichaam voornamelijk voor onder de vorm van
magnesiumzouten. Meer dan de helft van het magnesium bevindt zich in het
gebeente, een vierde in de skeletspieren en de rest verdeelt zich over het zenuw-
stelsel en de organen met hoge metabolische activiteit.
Magnesiumionen zijn belangrijk voor een ganse reeks enzymatische reacties
waarbij energierijke fosfaatverbindingen betrokken zijn. Ze zijn tevens onontbeerlijk
voor de overdracht van zenuwprikkels en voor de spiercontractie. Magnesium
speelt daarenboven een rol in alle belangrijke metabolismen en is essentieel voor
de eiwitsynthese.
De magnesiumbehoeften van kinderen zijn slecht gekend. Moedermelk bevat
ongeveer 40 mg per liter. Voor zuigelingen van 6 tot 11 maanden kan een opname van
ongeveer 7 mg per kg lichaamsgewicht per dag aanbevolen worden. Voor kinderen
en adolescenten wordt respectievelijk 6 mg per kg per dag en 4,3 mg per kg per dag
voorgesteld. Om tegemoet te komen aan individuele variaties zijn deze waarden met
30 % te verhogen (CEC, 1993, Dupin et al, 1992).
Voor volwassenen lijkt een opname van 3,4 mg per kg per dag te volstaan om een positieve
balans te bereiken, maar de reële behoeften kunnen echter een stuk lager liggen
(CEC, 1993). De hier voorgestelde aanbevelingen zijn dus zeker voldoende hoog voor
de hele bevolking en zullen in de toekomst verder moeten gepreciseerd worden.

aanbevelingen voor wateropname, minerale en sporenelementen
Een tekort aan magnesium komt bij een gezond individu zelden voor; een te hoge
magnesiumopname is weinig schadelijk gezien de efficiënte renale excretie. Een
opname van 3 tot 5 g magnesium kan diarree veroorzaken.
7.5. Natrium, chloor en kalium
De opname van natrium, chloor en kalium is noodzakelijk om de homeostase,
nl. het fysiologisch evenwicht tussen de intra- en extracellulaire vloeistoffen,
te handhaven, om de obligate verliezen te compenseren (zweet-, urinair en
faecaal verlies) en om aan de groeibehoefte te voldoen. Natrium is het voornaamste
extracellulair kation, kalium is dat intracellulair.
De minimale natriumbehoefte van zuigelingen wordt voor de eerste levensmaanden
geschat op basis van de gemiddelde samenstelling van moedermelk. Moedermelk
bevat gemiddeld 160 mg natrium, 385 mg chloor en 500 mg kalium per liter.
Indien de zuigeling uitsluitend met moedermelk wordt gevoed, bedraagt de
natriumopname ongeveer 23 mg per kg lichaamsgewicht per dag. De aanbevolen
hoeveelheid natrium voor kinderen bedraagt 23 à 46 mg per kg lichaamsgewicht
per dag. Indien de zuigeling niet met moedermelk wordt gevoed, dient
de natriumopname zich evenwel te situeren in de hoogste waarde van het
bereik. De behoefte aan chloor is vergelijkbaar met de behoefte aan natrium.
Kalium is als intracellulair ion een essentieel nutriënt voor het anabolisme, met
name voor de groei en de spiervorming. Gezien het belang voor de weefselsynthese
is de kaliumbehoefte dus nauw verbonden met de eiwit- en energiebehoefte.
De aanbevolen hoeveelheid bedraagt ongeveer 78 mg per 100 kcal
(Dupin et al, 1992).
Voor volwassenen is een bredere spreiding voor de natrium-, chloor- en kaliumopname
voorgesteld, gezien op volwassen leeftijd het metabolisme gemakkelijker
de homeostase kan handhaven.
Om hypertensie te vermijden en dan vooral bij bejaarden, menen deskundigen
van de CEC (1993) dat niet meer dan 3,5 g natrium per dag mag opgenomen
worden. Bij bepaalde groepen van de bevolking is hyperkaliëmie vastgesteld bij
een dagelijkse kaliumopname van 5,9 g.
7.6. IJzer
In het organisme is ijzer een onderdeel van haemoglobine en van myoglobine,
die beide een rol spelen in het zuurstoftransport. IJzer is eveneens aanwezig in
de cytochromen die essentieel zijn voor de celademhaling. Daarenboven is ijzer
belangrijk voor talrijke oxydatie-enzymen. IJzerreserves komen in het organisme
voor onder de vorm van ferritine en van hemosiderine in zowel de lever, de milt,
het beenmerg als in de skeletspieren (FAO/WHO, 1988).
Om de voedingsaanbevelingen voor ijzer op te stellen, moet rekening worden
gehouden met twee factoren: enerzijds als minimumniveau, met de ijzerbehoefte
noodzakelijk om het basaal metabolisme te verzekeren, anderzijds als optimaal
niveau, met de voedingsopname. Het verschil tussen beide niveaus verklaart de
47

48
aanbevelingen voor wateropname, minerale en sporenelementen
biologische beschikbaarheid van ijzer in de voeding waar het onder verschillende
chemische vormen aanwezig is. IJzer kan in de voeding aanwezig zijn hetzij onder
de vorm van haem-ijzer Fe II, hetzij onder de vorm van non-haem-ijzer, dat intestinaal
minder goed geabsorbeerd wordt. Hieraan moet toegevoegd worden
dat de absorptie van ijzer bevorderd wordt door de gelijktijdige inname van vitamine
C (fruit) en produkten van dierlijke oorsprong en afgeremd wordt door de
vorming van onoplosbare complexen (tannine, fytaten, sommige eiwitten
en oxalaten). Daarenboven wordt de ferrovorm beter geabsorbeerd dan de
ferri-vorm.
Om de ijzerbehoefte te bepalen wordt uitgegaan van het principe dat ijzer noodzakelijk
is om de obligate verliezen te compenseren (intestinale en eventueel
menstruatieverliezen), om de weefselgroei te verzekeren (bloed, spierweefsel...)
evenals om bij zwangerschap te voorzien in de foetusontwikkeling.
De behoeften zijn in verhouding tot het lichaamsgewicht het grootst gedurende
het eerste levensjaar en dan vooral tussen de 4 en 12 maanden. Tijdens de
eerste 3 à 4 maanden beschikt de pasgeborene over een goede ijzerreserve,
voornamelijk gelokaliseerd in de lever en de rode bloedcellen (ongeveer 50 mg
per kg lichaamsgewicht). Het hoge haemoglobineniveau bij de geboorte van
ongeveer 16,5 g per liter vormt een belangrijke endogene ijzerreserve, die tijdens
de eerste 6 à 8 weken aangesproken wordt. Dit mechanisme laat toe het haemo-
globineniveau op een peil van 12 g per liter te houden tot de leeftijd van 3 à 4
maanden met een verwaarloosbare exogene ijzeropname (uit de voeding).
De totale ijzerreserve van het organisme blijft dus stabiel op ongeveer 250 mg,
terwijl het gemiddeld lichaamsgewicht van 3,5 naar 6 kg stijgt. Vanaf deze leeftijd is
een exogene ijzeropname van 0,7 mg per dag noodzakelijk om het haemoglobine
op een normaal peil te houden (> 11,5 g/l). Dergelijke opname laat tevens toe
de ijzerreserve naar ongeveer 330 mg op 6 maanden en 450 mg op 12 maanden
te brengen. Gezien de obligate verliezen wordt de behoefte tijdens het eerste
levensjaar op 0,9 mg ijzer per dag geraamd. Aangezien de intestinale ijzerabsorptie
afhankelijk is van de lichaamsreserve en de samenstelling van het dieet, wordt
in afwezigheid van borstvoeding een gemiddelde absorptiecoëfficiënt van 10 %
aangenomen. Dit komt overeen met een PRI van 4 à 10 mg per dag vanaf de
leeftijd van 3 maanden. Na de leeftijd van één jaar ligt de groeisnelheid iets lager
en is, tot aan het begin van de puberteit, een PRI van 10 mg per dag voorgesteld
(FAO/WHO, 1988).
Tijdens de adolescentie neemt de groei aanzienlijk toe en de gemiddelde behoefte
aan geabsorbeerd ijzer bedraagt ±1,5 mg per dag. Dit leidt tot een aanbeveling
voor jongens van 10 tot 13 mg per dag. Voor meisjes in de puberteit
is hieraan nog de hoeveelheid toe te voegen, nodig om de maandstonden te
compenseren.
Omwille van de grote vleesconsumptie (rijk aan haem-ijzer) in Europa, geldt voor
volwassenen een biologische beschikbaarheid van ijzer in de voeding van 15 %
(CEC, 1993). De CEC aanbevelingen zijn overgenomen: 9 mg per dag voor de
man en 8 mg per dag voor de vrouw, verhoogd met 12 mg per dag tot 20 mg per
dag om de menstruatie te compenseren.
De ijzeropname van zwangere vrouwen moet de obligate verliezen compenseren,
in de placentaire en foetale behoeften voorzien en de uitbreiding van de rode

