04.09.2013 Views

de atheh-oorloö - Acehbooks.org

de atheh-oorloö - Acehbooks.org

de atheh-oorloö - Acehbooks.org

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

KXT.L.V.-LEiübN<br />

Het kalme bivakleven werd nu en dan<br />

on<strong>de</strong>rbroken door een evenement.<br />

Zoals op 16 juli, toen <strong>de</strong> bevelhebber<br />

van <strong>de</strong> expeditie, generaal-majoor<br />

J.A. Vetter, door <strong>de</strong> raja van Lombok<br />

werd ontvangen, "t Was een volslagen<br />

theater', schreef officier P.A. Alting von<br />

Geusau. In optocht wer<strong>de</strong>n Vetter en<br />

zijn staf naar het paleis in Mataram<br />

gevoerd: <strong>de</strong> lijfwacht van <strong>de</strong> vorst ging<br />

voorop, voorzien van 'een pet met<br />

zilverband, zoals een ouwe portierspet'<br />

en met 'een Winchesterrepeteerkarabijn<br />

over <strong>de</strong>n schou<strong>de</strong>r'; dan volg<strong>de</strong>n vijftig<br />

lansdragers, gekleed in blauwe sarongs,<br />

en het gamelan-orkest van <strong>de</strong> vorst, dat<br />

op zijn beurt werd gevolgd door <strong>de</strong><br />

Ne<strong>de</strong>rlandse militaire muziek, 'lustig<br />

spelen<strong>de</strong> van taraboemdiaie.' Achter<br />

<strong>de</strong>ze kakofonie schre<strong>de</strong>n Vetter en zijn<br />

staf, begeleid door een '<strong>de</strong>ftige rijks-<br />

groote', met 'een woest kostbaren kris.'<br />

Hoogtepunt van <strong>de</strong> ontvangst was <strong>de</strong><br />

DE ATHEH-OORLOÖ<br />

Het leek in het begin nog zo makkelijk. De koloniale troepen die in juli 1894 op<br />

Lombok waren geland, werd geen strobreed in <strong>de</strong> weg gelegd. De landing bij<br />

Ampenan was goed verlopen en <strong>de</strong> opmars over <strong>de</strong> bre<strong>de</strong> weg naar Mataram en<br />

Tjakranegara, een kilometer of vijf landinwaarts, had geen problemen opgeleverd.<br />

Het doel van <strong>de</strong> expeditie was <strong>de</strong> macht die <strong>de</strong> Balinese vorst Gusti Djilantik over<br />

<strong>de</strong> Sasakse bevolking van Lombok uitoefen<strong>de</strong> te breken en het eiland on<strong>de</strong>r<br />

Ne<strong>de</strong>rlands gezag te brengen. Gevochten werd er niet; het leek alsof het doel ook<br />

met praten en on<strong>de</strong>rhan<strong>de</strong>len bereikt kon wor<strong>de</strong>n.<br />

maaltijd die <strong>de</strong> officieren kregen voor­<br />

gezet, bestaan<strong>de</strong> uit vijftig gerechten,<br />

gepresenteerd op gou<strong>de</strong>n en zilveren<br />

schotels. De raja had zijn best gedaan,<br />

vond Alting von Geusau.<br />

Zo ging alles rustig zijn gang. Tot zater­<br />

dag 25 augustus althans.<br />

Het 'verraad van Lombok'<br />

Op <strong>de</strong> avond van die dag speel<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

officieren in het bivak te Tjakranegara<br />

als gewoonlijk een partijtje kaart.<br />

Generaal Vetter verliet het gezelschap<br />

om een uur of elf en ging naar bed. Een<br />

kwartier verstreek, toen barstte <strong>de</strong> hel<br />

los: <strong>de</strong> Balinese troepen van Gusti<br />

Djilantik leg<strong>de</strong>n een moor<strong>de</strong>nd vuur<br />

over het kampement. Het was het begin<br />

van een massale aanval. Tot tweemaal<br />

toe on<strong>de</strong>rnamen ze zelfs een stormaan­<br />

val op het bivak, on<strong>de</strong>r een bloed­<br />

stollend en oorverdovend krijgs­<br />

geschreeuw, terwijl in <strong>de</strong> kampongs <strong>de</strong><br />

angstaanjagen<strong>de</strong> slag van <strong>de</strong> oorlogs­<br />

trom weerklonk. In het hel verlichte<br />

Ne<strong>de</strong>rlandse bivak vielen onmid<strong>de</strong>llijk<br />

tientallen do<strong>de</strong>n en gewon<strong>de</strong>n. De<br />

troepen, die <strong>de</strong> vijand in het duister niet<br />

kon<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rschei<strong>de</strong>n, vuur<strong>de</strong>n in het<br />

wil<strong>de</strong> weg op alles wat bewoog,<br />

rientallen dwangarbei<strong>de</strong>rs, die buiten<br />

liet eigenlijke bivak waren gelegerd en<br />

in paniek het kamp binnen trachtten te<br />

komen, wer<strong>de</strong>n voor vijan<strong>de</strong>n aange­<br />

zien en on<strong>de</strong>r vuur genomen. Na een<br />

nelse nacht besloot Vetter terug te<br />

trekken in een nabijgelegen versterkte<br />

tempel. De toestand werd onhoudbaar<br />

ioor gebrek aan munitie en levensmid­<br />

<strong>de</strong>len, terwijl er geen ruimte meer was<br />

M het stijgend aantal zwaargewon<strong>de</strong>n<br />

te verplegen. Nog altijd hield het snel­<br />

vuur van <strong>de</strong> Balinezen onvermin<strong>de</strong>rd<br />

aan. Op zondagmiddag sneuvel<strong>de</strong><br />

generaal-majoor P.P.H. van Ham. De<br />

Dp <strong>de</strong> omslag: Vooral in<br />

iet begin van het conflict<br />

n Atjeh werd aan <strong>de</strong> artilerie<br />

nog een grote waar<strong>de</strong><br />

vegekend. De troepen<br />

md<strong>de</strong>n echter meer last<br />

lan gemak van het zware<br />

geschut. Later werd steeds<br />

neer <strong>de</strong> nadruk gelegd op<br />

nobiliteit en snelheid,<br />

:odat <strong>de</strong> artillerie een<br />

nin<strong>de</strong>r belangrijke rol<br />

'Jng spelen. Op <strong>de</strong> foto het<br />

irtilleriepark van één van<br />

le bivaks, keurig in rij<br />

opgesteld. (Bronbeek)<br />

nzel omslag:<br />

On<strong>de</strong>rscheiding voor<br />

lappere krijgsverrichtingen<br />

met eervolle vermelling<br />

(kroontje) geduren<strong>de</strong><br />

le eerste prio<strong>de</strong> van <strong>de</strong><br />

Mjeh-oorlog. (Bronbeek)<br />

Dp <strong>de</strong> linker pagina:<br />

Dfficieren van het <strong>de</strong>r<strong>de</strong><br />

ntaljon infanterie poseren<br />

rots voor <strong>de</strong> muren van <strong>de</strong><br />

iraton na <strong>de</strong> moeizame<br />

nname in 1874. De legereiding<br />

meen<strong>de</strong> dat met <strong>de</strong><br />

verovering van hel paleis<br />

le oorlog was beslist, maar<br />

le praktische betekenis<br />

•rvan was gering.<br />

Jnksboven: Generaal<br />

.H.R. Kohier sneuvel<strong>de</strong><br />

n het harnas. Hij werd<br />

ij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> eerste expeditie<br />

hor een Atjehse scherpschutter<br />

doodgeschoten.<br />

Jnks: De Atjehers waren<br />

vrucht om hun plotselinge<br />

iewangaanvallen op<br />

vlonnes en patrouilles<br />

mn het leger. De beste<br />

ver<strong>de</strong>diging daartegen was<br />

\et innemen van <strong>de</strong> 'egeltelling',<br />

zoals op <strong>de</strong> foto<br />

'e<strong>de</strong>monstreerd wordt. De<br />

•ajonet op het geweer en<br />

ront naar alle zij<strong>de</strong>n. De<br />

welvoerend luitenant<br />

taat veilig in het mid<strong>de</strong>n.


Hierboven: Kaart van<br />

Lombok met <strong>de</strong> plaatsen<br />

waar 'het verraad van<br />

Lombok' op 25 augustus<br />

1894 plaats vond. (GM)<br />

Rechtsboven: Zon<strong>de</strong>r<br />

enige tegenstand kon<strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong> troepen in <strong>de</strong> vroege<br />

ochtend van 6 juli 1894<br />

op het verlaten strand van<br />

Lombok lan<strong>de</strong>n. Met niet<br />

min<strong>de</strong>r dan 20 schepen<br />

van <strong>de</strong> Koninklijke<br />

Paketvaart Maatschappij<br />

(KPM) en <strong>de</strong> marine<br />

waren <strong>de</strong> manschappen en<br />

voorra<strong>de</strong>n uit Surabaya<br />

naar Lombok vervoerd.<br />

Met behulp van sloepen<br />

werd alles - verpakt in<br />

tonnen en kratten-aan<br />

wal gebracht. De dwangarbei<strong>de</strong>rs<br />

(op <strong>de</strong> vo<strong>org</strong>rond,<br />

met hoe<strong>de</strong>n op) droegen <strong>de</strong><br />

bagage vervolgens landinwaarts.<br />

Rechtson<strong>de</strong>r: De felle strijd<br />

om Tjakranegara is op <strong>de</strong>ze<br />

beroem<strong>de</strong> schoolplaat met<br />

veel gevoel voor dramatiek<br />

in beeld gebracht. Op 19<br />

november 1894 viel het in<br />

Ne<strong>de</strong>rlandse han<strong>de</strong>n.<br />

(Bronbeek)<br />

832<br />

dood van <strong>de</strong> op één na hoogste officier<br />

maakte een verpletteren<strong>de</strong> indruk op<br />

<strong>de</strong> mannen. Om aan totale vernietiging<br />

te ontkomen, zat er niets an<strong>de</strong>rs op dan<br />

terug te trekken naar het strand, hoe<br />

gevaarlijk dat ook zou zijn. Op maandagochtend<br />

werd on<strong>de</strong>r bevel van<br />

majoor M.B. Rost van Tonningen <strong>de</strong><br />

terugtocht aanvaard. Slechts met hulp<br />

van Sasakse gidsen bereikten <strong>de</strong> restanten<br />

van het leger het veilige Ampenan.<br />

De tocht naar Lombok was uitgelopen<br />

op <strong>de</strong> totale ontluistering van het leger.<br />

Er ging een schok door Indië en<br />

Ne<strong>de</strong>rland. De journalist P. Brooshooft<br />

was <strong>de</strong> eerste die het woord 'verraad' in<br />

<strong>de</strong> mond nam. Het leek <strong>de</strong> enig mogelijke<br />

verklaring voor <strong>de</strong>ze ramp. In<br />

vrijwel elke Ne<strong>de</strong>rlandse plaats wer<strong>de</strong>n<br />

'Lombok-comités' opgericht; geld werd<br />

ingezameld; vrijwilligers gaven zich op<br />

voor <strong>de</strong> koloniale dienst. De bevolking<br />

ontwaakte uit haar koloniale lethargie.<br />

Nu moesten er maar eens korte metten<br />

gemaakt wor<strong>de</strong>n met <strong>de</strong> 'trouweloze<br />

vijand'. 'Lombok' beteken<strong>de</strong> een<br />

ommekeer in <strong>de</strong> politiek en in <strong>de</strong><br />

publieke opinie. Nog voor het eind van<br />

het jaar werd het eiland tij<strong>de</strong>ns een<br />

twee<strong>de</strong> expeditie on<strong>de</strong>rworpen.<br />

Mataram en Tjakranegara wer<strong>de</strong>n met<br />

<strong>de</strong> grond gelijk gemaakt.<br />

Lombok was on<strong>de</strong>rworpen. Er was<br />

echter nog een probleem, een 'Lombok'<br />

op veel grotere schaal, waar het leger<br />

keer op keer verslagen was en voortdurend<br />

werd verne<strong>de</strong>rd: Atjeh.<br />

Uitzichtloze strijd<br />

De oorlog daar duur<strong>de</strong> al meer dan<br />

twintig jaar en nog was er geen enkel<br />

uitzicht op een spoedige beëindiging<br />

ervan. Talloze malen was van strategie<br />

veran<strong>de</strong>rd, er was afwisselend voor een<br />

offensieve en <strong>de</strong>fensieve bena<strong>de</strong>ring<br />

gekozen, elke <strong>de</strong>nkbare aanpak was<br />

geprobeerd - niets had geholpen.<br />

In 1873 was het leger voor <strong>de</strong> eerste maal<br />

op <strong>de</strong> Atjehse kust geland, optimistisch<br />

als altijd ('<strong>de</strong> geest van <strong>de</strong> troepen is<br />

uitmuntend'), maar met <strong>de</strong> staart tussen<br />

<strong>de</strong> benen weer vertrokken. Met heel<br />

veel moeite was het leger er in <strong>de</strong> loop<br />

van <strong>de</strong> jaren zeventig in geslaagd een


soort bruggehoofd te veroveren in het<br />

uiterste noor<strong>de</strong>n van Atjeh. In <strong>de</strong> jaren<br />

1880 had<strong>de</strong>n <strong>de</strong> troepen zich daar<br />

verschanst achter een linie van wacht­<br />

torens en een ijzeren hek in afwachting<br />

van <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rwerping van Atjeh. Zo<br />

was <strong>de</strong> situatie nog steeds toen <strong>de</strong> strijd<br />

op Lombok plaats vond. Maar 'Lombok'<br />

bracht <strong>de</strong> ommekeer, ook in Atjeh.<br />

Ware doodsverachting<br />

De eerste expeditie naar Atjeh was afge­<br />

lopen voor ze goed en wel begonnen<br />

was. Op 26 maart 1873 overhandig<strong>de</strong><br />

F.N. Nieuwenhuizen, vice-presi<strong>de</strong>nt<br />

van <strong>de</strong> Raad van Indië, <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse<br />