aanbevelingen voor wateropname, minerale en sporenelementen
celmassa mogelijk maken. Dit komt neer op een totaal van ongeveer 1 g voor de
ganse zwangerschapsperiode. De basale ijzerbehoefte tijdens de tweede en de
derde trimester van respectievelijk 4,4 en 6,3 mg per dag kan niet meer uitsluitend
door de voeding gedekt worden en de endogene ijzerreserves volstaan evenmin
gezien ze geen 500 mg bedragen. IJzersupplementatie is bijgevolg nuttig na het
eerste trimester van de zwangerschap. Tijdens de borstvoeding geldt een aanbeveling
van 10 mg per dag (FAO/WHO, 1988). IJzertekort leidt tot anemie, met
als gevolg: verlaagd lichamelijk uithoudingsvermogen bij de volwassene, aantasting
van de psychomotorische ontwikkeling van kinderen, invloed op de zwangerschap
en op het vermogen om weerstand te bieden aan besmettingen. De efficiënte
regulering van de ijzerabsorptie bij de gezonde mens voorkomt een overbelasting
van de weefsels met ijzer.
7.7. Zink
Zink is nodig voor de werking van talrijke enzymen. Zo neemt zink deel aan een
groot aantal metabole processen zoals de eiwit- en de nucleïnezuursynthese,
de biochemie van koolhydraten, de mobilisatie van vitamine A, de synthese van
hormonen en de controle op de genexpressie.
De behoefte aan zink is afhankelijk van de zinkreserve in het lichaam en de
capaciteit om het endogeen zink vrij te maken. Efficiënte regulatiemechanismen
laten toe de absorptie en de voornamelijk intestinale excretie zodanig bij te stellen
dat de obligate endogene verliezen beperkt blijven tot minder dan 0,35 mg per
dag. De biodisponibiliteit hangt af van de samenstelling van het dieet, omwille
van de interacties die zink aangaat met eiwitten, vezels, fytaten en met andere
mineralen.
De aanbevelingen voor zuigelingen tot de leeftijd van 6 maand berusten op
de zinkopname van een voldragen zuigeling uit moedermelk, in acht genomen
dat de hoeveelheid zink in moedermelk gedurende de eerste 6 maanden van
de borstvoeding met een factor 5 daalt. Voor kinderen en adolescenten is met
de factoriële methode (USA, 1989) met een gemiddelde absorptiecoëfficiënt van
30 % en een individuele variatie van eveneens 30 %, de behoefte geraamd op 6 à
7 mg per dag. Deze waarden benaderen de aanbevelingen van de CEC (1993).
De CEC (1993) houdt rekening met een obligaat verlies van 2,2 mg per dag voor
de volwassen man en van 1,63 mg per dag voor de vrouw. Op grond van een
gemiddelde absorptiecoëfficiënt van 30 % kan de gemiddelde behoefte van respectievelijk
man en vrouw op 7,5 en 5,5 mg per dag geraamd worden. Gezien
een individuele variatie van 25 % zou de PRI zodoende 9,5 mg per dag voor de
man en 7 mg per dag voor de vrouw benaderen. Gezien de grote variabiliteit
van de absorptiecoëfficiënt, zowel intra- als interindividueel, is niettemin veilig-
heidshalve geopteerd voor de iets hogere aanbevelingen uit de USA (1989).
Zwangerschap zou geen bijkomende opname vereisen (CEC, 1993); veiligheidshalve
is toch een dagelijkse supplementatie van 3 mg aanbevolen. Tijdens de
borstvoeding is een supplement van 5 à 7 mg per dag aan te raden.
49

50
aanbevelingen voor wateropname, minerale en sporenelementen
Zinkdeficiëntie kan leiden tot groeivertraging, huidaandoeningen, immunologische
afwijkingen en kan eveneens een rol spelen bij anorexie. Een langdurige te
hoge zinkopname (> 50 mg/dag) is toxisch voor diverse immunologische functies
en gaat gepaard met een verlaging van het serumkopergehalte en het HDLcholesterol
(HDL: High Density Lipoprotein).
7.8. Koper
Koper is de cofactor van talrijke oxydatie-enzymen, zoals bijvoorbeeld super-
oxyde dismutase van de rode bloedcel dat de celmembranen tegen vrije radicalen
beschermt en ceruloplasmine essentieel voor het ijzergebruik en de hematopoïese.
De cupro-enzymen spelen ook een rol in de synthese van collageen, elastine en
neuro-actieve peptiden.
De wetenschappelijke gegevens over de koperbehoefte van een individu
zowel als van een populatie zijn weinig nauwkeurig. Daarom zijn de aanbevolen
opnamehoeveelheden soms uitgedrukt door een bereik van waarden en niet
altijd door één welbepaald cijfer. De 2 uitersten van dit bereik omvatten de opnames
die beantwoorden aan de eisen van een goede gezondheid.
Koper is in moedermelk grotendeels gebonden aan serumalbumine en heeft
daardoor een hoge biologische beschikbaarheid. Het kopergehalte in moedermelk
daalt echter zeer snel gedurende de eerste zes maanden van de borst-
voeding, namelijk van 0,6 naar 0,2 mg per liter of minder. De opname kan
bijgevolg zorgwekkend zijn bij zuigelingen die uitsluitend borstvoeding krijgen,
alhoewel tot nu toe in deze context geen deficiëntie is gerapporteerd. Prematuren
verdienen nog meer de aandacht: gezien ze geboren worden met een lage
koperreserve in de lever is deficiëntie mogelijk als hun voeding niet met koper is
aangerijkt, met name bij voeding met koemelk.
De CEC (1993) berekent de behoeften voor kinderen van 6 tot 11 maanden op
basis van de obligate verliezen en een weefselgehalte van 1,38 µg per gram.
Bij een absorptie van 50 % is de PRI op 36 µg per kg lichaamsgewicht per dag
geraamd. Tussen 1 en 6 jaar is een basale behoefte van 30 µg per kg per dag
voorgesteld; tussen 7 en 10 jaar 24 µg per kg per dag en 18 µg per kg per dag
tussen 15 en 17 jaar; deze cijfers maken de PRI-berekening mogelijk.
Voor kinderen en adolescenten is in de aanbevolen hoeveelheden een veilig-
heidsmarge ingebouwd, zodat de aanbevelingen zich situeren tussen de lagere
waarden van de CEC (1993) en de hogere waarden van het Committee on
Medical Aspects of Food Policy (COMA, zie ref. D.H., 1991) en het National
Research Council (USA, 1989).
De bijkomende behoefte tijdens de zwangerschap is op 0,15 mg per dag geschat.
Er is verondersteld dat een zwangere vrouw uit haar reserves kan putten om
hieraan tegemoet te komen en dat bijgevolg een supplementaire opname niet
nodig is.
Gezien op het ogenblik van de borstvoeding de koperreserve al sterk kan
gedaald zijn, is een bijkomende opname dan wel aan te raden.
Deze bijkomende behoefte kan als volgt worden berekend: bij een kopergehalte
van gemiddeld 0,22 mg per liter moedermelk en met een gemiddelde dagelijkse

aanbevelingen voor wateropname, minerale en sporenelementen
produktie van 750 ml, verliest de moeder dagelijks ongeveer 0,16 mg koper.
Een absorptie van ongeveer 50 % brengt dan de supplementaire behoefte op
0,33 mg per dag. Tijdens de borstvoeding is een PRI van 1,4 mg per dag bijgevolg
voldoende.
Recente balansstudies schatten de gemiddelde behoefte van de volwassenen
op 0,8 mg per dag, waaruit een PRI af te leiden is van 1,1 mg per dag (CEC, 1993).
Koperdeficiëntie veroorzaakt een ferroprive anemie door gebrek aan mobilisatie
van het endogeen ijzer (ceruloplasmine is in feite een ferroxydase), neutropenie,
stoornissen in huid, haar, nagels en tanden en op termijn eveneens in de beenvorming
analoog zoals voor scheurbuik is beschreven. Een teveel aan koper is
toxisch en kan een acute haemolytische anemie induceren, soms met dode-
lijke afloop.
7.9. Selenium
Selenium is een cofactor van het enzym glutathionperoxydase dat actief is in
de reductie van peroxyden; selenium is noodzakelijk voor de mechanismen die
celmembranen beschermen tegen oxydatieve afbraak. Ongecontroleerde
peroxydatie van lipiden veroorzaakt de vorming van vrije radicalen die in
cardiovasculaire ziekten en in sommige gevallen van kanker een rol zouden kunnen
spelen. Er zijn ernstige aanwijzingen dat selenium zou tussenkomen in de synthese
van ubiquinone, in de omzetting van het schildklierhormoon T4 in T3, in de
immuuncompetente cellen en in het metabolisme van arachidonzuur.
De behoeften aan selenium zijn slecht gekend en steunen vooral op balans-
studies, op het plasmagehalte en op de werkzaamheid van glutathionperoxydase
in de rode bloedcel. Dit verklaart waarom de aanbevolen hoeveelheden sterk
kunnen uiteenlopen van het ene comité tot het andere.
Het Committee on Medical Aspects of Food Policy (COMA, zie ref. D.H., 1991)
raadt een opname aan van 10 tot 13 µg per dag voor zuigelingen tussen 0 en
6 maanden. Voor kinderen en adolescenten zijn de Amerikaanse aanbevelingen
overgenomen; de aanbevolen hoeveelheid neemt toe met de leeftijd en
varieert tussen 15 en 50 µg selenium per dag.
De CEC (1993) stelt voor volwassenen een PRI van 55 µg per dag voor en 70 µg
per dag tijdens de borstvoeding. De Belgische Nationale Raad voor de Voeding
hanteert een PRI van 70 µg per dag voor de hele volwassen bevolking.
Een ernstig tekort aan selenium (ziekte van Keshan in China) kan cardiomyopathie
verklaren. Een matig tekort kan leiden tot skeletspiermyopathie.
Een overmatige opname van selenium, hoger dan 450 µg per dag, verraadt zich
door de typische knoflookgeur van de adem. Een opname vanaf 3,2 mg per dag
kan tot ernstige intoxicaties leiden met dermatitis, nageldystrofie, haaruitval en
neurologische stoornissen, zoals paresthesie en verlamming waaronder hemiplegie,
tot gevolg.
51