oorlogsverklaring. Op 8 april zetten <strong>de</strong><br />

eerste troepen voet aan land. Zes dagen<br />

later, na onverwacht zware gevechten,<br />

sneuvel<strong>de</strong> <strong>de</strong> bevelhebber, generaal-<br />

majoor J.H.R. Kohier. Op <strong>de</strong> 17<strong>de</strong> blies<br />

zijn vervanger, kolonel E.C. van Daalen,<br />

ge<strong>de</strong>sillusioneerd <strong>de</strong> expeditie af. Het<br />

leger verliet Atjeh op 25 april. Van <strong>de</strong><br />

4.500 man waren er 56 gesneuveld en<br />

430 gewond. De on<strong>de</strong>rwerping van<br />

Atjeh was jammerlijk mislukt.<br />

Van Oost tot West, van Zuid tot Noord,<br />

Door heel ons Va<strong>de</strong>rland<br />

Wordt thans <strong>de</strong> mare weer gehoord,<br />

Men strijdt aan Atjeh's strand.<br />

En Toekoe Oemars lage daad<br />

Kost ons weer hel<strong>de</strong>nbloed,<br />

Hij tart ons door zijn laf verraad { nog<br />

Zoodat hij vallen moet! 5 eens.<br />

Refrein:<br />

En Toekoe Oemar, die zal beven;<br />

Naar Atjeh toe! Naar Atjeh toe!<br />

En Toekoe Oemar doen wij sneven,<br />

Naar Atjeh toe! Naar Atjeh toe!<br />

Wat was er allemaal misgegaan? Vanaf<br />

<strong>de</strong> eerste minuut waren <strong>de</strong> troepen op<br />

een verrassend sterke tegenstand<br />

gestuit. De 'Atjinezen' kwamen 'van<br />

alle zij<strong>de</strong>n aangesneld' en wierpen zich<br />

'met <strong>de</strong> klewang in <strong>de</strong> vuist in dolle<br />

woe<strong>de</strong> op <strong>de</strong> bajonetten', herinner<strong>de</strong><br />

zich een officier. De ware doodsverach­<br />

ting waarmee <strong>de</strong> Atjehers zich massaal<br />

tegen het Ne<strong>de</strong>rlandse vuur verzetten,<br />

sloeg <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs met stomheid.<br />

Met klewang en lans stortten <strong>de</strong><br />

Atjehers zich 'la ilaha illa'llah' schreeu­<br />

wend ('er is geen god dan god') op <strong>de</strong><br />

militairen. Nog voor <strong>de</strong> soldaten goed<br />

en wel beseften wat er aan <strong>de</strong> hand was,<br />

vielen links en rechts <strong>de</strong> eerste slacht­<br />

offers. 'Het ging allemaal zo snel, dat<br />

we ons nauwelijks realiseer<strong>de</strong>n', schrijft<br />

een officier, 'dat het werkelijkheid en<br />

geen droom was.' Het weerstands­<br />

vermogen van <strong>de</strong> Atjehers was ernstig<br />

on<strong>de</strong>rschat.<br />

16. Naar Atjeh toe !<br />

Kolonialen-lied in <strong>de</strong> dagen van April 1896.<br />

Wijze : Hip! Hip! Hoera':<br />

Toen <strong>de</strong> troepen met veel moeite een<br />

provisorisch strandbivak had<strong>de</strong>n weten<br />

op te slaan, rees <strong>de</strong> vraag: waarheen?<br />

Het doel was op te rukken naar het<br />

paleis (kraton) van <strong>de</strong> sultan en naar <strong>de</strong><br />

z.<br />

Wie suft nog langer stil tehuis,<br />

Nu men weer kloppen gaat?<br />

Voor Va<strong>de</strong>rland en Vorstenhuis<br />

Vecht ie<strong>de</strong>r flink soldaat.<br />

En waar <strong>de</strong> strijd ons roepen mag,<br />

Hier of aan 't Indisch strand,<br />

Wij zwaaien fier oud-Neerlands (nog<br />

Voor Koningin en Land! {vlagi eens.<br />

Refrein.<br />

En Toekoe Oemar, die zal beven;<br />

Naar Atjeh toe! Naar Atjeh toe!<br />

En Toekoe Oemar doen wij sneven,<br />

Naar Atjeh toe! Naar Atjeh toe!<br />

N. N.<br />

vijan<strong>de</strong>lijke ver<strong>de</strong>digingswerken. Maar<br />

waar lagen die? Verkenningscolonnes<br />

wer<strong>de</strong>n uitgezon<strong>de</strong>n. In <strong>de</strong> dichte<br />

bossen wer<strong>de</strong>n versterkte en ommuur<strong>de</strong><br />

gebouwen en terreinen ont<strong>de</strong>kt. Was<br />

het <strong>de</strong> kraton van <strong>de</strong> sultan? Waren het<br />

versterkingen van <strong>de</strong> stad Kota Radja?<br />

Generaal Kohier beschikte niet over<br />

kaarten van het oorlogsterrein en<br />

evenmin over betrouwbare inlichtingen<br />

over <strong>de</strong> politieke situatie in Atjeh. Dat<br />

was overigens niet ongewoon, want<br />

ook bij expedities el<strong>de</strong>rs in <strong>de</strong> Archipel<br />

waren kaarten en informatie over <strong>de</strong><br />

tegenstan<strong>de</strong>rs maar zel<strong>de</strong>n aanwezig<br />

geweest.<br />

Maar in dit geval was het gemis pijn­<br />

lijker. Atjeh was vanouds een machtig<br />

en onafhankelijk sultanaat en het werd<br />

bewoond door mensen die bereid<br />

waren voor die onafhankelijkheid hun<br />

leven te offeren. Het was ongeveer<br />

an<strong>de</strong>rhalf keer zo groot als Ne<strong>de</strong>rland<br />

(ca. 51.000 vierkante kilometer) en<br />

tel<strong>de</strong> vermoe<strong>de</strong>lijk 500.000 a 600.000<br />

inwoners.<br />

Boven: Schets van het<br />

gebied waar <strong>de</strong> eerste expedities<br />

uit <strong>de</strong> Atjeh-oorlog<br />

plaats von<strong>de</strong>n. (GM)<br />

Linksmid<strong>de</strong>n: De krijgsgebeurtenissen<br />

op Lombok en<br />

in Atjeh bez<strong>org</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

tekstdichters van<br />

Ne<strong>de</strong>rland han<strong>de</strong>nvol<br />

werk. Het soldatenlied<br />

beleef<strong>de</strong> gou<strong>de</strong>n tij<strong>de</strong>n.<br />

Hier is het lied afgedrukt<br />

dat werd gecomponeerd uit<br />

verontwaardiging over het<br />

'verraad van teuku Unmr'<br />

in 1896. Umar had eerst<br />

Ne<strong>de</strong>rland gesteund, maar<br />

was - na ontvangst van een<br />

grote partij Ne<strong>de</strong>rlandse<br />

wapens - overgelopen naar<br />

<strong>de</strong> Atjehse kant. Dat leid<strong>de</strong><br />

in Ne<strong>de</strong>rland tot een golf<br />

van nationalistische en<br />

militaristische sentimenten.<br />

Wie wil er nog langer<br />

thuis zitten suffen, 'nu<br />

men weer kloppen gaat?'<br />

Linkson<strong>de</strong>r: Binnenaanzicht<br />

van <strong>de</strong> benteng<br />

Penajoeng in <strong>de</strong> jaren<br />

tachtig van <strong>de</strong> 19<strong>de</strong> eeuw.<br />

Zulke bentengs wer<strong>de</strong>n in<br />

heel Atjeh gebouwd. Het<br />

waren <strong>de</strong> centra van <strong>de</strong><br />

Ne<strong>de</strong>rlandse militaire<br />

macht, van waaruithet<br />

leger <strong>de</strong> omgeving on<strong>de</strong>r<br />

controle probeer<strong>de</strong> te<br />

brengen. De foto geeft<br />

een indruk van <strong>de</strong> wijze<br />

waarop <strong>de</strong> versterking is<br />

aangelegd: met palissa<strong>de</strong>n,<br />

versterkt met zandzakken<br />

en op <strong>de</strong> verhoog<strong>de</strong> hoeken<br />

een stuk geschut.<br />

833


Rechtsboven: De oorlog<br />

hield <strong>de</strong> gemoe<strong>de</strong>ren in<br />

Ne<strong>de</strong>rland en Indië sterk<br />

bezig. Het gebrek aan militaire<br />

successen, <strong>de</strong> onverwacht<br />

felle tegenstand van<br />

<strong>de</strong> bevolking, ruziën<strong>de</strong><br />

militairen: dat alles leid<strong>de</strong><br />

ertoe dat <strong>de</strong> oorlog even<br />

hard werd uitgevochten<br />

op het slagveld als in <strong>de</strong><br />

publieke opinie. Dit is het<br />

omslag van het boek dat <strong>de</strong><br />

journalist P. Brooshooft,<br />

hoofdredacteur van het<br />

Semarangse dagblad De<br />

Locomotief, in 1886<br />

publiceer<strong>de</strong>.<br />

Rechts: De befaam<strong>de</strong><br />

waringin vlakbij <strong>de</strong> moskee<br />

waar op 14 april 1873<br />

generaal Kohier door een<br />

Atjehse schutter do<strong>de</strong>lijk<br />

werd getroffen.<br />

834<br />

Moesson-kolonels<br />

Over het mislukken van <strong>de</strong> eerste expeditie (trouwens, over <strong>de</strong><br />

Atjeh-oorlog in zijn geheel) is heel wat afgeschreven. Vrijwel direct<br />

brak een felle polemiek uit over <strong>de</strong> oorzaken van <strong>de</strong> ne<strong>de</strong>rlaag.<br />

Voor- en tegenstan<strong>de</strong>rs van <strong>de</strong> oorlog lieten in kranteartikelen en<br />

brochures geen spaan van elkaar heel. Aanvallen op <strong>de</strong> persoon en<br />

slagen on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> gor<strong>de</strong>l wer<strong>de</strong>n niet geschuwd.<br />

Eén van <strong>de</strong> meest geharnaste strij<strong>de</strong>rs<br />

met <strong>de</strong> pen was Conrad Busken Huet,<br />

ex-dominee, journalist, schrijver, pole­<br />

mist. In <strong>de</strong> beginjaren van <strong>de</strong> Atjeh-<br />

oorlog was hij hoofdredacteur van het<br />

Algemeen Dagblad van Ne<strong>de</strong>rlandsch-<br />

Indië. Hij kon <strong>de</strong> 'sma<strong>de</strong>lijken terug­<br />

tocht' uit Atjeh niet verkroppen. De<br />

troepen waren teruggekeerd met 'in<br />

plaats van <strong>de</strong>n oudva<strong>de</strong>rlandschen<br />

bezem in <strong>de</strong> mast, eene breikous op het<br />

hoofd en het merk van <strong>de</strong>n Atsjinees op<br />

<strong>de</strong> wang.' Om je dood te schamen! In <strong>de</strong><br />

krant luchtte hij zijn gemoed.<br />

Ne<strong>de</strong>rland heeft een 'onbegrijpelijk mal<br />

figuur in <strong>de</strong> wereldgeschie<strong>de</strong>nis<br />

gemaakt', liet hij weten. De troepen<br />

had<strong>de</strong>n die Atjehers weg moeten<br />

vagen, vond hij. Wfj vertegenwoordi­<br />

gen <strong>de</strong> beschaving en <strong>de</strong> techniek, niet<br />

zij! Hij <strong>de</strong>ed een beroep op het hero-<br />

ische verle<strong>de</strong>n van Ne<strong>de</strong>rland, op <strong>de</strong><br />

herinnering aan Michiel <strong>de</strong> Ruyter en<br />

Johan <strong>de</strong> Wit, en op <strong>de</strong> mannelijkheid<br />

die vroeger in ons land nog zo gewoon<br />

was. Nu resteer<strong>de</strong>n nog slechts laffe<br />

militairen die zich laten ringeloren door<br />

een onbeschaaf<strong>de</strong> tegenstan<strong>de</strong>r, kolo­<br />

nels 'die voor een mousson terug<strong>de</strong>in­<br />

zen', generaals die te onkundig zijn om<br />

een expeditie te lei<strong>de</strong>n. Uit naam van<br />

'het beleedigd va<strong>de</strong>rlandsch gevoel' en<br />

uit naam van <strong>de</strong> mannelijkheid protes­<br />

teer<strong>de</strong> hij fel tegen <strong>de</strong> afgang in Atjeh.<br />

Tij<strong>de</strong>ns hun tocht naar <strong>de</strong> kraton stuitten<br />

<strong>de</strong> troepen op 10 april op een zwaar<br />

versterkte moskee. Met zijn twee en een<br />

halve meter hoge en 65 centimeter<br />

dikke muren van glad afgebikte klip­<br />

steen en cement, die bovendien nog<br />

voorzien waren van extra omheiningen<br />

en versperringen, was het een geducht<br />

obstakel. Het gebouw moest tot twee­<br />

maal toe wor<strong>de</strong>n bestormd. Pas vier<br />

dagen later werd het veroverd, ten<br />

koste van ruim 100 do<strong>de</strong>n en gewon­<br />

<strong>de</strong>n. Bij een inspectie, kort na <strong>de</strong> vero-


vering, werd Kohier, staand on<strong>de</strong>r een<br />

waringin aan <strong>de</strong> oostkant van <strong>de</strong><br />

moskee, door een vijan<strong>de</strong>lijke kogel<br />

do<strong>de</strong>lijk getroffen. Als <strong>de</strong> 'Köhlerboom'<br />

is <strong>de</strong> waringin <strong>de</strong> geschie<strong>de</strong>nis in<br />

gegaan. Kolonel Van Daalen, die het<br />

commando overnam, wil<strong>de</strong> het offen­<br />

sief koste wat kost voortzetten. Hij had<br />

zijn zinnen gezet op <strong>de</strong> verovering van<br />

het paleis van <strong>de</strong> sultan. Maar alleen al<br />

<strong>de</strong> bestorming van <strong>de</strong> versterkingen die<br />

tussen <strong>de</strong> moskee en <strong>de</strong> kraton waren<br />

opgeworpen, kostte het leger 120 do<strong>de</strong>n<br />

en gewon<strong>de</strong>n. Bovendien belaag<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