52
aanbevelingen voor wateropname, minerale en sporenelementen
7.10. Jodium
De enige gekende rol van jodium in het menselijk lichaam is die van essentieel
onderdeel in de structuur van de schildklierhormonen tetra-jodothyronine (T4) en
tri-jodothyronine (T3). Deze hormonen regelen het metabolisme van alle lichaamscellen,
evenals het groeiproces van alle weefsels tijdens de eerste levensfase, in
het bijzonder de groei van de hersenen.
Uit voedingsbalansen is afgeleid dat de hoeveelheid jodium bij zuigelingen, noodzakelijk
om een positieve jodiumbalans te verkrijgen en om schildklierreserves mogelijk
te maken, 10 à 15 µg per kg lichaamsgewicht per dag bedraagt.
Bij de prematuur bedraagt de behoefte 30 µg per kg per dag, zodat de WGO
(Delange, 1993) vanaf de geboorte en tot de leeftijd van 6 jaar een opname van
90 µg per dag aanraadt. Er is eensgezindheid om een opname van 120 µg per
dag aan te bevelen voor de leeftijdsgroep van 7 tot 10 jaar. Voor adolescenten
en volwassenen bedraagt de aanbevolen hoeveelheid 150 µg per dag. Tijdens
de zwangerschap en de borstvoeding is 200 µg per dag nodig.
Een ernstig tekort aan jodium induceert hypothyroïdie, wat leidt tot een algemene
vertraging van het weefselmetabolisme. Indien het tekort zich voordoet tijdens
het foetaal leven en/of tijdens de eerste drie levensjaren kan een groeivertraging
van de hersenen optreden. Klinisch blijkt dit uit een onomkeerbare mentale retardatie
(cretinisme).
Als de bevolking aan jodiumgebrek lijdt, ontwikkelt zich een reeks afwijkingen in
de groei en de schildklierfunctie zodat klinische of subklinische hypothyrodie kan
voorkomen. Bij ernstig jodiumtekort kunnen endemische goiter, cretinisme, mentale
retardatie, vermindering van de vruchtbaarheid en verhoging van de mortinataliteit
en de kindersterfte optreden.
De toxiciteit van een te hoge jodiumopname uit zich door een verhoogd aantal
gevallen van thyreotoxicose in de bevolking (CEC, 1993; Braverman L.E., 1993).
7.11. Mangaan
Onze kennis over de biologische rol van mangaan bij de mens blijft onvolledig.
Twee eigenschappen zijn nochtans goed gekend: enerzijds is mangaan in het
lichaam essentieel voor diverse enzymatische activiteiten (als enzymbestanddeel
of als activator), anderzijds speelt voedingsmangaan een rol in de darm door
de interactie met de absorptie van andere nutriënten. Mangaan en ijzer maken
in de darm gebruik van eenzelfde transportmolecule, zodat competitie in de
absorptie ontstaat. Daarnaast belemmeren calcium, fosfor en fytaten de
assimilatie van mangaan via nog niet gekende mechanismen. Mangaan activeert
talrijke enzymen.
Zo activeert mangaan in vitro de transferasen van glucosyl- en sulfurylradicalen
die betrokken zijn bij de synthese van chondroïtinesulfaat, collageen en de proteïnematrix
in het skelet en de gewrichten. Mangaan is eveneens een component
van pyruvaatcarboxylase en aldus noodzakelijk voor de neoglucogenese;
mangaan is eveneens een component van het superoxyde dismutase in de

aanbevelingen voor wateropname, minerale en sporenelementen
mitochondriën.
De mangaanbehoefte van de mens is moeilijk in te schatten; de aanbevelingen
zijn dan ook niet met een exacte waarde aangegeven. De voorgestelde aanbevolen
hoeveelheden zijn overgenomen van de National Research Council
(USA, 1989).
Mangaandeficiëntie is zeldzaam, verstoort de sterolen-synthese (cholesterol)
en de hydrolyse van bepaalde peptiden, waardoor de vrijstelling van sommige
hormonen zoals insuline en angiotensine afneemt. Excessieve stofinhalatie
in mangaanmijnen kan zenuwziekte, psychose en hallucinaties (“mangaan-
waanzin”) veroorzaken.
7.12. Molybdeen
Sulfiet-oxydase, xanthine-oxydase en aldehyde-dehydrogenase zijn drie metallo-
of molybdo-weefselenzymen. In elk van deze enzymen is molybdeen gebonden
aan een pterinekern. Deze “molybdeen-cofactor” is zeer stabiel en sterk gebonden
aan de proteïnefractie van het enzyme. Ook voor andere dehydrogenasen
is molybdeen noodzakelijk. Andere fysiologische functies van dit metaal zijn
momenteel niet gekend.
De aanbevelingen zijn van de National Research Council overgenomen
(USA, 1989); andere landen hebben tot dusver nog geen aanbevelingen opgesteld.
Een gebrekkige opname kan bij patiënten onder langdurige parenterale voeding
een intolerantie aan zwavelhoudende aminozuren veroorzaken en het metabolisme
van purinebasen verstoren met xanthinemie tot gevolg.
Een te hoge molybdeenopname kan bij dieren experimenteel worden veroorzaakt.
Toxiciteit bij de mens is enkel aangetoond na inhalatie van rook of stof met
een hoge concentratie aan molybdeen. Dit kan een secundaire koperdeficiëntie
induceren en de excretie van urinezuur verhogen.
7.13. Chroom
Aangezien er weinig gegevens beschikbaar zijn over de noodzaak aan en het
metabolisme van chroom, kan de Raad geen specifieke behoeften bepalen
(CEC,1993).
7.14. Fluor
Er blijkt geen specifieke fysiologische behoefte aan fluor te bestaan en geen specifieke
aanbevelingen zijn opgesteld (CEC,1993).
53

54
aanbevelingen voor wateropname, minerale en sporenelementen
7.15. Overzicht
Tabel 21: aanbevolen dagelijkse opnamehoeveelheden voor mineralen.
Leeftijd
a: dit geldt ook voor vrouwen na de menopauze.
Tabel 21 bis: aanvaardbare dagelijkse opnamehoeveelheden voor mineralen.
Leeftijd
0 – 5 maand
6 – 11 maand
Na
(mg)
Cl
(mg)
K
(mg)
23 – 46 a 35 – 71 a 39 – 78 a
1 – 3 jaar 225 – 500 350 – 800 800 – 1.000
4 – 6 jaar 300 – 700 500 – 1.100 1.100 – 1.400
7 – 10 jaar 400 – 1.200 600 – 2.000 1.600 – 2.000
11 – 14 jaar
15 – 18 jaar
Volwassen mannen
Volwassen vrouwen
60-plussers
Zwangerschap
Borstvoeding
Ca
(mg)
P
(mg)
Mg
(mg)
0 – 5 maand 400 300 40 – 60
6 – 11 maand 600 500 60 – 80
1 – 3 jaar
4 – 6 jaar
7 – 10 jaar
11 – 14 jaar
15 – 18 jaar
Volwassen mannen
Volwassen vrouwen
800 700
1.000
1.200
900
1.000
900 800
80 – 85
120 – 150
250 – 300
250 – 300
420
330
60-plussers 1200 a 1.000 a 480 a
Zwangerschap
Borstvoeding
a: per kg lichaamsgewicht.
1200 1.000 480
500 – 1.600 750 – 3.100 2.000 – 3.100
575 – 3.500 750 – 4.600 2.000 – 4.000

aanbevelingen voor wateropname, minerale en sporenelementen
Tabel 22: aanbevolen dagelijkse opnamehoeveelheden voor sporenelementen.
Leeftijd
Fe
(mg)
Zn
(mg)
0 – 3 maand 1,7 10
4 – 5 maand 4,3 – 10 13
6 – 11 maand
1 – 3 jaar
4 – 6 jaar
7 – 10 jaar
11 – 14 jaar
15 – 18 jaar
Volwassen mannen
Volwassen vrouwen
60-plussers
Zwangerschap
Borstvoeding
10
9
8 a
20 b
10 c
10
10
a. Vrouwen zonder menstruatie.
b. Vrouwen met menstruatie.
c. Dit geldt ook voor vrouwen na de menopauze.
4
6
7
♂:9
♀:9
♂:9
♀:7
9,5
7
7
12
Se
(µg)
15
20
30
♂:40
♀:45
Tabel 22 bis: aanvaardbare dagelijkse opnamehoeveelheden voor sporenelementen.
Leeftijd
0 – 3 maand
4 – 5 maand
6 – 11 maand
1 – 3 jaar
4 – 6 jaar
Cu
(mg)
0,2
0,3 – 0,7
0,3 – 0,7
0,4 – 1
0,6 – 1,5
I
(µg)
90
Mn
(mg)
0,3 – 0,6
0,6 – 1,0
1,0 – 1,5
1,5 – 2,0
50
70
Mo
(µg)
15 – 30
21 – 40
25 – 50
30 – 75
7 – 10 jaar 0,7 – 2 120 2,0 – 3,0 50 – 150
11 – 14 jaar 0,8 – 2,5
15 – 18 jaar 1,0 – 2,5
Volwassen mannen
Volwassen vrouwen
60-plussers
Zwangerschap
Borstvoeding
♂:10
♀:10 a
♀:22 b
♀:9 a
♂:13
♀:21 b
1,1
1,4
150 2,0 – 5,0
150
200
75 – 250
2 – 5 75 -250
55

56
aanbevelingen voor vitaminen
8. AANBEVELINGEN VOOR VITAMINEN
8.1. Inleiding
Vitaminen zijn organische verbindingen zonder energetische waarde, die noodzakelijk
zijn voor het organisme en die de mens niet of niet in voldoende hoeveelheden
kan synthetiseren; ze moeten tenminste ten dele uit de voeding komen.
Ze zijn in twee groepen onder te verdelen: vetoplosbare vitaminen (oplosbaar
in organische solventen) zoals vitamine A, vitamine D, vitamine E en vitamine K en
wateroplosbare vitaminen, zoals de 8 vitaminen van groep B evenals vitamine C.
8.2. Vitamine A en carotenoïden met provitamine A activiteit
Vitamine A komt voor onder twee vormen: carotenoïden (provitamine A) van
plantaardige oorsprong en voorgevormde vitamine A (retinol) voornamelijk
onder de vorm van retinylesters aanwezig in voeding van dierlijke oorsprong.
Vitamine A is een algemene benaming voor het geheel van de retinoïd-
verbindingen.
Het grootste deel van de vitamine A in het Belgisch dieet bestaat uit voorgevormde
vitamine A, maar ook de hoeveelheid carotenoïden en vooral β-caroteen is
niet te onderschatten. De activiteit van vitamine A en die van β-caroteen zijn niet
dezelfde. β-caroteen is namelijk niet alleen werkzaam als provitamine A, maar
bezit net als de andere carotenoïden ook anti-oxydatieve eigenschappen, die
de weefsels tegen vrije radicalen zouden kunnen beschermen. Het is echter nog
te vroeg om in dit verband reeds aanbevolen hoeveelheden op te stellen.
Vitamine A vervult in het organisme uiteenlopende functies. Ze is betrokken bij
de synthese van lichtgevoelige pigmenten (rodopsine) en bij de regularisatie
en de differentiatie van de epitheelcellen van vooral de cornea (anti-xerolftalmisch
vitamine). Ze beïnvloedt tevens het immuunsysteem (infectiewerende rol).
Vitamine A speelt daarenboven een rol in de groei, de vruchtbaarheid en de
voortplanting.
De absorptie en het gebruik van vitamine A worden bevorderd door lipiden,
proteïnen en vitamine E in de voeding en afgeremd door geperoxydeerde
lipiden en door alle andere oxydantia. Een tekort aan ijzer, zink, vitamine E of
proteïne belemmert het transport, de stockering en het gebruik van vitamine A.
De biologische activiteit van vitamine A wordt uitgedrukt in Retinol-Equivalenten
(RE) waarbij:
1 re = 1 µg retinol
= 6 µg β-caroteen
= 12 µg andere carotenoïden met provitamine a activiteit

aanbevelingen voor vitaminen
De vroeger gebruikte Internationale Eenheid (I.E.) is gelijk aan 0,3 µg RE of:
1 re = 3,33 i.e. vitamine a
De aanbevelingen van de deskundigen van de CEC (1993) volstaan om de leverreserve
op een peil te houden van 20 µg retinol per gram levermassa. Volgens
de deskundigen van de USA (1989) is een plasmaconcentratie van minimum 30
µg per dl (1 mmol per liter) gewenst. De aanbeveling van de CEC (1993) voor
zuigelingen steunt op de hoeveelheid vitamine A die wordt opgenomen met de
moedermelk. Een supplement van 100 µg per dag maakt het voor de vrouw
mogelijk haar reserve in de lever op peil te houden gedurende de zwangerschap.
Aangezien moedermelk ongeveer 350 µg retinol per dag aanbrengt, wordt
aan de vrouw een equivalent als dagelijks supplement voorgesteld tijdens de
borstvoeding (CEC, 1993).
Tekort aan vitamine A blijkt uit nachtblindheid, in een later stadium gevolgd door
uitdroging van de slijmvliezen en het bindvlies (xeroftalmia) en het ontstaan van
letsels aan de cornea die kunnen leiden tot volledige blindheid.
Overdreven opname van vitamine A (> 7.500 µg per dag) kan teratogeen zijn
in het begin van de zwangerschap. Zwangere vrouwen (zeker in de eerste drie
maanden van de zwangerschap) en vrouwen die een zwangerschap in de
onmiddellijke toekomst wensen, dienen lever en leverprodukten te vermijden en
zeker niet aan zelf-medicatie te doen door inname van farmaceutische vitamine
A preparaten (Advies van de Hoge Gezondheidsraad van 03/06/1991).
Gelet op de nauwe veiligheidsmarge van vitamine A bij kinderen is er een
hoge prevalentie van tekorten en van intoxicaties, zowel van acute als chroni-
sche aard.
8.3. Vitamine D
Vitamine D komt voor onder twee vormen: vitamine D 3 of cholecalciferol, van
dierlijke origine en vitamine D 2 of ergocalciferol, van plantaardige of micro-
biële origine.
Vitamine D 3 in het menselijk lichaam kent een dubbele herkomst: de endogene
synthese in de diepe huidlagen onder invloed van het ultraviolet vanuit 7-dehydrocholesterol
en, in mindere mate, de voeding.
Twee opeenvolgende hydroxylaties, eerst in de lever tot 25-hydroxy-vitamine D
en vervolgens in de nier tot 1,25-dihydroxy-vitamine D, zijn nodig om vitamine D te
activeren. Vitamine D is essentieel voor de botvorming gezien haar centrale rol in
het calcium- en fosformetabolisme.
De vitamine-activiteit is uitgedrukt in µg vitamine D per dag. 1 µg vitamine D stemt
overeen met 40 van de vroeger gebruikte Internationale Eenheden (I.E.) vitamine D.
De behoefte aan vitamine D is niet strikt weer te geven, gezien ze afhangt van
de graad van blootstelling aan de zon en de pigmentatie van de huid. De beste
maatstaf voor de nutritionele status van vitamine D is de plasmaconcentratie van
de metaboliet 25-hydroxy-vitamine D. Deze concentratie moet normaliter tussen
10 en 40 ng per ml schommelen (25 à 100 nmol per liter). De aanbevelingen
57

58
aanbevelingen voor vitaminen
beogen het op peil houden van dit serumgehalte.
Voor zuigelingen en jonge kinderen is 5 à 15 µg vitamine D per dag aanbevolen.
Deze hoeveelheid is moeilijk te realiseren met een gewone voeding; supplementatie
is bijgevolg aangewezen tot de leeftijd van 4 jaar. Voor oudere kinderen en
adolescenten is 2,5 à 10 µg per dag aanbevolen. Een supplementatie tijdens de
wintermaanden is gewenst. Onder normale omstandigheden kunnen de volwassenen
in hun behoefte voorzien door blootstelling aan de zon. Voor zwangere
vrouwen en tijdens de borstvoeding is 10 µg per dag aan te bevelen.
Deze dosis is eveneens noodzakelijk na de menopauze en zeker in bejaarden-
tehuizen, aangezien de bewoners veel binnen blijven en daarenboven de synthese
van vitamine D 3 op hogere leeftijd vermindert.
Vitamine D deficiëntie blijkt uit biologische analyse: een verlaagde calcium- en
fosfaatspiegel, terwijl het alkalisch fosfatasegehalte stijgt wat wijst op hyperparathyroïdie.
Vitamine D deficiëntie verstoort de botmineralisatie. Dit kan bij kinderen
leiden tot rachitis en bij volwassenen tot osteomalacie.
Een overmaat aan vitamine D kan hypercalciëmie en intoxicaties veroorzaken.
Daarom zou de dagelijkse opname van vitamine D bij volwassenen niet hoger
mogen zijn dan 50 µg (CEC, 1993). De toxiciteit van vitamine D voor zuigelingen
eist bijzondere aandacht, aangezien het vijfvoudige van de aanbevolen hoeveelheid
reeds schadelijk is.
8.4. Vitamine E
Vitamine E activiteit komt voor bij twee reeksen van verbindingen. De eerste en
belangrijkste reeks bestaat uit tocoferolen, de andere uit tocotriënolen. Laatstgenoemden
zijn slechts van ondergeschikt belang. Binnen elke reeks zijn er vier
verbindingen (a, β, g en d), die van elkaar verschillen door het aantal en de
plaats van de methylgroepen op de chromanolring (CEC, 1993).
De meest actieve verbinding is het natuurlijke isomeer “RRR-a-tocoferol”.
Het vormt de basis voor de referentie-eenheid: het a-tocoferolequivalent (aTE).
1 mg d-a-tocoferol stemt overeen met 1 aTE. De vroeger gebruikte Internationale
Eenheid (I.E.) stemt overeen met 1 mg dl-a-tocoferyl-acetaat. Deze laatste
verbinding kan ook worden gesynthetiseerd en is stabieler dan het tocoferol-
isomeer (1 aTE = 1,49 I.E.).
Natuurlijke tocoferolen zijn fysiologische antioxydantia met een zeer ongelijkmatige
vitamine E activiteit. Talrijke biologische fenomenen zoals bijvoorbeeld de
stabilisatie van celmembranen en de thrombocytaire aggregatie worden beïnvloed
door vitamine E; bovendien speelt vitamine E een rol in talrijke enzymatische
activiteiten.
Er is geopperd dat een opname die flink hoger ligt dan de huidige aanbevelingen,
een gunstig effect op de gezondheid zou kunnen hebben, door het risico op
ziekten zoals kanker, cardiovasculaire ziekten en cataract te verminderen. Deze
hypothese is echter nog niet bewezen; het is dan ook nog te vroeg om in dit
verband reeds aanbevelingen op te stellen.
Bij de berekening van de dagelijkse behoefte is rekening te houden met de antioxydatieve
rol van de tocoferolen ten overstaan van de meervoudig onverzadigde

aanbevelingen voor vitaminen
vetzuren (PUFA: Poly-Unsaturated Fatty Acids) in de weefsels. De aanbevelingen
voor volwassenen zijn gebaseerd op een epidemiologische studie van de gemiddelde
Belgische PUFA-opname. Een opname van 0,4 mg aTE per g PUFA is
aanbevolen, wat een minimale plasmatische concentratie van 11,6 mmol per
liter (0,5 mg per dl) helpt handhaven. Voor kinderen zijn de aan te bevelen
hoeveelheden slecht gekend; veiligheidshalve is dan ook geopteerd voor iets
hoger waarden. Voor zuigelingen van 0 tot 6 maand loopt de behoefte op tot
0,6 à 0,8 mg aTE per gram PUFA; voor de groep van 6 maand tot 12 jaar is 0,6 mg
aTE per gram PUFA aanbevolen.
Vitamine E tekort bij de mens is zeldzaam en komt dikwijls voor onder een PUFArijke
voeding. De klinische tekenen van deficiëntie zijn hemolytische anemie en/of
neurologische aandoeningen zoals stoornissen in de synchronisatie van de oogmotiliteit
en cerebellaire ataxie. De perifere aandoening komt tot uiting onder
de vorm van chronische denervatie en myopathie met degeneratie van de lipopigmenten.
Toxische effecten van vitamine E zijn nooit vastgesteld, ook niet bij zeer grote
dosissen. Niettemin is aan te raden niet meer dan 2 g aTE per dag op te nemen
(CEC, 1993).
8.5. Vitamine K
Vitamine K komt voor onder verschillende vormen: als vitamine K 1 of fyllochinon
van plantaardige oorsprong, als vitamine K 2 of menachinon van bacteriële oorsprong
en als synthetisch wateroplosbaar vitamine K 3 of menadion. Fyllochinon is
de belangrijkste voedingsbron.
Vitamine K is noodzakelijk voor de bloedstolling. Vitamine K fungeert namelijk als
cofactor van een g-carboxylase van glutaminezuur; dit enzym is onontbeerlijk
voor de synthese van een aantal proteïnen zoals protrombine en nog minstens vijf
andere proteïnen die bij de bloedstolling betrokken zijn. Vitamine K is eveneens
betrokken bij de carboxylatie en de synthese van osteocalcine in het skelet.
De verschillende vormen van vitamine K hebben een gelijkwaardige biologische
activiteit, die wordt uitgedrukt in µg vitamine K 1; 1 µg wordt beschouwd als de eenheid.
Voor jongeren tot 18 jaar zijn de Franse aanbevelingen aangenomen (Dupin et
al., 1992). Deze aanbevelingen schommelen tussen 10 en 35 µg per dag in functie
van de leeftijd. Bij gebrek aan voldoende gegevens zijn voor de volwassenen
geen aanbevelingen weerhouden. De aan te bevelen opname voor volwassenen
zou waarschijnlijk die van de jongeren moeten benaderen, zelfs al is bij
volwassenen de intestinale bacteriële synthese de belangrijkste bron van vitamine K.
In geïndustrialiseerde landen zijn klinische deficiëntieverschijnselen bij volwassenen
zeldzaam, gezien de grote biologische beschikbaarheid van zowel vitamine
K in de voeding als vitamine K die intestinaal bacterieel is gesynthetiseerd.
Een tekort aan vitamine K kan voorkomen bij pasgeborenen en in het bijzonder
bij prematuren, gezien de reserve aan vitamine K bij de geboorte laag is, er nog
geen darmflora voorkomt en daarenboven de toelevering van vitamine K uit de
moedermelk gering is. Bij deficiëntie kunnen maag-, darm-, huid-, navel-en zelfs
hersenhemorragieën zich voordoen. De preventie van hemorragieën gebeurt
59