Atjehers <strong>de</strong> verbindingsweg met het<br />

strand, zodat het contact met <strong>de</strong><br />

schepen en <strong>de</strong> voorra<strong>de</strong>n dreig<strong>de</strong> te<br />

wor<strong>de</strong>n verbroken. Het werd Van<br />

Daalen te heet on<strong>de</strong>r <strong>de</strong> voeten. Op <strong>de</strong><br />

17<strong>de</strong> trok hij terug naar het strand-<br />

bivak.<br />

Gemist oorlogsdoel<br />

Het was dui<strong>de</strong>lijk dat het leger zich aan<br />

Atjeh had vertild. De troepen waren<br />

uitgeput ten gevolge van <strong>de</strong> hitte, <strong>de</strong><br />

regenbuien en <strong>de</strong> doorstane vermoeie­<br />

nissen. Het terrein was drassig, achter<br />

het strand lag een bre<strong>de</strong> lagune, waar­<br />

door het transport van <strong>de</strong> troepen,<br />

vooral dat van <strong>de</strong> artillerie, veel vertra­<br />

ging had opgelopen. Bovendien had<strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong> militairen het oorlogsdoel eigenlijk<br />

niet kunnen ont<strong>de</strong>kken. De kraton, die<br />

men zich voorstel<strong>de</strong> als het bestuurs­<br />

centrum van Atjeh, had<strong>de</strong>n ze niet<br />

bereikt en <strong>de</strong> hoofdstad, Kota Radja,<br />

was onvindbaar. 'Eene aaneenge-<br />

bouw<strong>de</strong> stad', zo constateer<strong>de</strong> een offi­<br />

cier, 'schijnt niet te bestaan.' Vanaf het<br />

strand strekte zich een reeks van met<br />

elkaar verbon<strong>de</strong>n, maar toch onafhan­<br />

kelijke kampongs uit. Elke kampong<br />

was een op zichzelf staan<strong>de</strong> en tot <strong>de</strong><br />

tan<strong>de</strong>n bewapen<strong>de</strong> eenheid. De<br />

kampongs lagen verscholen in het bos<br />

en waren omgeven door dichte heggen,<br />

met nauwelijks zichtbare openingen die<br />

toegang gaven tot smalle bospa<strong>de</strong>n. De<br />

huizen met erven en tuinen waren op<br />

hun beurt ook weer omheind.<br />

De politieke structuur van Atjeh was<br />

uitermate versplinterd. Een aantal<br />

dorpen bij elkaar vorm<strong>de</strong> een district,<br />

meestal moekim genoemd, dat on<strong>de</strong>r het<br />

gezag van een imam stond. De werke­<br />

lijke heersers van Atjeh waren <strong>de</strong> zoge­<br />

noem<strong>de</strong> uleebalangs, wier gezag zich<br />

over een wisselend aantal moekims uit­<br />

strekte. De Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs duid<strong>de</strong>n die<br />

dan aan met een rangtelwoord, bijvoor­<br />

beeld: <strong>de</strong> moekims IV, <strong>de</strong> moekims VI, of<br />

<strong>de</strong> moekims XIX. De uleebalangs waren<br />

<strong>de</strong> aanvoer<strong>de</strong>rs in <strong>de</strong> oorlog tegen<br />

Ne<strong>de</strong>rland, <strong>de</strong> panglima perang (krijgs­<br />

oversten), <strong>de</strong> spil waarom het verzet<br />

draai<strong>de</strong>. Zon<strong>de</strong>r <strong>de</strong> inzet van grote<br />

<strong>de</strong>len van <strong>de</strong> bevolking waren <strong>de</strong><br />

aanvoer<strong>de</strong>rs echter niet ver gekomen.<br />

De islam was en Èleef <strong>de</strong> voornaamste<br />

bron van inspiratie voor <strong>de</strong> bevolking.<br />

De Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs waren kafir, ongelovi­<br />

gen. Te moeten gehoorzamen aan <strong>de</strong><br />

ulanda setan (<strong>de</strong> Hollandse duivels)<br />

was voor <strong>de</strong> meeste Atjehers een onver­<br />

draaglijke gedachte. Hoe sterk dit<br />

speel<strong>de</strong>, blijkt uit <strong>de</strong> brief die één van<br />

oorlogslei<strong>de</strong>rs, teuku di Tiro in 1885 aan<br />

<strong>de</strong> commandant van het koloniale leger<br />

schreef. Hij wil<strong>de</strong> best vre<strong>de</strong> sluiten, zei<br />

hij, maar dan moesten <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs<br />

zich eerst bekeren tot <strong>de</strong> islam.<br />

Twee<strong>de</strong> expeditie<br />

Terwijl <strong>de</strong> Atjehers na het vertrek van<br />

<strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs in ijltempo <strong>de</strong> noord-<br />

Links: Evenals el<strong>de</strong>rs in <strong>de</strong><br />

archipel waren in Atjeh<br />

'voorvechters' aanwezig,<br />

die voor <strong>de</strong> troepen uit<br />

liepen en door hun provoceren<strong>de</strong><br />

krijgsdansen <strong>de</strong><br />

koloniale militairen<br />

uitdaag<strong>de</strong>n tot <strong>de</strong> 'strijd.<br />

(Bronbeek)<br />

Hierboven: Na <strong>de</strong> inname<br />

van <strong>de</strong> kraton op 24<br />

januari 1874 poseren generaal<br />

Van Swieten en zijn<br />

staf voor een overwinningsfoto.<br />

Van Swieten zit<br />

links; kaarsrecht en enigszins<br />

plechtig blikt hij<br />

waardig opzij. Zijn twee<strong>de</strong><br />

man, generaal-majoor<br />

CM. Verspyck, zit rechts<br />

en kijkt, met <strong>de</strong> hand op <strong>de</strong><br />

knie, gemoe<strong>de</strong>lijk in <strong>de</strong><br />

camera.<br />

835


Boven: Op <strong>de</strong> vo<strong>org</strong>rond<br />

<strong>de</strong> zogenoem<strong>de</strong><br />

Coehoornmortier. Dit<br />

wapen, dat al in <strong>de</strong> 17<strong>de</strong><br />

eeuw door Menno baron<br />

van Coehoorn, <strong>de</strong><br />

beroem<strong>de</strong> vestingbouwer<br />

en belegeraar, was ontworpen,<br />

werd in Atjeh tot na<br />

1900 gebruikt. Het wapen,<br />

waarmee granaten wor<strong>de</strong>n<br />

afgeworpen, was eigenlijk<br />

meer geschikt als belegeringswapen,<br />

maar vol<strong>de</strong>ed<br />

in Indië toch goed omdat<br />

het klein en gemakkelijk te<br />

bedienen was.<br />

Rechts: De re<strong>de</strong> van<br />

Olehleh, <strong>de</strong> aanvoerhaven<br />

van Atjeh, waar <strong>de</strong> militaire<br />

voorra<strong>de</strong>n aan land<br />

wer<strong>de</strong>n gebracht.<br />

836<br />

kust van nieuwe veldversterkingen In Batavia werd een grote legermacht<br />

voorzagen, werkte het leger in Batavia samengetrokken. Een <strong>de</strong>el ervan werd<br />

even koortsachtig aan <strong>de</strong> voorbereiding uitgerust met pas uit Europa geïmpor-<br />

van een twee<strong>de</strong> expeditie. De marine teer<strong>de</strong> Beaumontgeweren. De gepensio-<br />

verken<strong>de</strong> <strong>de</strong> kust; in <strong>de</strong> loop van het neer<strong>de</strong> generaal J. van Swieten, die als<br />

jaar kwamen vijf ge<strong>de</strong>tailleer<strong>de</strong> kaarten jong luitenant nog on<strong>de</strong>r De Koek in <strong>de</strong><br />

ter beschikking van <strong>de</strong> legerstaf. Java-oorlog had gediend, werd 'we<strong>de</strong>r<br />

Tnlandsche berichtgevers' hielpen een in actieven dienst gesteld' om <strong>de</strong> on<strong>de</strong>r­<br />

handje mee en verstrekten inlichtingen neming tot een goed ein<strong>de</strong> te brengen,<br />

over <strong>de</strong> wegen en <strong>de</strong> rivieren en over Het Ne<strong>de</strong>rlandsch-Indische Roo<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> locatie en bewapening van <strong>de</strong> kraton. Kruis tenslotte schonk zijn zegen aan <strong>de</strong><br />

tocht en voorzag het leger van tabak,<br />

chocola en an<strong>de</strong>re 'voor <strong>de</strong> krijgsman<br />

nuttige zaken.'<br />

Een reusachtige amfibische operatie<br />

kwam op gang. Met een vloot van<br />

22 schepen werd een strijdmacht van<br />

8.000 militairen en 5.000 man on<strong>de</strong>r­<br />

steunend personeel naar Atjeh gebracht.<br />

De landing vond plaats op 14 <strong>de</strong>cember<br />

1873. Op eerste kerstdag lagen <strong>de</strong><br />

troepen voor <strong>de</strong> <strong>de</strong>r<strong>de</strong> maal in een jaar<br />

voor <strong>de</strong> moskee. Pas op 6 januari 1874<br />

viel het gebouw in Ne<strong>de</strong>rlandse han<strong>de</strong>n<br />

ten koste van 215 do<strong>de</strong>n en gewon<strong>de</strong>n.<br />

Generaal Van Swieten wissel<strong>de</strong> strijd af<br />

met diplomatie. Vlak voor <strong>de</strong> jaarwisse­<br />

ling had hij een gezant naar <strong>de</strong> sultan<br />

gestuurd met een vre<strong>de</strong>saanbod. Het<br />

was slecht afgelopen met <strong>de</strong>ze man:<br />

'Geboeid en van alles beroofd, naar<br />

het binnenland gebracht. Brieven<br />

verscheurd en niet aan Sultan gegeven,<br />

volk regeert', zo telegrafeer<strong>de</strong> Van<br />

Swieten verontwaardigd aan Batavia.<br />

An<strong>de</strong>rzijds kon hij toch ook niet nalaten<br />

zijn bewon<strong>de</strong>ring uit te spreken voor <strong>de</strong><br />

Atjehers: 'Wat vijand gewerkt heeft en<br />

energie getoond om ons tegen te<br />

hou<strong>de</strong>n is ongeloofbaar', maar, zo liet<br />

hij weten, 'wij zijn ook niet stil; sappen-<br />

arbeid [het aanleggen van loopgraven],


atterijbouw en an<strong>de</strong>re wachten en<br />

veiligheidsdiensten en bloedige gevech<br />

ten gaan hand aan hand.'<br />

De verovering van <strong>de</strong> kraton, ongeveer<br />

vijf kilometer landinwaarts, kwam als<br />

een anticlimax. Tot op het moment van<br />

<strong>de</strong> verovering, op 24 januari 1874,<br />

had<strong>de</strong>n <strong>de</strong> militairen geen dui<strong>de</strong>lijk<br />

zicht op het gebouw en zijn omgeving.<br />

Het hele complex lag verb<strong>org</strong>en achter<br />

dicht struikgewas en bomen en werd<br />

nog extra aan het oog onttrokken door<br />

een vier a vijf meter dikke, ondoor­<br />

dringbare heg van bamboe doeri. De<br />

Ne<strong>de</strong>rlandse aanval werd ingeleid dooi<br />

een artilleriebeschieting van enkele<br />

dagen, terwijl gelijktijdig <strong>de</strong> omtrekken<br />

van het gebouw wer<strong>de</strong>n verkend. De<br />

kraton bleek afgeschermd te zijn door<br />

een aar<strong>de</strong>n wal van 600 x 250 meter.<br />

Afgezien van <strong>de</strong> bamboe-versperring,<br />

waren er nog een gracht (vijf meter<br />

breed, drie meter diep) en een aantal<br />

ronrf/oe-versperringen (valkuilen met<br />

voetangels). Binnen <strong>de</strong> omwalling<br />

had<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Atjehers borstweringen<br />

aangelegd met ingegraven zitplaatsen<br />

voor scherpschutters en voorzien van<br />

ongeveer 40 stukken geschut. Deze<br />

laatste verkeer<strong>de</strong>n overigens in slechte<br />

staat. De meeste lagen gewoon op <strong>de</strong><br />

wallen, aan <strong>de</strong> achterkant vastgehou­<br />

<strong>de</strong>n door palen; slechts weinig kanon­<br />

nen ston<strong>de</strong>n op affuiten. Na veel<br />

wikken en wegen en na het uitvoeren<br />

van een omtrekken<strong>de</strong> beweging<br />

ston<strong>de</strong>n <strong>de</strong> militairen dan toch voor <strong>de</strong><br />