60
aanbevelingen voor vitaminen
systematisch met een orale toediening van 2 mg vitamine K bij de geboorte wat,
indien borstvoeding wordt gegeven, gevolgd wordt door een wekelijkse toediening
van eenzelfde dosis gedurende een periode van tenminste 3 maanden. Een
intramusculaire injectie van vitamine K is een aanvaardbaar alternatief. Voeding
op basis van melk moet aangerijkt zijn met vitamine K.
De toediening van hoge dosissen vitamine K aan pasgeborenen is potentieel
toxisch en werd verantwoordelijk gesteld voor hemolytische anemie met hyperbilirubinemie
en kernicterus tot gevolg.
8.6. Vitamine C
Vitamine C komt voor als L-ascorbinezuur en als L-dehydroascobinezuur. Vitamine
C kan niet worden gesynthetiseerd in het menselijk lichaam en moet dus uit de
voeding komen.
Vitamine C is betrokken bij de collageenvorming (hydroxylatie van proline), bij
de stofwisseling van ijzer, gluciden, lipiden en proteïnen, bij het spier-en hersenmetabolisme,
bij de controle van de beenvorming en bij de hormoonsynthese.
Vitamine C ondersteunt tevens de humorale verdedigingsmechanismen. Talrijke
van deze metabole functies van vitamine C berusten op anti-oxydatieve eigenschappen.
Op deze manier beschermt vitamine C verschillende andere vitaminen
tegen oxydatie en de weefsels tegen het schadelijk effect van vrije radicalen.
Vrije radicalen zouden betrokken zijn bij sommige gevallen van kanker. Het is
echter zeer moeilijk om bij het opstellen van de aanbevelingen met deze functie
van vitamine C rekening te houden.
De vitamine C activiteit wordt uitgedrukt in mg ascorbinezuur, waarbij 1 mg
ascorbinezuur overeenstemt met 1 mg dehydroascorbinezuur.
Om de fysiologische behoefte aan vitamine C van volwassenen vast te stellen,
is nagegaan welke hoeveelheid vitamine C nodig is om de lichaamsvoorraad
(1.500 mg) op peil te houden. Om deze weefselsaturatie te handhaven, moet de
plasmaconcentratie aan vitamine C minstens 7 mg per liter bedragen. Met een
absorptie van 85 % is hiervoor een dagelijkse opname van 65 à 70 mg vereist.
Deze hoeveelheid laat toe de 3 à 4 % van de reserve die dagelijks wordt gebruikt,
te vernieuwen (= turn-over).
Sommige “risicopersonen” zijn meer blootgesteld aan de schadelijke effecten
van oxydantia zoals vrije radicalen. Hun behoefte aan vitamine C ligt dan
ook hoger; voor rokers is bijvoorbeeld een opname van ongeveer 125 mg per
dag voorgesteld.
Bij pasgeborenen en vooral bij prematuren vereist de activatie van het enzymsysteem
dat fenylalanine en tyrosine metaboliseert, een verhoogde toevoer van
vitamine C. Bij een onvoldoende supplementatie kan hyperalaninemie of transitorische
hypertyrosinemie ontstaan. Bij kinderen en adolescenten zijn de behoeften
per kg lichaamsgewicht belangrijker dan bij volwassenen. De turn-over van
vitamine C is waarschijnlijk het hoogst gedurende de puberteit. De aanbevelingen
houden hiermee rekening. Voor de zwangere vrouw is een supplement van 20 mg
per dag aanbevolen, wat haar toelaat de uitwisselbare reserves op een gepast
niveau te houden. Tijdens de borstvoeding, bij een excretie in de moedermelk

aanbevelingen voor vitaminen
van 35 mg, is een supplementaire opname aanbevolen van 40 mg per dag
(NederlandseVoedingsnormen, 1989).
Een tekort aan vitamine C veroorzaakt scheurbuik: aantasting van tandvlees
en spierweefsel, huidbloedingen, een grotere neiging tot vermoeidheid en een
verhoogde gevoeligheid aan infecties.
Een teveel aan vitamine C wordt snel geëlimineerd in de urine. Toxische effecten
aan vitamine C zijn nooit vastgesteld, hoewel bij extreem hoge dosissen een risico
op niersteenvorming zou bestaan (Rivers J.M., 1989).
8.7. Thiamine of vitamine B 1
Thiamine is een onontbeerlijk coënzym voor meer dan 20 enzymen. Thiamine is
essentieel voor het energie- en vooral het glucidemetabolisme: als katalysator
van de oxydatieve decarboxylatie van pyruvaat en a-ketoglutaraat in de
Krebscyclus en als coënzym van het transketolase in de pentosefosfaatcyclus.
De activiteit van dit enzym in de rode bloedcellen maakt meting van de
nutritionele status van thiamine mogelijk. Vitamine B 1 speelt bovendien een rol
bij de overdracht van zenuwprikkels. De biodisponibiliteit van thiamine is normaal
gesproken zeer hoog, uitgezonderd bij bejaarden bij wie de metabolisatiecapaciteit
afneemt. Een aantal factoren, zoals alcohol en sommige medicijnen, kunnen
de metabolisatie negatief beïnvloeden. Thiaminase is aanwezig in sommige soorten
rauwe vis en breekt thiamine af.
De vitamine B 1 activiteit wordt uitgedrukt in mg thiaminechloorhydraat, waarbij
1 mg thiamine overeenstemt met 1 mg thiamine-chloorhydraat.
Aangezien thiamine essentieel is voor het energiemetabolisme, is de thiaminebehoefte
gekoppeld aan de energiebehoefte. Bij een gematigd energieverbruik
is de PRI op 400 µg per 1.000 kcal per dag geraamd. Deze waarde laat toe, zich
baserend op een PAL-waarde en een referentiegewicht, voor de verschillende
leeftijdsklassen een aanbevolen hoeveelheid op te stellen.
Ernstig thiaminegebrek, gekend sinds de oudheid en verbonden met de quasi
exclusieve consumptie van gepelde rijst, veroorzaakt beriberi. Deze ziekte wordt
gekenmerkt door eetlust-, spijsverterings- en vooral neurologische stoornissen
met uitval van peesreflexen. Dit kan gepaard gaan met hartinsufficiëntie en
oedeemvorming, dikwijls met dodelijke afloop. De neurologische stoornissen kunnen
voorkomen bij “risicopersonen”, zoals overmatige alcoholverbruikers die een
thiamine-arme voeding hebben.
Een teveel aan vitamine B 1 wordt snel geëlimineerd in de urine. Toxische effecten
van vitamine B 1 zijn nooit vastgesteld, ook niet bij zeer hoge dosissen.
61

62
aanbevelingen voor vitaminen
8.8. Riboflavine of vitamine B 2
Riboflavine is de niet-gefosforyleerde precursor van de coënzymen flavine mononucleotide
(FMN) en flavine adenine nucleotide (FAD). Deze coënzymen spelen
een fundamentele rol in de enzymatische afbraak van verschillende voedingssubstraten.
Riboflavine is tevens de precursor van flavine-prosthetische groepen
die covalent zijn gebonden aan enzymen betrokken in redoxreacties (flavo-
proteïnen). Riboflavine speelt bijgevolg een rol in het metabolisme van proteïnen,
aminozuren, vetzuren en koolhydraten.
De vitamine B 2 activiteit wordt uitgedrukt in mg riboflavine.
De aanbevolen hoeveelheid vitamine B 2 , uitgedrukt in verhouding tot het energieverbruik,
bedraagt 0,53 mg per 1.000 kcal.
Gezien flavoproteïnen echter ook nodig zijn in talrijke niet-energetische reacties,
heeft de CEC (1993) zich gebaseerd op depletie/repletieonderzoeken om de
behoefte aan riboflavine te bepalen. Op deze manier is de gemiddelde behoefte
geraamd op respectievelijk 1,3 mg per dag voor de man en 1,1 mg per dag voor
de vrouw. Daaruit volgt een PRI van 1,6 mg per dag voor de man en van 1,3 mg
per dag voor de vrouw.
Gezien de resultaten van depletie/repletie-onderzoeken niet zomaar op andere
leeftijdsgroepen kunnen overgebracht worden, is om de behoefte te bepalen,
in het bijzonder van zuigelingen, op andere nutritionele criteria gesteund. De
enzymatische activiteit van het glutathionreductase in de rode bloedcellen is
een goede maatstaf voor de nutritionele status van vitamine B 2 in het lichaam.
Zuigelingen hebben 0,4 mg vitamine B 2 nodig per dag om dit enzym optimaal te
activeren; deze waarde is dan ook weerhouden tot de leeftijd van 1 jaar. Voor
kinderen vanaf 1 jaar en adolescenten is de PRI geëxtrapoleerd uit de PRI van de
volwassenen, aan de hand van het energieverbruik. Voor zwangere vrouwen is
een supplementatie van 0,3 mg per dag nodig, wat de PRI op 1,6 mg vitamine
B 2 per dag brengt. Tijdens de borstvoeding is een supplementatie van 0,4 mg per
dag aanbevolen.
Een tekort aan vitamine B 2 veroorzaakt letsels aan slijmvliezen, huid, lippen en
mond en het kan eveneens glossitis (een zeer pijnlijke rode tong) en een seborrhoïdale
dermatitis tot gevolg hebben. Het zicht kan problemen opleveren wat
uiteindelijk tot cataract kan leiden. Riboflavinedeficiëntie kan secundaire ijzerdeficiëntie
teweegbrengen door malabsorptie uit de darm en gebrekkige
mobilisatie uit de endogene reserve. Tenslotte vertraagt vitamine B 2 deficiëntie
de activatie van vitamine B 6 wat een secundair tekort aan pyridoxalfosfaat kan
veroorzaken. Een overmaat aan vitamine B 2 wordt snel geëlimineerd in de urine.
Toxische effecten van vitamine B 2 zijn nooit vastgesteld, ook niet bij zeer hoge dosissen.
8.9. Vitamine B 6
Vitamine B 6 komt onder drie vormen voor in de natuur: als pyridoxine, als pyridoxal
en als pyridoxamine. Deze drie vormen kunnen in elkaar worden omgezet
en uiteindelijk de actieve vorm, pyridoxalfosfaat opleveren. Pyridoxalfosfaat is als

aanbevelingen voor vitaminen
cofactor werkzaam in meer dan zestig enzymen die op hun beurt betrokken zijn
bij de metabolismen van gluciden, lipiden en voornamelijk proteïnen. Op deze
manier draagt pyridoxalfosfaat bij tot de synthese en de afbraak van aminozuren
(coënzym van transaminasen), de synthese van glucose op basis van amino-
zuren, de synthese van neurotransmitters en de fosforylatie van glycogeen in
lever en spieren. Vitamine B 6 speelt daarenboven een rol in het metabolisme van
poly-onverzadigde vetzuren en fosfolipiden.
De vitamine B 6 activiteit wordt uitgedrukt in mg pyridoxine.
De behoefte aan vitamine B 6 hangt nauw samen met de eiwitopname. Aan de
hand van biochemische indicatoren waarmee de nutritionele status van vitamine
B 6 geëvalueerd wordt (de activiteitsbepaling van bepaalde transaminasen),
is de behoefte voor alle leeftijdsgroepen op 0,015 mg per gram opgenomen
eiwit geraamd. Bij een gemiddeld Belgisch dieet wordt 17 % van de totale energieopname
aangebracht onder de vorm van eiwitten; de aanbevelingen voor
vitamine B 6 zijn dan ook gebaseerd op deze opname. De grotere behoefte aan
vitamine B 6 tijdens de zwangerschap en de borstvoeding is in overeenstemming
met de grotere eiwitbehoefte.
Een klinisch tekort aan vitamine B 6 is zeldzaam. Belangrijk is echter dat zuigelingen
die melkpreparaten krijgen waarin het vitamine B 6 door oververhitting vernietigd
is, stoornissen in het metabolisme van tryptofaan en methionine kunnen vertonen,
die tot convulsies kunnen leiden. Deze stoornissen kunnen door een opname van
0,25 mg vitamine B 6 per dag verholpen worden.
Het verdient aanbeveling (CEC, 1993) niet meer dan 50 mg vitamine B 6 per dag
op te nemen, teneinde het risico op onomkeerbare neuropathie van de ledematen
te vermijden. Deze symptomen zijn namelijk beschreven bij volwassenen die
dagelijks supplementen van 50 tot 500 mg innemen.
8.10. Vitamine B 12
Vitamine B 12 bestaat uit verschillende vormen van cobalaminen die in elkaar
kunnen worden omgezet; ze zijn allen gekenmerkt door de aanwezigheid van
kobalt in het centrum van een tetrapyrroolkern. Voor het menselijk metabolisme
zijn twee vormen van bijzonder groot belang: methylcobalamine en adenosylcobalamine,
beide cofactor van één enkele enzymatische activiteit. Methylcobalamine
is betrokken bij de methylering van homocysteine tot methionine.
Adenosylcobalamine is als cofactor van methylmalonyl CoA mutase vereist voor
de stofwisseling van propionyl CoA, een oxydatieprodukt van vetzuren met een
oneven aantal koolstofatomen. In de bloedsomloop zijn de cobalaminen steeds
verbonden aan transporteiwitten: transcobalaminen. Vitamine B 12 is opgeslagen
in de lever met een halveringstijd van 1 tot 4 jaar.
De vitamine B 12 activiteit wordt uitgedrukt in µg cyanocobalamine.
De bepaling van de nutritionele status van vitamine B 12 is zeer complex en meerdere
criteria zijn reeds in aanmerking genomen. Ondermeer: de serumconcentratie
van vitamine B 12 die niet lager dan 100 ng per liter zou mogen zijn en de
toename van de methylmalonaatconcentratie in urine in geval van vitamine
B 12 deficiëntie. Om de behoefte te bepalen, is voorgesteld om uit te gaan van
63

64
aanbevelingen voor vitaminen
de hoeveelheid vitamine B 12 die noodzakelijk is om de macrocytaire anemie als
gevolg van een folaattekort secundair aan een vitamine B 12 deficiëntie, te genezen.
Tevens is gesuggereerd rekening te houden met de hoeveelheid vitamine B 12 , die
nodig is om de neuropsychiatrische verschijnselen veroorzaakt door een tekort aan
cobalamine, te voorkomen (CEC, 1993).
Deze testen laten toe voor volwassenen een gemiddelde behoefte te berekenen
van 1 µg per dag en een PRI van 1,4 µg per dag. Tijdens de zwangerschap en de
borstvoeding is een supplement van respectievelijk 0,2 µg per dag en 0,5 µg per
dag aanbevolen. Voor zuigelingen is een opname van 0,5 µg per dag voorgesteld,
om biochemische deficiëntie te vermijden en de reserve op peil te houden.
Vanaf de leeftijd van één jaar zijn de behoeften geëxtrapoleerd uit de behoeften
van de volwassenen (CEC, 1993).
In ons land is de opname van vitamine B 12 voldoende groot en tekorten dan ook
zeldzaam (behalve misschien bij strikte vegetariërs vermits plantaardige voeding
geen vitamine B 12 bevat). Als deficiëntie voorkomt, is dit dikwijls te wijten aan
malabsorptie van vitamine B 12 en meer specifiek aan de afwezigheid van secretie
van de zogenaamde intrinsieke factor door de pariëtale maagklieren. Deze
afwezigheid leidt tot een macrocytaire normochrome of pernicieuze anemie
alsook tot een perifere neuropathie door demyelinisatie van de zenuwvezels.
Toxische effecten van vitamine B 12 zijn nooit vastgesteld. Niettemin is het af te
raden meer dan 200 µg per dag in te nemen (CEC, 1993).
8.11. Niacine of vitamine PP
De benaming niacine of vitamine PP slaat op twee verbindingen: nicotinezuur
en nicotinamide. Strikt genomen is niacine geen vitamine, gezien ze in het menselijk
lichaam uit het essentiële aminozuur tryptofaan kan worden aangemaakt.
Niettemin is vooral het voorgevormd niacine uit de voeding de belangrijkste bron
bij de mens.
Nicotinamide is de precursor van twee derivaten die bijzonder belangrijk zijn voor
het metabolisme: nicotinamide adenine dinucleotide (NAD) en nicotinamide
adenine dinucleotide fosfaat (NADP). NAD en NADP zijn betrokken bij talrijke
essentiële enzymatische redoxreacties in de cel.
De eenheid waarin de behoefte wordt uitgedrukt is het niacine-equivalent (NE),
dat beide vormen van de vitamine PP omvat en rekening houdt met de endogene
synthese uit tryptofaan:
1 ne = 1 mg nicotinezuur
= 1 mg nicotinamide
= 60 mg voedingstryptofaan.
De bepaling van de behoefte aan NE is gebaseerd op depletie / repletiestudies
waarin de hoeveelheid niacine bepaald wordt die noodzakelijk is om, in
verhouding tot de energie-opname, de urinaire excretie van Nmethylnicotinamide te
normaliseren (> 2,4 mg per 24 uur). Uit deze berekening kan de PRI voor volwassenen
op 6,7 mg NE per 1.000 kcal per dag worden geraamd. In ons land waar de

aanbevelingen voor vitaminen
proteïne-opname bijna 17 % van de totale energie-opname vertegenwoordigt
(met ongeveer 15 mg tryptofaan per g proteïne), wordt met de dagelijkse
voeding meer dan 10 mg NE per 1.000 kcal opgenomen. Dit betekent dat
onze voeding normaliter voldoende tryptofaan bevat om te voldoen aan de
niacinebehoeften en dat de exogene aanbreng van voorgevormde niacine strikt
genomen op geen enkele leeftijd noodzakelijk is. Tijdens de zwangerschap is
geen supplement vereist. Tijdens de borstvoeding is een supplement van 2 mg NE
per dag aanbevolen (CEC, 1993).
Niacinedeficiëntie veroorzaakt pellagra gekenmerkt door: asthenie, stomatitis,
glossitis, diarree, anemie, gewichtsverlies en anorexie, gepaard met dermatosen.
Pellagra is dikwijls geassocieerd met een globale malnutritie, die zelf een ganse
reeks klinische verschijnselen met zich meebrengt.
Er wordt aangeraden niet meer dan 500 mg voorgevormde niacine per dag op
te nemen om leverstoornissen te vermijden (CEC, 1993).
8.12. Foliumzuur
“Folaat” is de algemene benaming voor verbindingen waarvan de nutritionele
eigenschappen verwant zijn aan die van foliumzuur (= pteroylmonoglutaminezuur).
Zowat 90 % van de foliumzuurderivaten die in de voeding aanwezig zijn,
komen voor onder de vorm van polyglutamaten. De polyglutamaten moeten in
het pteroylmonoglutamaat worden omgezet om geabsorbeerd te worden en
moeten vervolgens gereduceerd worden tot dihydrofolaat (DHF) of tetrahydrofolaat
(THF) om metabool actief te zijn.
De lever stockeert folaat onder de vorm van polyglutamaten en brengt het weer
in omloop onder de vorm van 5-methyl-THF gekoppeld aan serumproteïnen,
in het bijzonder aan albumine. In de weefsels en de erythrocyten komen hoofdzakelijk
de polyglutamaatvormen voor.
Een deel van het folaat uit de lever is via de gal verwijderd, maar kan via een
enterohepatische cyclus gereabsorbeerd worden.
Folaat speelt als coënzym een rol bij het transport en het metabolisme van C1fragmenten.
De folaatafhankelijke enzymen zijn noodzakelijk voor de synthese
van bepaalde aminozuren, purinen en thymidilaat. Folaat is op deze manier
betrokken bij het metabolisme van histidine, glycine, methionine, de proteïnesynthese
en de DNA-en RNA-synthese. Deze enzymatische activiteiten zijn verbonden aan
de aanwezigheid van vitamine B 12 of vitamine B 6 .
De vitamine activiteit van folaat wordt uitgedrukt in µg foliumzuur. De nutritionele
status van foliumzuur is af te lezen uit de folaatconcentratie in de erythrocyten;
dit geeft een beter beeld van de lichaamsreserves dan de folaatconcentratie in
de lever. Bij vitamine B 12 deficiëntie is de synthese van het metabool actieve THF
sterk gereduceerd, met als gevolg een accumulatie van de precursor 5-methyl-
THF. Onder deze chemische vorm is stockage echter niet mogelijk. Bijgevolg daalt
de folaatconcentratie in de weefsels zonder dat dit wijst op een opnametekort,
zelfs niet in het geval van een functionele deficiëntie.
De foliumzuurbehoefte van volwassenen is op 70 µg per dag geraamd.
Aangezien folaat uit de voeding minder goed benut wordt (50 %) dan foliumzuur
65