kraton - om tot <strong>de</strong> ont<strong>de</strong>kking te komen<br />

dat <strong>de</strong> Atjehers <strong>de</strong> vesting 's nachts in<br />

alle stilte had<strong>de</strong>n ontruimd!<br />

De on<strong>de</strong>rneming had een record aantal<br />

slachtoffers gekost. Het begon ermee<br />

dat op <strong>de</strong> schepen waarmee <strong>de</strong> troepen<br />

wer<strong>de</strong>n aangevoerd cholera was uitge­<br />

broken. De ziekte had al aan tientallen<br />

militairen het leven gekost nog voordat<br />

<strong>de</strong> strijd goed en wel begonnen was.<br />

Vanaf <strong>de</strong> aankomst tot en met het<br />

vertrek van <strong>de</strong> hoofdmacht in april 1874<br />

waren 28 officieren en 1700 an<strong>de</strong>re mili­<br />

tairen gesneuveld of aan <strong>de</strong> gevolgen<br />

van ziekte en uitputting overle<strong>de</strong>n. De<br />

verliezen wer<strong>de</strong>n ruimschoots gecom­<br />

penseerd door <strong>de</strong> resultaten, vond Van<br />

Swieten. De verovering van <strong>de</strong> kraton<br />

stel<strong>de</strong> hij voor als een weergaloze over­<br />

winning - en velen met hem. 'De kraton<br />

is ons!', schal<strong>de</strong> het door Indië en<br />

Ne<strong>de</strong>rland.<br />

Bezetting in bentengs<br />

Op 31 januari 1874 werd Atjeh gean­<br />

nexeerd. Van Swieten werd benoemd<br />

tot militair en civiel gouverneur. Ruim<br />

3.100 militairen en 128 officieren bleven<br />

als bezettingsmacht in Atjeh achter. De<br />

troepen installeer<strong>de</strong>n zich zo goed en<br />

zo kwaad als het ging. Het wachten was<br />

nu op <strong>de</strong> vrijwillige overgave van <strong>de</strong><br />

Atjehers. Ongeduldig speur<strong>de</strong> Van<br />

Swieten naar tekenen van opgave. Het<br />

verlies van <strong>de</strong> kraton moest <strong>de</strong> Atjehers<br />

toch aan het <strong>de</strong>nken hebben gezet. 'Nog<br />

geen tekenen van toena<strong>de</strong>ring', moest<br />

hij tot zijn spijt steeds weer aan Batavia<br />

berichten.<br />

Generaal Van Swieten werd opgevolgd<br />

door kolonel J.L.J.H. Pel. On<strong>de</strong>r zijn<br />

leiding werd begonnen met <strong>de</strong> aanleg<br />

van een ver<strong>de</strong>digingslinie rondom Kota<br />

Radja. Een gebied van enkele kilome­<br />

ters rondom <strong>de</strong> plaats werd voorzien<br />

van bentengs. Het doel was Kota Radja<br />

af te schermen van het binnenland en te<br />

beveiligen tegen aanslagen. Alleen met<br />

zee was een open verbinding. In <strong>de</strong><br />

loop van 1874 en 1875 wer<strong>de</strong>n 38<br />

bentengs aangelegd, die bezet wer<strong>de</strong>n<br />

gehou<strong>de</strong>n door ruim 2.700 militairen.<br />

Van oorlogvoering, laat staan van een<br />

offensief, kon echter volstrekt geen<br />

sprake zijn. De troepen had<strong>de</strong>n al<br />

moeite genoeg om zich staan<strong>de</strong> te<br />

hou<strong>de</strong>n in het afgescherm<strong>de</strong> gebied<br />

rondom Kota Radja.<br />

De bouw, bevoorrading en ver<strong>de</strong>diging<br />

van <strong>de</strong> bentengs verg<strong>de</strong>n het uiterste<br />

van <strong>de</strong> militairen. De aanleg ervan was<br />

een voortduren<strong>de</strong> worsteling met<br />

klimaat en terrein; door <strong>de</strong> overvloe­<br />

dige regenval liep <strong>de</strong> hele vallei van <strong>de</strong><br />

Linksboven: Vanaf april<br />

1874 was generaal<br />

J.L.J.H. Pel bevelhebber in<br />

Atjeh. Aanvankelijk zette<br />

hij <strong>de</strong> politiek van Van<br />

Swieten voort: afwachten<br />

tot <strong>de</strong> Atjehers hun on<strong>de</strong>rwerping<br />

vrijwillig zou<strong>de</strong>n<br />

komen aanbie<strong>de</strong>n. Toen<br />

bleek dat <strong>de</strong> Atjehers daar<br />

niet over pieker<strong>de</strong>n,<br />

lanceer<strong>de</strong> Pel in <strong>de</strong>cember<br />

1875 een groot offensief.<br />

Enkele weken later bezweek<br />

hij in het bivak bij Tonga<br />

aan een 'slaga<strong>de</strong>rbreuk'.<br />

Rechtsboven: Het postenstelsel<br />

aan <strong>de</strong> kust van<br />

Atjeh. (GM)<br />

Hierboven: Wat <strong>de</strong>ze foto<br />

zo interessant maakt, is<br />

wat er niet op staat. Hier<br />

zit een groepje officieren<br />

om <strong>de</strong> 'kletstafel' in een<br />

Atjehs bivak, maar <strong>de</strong><br />

jenever ontbreekt! Op zo'n<br />

'kletstafel' hoor<strong>de</strong> een grote<br />

fles Bols Jenever. Zoals<br />

bekend was het koloniale<br />

leger een grootverbruiker.<br />

837


Rechtsmid<strong>de</strong>n en on<strong>de</strong>r:<br />

De medische verz<strong>org</strong>ing<br />

van zieke en gewon<strong>de</strong> militairen<br />

vorm<strong>de</strong> een groot<br />

probleem. Het onherbergzame<br />

terrein maakte het<br />

transport van gewon<strong>de</strong>n<br />

en zieken moeilijk. Tij<strong>de</strong>ns<br />

<strong>de</strong> lange patrouilles in <strong>de</strong><br />

rimboe lever<strong>de</strong>n <strong>de</strong> officieren<br />

van gezondheid een<br />

heroïsch gevecht om <strong>de</strong><br />

militairen gezond te<br />

hou<strong>de</strong>n en <strong>de</strong> zieken te<br />

verplegen. Om het transport<br />

te vergemakkelijken<br />

en vooral om het wat<br />

comfortabeler te maken,<br />

bedachten officieren van<br />

gezondheid allerlei nieuwe<br />

hulpmid<strong>de</strong>len die van<br />

natuurlijke materialen<br />

(bamboe bijvoorbeeld)<br />

waren gemaakt. De beste<br />

manier van transport bleef<br />

<strong>de</strong> draagbaar, <strong>de</strong> tandoe<br />

(rechts). Twee of vier<br />

dragers, een bamboe<br />

draagbaar, een afdakje van<br />

bla<strong>de</strong>ren of doek; dat was al<br />

voldoen<strong>de</strong>. Voor grotere<br />

transporten wer<strong>de</strong>n soms<br />

karren gebruikt, getrokken<br />

door paar<strong>de</strong>n of ossen<br />

(on<strong>de</strong>r).<br />

Atjeh-rivier in <strong>de</strong> loop van 1874 on<strong>de</strong>r<br />

water. Tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> werkzaamhe<strong>de</strong>n<br />

wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> militairen permanent door<br />

Atjehers aangevallen en bestookt. Dit<br />

gebeur<strong>de</strong> bij voorkeur 's nachts, zodat<br />

<strong>de</strong> militairen geen enkel moment van<br />

rust werd gegund.<br />

Het leven in <strong>de</strong> bentengs was niet<br />

gemakkelijk. De stemming was er<br />

gedrukt. In feite waren <strong>de</strong> aanvallen<br />

van <strong>de</strong> Atjehers en <strong>de</strong> acties daartegen<br />

<strong>de</strong> enige afwisseling in het eentonige en<br />

primitieve bestaan. Opgesloten in <strong>de</strong><br />

bentengs, was het leger niet in staat tot<br />

het lanceren van een offensief. Het kon<br />

slechts reageren op <strong>de</strong> Atjehse aanvallen.<br />

En die kwamen er, bij hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n.<br />

Verwoed poog<strong>de</strong>n <strong>de</strong> Atjehers <strong>de</strong><br />

'ongelovigen' van hun grondgebied te<br />

jagen. Onophou<strong>de</strong>lijk wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

bentengs aangevallen en transporten en<br />

patrouilles vanuit hin<strong>de</strong>rlagen bestookt.<br />

Jarenlang fungeer<strong>de</strong> het leger daar in<br />

het noor<strong>de</strong>lijkste puntje van Atjeh als<br />

<strong>de</strong> kop van jut.<br />

Jan <strong>de</strong> Nikker tegen<br />

Jan Fuselier<br />

In belangrijke opzichten verschil<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

oorlogvoering in Atjeh met die van<br />

el<strong>de</strong>rs in <strong>de</strong> archipel. Het meest in het<br />

oog lopen<strong>de</strong> verschil was dat <strong>de</strong><br />

Atjehers altijd in het offensief waren.<br />

Was het el<strong>de</strong>rs meestal zo dat <strong>de</strong> vijand<br />

voor een <strong>de</strong>fensieve opstelling koos en<br />

noest wor<strong>de</strong>n opgezocht, in Atjeh nam<br />

lij zelf het initiatief. Ontelbaar waren<br />

ie verrassingsaanvallen op bentengs en<br />

ransporten, nachtelijke overvallen en<br />

jverrompelingen van geïsoleer<strong>de</strong> <strong>de</strong>ta-<br />

:hementen. Het was hit-and-run, <strong>de</strong><br />

ypische guerrilla-aanpak. Even snel als<br />

ie Atjehers kwamen, verdwenen ze ook<br />

/veer. Maar altijd vielen er slachtoffers<br />

jn<strong>de</strong>r <strong>de</strong> militairen, <strong>de</strong> dwangarbeiiers,<br />

<strong>de</strong> patiënten in <strong>de</strong> bewteng-hospita-<br />

en en <strong>de</strong> vrouwen van <strong>de</strong> militairen;<br />

paren <strong>de</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> Atjehers niemand. En<br />

Itijd maakten ze bij zulke onverhoedse<br />

lanvallen wapens buit, essentieel voor<br />

le voortzetting van <strong>de</strong> strijd. Deze<br />

anpak bracht <strong>de</strong> militairen ook in<br />

>sychologisch opzicht een gevoelige<br />

lag toe. Behendig wisten <strong>de</strong> Atjehers te<br />

irofiteren van elk moment van onopletendheid.<br />

Verslapte <strong>de</strong> waakzaamheid<br />

•an <strong>de</strong> wachtposten op een benteng ook<br />

naar een ogenblik, dan sloegen ze toe.<br />

Varen <strong>de</strong> versperringen te gering, <strong>de</strong><br />

imheiningen te laag, of <strong>de</strong> verlichting<br />

an het gebied rondom <strong>de</strong> benteng<br />

involdoen<strong>de</strong>, ze wisten er onmid<strong>de</strong>llijk<br />

an te profiteren. Nooit kon<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

roepen zeker van hun zaak zijn, nooit<br />

on<strong>de</strong>n ze zich veilig voelen. Dat was<br />

.et grote succes van <strong>de</strong> Atjehers.<br />

chijnbaar vre<strong>de</strong>lieven<strong>de</strong> inwoners<br />

:on<strong>de</strong>n zich plotseling ontpoppen als<br />

;uerrillastrij<strong>de</strong>rs en <strong>de</strong> niets vermoelen<strong>de</strong><br />

militairen in een oogwenk om<br />

eep helpen. De lessen over wat we<br />

2genwoordig guerrilla-oorlog noemen,<br />

lie <strong>de</strong> officier P.F. Vermeulen Krieger al<br />

11829 te boek had gesteld, waren in<br />

ergetelheid geraakt en moesten<br />

leront<strong>de</strong>kt wor<strong>de</strong>n. Een <strong>de</strong>rgelijke<br />

iorlog, had hij gezegd, eist een verdub-<br />

•eling van moed en waakzaamheid van<br />

ie militair. Niet alleen tegen mannelijke<br />

sgenstan<strong>de</strong>rs had Vermeulen Krieger<br />

ijn collega's <strong>de</strong>stijds gewaarschuwd.<br />

1 rouwen mochten ook in dit opzicht


niet over het hoofd wor<strong>de</strong>n gezien. In<br />

<strong>de</strong> guerrilla vochten zij even hard mee<br />

als hun mannen, beweer<strong>de</strong> hij. Dat<br />

on<strong>de</strong>rvon<strong>de</strong>n <strong>de</strong> militairen in Atjeh aan<br />