66
aanbevelingen voor vitaminen
zelf, kan een gemiddelde dagelijkse behoefte aan folaat van volwassenen op
140 µg vastgelegd worden, wat toelaat een PRI van 200 µg per dag te berekenen
(CEC, 1993).
Moedermelk bevat foliumzuur onder de vorm van methyl-THF gebonden aan
een specifieke proteïne; daardoor is foliumzuur uit moedermelk beter assimileerbaar
dan folaat uit andere levensmiddelen. Gezien de opname van foliumzuur
uit moedermelk varieert tussen 50 en 120 µg per liter, is de PRI op 50 µg
foliumzuur per dag gelegd. Voor kinderen en adolescenten zijn de behoeften (100 à
200 µg folaat per dag) geëxtrapoleerd uit de behoeften van volwassenen,
rekening houdend met het eigen energieverbruik. Op het einde van de zwanger-
schap komt een daling voor van de folaatreserve in de rode bloedcellen.
Deze reserve is terug op peil te brengen met een dagelijks supplement van
100 µg foliumzuur, wat overeenkomt met een supplement van 200 µg voedingsfolaat
per dag (CEC, 1993).
Foliumzuur is belangrijk in de preventie van embryonale afwijkingen zoals het
openblijven van de tubus medullaris (spina bifida). De tubus medullaris sluit zich
zeer vroeg: reeds op de 25 ste of 26 ste dag na de conceptie. Ter preventie van spina
bifida is ten tijde van de bevruchting en gedurende de volledige zwangerschap
een supplement aan te raden van 400 µg foliumzuur per dag. Tijdens de borstvoeding
is, uitgaande van een produktie van 800 ml moedermelk en de biologische
beschikbaarheid van folaat, een dagelijkse supplementaire behoefte van 150 µg
folaat berekend (CEC, 1993).
Foliumzuurdeficiëntie remt de DNA- en RNA-synthese en manifesteert zich in alle
weefsels met een snelle celdeling. Dit kan zich uiten door een macrocytaire anemie,
neurologische afwijkingen of vertragingen in de ontwikkeling.
Een overmaat aan foliumzuur is snel geëlimineerd in de urine. Toxische effecten
van foliumzuur zijn nooit vastgesteld, ook niet bij zeer hoge dosissen.
8.13. Pantotheenzuur
Pantotheenzuur komt voor in twee derivaten die bijzonder belangrijk zijn in het
metabolisme: in coënzyme A (CoA), samengesteld uit een molecule pantotheenzuur,
een ATP-molecule en cysteamine en in Acyl-Carrierproteïne (ACP)
samengesteld uit een molecule pantotheenzuur, een fosfaat, een peptideketen
en cysteamine.
CoA speelt een rol in het katabolisme van gluciden, lipiden en sommige aminozuren.
CoA en ACP nemen deel aan de synthese van vetzuren en cholesterol.
Ongeveer 85 % van het pantothenaat in de voeding komt voor onder de vorm
van CoA of van fosfopantothenaat.
De vitamine activiteit van pantotheenzuur wordt uitgedrukt in mg pantotheenzuur.
Momenteel zijn er onvoldoende gegevens beschikbaar om een PRI-waarde vast
te leggen. In de Europese Gemeenschap variëren de individuele opnames van
volwassenen tussen 3 en 12 mg per dag.
Bij dergelijke opnames zijn deficiënties noch intoxicaties geregistreerd, zodat dit
bereik is aangenomen als een aanvaardbaar opnameniveau (CEC, 1993). Voor
zuigelingen, kinderen en adolescenten beveelt de Société Française de Pédiatrie

aanbevelingen voor vitaminen
(CNSFP, zie ref. Dupin et al.,1992) een opname aan tussen 2 en 10 mg per dag.
Deze aanbevelingen zullen in de toekomst verder gepreciseerd worden.
In de geïndustrialiseerde landen is pantotheenzuur algemeen aanwezig in de
levensmiddelen. Klinische deficiënties zijn niet waargenomen, behalve in het geval
van parallelle subdeficiënties aan andere vitaminen van het B-complex.
Toxische effecten van pantotheenzuur zijn nooit vastgesteld, zelfs niet bij dosissen
die honderd maal de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid bedragen.
8.14. Biotine of vitamine H
Biotine bestaat uit een ureumring gebonden aan een atofaanring. Biotine is
het coënzym van vier belangrijke carboxylasen die de incorporatie van CO 2 in
bepaalde moleculen katalyseren: op deze manier speelt biotine een rol in de
glyconeogenese (pyruvaatcarboxylase), in de vetzuursynthese (acetyl CoA
carboxylase), in het metabolisme van vetzuren met een oneven aantal koolstofatomen
(propionyl CoA carboxylase) en in het metabolisme van bepaalde
aminozuren (methylcrotonyl CoA carboxylase). In de voeding is biotine meestal
aan een proteïne gebonden via een amidebinding met een lysineresidu. Deze
binding wordt in de darm gehydrolyseerd door een pancreasbiotinase, wat het
absorbeerbaar vrij biotine oplevert.
De vitamine H activiteit wordt uitgedrukt in µg biotine.
De dagelijkse behoeften zijn moeilijk in te schatten, vooral omdat de biosynthese
door de darmflora op onregelmatige wijze bijdraagt aan de behoeften.
Momenteel zijn er onvoldoende gegevens beschikbaar om een PRI-waarde
vast te leggen. In de Europese Gemeenschap variëren de individuele opnames
van volwassenen tussen 15 en 100 µg per dag. Bij dergelijke opnames zijn
deficiënties noch intoxicaties waargenomen, zodat dit bereik is aangenomen
als een aanvaardbaar opnameniveau (CEC, 1993).
Voor zuigelingen, kinderen en adolescenten wordt door de Société Française de
Pédiatrie (CNSFP, zie ref. Dupin et al.,1992) een opname aanbevolen variërend
tussen 10 en 100 µg per dag.
Een tekort aan biotine komt zelden voor. Dit kan wel experimenteel worden
veroorzaakt in aanwezigheid van avidine uit eiwit, een antagonist van biotine.
Hierbij zijn neurologische symptomen en aantastingen van huid en slijmvliezen
vastgesteld. Bij patiënten die uitsluitend parenteraal zijn gevoed, zijn deficiëntieverschijnselen
gedurende een periode van meer dan 6 maanden vermeden met
een dagelijkse opname van 60 µg biotine.
Geen enkele nevenwerking is gesignaleerd bij toediening van biotine, zelfs niet bij
hoge dosissen en na langdurige toediening. De veiligheidsmarge ligt hoger dan
100 maal de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid.
67

68
8.15. Overzicht
aanbevelingen voor vitaminen
Tabel 23: aanbevolen dagelijkse opnamehoeveelheden voor vitaminen.
BIOTINE
PANTOTHEEN-
ZUUR
mgb FOLAAT
NIACINE
VIT B 12
VIT B 6
VIT B 2
VIT B 1
VIT C
VIT K
VIT E
VIT D
VIT A
Leeftijd
µg b
µg d
mg c
µg
mg
mg
mg
mg
µg
mg
µg b
µg a
350 10 – 15 0,6 – 0,8 10 35 0,3 0,4 0,4 0,5 8 50 2 – 3 10 – 15
e
0 – 11 maand
400 5 – 10
500 50 0,8 1,2 1,1 1,0 13 150
♂ 1,0 ♂ 1,4 ♂ 1,3
♂ 15
600 65
1,3
180
♀ 0,9 ♀ 1,2 ♀ 1,1
♀ 14
♂ 700
♂ 1,2 ♂ 1,6 ♂ 1,5
♂ 18
♀ 600
♀ 0,9 ♀ 1,3 ♀ 1,1
♀ 14
700 1,1 1,6 1,7 18
600 0,9 1,3 1,2 14
♂ 700
10
♀ 600
g
♂ 1,1 ♂ 1,6 ♂ 1,7
♂ 18
♀ 0,9 ♀ 1,3 ♀ 1,2
♀ 14
700 10 90 1.0 n 0,6
2,5 – 10
10
1,6 1,4 1,6 14 400
e
15 40 0,5 0,8 0,7 0,7 9 100 3 – 5
45 0,7 1,0 0,9 0,9 11 130
25
5 – 8
35
8 – 10
70 1,4 200
3 – 12
f
1 – 3 jaar
20 – 30
4 – 6 jaar
7 – 10 jaar
11 – 14 jaar
30 – 100
15 – 18 jaar
Volwassen
mannen
Volwassen
vrouwen
15 – 100
60-plussers
Zwangerschap
950 10 110 1,1 1,7 1,6 1,9 16 350
Borstvoeding
a. Uitgedrukt in retinol-equivalenten.
b. Voor vitamine D, pantotheenzuur en biotine gaat het niet om een aanbevolen dagelijkse opnamehoeveelheid, maar om een aanvaardbare
dagelijkse opname hoeveelheid.
c. Uitgedrukt in niacine-equivalenten.
d. Uitgedrukt in voedingsfolaat met een disponibiliteit van 50 % in vergelijking met die van foliumzuur (pteroylmonoglutamaat).
e. Per g PUFA.
f. Geen aanbevelingen.
g. Dit geldt ook voor vrouwen na de menopauze.
h. Vanaf de 10 de week van de zwangerschap.

9. REFERENTIES
referenties en samenstelling van de werkgroep
- Ainsworth BE. (2002, January) The Compendium of Physical Activities Tracking
Guide. Prevention Research Center, Norman J. Arnold School of Public
Health, University of South Carolina. Beschikbaar op:
http://prevention.sph.sc.edu/tools/docs/documents_compendium.pdf.
- American Academy of Pediatrics Committee on School Health: Soft drinks in
schools. Pediatrics 2004; 113: 152-4.
- Ambroise M. Apports Nutritionnels conseillés pour la population française. 3 e
édition. Paris: Tec & Doc Lavoisier (CNERNA-CNRS); 2001.
- Astrup A, Ryan L, Grunwald GK et al. The role of dietary fat in body fatness:
evidence from a preliminary meta-analysis of ad-libitum fat dietary
intervention studies. Br J Nutr 2000; 83: S25-S32.
- BIRNH, Belgian Interuniversitary Research on Nutrition and Health. Acta
Cardiologica 1989; 54, 89-194.
- Black AE. Physical activity levels from a meta-analysis of doubly labeled
water studies for validating energy intake as measured by dietary assessment.
Nutr Rev 1996 Jun; 54 (6): 170-4.
- Braverman L.E. Thyroid dysfunction induced by excess iodine. Iodine
Deficiency in Europe, a continuing concern. Delange F, Dunn JT, Glinoer D ,
editors. New York: Plenum Press; 1993.
- Butte NF, King JC. Energy Requirements during pregnancy and lactation.
Public Health Nutr 2005 Oct; 8(7): 1010-27 – USDA/ARS Children’s Nutrition
Research Center, Department of Pediatrics, Baylor College of Medicine,
Houston, Texas 77030, USA.
- CEC, Commission of the European Communities, food - science and
Techniques. Nutrient and energy intakes for the European Community.
Reports of the Scientific Committee for Food (thirty-first series), 1993.
- Dartois AM, Quetin C, Lestradet H, Jarousse MC, Machinot S. Spontaneous
diet of normal children from 9 to 16 years of age. Arch Fr Pediatr 1968 Oct;
25(8): 941-53.
- Delange F. Iodine requirements in humans. Iodine Deficiency in Europe, a
continuing concern. Delange F, Dunn JT, Glinoer D, editors. New York:
Plenum Press; 1993.
- Devriese S, Huybrechts I, Moreau M, Van Oyen H. De Belgische Voedselcon
sumptiepeiling 1 – 2004, Afdeling Epidemiologie, 2006; Brussel, Wetenschap-
pelijk Instituut Volksgezondheid, Depotnummer: D/2006/2505/17, IPH/EPI
REPORTS N° 2006 – 016.
- Dewey KG, Beaton G,. Fjeld C et al. Protein requirements of infants and
children. Eur J Clin Nutr 1996; 50: S119-S150.
- D.H., Department of Health. Dietary Reference Values for Food Energy and
Nutrients for the United Kingdom. Report on Health and Social Subjects,
no. 41. London: HMSO; 1991.
- Dietary reference Intakes for Energy, Carbohydrate, Fiber, Fat, Fatty acids,
Cholesterol, Protein and Amino Acids (2002/2005). Beschikbaar via:
www.nap.edu.
69

70
referenties
- Dorchy H, Mozin MJ., Smets P, Ernould C, Loeb H. Spontaneous variations in
food intake and balance of diabetes. A covariance analysis. Acta Paediatr
Belg 1977 Jan-Mar; 30(1): 21-6.
- Dupin H, Abraham J, Giachetti I. Apports nutritionnels conseillés pour la
population française. 2 e édition. Paris: Tec & Doc Lavoisier (CNERNA-CNRS);
1992.
- EURONUT - Seneca, nutrition and the elderly in Europe. European Journal of
Clinical Nutrition 1991; 45, suppl. 3.
- European Dairy Association. Nutritional quality of proteins. Brochure 1997.
- FAO/WHO. Report of a joint FAO/WHO expert consultation. Requirements of
vitamin A, iron, folate and vitamin B12. Food and Nutrition series 23; 1988.
- Forshee RA, Storey ML. Controversy and statistical issues in the use of nutrient
densities in assessing diet quality. J Nutr 2004; 134: 2733-37.
- Fried SK, Rao SP. Sugars, hypertriglyceridemia, and cardiovascular disease.
Am J Clin Nutr 2003; 78: 873S-880S.
- FWU. Report of a joint FAO/WHO/UNU expert consultation. Energy and protein
requirements. Geneva: Technical report series (WHO) 1985; 724.
- Gezondheidsraad Nederland. Richtlijn voor de vezelconsumptie. Den Haag:
Gezondheidsraad, 2006; publicatie nr 2006/03.
- Gezondheidsraad Nederland. Voedingsnormen: energie, eiwitten, vetten
en verteerbare koolhydraten. Den Haag: Gezondheidsraad, 2001; publicatie
nr 2001/19.
- Havel PJ. Dietary fructose: implications for dysregulation of energy homeo-
stasis and lipid/carbohydrate metabolism. Nutr Rev 2005; 63: 133-57.
- Hoge Gezondheidsraad. Vis en gezondheid bij volwassenene en visverbruik
bij kinderen. Brussel: HGR nr. 7617; 2004.
- Hoge Gezondheidsraad. Aanbevelingen en beweringen betreffende de
omega-3 vetzuren. Brussel: HGR nr. 7945; 2004.
- Hu FB, Stampfer MJ, Manson JAE et al. Dietary protein and risk of ischemic
heart disease in women. Am J Clin Nutr 1999; 70: 221-227.
- INTERSALT. Journal of Hypertension 1986; 4: 781-787.
- James WPT, Schofield EC. Human Energy Requirements. A Manual for
Planners and Nutritionists. Oxford: Oxford Medical Publications; 1990.
- Kranz S, Smiciklas-Wright H, Siega-Riz AM, Mitchell D: Adverse effect of high
added sugar consumption on dietary intake in American preschoolers. J
Pediatr 2005; 146: 105-11.
- Kvaavik E, Andersen LF, Klepp KI. The stability of soft drinks intake from
adolescens to adult age and the association between long-term consump
tion of soft drinks and lifestyle factors and body weight. Public Health Nutr
2005; 8: 149-57.
- Lairon D, Arnaud N, Bertrais S, et al. Dietary fiber intake and risk factors for
cardiovascular disease in French adults. Am J Clin Nutr 2005; 82: 1185-94.
- Malik VS, Schulze MB, Hu FB. Intake of sugar-sweetened beverages and
weight gain: a systematic review. Am J Clin Nutr 2006; 84: 274-288.
- MONICA. Monitoring of trends and determinants of cardiovascular diseases.
Journal of Clinical Epidemiology 1988; 41: 105-114.
- Murphy SP, Johnson RK. The scientific basis of recent US guidance on sugars

eferenties en samenstelling van de werkgroep
intake. Am J Clin Nutr 2003; 78: 827S-833S.
- National Research Council (USA). Recommended Dietary Allowances. 10th
edition. Washington D.C.: National academy press; 1989.
- Nederlandse Voedingsmiddelentabel. Voorlichtingsbureau van de Voeding.
’s Gravenhage; 1979.
- Nederlandse Voedingsnormen 1989. Advies opgesteld door de commissie
voedingsnormen. Voorlichtingsbureau voor de Voeding. ‘s Gravenhage;
1989.
- Nederlandse voedingsnormen 2001.
- Oh K, Hu FB, Cho E, et al. Carbohydrate intake, glycemic index, glycemic
load, and dietary fiber in relation to risk of stroke in women. Am J Epidemiol
2005; 161: 161-9.
- Omoni AO, Aluko RE. Soybean foods and their benefits: potential mechanisms
of action. Nutrition Reviews 2000; 63: 272-283.
- Prentice AM, Spaaij CIK, Goldberg GR et al. Energy requirements of pregnant
and lactating women. Eur J Clin Nutr 1996; 50 (suppl 1:S82-S111).
- Raatz SK, Torkelson CJ, Redmon JB et al. Reduced glycemic index and
glycemic load diets do not increase the effects of energy restriction on
weight loss and insulin sensitivity in obese men and women. J Nutr 2005; 135:
2387-91.
- Richtlijn 91/321/EG, herziening 96/4/EG. Publicatie 26/05/1998: blz. 7981-7985.
- Rivers JM. Safety of a high-level vitamin C ingestion. Elevated dosages of
vitamins, benefits and hazards. Walter P, Brubacher G, Stähelin H, editors.
Hans Huber Publishers; 1989.
- Ruxton CHS. Dietary guidelines for sugar: the need for evidence. Br J Nutr
2003; 90: 245-247.
- Saris WH: Sugars, energy metabolism, and body weight control. Am J Clin Nutr
2003; 78: 850S-857S.
- Schaafsma G. The Protein Digestibility-Corrected Amino Acid Score. J Nutr
2000; 130: 1865S-1867S.
- Schulze MB, Manson JE, Ludwig DS et al. Sugar-sweetened beverages, weight
gain, and incidence of type 2 diabetes in young and middle-aged women.
JAMA 2004; 292: 927-34.
- Torun et al. International Dietary Energy Consultative Group; 1996.
- Torun B., Davies PSW, Livingstone MBE et al. Energy requirements of pregnant
and lactating women; Eur J Clin Nutr 1996; 50 (suppl 1: S 82-S 111).
- WHO. Diet, nutrition, and the prevention of chronic diseases. Report of a joint
WHO/FAO Expert Consultation. Geneva: Technical report series 916 (WHO);
1990.
- WHO. Obesity: preventing and managing the global epidemic. Report of a
WHO Consultation on Obesity; 1997.
- Young. Human amino acid requirements: counterpoint to Millward and the
importance of tentative revised estimates. J Nutr 1998; 128:1570-1573.
71

72
referenties
10. SAMENSTELLING VAN DE WERKGROEP
De volgende deskundigen hebben hun medewerking verleend bij de herziening
van de voedingsaanbevelingen (versie 2006) van de Hoge Gezondheidsraad:
brasseUr daniel
de baCKer guy
de HenaUW stefaan
delZenne nathalie
HenderiCKX Hans
KolanoWsKi Jaroslaw
MoZin Marie-Josée
VansanT greet
De werkgroep werd voorgezeten door de heren H. HenderiCKX en
J. KolanoWsKi; het wetenschappelijk secretariaat werd verzekerd door
Mevr. Michèle Ulens.

federale overheidsdienst
VOLKGEZONHEID
VEILIGHEID VAN DE VOEDSELKETEN
EN LEEFMILIEU