<strong>de</strong>n lijve. Vrouwen <strong>de</strong><strong>de</strong>n mee aan<br />

kleine en grote gevechtsacties en speel­<br />

<strong>de</strong>n bij <strong>de</strong> mobilisering van het verzet<br />

een nog grotere rol. Er zijn hier, volgens<br />

een officier, 'Kenau Hasselaars bij<br />

dozijnen.'<br />

Een twee<strong>de</strong> verschil met <strong>de</strong> oorlogvoe­<br />

ring el<strong>de</strong>rs in <strong>de</strong> archipel lag in <strong>de</strong><br />

bewapening van <strong>de</strong> Atjehers. Niet<br />

zel<strong>de</strong>n beschikten ze over meer en<br />

mo<strong>de</strong>rner vuurwapens dan <strong>de</strong> kolo­<br />

niale troepen. Grootscheepse invoer uit<br />

Penang z<strong>org</strong><strong>de</strong> er voor dat <strong>de</strong> wapen-<br />

voorraad op peil bleef. Bovendien<br />

maakten <strong>de</strong> Atjehers veel vuurwapens<br />

buit bij overvallen op Ne<strong>de</strong>rlandse<br />

bentengs en transporten. En tenslotte<br />

werd ook het kleine werk door <strong>de</strong><br />

Atjehers niet geschuwd: ijverig verza­<br />

mel<strong>de</strong>n ze elke lege huls die ze op het<br />

slagveld of in <strong>de</strong> buurt van bentengs<br />

kon<strong>de</strong>n vin<strong>de</strong>n om die later opnieuw te<br />

vullen. De legerautoriteiten loof<strong>de</strong>n<br />

daarom al gauw premies uit aan <strong>de</strong><br />

soldaten voor elke lege huls die ze mee<br />

terug brachten. De Atjehers waren<br />

bovendien goe<strong>de</strong> schutters. Eén Atjeher<br />

in het bijzon<strong>de</strong>r, die in 1875 <strong>de</strong> bentengs<br />

rond Kota Radja voortdurend en uiterst<br />

trefzeker on<strong>de</strong>r vuur nam, kreeg al<br />

gauw <strong>de</strong> bijnaam 'Jan <strong>de</strong> Mikker'.<br />

Uniek was dat <strong>de</strong> Atjehers ook bedre­<br />

ven waren in het afgeven van salvo-<br />

vuur. Verschei<strong>de</strong>ne malen wer<strong>de</strong>n zelfs<br />

Europese vuurcommando's vernomen:<br />

'an'.. 'pir' ('aan'..'vuur'). Dat het<br />

Atjehse vuur effectief was, bewijzen <strong>de</strong><br />

aantallen door geweervuur gewon<strong>de</strong> en<br />

gesneuvel<strong>de</strong> militairen. In <strong>de</strong> eerste<br />

twee oorlogsjaren leg<strong>de</strong>n 369 militairen<br />

het loodje door Atjehs geweervuur en<br />

wer<strong>de</strong>n er 4.998 verwond. Dat wil<br />

zeggen dat Atjehs geweervuur verant­<br />

woor<strong>de</strong>lijk was voor 83% van alle in <strong>de</strong><br />

strijd gevallen doelen en gewon<strong>de</strong>n.<br />

Vergeleken daarbij was het percentage<br />

dat door klewanghouwen gewond<br />

raakte of sneuvel<strong>de</strong>, waarover in <strong>de</strong><br />

krijgsliteratuur vaak zo veel ophef<br />

wordt gemaakt, bijna te verwaarlozen,<br />

namelijk 8%. Overigens was het aantal<br />

militairen dat overleed ten gevolge van<br />

ziekten (met name cholera, tyfus en<br />

dysenterie) een veelvoud van <strong>de</strong> hier<br />

genoem<strong>de</strong> aantallen. Een sterftepercen­<br />

tage van 25% ten gevolge van ziekte<br />

was in <strong>de</strong> eerste drie jaar van <strong>de</strong> oorlog<br />

normaal. Pas vanaf 1877 trad enige<br />

verbetering in: het percentage lag toen<br />

op 10 of min<strong>de</strong>r. Dat meer militairen<br />

stierven aan ziekte dan ten gevolge van<br />

krijgshan<strong>de</strong>lingen was ook in Franse en<br />

Britse koloniale legers het geval. Pas na<br />

1900 werd dat an<strong>de</strong>rs, na <strong>de</strong> succesvolle<br />

toepassing van <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne medische<br />

ont<strong>de</strong>kkingen in <strong>de</strong> koloniale legers.<br />

De oorlog bracht een polarisatie<br />

teweeg in <strong>de</strong> Atjehse<br />

samenleving. Sommige<br />

lei<strong>de</strong>rs kozen voor samenwerking<br />

met <strong>de</strong><br />

Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs. Zo'n<br />

'bevriend hoofd' staat op <strong>de</strong><br />

illustratie links. Hij nam<br />

met zijn volgelingen, die<br />

met Ne<strong>de</strong>rlandse wapens<br />

waren uitgerust, <strong>de</strong>el aan<br />

<strong>de</strong> strijd. An<strong>de</strong>ren bo<strong>de</strong>n<br />

verzet en bleven tot het<br />

bittere ein<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs bevechten.<br />

Zo iemand was panglima<br />

Polim. Pas toen zijn<br />

moe<strong>de</strong>r, zuster en vrouw<br />

in 1903 gevangen waren<br />

genomen (foto mid<strong>de</strong>n),<br />

gaf hij zich over. Een<br />

an<strong>de</strong>re verzetslei<strong>de</strong>r,<br />

teuku Umar, die tot 1896<br />

met het koloniale leger<br />

samenwerkte, maar vanaf<br />

dat jaar tot <strong>de</strong> onverzettelijke<br />

tegenstan<strong>de</strong>rs van <strong>de</strong><br />

Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs behoor<strong>de</strong>,<br />

werd in 1899 in een<br />

hin<strong>de</strong>rlaag gelokt en<br />

gedood. De foto linkson<strong>de</strong>r<br />

toont Umar, omgeven door<br />

zijn voornaamste volgelingen.


Boven: Mid<strong>de</strong>n jaren<br />

zeventig waag<strong>de</strong>n <strong>de</strong> koloniale<br />

troepen zich buiten<br />

het postenstelsel rond Kota<br />

Radja; <strong>de</strong> oorlog breid<strong>de</strong><br />

zich uit. (GM)<br />

Rechtsmid<strong>de</strong>n en on<strong>de</strong>r:<br />

Generaal Karei van <strong>de</strong>r<br />

Hey<strong>de</strong>n is één van <strong>de</strong><br />

meest legendarische generaals<br />

van Ne<strong>de</strong>rlands-<br />

Indiëgeiveest. Een houw<strong>de</strong>gen,<br />

met <strong>de</strong> reputatie<br />

van onkwetsbaarheid, ook<br />

wel bekend als generaal<br />

Eenoog doordat hij tij<strong>de</strong>ns<br />

<strong>de</strong> vergeefse bestorming<br />

van <strong>de</strong> bergvesting Batoe<br />

Iliq in 1880 - onkwetsbaar<br />

of niet - een oog was kwijtgeraakt.<br />

Hij was van Indo-<br />

Europese komaf, geboren<br />

in 1826 en al se<strong>de</strong>rt 1841<br />

in dienst van het leger.<br />

Ondanks zijn vele verdiensten<br />

eindig<strong>de</strong> zijn actieve<br />

militaire carrière in<br />

mineur. In 1881 kreeg hij<br />

(eervol) ontslag nadat er<br />

een publiek schandaal was<br />

uitgebroken over <strong>de</strong> meedogenloze<br />

behan<strong>de</strong>ling van <strong>de</strong><br />

dwangarbei<strong>de</strong>rs in Atjeh<br />

tij<strong>de</strong>ns het bestuur van<br />

Van <strong>de</strong>r Heij<strong>de</strong>n. Hij werd<br />

commandant van Bronbeek<br />

in Arnhem, het in 1863<br />

door koning Willem III<br />

opgerichte Koloniaal<br />

Militair Invali<strong>de</strong>nhuis. Bij<br />

zijn zeventigste verjaardag<br />

kreeg hij een erevaan<strong>de</strong>l<br />

aangebo<strong>de</strong>n.<br />

840<br />

'Voorbeeldlooze<br />

tuchtiging'<br />

Gesteund door <strong>de</strong> autoriteiten in<br />

Batavia, besloot Pel, inmid<strong>de</strong>ls tot gene-<br />

raal-majoor bevor<strong>de</strong>rd, tot het lanceren<br />

van een offensief ten zui<strong>de</strong>n van Kota<br />

Radja, het gebied van <strong>de</strong> moekims IV, VI<br />

en XIX. Voor het eerst kwamen <strong>de</strong><br />

troepen dus buiten <strong>de</strong> postenlinie in<br />

actie. Pel maakte slechts het begin van<br />

<strong>de</strong> campagne mee; in februari 1876<br />

overleed hij plotseling.<br />

De toestand bleef min of meer stabiel<br />

tot mid<strong>de</strong>n 1878. Toen vielen Atjehse<br />

strijdgroepen on<strong>de</strong>r Habib<br />

Abdurrahman <strong>de</strong> moekims IV en VI<br />

binnen, gebied dat door Pel twee jaar<br />

eer<strong>de</strong>r was veroverd. Het was aan gene-<br />

raal-majoor K. van <strong>de</strong>r Heij<strong>de</strong>n om aan<br />

<strong>de</strong> Atjehse invallen voor eens en voor<br />

altijd een eind te maken. Hij kreeg<br />

vergaan<strong>de</strong> volmachten van Batavia.<br />

Gouverneur-generaal J. W. van<br />

Lansberge, die al enkele malen het<br />

spoedige ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong> oorlog aan Den<br />

Haag had gemeld, eiste van Van <strong>de</strong>r<br />

Heij<strong>de</strong>n een 'voorbeeldlooze tuchti­<br />

ging'. De legersterkte, al jaren on<strong>de</strong>r <strong>de</strong><br />

maat, werd tot meer dan 10.000 militai­<br />

ren en 3.000 dwangarbei<strong>de</strong>rs opge­<br />

voerd. Van <strong>de</strong>r Heij<strong>de</strong>n stel<strong>de</strong> een<br />

ambitieus plan op dat voorzag in <strong>de</strong><br />

on<strong>de</strong>rwerping van Groot-Atjeh, dat wil<br />

zeggen, <strong>de</strong> vallei van <strong>de</strong> Atjeh- rivier,<br />

met het 30 kilometer landinwaarts<br />

gelegen Indrapoeri als uiterste grens.<br />

Het was niet alleen voor <strong>de</strong> geloofwaar­<br />

digheid van <strong>de</strong> militairen, maar ook<br />

voor het moreel en <strong>de</strong> fysieke toestand<br />

van het leger gewenst dat nu ein<strong>de</strong>lijk<br />

eens succes werd geboekt.<br />

In maart 1879 was het zo ver. In drie<br />

colonnes trok Van <strong>de</strong>r Heij<strong>de</strong>ns leger­<br />

macht het gebied van <strong>de</strong> moekims XXII<br />

en XXVI binnen. In totaal namen zo'n<br />

80 officieren, 1.800 manschappen en<br />

1.600 koelies en dwangarbei<strong>de</strong>rs aan <strong>de</strong><br />

opmars <strong>de</strong>el. De tocht verliep moei­<br />

zaam; <strong>de</strong> enige begaanbare route liep<br />

langs <strong>de</strong> linkeroever van <strong>de</strong> Atjeh-<br />

rivier. De secties bergartillerie en<br />

mortieren z<strong>org</strong><strong>de</strong>n voor veel vertra­<br />

ging, terwijl hun bijdrage aan <strong>de</strong> strijd<br />

gering was. Onmisbaar waren <strong>de</strong> lokale<br />

gidsen. Gekleed als inheemse militai­<br />

ren, namen ze ook daadwerkelijk aan<br />

<strong>de</strong> strijd <strong>de</strong>el, bijvoorbeeld door het in<br />

brand steken van kampongs. Van <strong>de</strong>r<br />

Heij<strong>de</strong>ns dagor<strong>de</strong>r van 21 maart 1879,<br />

<strong>de</strong> dag waarop <strong>de</strong> expeditie officieel<br />

begon, had ten aanzien van het gedrag<br />

te vel<strong>de</strong> bepaald dat kampongs pas na<br />

overleg tussen <strong>de</strong> officieren en Atjehse<br />

hoof<strong>de</strong>n, die <strong>de</strong> expeditie vergezel<strong>de</strong>n,<br />

in brand gestoken mochten wor<strong>de</strong>n.<br />

Sommige kampongs langs <strong>de</strong> rivier<br />

ston<strong>de</strong>n als 'bevriend' bekend; die<br />

moesten natuurlijk gespaard blijven.<br />

An<strong>de</strong>re kampongs, die zich niet al te<br />

nadrukkelijk had<strong>de</strong>n verzet, kon<strong>de</strong>n<br />

vernietiging afkopen door betaling van<br />

een bepaald bedrag. Dorpen die bekend<br />

ston<strong>de</strong>n als 'haar<strong>de</strong>n van verzet'<br />

mochten aan <strong>de</strong> vlammen wor<strong>de</strong>n<br />

prijsgegeven. Veel gewicht heeft <strong>de</strong>ze<br />

dagor<strong>de</strong>r niet in <strong>de</strong> schaal gelegd.<br />

Kampongs en sawahs wer<strong>de</strong>n op grote<br />

schaal verwoest en verbrand. De pacifi­<br />

catie was evenals el<strong>de</strong>rs in <strong>de</strong> archipel<br />

vooral een kwestie van economische<br />

oorlogvoering.<br />

Vijf dagen na het vertrek werd<br />

Indrapoeri bereikt; <strong>de</strong> imam kwam <strong>de</strong><br />

overgave aanbie<strong>de</strong>n. Daarmee was <strong>de</strong><br />

expeditie echter niet afgelopen. Tot juni<br />

bleven <strong>de</strong> troepen in <strong>de</strong> omtrek van<br />

Indrapoeri acties uitvoeren tegen<br />

kampongs die <strong>de</strong> strijd gewoon voort­<br />

zetten. Een permanente bezetting van<br />

<strong>de</strong> hele vallei van Anak Galoeng tot<br />

Indrapoeri was nodig; vele malen<br />

rukten colonnes uit om het bezette<br />

gebied te zuiveren. De veldtocht werd<br />

na een pauze van enkele weken voort­<br />

gezet met optre<strong>de</strong>n tegen <strong>de</strong> moekims<br />

XXVI. Ook zij bo<strong>de</strong>n hun on<strong>de</strong>rwerping<br />

aan. Daarmee was in september 1879


een ein<strong>de</strong> gekomen aan het offensief.<br />

Een aantal verzetslei<strong>de</strong>rs had zich over­<br />

gegeven; <strong>de</strong> meesten waren uitgewe­<br />

ken, ver<strong>de</strong>r het binnenland in.<br />

Het was tijd voor nieuwe vre<strong>de</strong>sgeba-<br />

ren. 'Krijgsbewegingen van grooten<br />

omvang zullen vermoe<strong>de</strong>lijk niet meer<br />

noodig zijn', verklaar<strong>de</strong> generaal Van<br />

<strong>de</strong>r Heij<strong>de</strong>n. Wel moesten nog 'ein<strong>de</strong>-<br />

looze patrouilleeringen' plaats vin<strong>de</strong>n,<br />

maar <strong>de</strong> legersterkte kon wel omlaag.<br />

De sterkte van <strong>de</strong> bezettingsmacht<br />

werd bepaald op ongeveer 6.000 man<br />

(voor <strong>de</strong> helft Europeanen), nog altijd<br />

een fors aantal. Gouverneur-generaal<br />

Van Lansberge bood het Atjehse volk<br />

royaal een nieuwe moskee aan ter<br />

vervanging van het in 1873 afgebran<strong>de</strong><br />

en later gesloopte gebouw. Van <strong>de</strong>r<br />

Heij<strong>de</strong>n leg<strong>de</strong> <strong>de</strong> eerste steen en<br />

verklaar<strong>de</strong> tegenover <strong>de</strong> verzamel<strong>de</strong><br />

imams dat <strong>de</strong> bouw ervan 'opnieuw een<br />

handtastelijk bewijs' was van<br />

Ne<strong>de</strong>rlands goe<strong>de</strong> bedoelingen met <strong>de</strong><br />

islam. De autoriteiten in Batavia en Den<br />

Haag wil<strong>de</strong>n nu zo snel mogelijk van <strong>de</strong><br />

oorlog af. Het werd hoog tijd het mes te<br />

zetten in <strong>de</strong> torenhoge <strong>de</strong>fensielasten.<br />

In 1881 arriveer<strong>de</strong> <strong>de</strong> eerste civiele<br />

gouverneur, A. Pruys van <strong>de</strong>r Hoeven.<br />

De perio<strong>de</strong> van bestuur door militairen<br />

was voorbij.<br />

Geen oorlog, geen vre<strong>de</strong><br />

Ne<strong>de</strong>rland zat in het begin van <strong>de</strong> jaren<br />

1880 flink met <strong>de</strong> situatie in Atjeh in zijn<br />

maag. Het was een oorlog die het leger<br />

verre boven zijn krachten ging en <strong>de</strong><br />

Ne<strong>de</strong>rlands-Indische schatkist in<br />

recordtempo uitputte. Jaarlijks kostte<br />

<strong>de</strong> strijd zo'n twintig miljoen gul<strong>de</strong>n<br />

(een <strong>de</strong>r<strong>de</strong> van het totale <strong>de</strong>fensiebud­<br />

get en een zeven<strong>de</strong> van <strong>de</strong> totale over­<br />

heidsuitgaven in Indië). Bovendien<br />

monopoliseer<strong>de</strong> 'Atjeh' alle troepen, er<br />

bleven nauwelijks nog militairen over<br />

voor taken el<strong>de</strong>rs. Er moest iets gebeu­<br />

ren. Het was <strong>de</strong> minister van Oorlog,<br />

A.W.P. Weitzel die, als interim-minister<br />

van Koloniën, een beslissing forceer<strong>de</strong><br />

die even verstrekkend als noodlottig<br />

was. Hij besloot tot inkrimping van <strong>de</strong><br />

troepen in Atjeh, het terugtrekken uit<br />

het grootste <strong>de</strong>el van het verover<strong>de</strong><br />

gebied en het afsluiten van <strong>de</strong> vesting<br />

Kota Radja door mid<strong>de</strong>l van een zwaar<br />

versterkte linie van posten. Tegelijker­<br />

tijd moest <strong>de</strong> kust door <strong>de</strong> marine<br />

geblokkeerd wor<strong>de</strong>n, zodat er geen<br />

schip meer in of uit kon. Zo moest Atjeh<br />

door mid<strong>de</strong>l van het 'concentratiestel-<br />

sel' op <strong>de</strong> knieën gedwongen wor<strong>de</strong>n.<br />

Simpel, goedkoop, realistisch en, zo<br />

verwachtte hij, doeltreffend.<br />

On<strong>de</strong>r leiding van kolonel H. Demmeni<br />

werd in augustus 1884 met <strong>de</strong> aanleg<br />

van <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>digingslinie begonnen.<br />

Het werd een waar pronkstuk, dat<br />

bestond uit zestien bentengs, met een<br />

bezetting van ruim hon<strong>de</strong>rd man elk.<br />

Ze waren met Kota Radja verbon<strong>de</strong>n<br />

door mid<strong>de</strong>l van <strong>de</strong> telefoon en bereik­<br />

baar via een trambaan. Het gebied werd<br />

afgeschermd door een ijzeren hek met<br />

wachthuisjes.<br />

De oorlog in Atjeh<br />

bestond hoofdzakelijk<br />

uit patrouille-lopen. In<br />

groepen van 20 a 30 man<br />

werd het patrouillegebied<br />

in alle richtingen doorkruist,<br />

op zoek naar <strong>de</strong><br />

vijand. De drie afbeeldingen<br />

op <strong>de</strong>ze pagina betreffen<br />

scènes uit het<br />

patrouille-leven: het doorzoeken<br />

van een kampongwoning<br />

(linksboven); het<br />

doorwa<strong>de</strong>n van een rivier<br />

waarbij dwangarbei<strong>de</strong>rs<br />

door militairen aan <strong>de</strong><br />

hand wor<strong>de</strong>n genomen<br />

(mid<strong>de</strong>n); en <strong>de</strong> lunchpauze,<br />

waarbij <strong>de</strong> in eetketeltjes<br />

meegebrachte lunch<br />

wordt genuttigd (on<strong>de</strong>r).<br />

Het kaartje (CM) hierboven<br />

en <strong>de</strong> daarop aangegeven<br />

schaal laten zien<br />

dat <strong>de</strong> oorlog in een eigenlijk<br />

maar betrekkelijk klein<br />

gebied plaats vond.<br />

841


Boven: Begin jaren tachtig<br />

werd dui<strong>de</strong>lijk dat <strong>de</strong><br />

oorlog <strong>de</strong> fysieke en vooral<br />

financiële krachten van<br />

Ne<strong>de</strong>rland te boven ging.<br />

Om toch het uitein<strong>de</strong>lijke<br />

doel - on<strong>de</strong>rwerping van<br />

Atjeh - te bereiken en <strong>de</strong><br />

kosten in <strong>de</strong> hand te<br />

hou<strong>de</strong>n, ontsproot het<br />

zogenoem<strong>de</strong> concentratiestelsel<br />

aan het brein van<br />

<strong>de</strong> minister van Koloniën,<br />

A.W.P. Weitzel. Een<br />

gebied van vijftig vierkante<br />

kilometer werd hermetisch<br />

afgesloten. Achter die<br />

imposante linie werd<br />

gespannen gewacht op <strong>de</strong><br />

vrijwillige overgave van<br />

Atjeh. Tevergeefs: <strong>de</strong><br />

'opstan<strong>de</strong>lingen' zagen in<br />

het stelsel van bentengs,<br />

wachthuisjes, ijzeren<br />

hekken, telefoon- en<br />

tramlijnen een prachtig<br />

mikpunt voor nog meer<br />

aanslagen. Pas na tien jaar<br />

gaf het leger <strong>de</strong> rampzalige<br />

tactiek van <strong>de</strong> geconcentreer<strong>de</strong><br />

linie op. (GM)<br />

Rechtsmid<strong>de</strong>n en rechtson<strong>de</strong>r:<br />

Was het leven in <strong>de</strong><br />

bentengs, die her en <strong>de</strong>r<br />

wer<strong>de</strong>n opgericht, primitief<br />

en <strong>de</strong>primerend, in <strong>de</strong><br />

hoofdplaats Kota Radja<br />

was het bestaan heel wat<br />

draaglijker. De hoofdofficieren<br />

had<strong>de</strong>n <strong>de</strong> beschikking<br />

over comfortabele<br />

woningen (rechtsmid<strong>de</strong>n).<br />

Ontspanningsmogelijkhe<strong>de</strong>n<br />

waren er ook; rechtson<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong> sociëteit voor<br />

on<strong>de</strong>rofficieren.<br />

842<br />

Gewacht werd op <strong>de</strong> vrijwillige on<strong>de</strong>r­<br />

werping van <strong>de</strong> Atjehers. Die zagen<br />

echter in <strong>de</strong> aanleg van <strong>de</strong> geconcen­<br />

treer<strong>de</strong> linie hun aanvallen beloond en<br />

verdubbel<strong>de</strong>n hun inspanningen. Aan<br />

opgeven dachten ze niet. Waarom zou­<br />

<strong>de</strong>n ze ook? Het door <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs<br />

bezette stuk was ongeveer 50 vierkante<br />

kilometer groot, dat wil zeggen 0,1%<br />

van het Atjehse grondgebied. Ook <strong>de</strong><br />

kustblokka<strong>de</strong> werd een mislukking.<br />

Het werd allemaal nog veel erger. De<br />

militairen, opgesloten als ze zaten in<br />

het uiterste puntje van Atjeh, wer<strong>de</strong>n<br />

<strong>de</strong>pressief van het nietsdoen. Boven­<br />

dien brak in 1884 een beri-beri-epi<strong>de</strong>-<br />

mie uit, die het sterftepercentage on<strong>de</strong>r<br />

<strong>de</strong> militairen op het niveau van <strong>de</strong><br />

vroege jaren zeventig terugbracht. Het<br />

'concentratiestelsel' was, kortom, een<br />

kolossale vergissing. Na tien jaar - men<br />

kan niet zeggen dat men het gauw<br />

opgaf - werd het systeem verlaten. Het<br />

nieuwe beleid richtte zich op <strong>de</strong> inscha­<br />

keling van omvangrijke Atjehse hulp­<br />

troepen; het was een soort 'Atjehisering'<br />

van <strong>de</strong> strijd.<br />

Kaartenhuis van<br />

Deijkerhoff<br />

De gedachte dat Atjehers het beste met<br />

Atjehers gevangen kon<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n,<br />

nam <strong>de</strong> nieuwe gouverneur, generaal-<br />

majoor C. Deijkerhoff, tot uitgangspunt<br />

van zijn beleid. Niemand min<strong>de</strong>r dan<br />

<strong>de</strong> grote Atjehse lei<strong>de</strong>r teuku Umar<br />

bood <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs zijn diensten<br />

aan. Het leg<strong>de</strong> hem geen win<strong>de</strong>ieren.<br />

Nog in 1893 verleen<strong>de</strong> Deijkerhoff hem<br />

<strong>de</strong> eretitel panglima perang besar (grote<br />

oorlogslei<strong>de</strong>r) en voorzag hij hem<br />

royaal van geld en wapens. Met<br />

Ne<strong>de</strong>rlandse hulp slaag<strong>de</strong> Umar erin<br />

zijn persoonlijke aspiraties en ambities<br />

te verwezenlijken. Drie jaar lang was hij<br />

Deijkerhoffs meest loyale bondgenoot.<br />

Hij mocht er een eigen keurkorps op na<br />

hou<strong>de</strong>n (door Ne<strong>de</strong>rland betaald) en<br />

kreeg zelfs handvuurwapens van <strong>de</strong><br />

mo<strong>de</strong>rnste soort. Deijkerhoff, die zwaar<br />

bekritiseerd werd om zijn beleid ('een<br />

kaartenhuis', vond gouverneur-gene­<br />

raal jhr. C.H.A. van <strong>de</strong>r Wijck), kon alle<br />

aanvallen echter moeiteloos pareren<br />

door trots op Umar te wijzen. Als<br />

iemand <strong>de</strong> Ne<strong>de</strong>rlandse zaak was<br />

toegedaan, was het teuku Umar wel.


In 1896 werd een offensief in <strong>de</strong> moekims<br />

XXII voorbereid, waarbij Umar het<br />

voortouw zou nemen. Deijkerhoff<br />

wil<strong>de</strong> hem er natuurlijk niet met lege<br />

han<strong>de</strong>n op af sturen. Daarom rustte hij<br />

Umar uit met 380 achterlaadgeweren,<br />

500 voorla<strong>de</strong>rs, 25.000 Beaumont-<br />

patronen, 500 kilo buskruit, 5000 kilo<br />

lood en 120.000 slaghoedjes. Ooit komt<br />

het moment, had één van Deijkerhoffs<br />

critici gezegd, dat we al die wapens nog<br />

eens 'bloedig moeten terughalen.' In<br />

1896 was het zover: amper had Umar<br />

<strong>de</strong> wapens in han<strong>de</strong>n, of hij viel <strong>de</strong><br />

Ne<strong>de</strong>rlandse zaak af. Hij stuur<strong>de</strong> nog<br />

enkele excuusbrieven naar Deijkerhoff,<br />

waarin hij zich beklaag<strong>de</strong> geen rid<strong>de</strong>r­<br />

or<strong>de</strong> te hebben gekregen (waardoor hij<br />

zich 'zeer beschaamd' had gevoeld) en<br />

waarin hij tevens vroeg om 150.000<br />

gul<strong>de</strong>n per maand voor het on<strong>de</strong>rhoud<br />

van zijn troepen. Deijkerhoff was totaal<br />

verbijsterd. Nog jaren lang hebben <strong>de</strong><br />

militairen zich het hoofd gebroken over<br />

Umars beweegre<strong>de</strong>nen. Het moest wel<br />

het 'sluimeren<strong>de</strong> verra<strong>de</strong>rsinstinct' zijn,<br />

waarvan Umar al eer<strong>de</strong>r blijk had<br />

gegeven. Feit was dat Umar dankzij <strong>de</strong><br />

Ne<strong>de</strong>rlandse militaire hulp <strong>de</strong> machtig­<br />

ste lei<strong>de</strong>r van Atjeh was gewor<strong>de</strong>n.<br />

In 1896 leek hem het juiste moment<br />

gekomen om die politieke en militaire<br />

steun te verzilveren en voor zichzelf te<br />

beginnen. Het leger had er van <strong>de</strong> ene<br />

dag op <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re een formidabel bewa­<br />

pen<strong>de</strong> tegenstan<strong>de</strong>r bij gekregen. Het<br />

bleef niet bij Umar alleen; talloze<br />

hoof<strong>de</strong>n, die Ne<strong>de</strong>rland eerst had<strong>de</strong>n<br />

gesteund, kozen partij voor Umar en<br />

liepen over. Een verrassen<strong>de</strong>r wending<br />

was nauwelijks <strong>de</strong>nkbaar. Het effect<br />

ervan was minstens zo dramatisch als<br />

dat van het 'verraad van Lombok' twee<br />

jaar eer<strong>de</strong>r. Het jaar 1896 beteken<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>finitieve ommekeer in <strong>de</strong> oorlog.<br />

Korps Marechaussee<br />

In <strong>de</strong> jaren dat Deijkerhoff zijn 'kaarten­<br />

huis' overeind trachtte te hou<strong>de</strong>n, was<br />

er echter al veel veran<strong>de</strong>rd. Het belang­<br />

rijkste was dat een speciale militaire<br />

eenheid in het leven was geroepen die<br />

in <strong>de</strong> rest van <strong>de</strong> oorlog een doorslag­<br />

geven<strong>de</strong> rol zou spelen: het 'Korps<br />

Marechaussee te voet'. Het was opge­<br />

richt in 1890, op voorstel van een<br />

Atjehse rechter bij <strong>de</strong> rechtbank in Kota<br />

Radja. Het moesten militairen zijn,<br />

vond hij, die zich in het hol van <strong>de</strong><br />

leeuw durf<strong>de</strong>n wagen en bewust <strong>de</strong><br />

confrontatie met <strong>de</strong> Atjehers zou<strong>de</strong>n<br />

zoeken; alleen <strong>de</strong> besten uit het leger<br />

mochten <strong>de</strong>el uitmaken van het korps.<br />

Ze moesten vooral 's nachts in actie<br />

komen. Met zulke soldaten zou het<br />

gebied binnen <strong>de</strong> linie pas echt bevei­<br />

ligd kunnen wor<strong>de</strong>n. Het korps, dat<br />

on<strong>de</strong>r leiding stond van kapitein<br />

G.G.J. Notten, kwam voor het eerst in<br />

actie in oktober 1890. In <strong>de</strong> drie jaar dat<br />

Het 'verraad van teuku<br />

Umar' z<strong>org</strong><strong>de</strong> in Indië en<br />

Ne<strong>de</strong>rland voor een schok.<br />

Johan Braakensiek teken<strong>de</strong><br />

voor <strong>de</strong> Amsterdammer<br />

van 5 april 1896 een prent<br />

waarop verbijster<strong>de</strong> veteranen<br />

in Bronbeek aan hun<br />

commandant (Van <strong>de</strong>r<br />

Heij<strong>de</strong>n) om uitleg vragen<br />

(linksmid<strong>de</strong>n). Na het<br />

sneuvelen van Umar in<br />

1899 werd diens kampement<br />

ont<strong>de</strong>kt (boven).<br />

Koloniale militairen<br />

poseren voor <strong>de</strong> ingang.<br />

Er staan uitkijktorens,<br />

links en rechts barakken en<br />

achterin het woonhuis van<br />

Umar.


Het Korps Marechaussee<br />

nam het voortouw bij <strong>de</strong><br />

uitein<strong>de</strong>lijke 'pacificatie'<br />

van Atjeh na 1895. Het<br />

was een elite-eenheid die<br />

offensief, mobiliteit, snelheid<br />

en verrassing hoog in<br />

het vaan<strong>de</strong>l had staan. Een<br />

korps dat zich, om het<br />

mo<strong>de</strong>rn te zeggen, specialiseer<strong>de</strong><br />

in 'counter-insurgency'.<br />

Voor het eerst had<br />

het koloniale leger een<br />

antwoord gevon<strong>de</strong>n op <strong>de</strong><br />

guerrilla-oorlog zoals die<br />

door <strong>de</strong> Atjehers werd<br />

toegepast. De marechaussees<br />

waren bewapend met<br />

karabijn en klewang. Op<br />

<strong>de</strong> foto boven een briga<strong>de</strong><br />

marechaussees (ongeveer<br />

120 man). Rechts een<br />

eenheid die achter een<br />

spoordijk voor het oog van<br />

<strong>de</strong> camera welwillend het<br />

leggen van een hin<strong>de</strong>rlaag<br />

<strong>de</strong>monstreert.<br />

hij <strong>de</strong> Marechaussees aanvoer<strong>de</strong>, z<strong>org</strong><strong>de</strong><br />

Notten er voor dat het een echte elite­<br />

groep werd. Het korps was ver<strong>de</strong>eld in<br />

kleine, zelfstandige eenhe<strong>de</strong>n, waarvan<br />

<strong>de</strong> mannen elkaar goed ken<strong>de</strong>n; er<br />

heerste een sterk esprit <strong>de</strong> corps. De<br />

soldaten wer<strong>de</strong>n intensief getraind, ze<br />

waren bewapend met karabijn en<br />

klewang, licht gekleed om zich snel en<br />

soepel in het bos te kunnen voortbewe­<br />

gen en voorzien van vivres voor slechts<br />

drie of vier dagen. Door zijn beperkte<br />

taak - bewaking en beveiliging binnen<br />

<strong>de</strong> linie - bleven <strong>de</strong> Marechaussees<br />

aanvankelijk een enigszins curieuze<br />

mengvorm van politieagenten en<br />

'commando's'. Ook getalsmatig stel<strong>de</strong>n<br />

ze nog niet zo veel voor: het korps tel<strong>de</strong><br />

246 man, voor <strong>de</strong> helft Ambonezen,<br />

voor <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re helft Javanen, en werd<br />

aangevoerd door inheemse, Afrikaanse<br />

en Europese on<strong>de</strong>rofficieren.<br />

In 1895 kregen <strong>de</strong> Marechaussees een<br />

nieuwe lei<strong>de</strong>r, kapitein jhr. G.J.W.C.H.<br />

Graafland. Zijn aantre<strong>de</strong>n beteken<strong>de</strong><br />

een omwenteling in het bestaan van het<br />

nog jonge korps. Hij introduceer<strong>de</strong> een<br />

nieuw tactisch concept, dat uitging van<br />

het offensief, het gebruik van het blanke<br />

wapen en het uitvoeren van onophou­<br />

<strong>de</strong>lijke patrouilles en achtervolgingen.<br />

Hij maakte er een keurtroep van met<br />

een hoge gevechtswaar<strong>de</strong>, een eenheid<br />

die uitblonk in snelle acties en die <strong>de</strong><br />

contra-guerrilla met succes in <strong>de</strong> prak­<br />

tijk bracht. Toen in 1896 <strong>de</strong> strijd weer<br />

in alle hevigheid losbarstte, ston<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

Marechaussees gereed. Graafland liet<br />

zien hoe <strong>de</strong> Atjehers aangepakt<br />

moesten wor<strong>de</strong>n. De offensieve tactiek<br />

en <strong>de</strong> mobiliteit van <strong>de</strong> Marechaussees<br />

wer<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> jaren na 1896 overgeno­<br />

men door <strong>de</strong> gewone troepen. Het<br />

Korps Marechaussee fungeer<strong>de</strong> als leer­<br />

school van <strong>de</strong> nieuwe tactiek.<br />

De oprichting van het Korps liet zien<br />

dat er op militair en politiek gebied<br />

veran<strong>de</strong>ringen op til waren. De onvre<strong>de</strong><br />

over het verloop van <strong>de</strong> oorlog bereikte<br />

in <strong>de</strong>ze jaren een hoogtepunt. Officieren<br />

braken zich het hoofd over mid<strong>de</strong>len<br />

tot herstel van <strong>de</strong> offensieve aanpak.<br />

Tot hen behoor<strong>de</strong> ook majoor J.B. van<br />

Heutsz, die met enige regelmaat van<br />

zich <strong>de</strong>ed spreken. In artikelen in het<br />

Indisch Militair Tijdschrift en in <strong>de</strong><br />

brochure De on<strong>de</strong>rwerping van Atjeh<br />

drong hij krachtig aan op een nieuwe<br />

aanpak. Wat hij te zeggen had, was<br />

overigens niet uniek of spectaculair. In<br />

zijn brochure zijn nauwelijks concrete<br />

aanwijzingen te vin<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong> manier<br />

waarop <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rwerping moest plaats­<br />

vin<strong>de</strong>n. Het is meer een psychologisch<br />

traktaat, een oproep tot krachtdadig­<br />

heid. De Atjeher, aldus Van Heutsz,<br />

luistert alleen naar hem die zijn kracht<br />

toont en die hem '<strong>de</strong>n voet op <strong>de</strong>n nek<br />

zet.' Hard toeslaan, zon<strong>de</strong>r wankelmoe-


digheid, dat was het <strong>de</strong>vies, en vooral:<br />

<strong>de</strong> 'ontelbare mooie praatjes' van 'dien<br />

meesterlijken vleier' niet geloven. Dan<br />

zou alles goed komen. Ook an<strong>de</strong>ren<br />

verspreid<strong>de</strong>n die boodschap. Het was<br />

<strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> geweldsretoriek die ook in <strong>de</strong><br />

Engelse en Franse koloniën te horen<br />

viel.<br />

Pax Neerlandica<br />

De militairen kregen trouwens in <strong>de</strong>ze<br />

jaren ook hulp van <strong>de</strong> wetenschap, in<br />

<strong>de</strong> persoon van <strong>de</strong> Leidse islam-kenner<br />

en arabist Chr. Snouck Hurgronje. Deze<br />

geleer<strong>de</strong> fungeer<strong>de</strong> min of meer als een<br />

soort eenmans-inlichtingendienst. Voor<br />

het eerst kregen <strong>de</strong> officieren (als ze<br />

tenminste wil<strong>de</strong>n luisteren) iets meer<br />

over <strong>de</strong> Atjehers te horen dan <strong>de</strong> sim­<br />

plistische frases over 'kwaadwilligen'<br />

en 'roovers', waarin gewoonlijk over <strong>de</strong><br />

vijand werd gesproken. Evenals Van<br />

Heutsz benadrukte hij dat het vooral<br />

een kwestie van psychologie was. Op<br />

basis van een verblijf in Atjeh in 1891<br />

en 1892 - het eerste antropologische<br />

on<strong>de</strong>rzoek daar - was Snouck tot <strong>de</strong><br />

conclusie gekomen dat <strong>de</strong> Atjehers een<br />

heilige oorlog vochten en dat ze het<br />

Ne<strong>de</strong>rlandse gezag pas zou<strong>de</strong>n<br />

aanvaar<strong>de</strong>n, wanneer ze <strong>de</strong> 'voet op<br />

<strong>de</strong>n nek' zou<strong>de</strong>n voelen.<br />

Het allerbelangrijkste was echter <strong>de</strong><br />

ommekeer in het politieke <strong>de</strong>nken over<br />

Indië. Op alle niveaus van <strong>de</strong> Indische<br />

en Ne<strong>de</strong>rlandse politiek manifesteer<strong>de</strong><br />

zich in <strong>de</strong> loop van <strong>de</strong> jaren negentig <strong>de</strong><br />

wil ernst te maken met het invoeren van<br />

Ne<strong>de</strong>rlands bestuur tot in <strong>de</strong> verste<br />

uithoeken van <strong>de</strong> archipel. De officiële<br />

reacties op <strong>de</strong> ne<strong>de</strong>rlaag op Lombok in<br />

1894 en op het Atjeh-fiasco in 1896<br />

maakten dat dui<strong>de</strong>lijk. Om or<strong>de</strong>lijk<br />

bestuur in te voeren was krachtig mili­<br />

tair ingrijpen nodig. Eerst moest een<br />

eind wor<strong>de</strong>n gemaakt aan <strong>de</strong> - in<br />

Ne<strong>de</strong>rlandse ogen - politieke chaos in<br />

<strong>de</strong> archipel. De dreigen<strong>de</strong> internatio­<br />

nale situatie maakte dit bovendien<br />

gewenst. Afrika werd opge<strong>de</strong>eld en wat<br />

in Azië (buiten China en Japan) nog<br />

'over' bleef, trok <strong>de</strong> belangstelling van<br />

<strong>de</strong> in koloniaal opzicht min<strong>de</strong>r<br />

be<strong>de</strong>el<strong>de</strong> Europese naties. Wanneer<br />

Ne<strong>de</strong>rland geen ernst maakte met het<br />

opleggen van <strong>de</strong> Pax Neerlandica,<br />

zou<strong>de</strong>n an<strong>de</strong>re staten zich wel eens met<br />

'ons Indië' kunnen gaan bemoeien. De<br />

politieke wil was er, <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>len waren<br />

er ook. Aan het eind van <strong>de</strong> 19<strong>de</strong> eeuw<br />

bleek <strong>de</strong> macht van <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rne tech­<br />

niek. Was <strong>de</strong> technologische ontwikke­<br />

ling tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> 19<strong>de</strong> eeuw heel lang<br />

meer belofte dan werkelijkheid<br />

geweest, tegen het ein<strong>de</strong> van <strong>de</strong> eeuw<br />

bleek ineens wat zij kon betekenen.<br />

Repeteergeweren en mitrailleurs<br />

versterkten <strong>de</strong> vuurkracht van het<br />

leger; stoomschepen verklein<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

afstan<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> archipel, <strong>de</strong> Koninklijke<br />

Mid<strong>de</strong>nhoven: De militaire<br />

kleding en uitrusting was<br />

in het algemeen ondoelmatig,<br />

veel te zwaar en te dik.<br />

Met <strong>de</strong> regelmaat van <strong>de</strong><br />

klok wer<strong>de</strong>n veran<strong>de</strong>ringen<br />

aangebracht, die echter<br />

meestal toch geen verbeteringen<br />

bleken. In 1894<br />

werd een compleet nieuwe<br />

uniform ingevoerd.<br />

Afgebeeld is <strong>de</strong> helmhoed<br />

voor officieren.<br />

Linkson<strong>de</strong>r: Het was Van<br />

Heutsz die <strong>de</strong> Atjehers<br />

uitein<strong>de</strong>lijk op <strong>de</strong> knieën<br />

kreeg. Zijn eerste grote<br />

succes was <strong>de</strong> expeditie<br />

naar Pedir in 1898. Deze<br />

tocht herstel<strong>de</strong> het zelfvertrouwen<br />

van het leger.<br />

Het persoonlijke lei<strong>de</strong>rschap<br />

van Van Heutsz<br />

droeg daar veel toe bij.<br />

Hier zit hij blakend van<br />

zelfvertrouwen temid<strong>de</strong>n<br />

van zijn staf tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong><br />

veldtocht door Pedir.<br />

Rechtsboven: Het populaire<br />

blad Eigen Haard<br />

besteed<strong>de</strong> regelmatig<br />

aandacht aan <strong>de</strong> oorlog.<br />

Hier een aflevering uit<br />

1896, nog voor het optre<strong>de</strong>n<br />

van Van Heutsz, toen<br />

teuku Umar <strong>de</strong> gemoe<strong>de</strong>ren<br />

bezighield.<br />

845


Boven: Samalangan aan <strong>de</strong><br />

noordkust bleek een uiterst<br />

moeilijk te veroveren<br />

gebied. In <strong>de</strong> jaren zeventig<br />

was <strong>de</strong> verovering mislukt.<br />

In 1880 had Karei van <strong>de</strong>r<br />

Heij<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong> versterkte<br />

heuvelvestingen 'bloedig<br />

echec' gele<strong>de</strong>n, zoals het<br />

toen heette. Hij had er<br />

trouwens ook een oog<br />

achtergelaten. In 1901<br />

probeer<strong>de</strong> Van Heutsz het<br />

nog een keer, ditmaal met<br />

meer succes. In een grote<br />

actie van marine en leger<br />

wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> vijan<strong>de</strong>lijke stellingen<br />

veroverd. Als laatste<br />

werd <strong>de</strong> bergstelling Batoe<br />

Iliq ingenomen, op 3 februari,<br />

<strong>de</strong> vijftigste verjaardag<br />

van Van Heutsz. Het<br />

schil<strong>de</strong>rij van fules Garnier<br />

toont het Ne<strong>de</strong>rlandsch<br />

Indisch Leger bij<br />

Samalangan op 26 augustus<br />

1877. Het werd aangebo<strong>de</strong>n<br />

aan koning<br />

Willem III, die overigens<br />

geen interesse voor <strong>de</strong> koloniën<br />

had. (Bronbeek)<br />

Rechtsmid<strong>de</strong>n: Van Heutsz<br />

werd voor zijn beëindiging<br />

van <strong>de</strong> Atjeh-oorlog<br />

beloond met het hoogste<br />

ambt in Ne<strong>de</strong>rlands-Indië:<br />

van 1904 tot 1909 was hij<br />

gouverneur-generaal.<br />

846<br />

Paketvaart Maatschappij vervoer<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

troepen snel en re<strong>de</strong>lijk comfortabel<br />

naar elke bestemming; verbeteringen in<br />

<strong>de</strong> medische z<strong>org</strong> hiel<strong>de</strong>n <strong>de</strong> soldaat<br />

gezond. Bovendien nam in <strong>de</strong>ze jaren<br />

<strong>de</strong> werving van inheemse militairen<br />

sterk toe, zodat het leger voor twee­<br />

<strong>de</strong>r<strong>de</strong> uit inheemse militairen kwam te<br />

bestaan. Bij <strong>de</strong> strijd in <strong>de</strong> jaren 1890 en<br />

in het eerste <strong>de</strong>cennium van <strong>de</strong> 20ste<br />

eeuw gingen <strong>de</strong> inheemse soldaten<br />

voorop.<br />

De koloniale staat in wording profi­<br />

teer<strong>de</strong> van al <strong>de</strong> nieuwe hulpmid<strong>de</strong>len.<br />

De combinatie van <strong>de</strong> nieuwe offen­<br />

sieve militaire geest, <strong>de</strong> grotere <strong>de</strong>el­<br />

name van <strong>de</strong> inheemse militairen, <strong>de</strong><br />

politieke wil om met <strong>de</strong> Indonesische<br />

vorsten af te rekenen en <strong>de</strong> in principe<br />

ongelimiteer<strong>de</strong> hoeveelheid mo<strong>de</strong>rne<br />

technische hulpmid<strong>de</strong>len z<strong>org</strong><strong>de</strong> ervoor<br />

dat <strong>de</strong> koloniale staat in verrassend<br />

korte tijd met <strong>de</strong> zwakke inheemse<br />

staten kon afrekenen. Zo brak dan <strong>de</strong><br />

laatste fase in <strong>de</strong> oorlog om Atjeh aan.<br />

Overrompelend offensief<br />

In 1896 en 1897 werd het kerngebied<br />

van Atjeh <strong>de</strong>finitief on<strong>de</strong>r controle<br />

gebracht. In <strong>de</strong> moekims XXII, XXV en<br />

XXVI, waar <strong>de</strong> strijd twee <strong>de</strong>cennia lang<br />

had gewoed, werd het ein<strong>de</strong>lijk rustig.<br />

Het leger stond nu voor <strong>de</strong> taak <strong>de</strong> rest<br />

van Atjeh te on<strong>de</strong>rwerpen. Het 'concen-<br />

tratiestelsel' was inmid<strong>de</strong>ls vervangen<br />

door het zogenoem<strong>de</strong> 'stelsel van<br />

actieve beheersing'. Drie mobiele colon­<br />

nes trokken het binnenland van Atjeh in<br />

op jacht naar teuku Umar, panglima<br />

Polim en an<strong>de</strong>re aanvoer<strong>de</strong>rs. Het was<br />

vooral Pedir, met <strong>de</strong> hoofdplaats Sigli,<br />

aan <strong>de</strong> noordkust, waar het Atjehse<br />

verzet zich concentreer<strong>de</strong>. Daar moest<br />

eerst mee wor<strong>de</strong>n afgerekend.<br />

De expeditie naar Pedir stond on<strong>de</strong>r<br />

leiding van - inmid<strong>de</strong>ls - kolonel Van<br />

Heutsz. Het was voor <strong>de</strong> eerste keer dat<br />

hij het commando over zo'n omvang­<br />

rijke troepenmacht voer<strong>de</strong>: 125 officie­<br />

ren, 3.300 militairen, 2.400 dwangarbei­<br />

<strong>de</strong>rs en enkele hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n bedien<strong>de</strong>n.<br />

Snouck Hurgronje vergezel<strong>de</strong> hem als<br />

'adviseur-honorair voor Inlandsche<br />

Zaken.' Van Heutsz mocht nu laten zien<br />

wat hij waard was. Met voortvarend­<br />

heid pakte hij aan. Hij vervroeg<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

expeditie met een maand na berichten<br />

dat teuku Umar <strong>de</strong> leiding van het<br />

verzet in Pedir op zich zou nemen. Op<br />

1 juni 1898 werd het startsein gegeven.<br />

Met grote snelheid trok hij door het<br />

land; <strong>de</strong> ene vijan<strong>de</strong>lijke sterkte na <strong>de</strong><br />

an<strong>de</strong>re werd ingenomen zon<strong>de</strong>r<br />

noemenswaardige verliezen aan<br />

Ne<strong>de</strong>rlandse kant; aan Atjehse zij<strong>de</strong><br />

vielen hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n do<strong>de</strong>n. Hardnekkig<br />

volg<strong>de</strong> hij het spoor van <strong>de</strong> Atjehers,<br />

die zich steeds ver<strong>de</strong>r in het binnenland<br />

terugtrokken. Na twaalf dagen splitste<br />

hij zijn troepenmacht in twee colonnes<br />

om <strong>de</strong> achtervolging met <strong>de</strong>s te meer<br />

effect te kunnen uitvoeren. In min<strong>de</strong>r<br />

dan een maand waren <strong>de</strong> verzetsgroe­<br />

pen in Pedir uiteengeslagen. De eerste<br />

expeditie on<strong>de</strong>r Van Heutsz' leiding<br />

was een groot militair en vooral


psychologisch succes gewor<strong>de</strong>n voor<br />

het leger.<br />

De campagne had een paar dingen<br />

dui<strong>de</strong>lijk gemaakt. Voor het eerst waren<br />

er geen kampongs en sawahs in brand<br />

gestoken en waren <strong>de</strong> eigendommen<br />

van <strong>de</strong> bevolking ontzien. Als gevolg<br />

daarvan had<strong>de</strong>n <strong>de</strong> rondtrekken<strong>de</strong><br />

guerrillastrij<strong>de</strong>rs weinig steun van <strong>de</strong><br />

bevolking on<strong>de</strong>rvon<strong>de</strong>n. Zon<strong>de</strong>r <strong>de</strong>ze<br />

steun kon<strong>de</strong>n zij niet veel an<strong>de</strong>rs doen<br />

dan zich steeds ver<strong>de</strong>r terugtrekken. Zij<br />

had<strong>de</strong>n zich door Van Heutsz het initia­<br />

tief laten ontnemen en wer<strong>de</strong>n steeds<br />

ver<strong>de</strong>r opgejaagd. Van Heutsz had ook<br />

laten zien dat het leger wel <strong>de</strong>gelijk tot<br />

een overrompelend offensief in staat<br />

was. Snelheid en verrassing waren <strong>de</strong><br />

mid<strong>de</strong>len om <strong>de</strong> guerrilla's mee te<br />

verslaan. Het Korps Marechaussee gaf<br />

het voorbeeld en nam een groot <strong>de</strong>el<br />

van <strong>de</strong> strijd voor zijn rekening. Het<br />

persoonlijke lei<strong>de</strong>rschap van Van<br />

Heutsz is eveneens van groot belang<br />

geweest. Zijn aanwezigheid inspireer<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> troepen. In het verover<strong>de</strong> gebied<br />

wer<strong>de</strong>n meteen bestuursposten opge­<br />

richt en <strong>de</strong> lokale hoof<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n<br />

'uitgenodigd' met het Ne<strong>de</strong>rlandse<br />

bestuur samen te werken.<br />

Laatste verzet gebroken<br />

Van 1898 tot 1903 werd in een aantal<br />

korte campagnes <strong>de</strong>finitief met het<br />

Atjehse verzet afgerekend. Mobiele<br />

colonnes doorkruisten Atjeh tot in alle<br />

hoeken en gaten. Overal voel<strong>de</strong>n <strong>de</strong><br />

Atjehers '<strong>de</strong> voet op <strong>de</strong> nek'. 'Snel en<br />

krachtig toegebrachte slagen moeten<br />

het zijn', had Van Heutsz ooit geschre­<br />

ven. Hij had bewezen dat het kon. De<br />

overgebleven guerrillalei<strong>de</strong>rs vielen <strong>de</strong><br />

één na <strong>de</strong> an<strong>de</strong>r in Ne<strong>de</strong>rlandse han<strong>de</strong>n.<br />

In 1899 slaag<strong>de</strong> Van Heutsz er bij<br />

verrassing in teuku Umar in een hin<strong>de</strong>r­<br />

laag te lokken en te do<strong>de</strong>n. Het was een<br />

grote klap voor het verzet, al nam één<br />

van Umars vrouwen, <strong>de</strong> legendarisch<br />

gewor<strong>de</strong>n Tjut Na Dinh, het lei<strong>de</strong>r­<br />

schap op zich. Onverzoenlijk, maar<br />

vergezeld van een slinkend aantal<br />

volgelingen zette zij <strong>de</strong> strijd nog jaren<br />

lang voort. Soms leef<strong>de</strong> het verzet<br />

ineens op en concentreer<strong>de</strong> het zich op<br />

een bepaald punt. Zo was er <strong>de</strong><br />

befaam<strong>de</strong> 'bergstelling' Batoe Iliq in<br />

Samalanga aan <strong>de</strong> noordkust. Het was<br />

een reusachtig versterkte vesting, die<br />

herinneringen opriep aan Bonjol, het<br />

bergdorp van <strong>de</strong> Padri's in Sumatra. In<br />

januari 1901 sloeg Van Heutsz het beleg<br />

voor <strong>de</strong> vesting. Uitein<strong>de</strong>lijk moesten<br />

<strong>de</strong> troepen, <strong>de</strong> Marechaussees voorop,<br />

tot <strong>de</strong> stormaanval overgaan; toen was<br />

ook dit bolwerk gevallen. In 1903 werd<br />

een laatste succes geboekt met <strong>de</strong> over­<br />

gave van panglima Polim aan kapitein<br />

H. Colijn. De oorlog was zo goed als<br />

voorbij.<br />

Wat overbleef, waren acties in geïso­<br />

leer<strong>de</strong> gebie<strong>de</strong>n in het binnenland.<br />

Enkele malen werd opgetre<strong>de</strong>n in <strong>de</strong><br />

Gajo- en Alaslan<strong>de</strong>n, diep in centraal-<br />

Atjeh. Een colonne on<strong>de</strong>r kapitein<br />

G.C.E. van Daalen trok van februari tot<br />

juli 1904 een verwoestend spoor door<br />

<strong>de</strong> dorpen in het binnenland. Mannen,<br />

vrouwen en kin<strong>de</strong>ren wer<strong>de</strong>n bij<br />

hon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>n doodgeschoten; <strong>de</strong> kam­<br />

pongs gingen onveran<strong>de</strong>rlijk in<br />

vlammen op. In totaal kwamen bijna<br />

3.000 Atjehers om het leven. Het was<br />

weer het ou<strong>de</strong> pacificatie-werk met zijn<br />

vaak willekeurige toepassing van<br />

geweld. Het was niet wat Van Heutsz<br />

en Snouck Hurgronje ooit bedoeld<br />

had<strong>de</strong>n met '<strong>de</strong> voet op <strong>de</strong>n nek'. De<br />

'metho<strong>de</strong>-Van Heutsz' was flink uit <strong>de</strong><br />

hand gelopen, om niet te zeggen, geper-<br />

Boven: Hendrik Colijn,<br />

minister-presi<strong>de</strong>nt van<br />

Ne<strong>de</strong>rland in <strong>de</strong> jaren<br />

<strong>de</strong>rtig, is zijn loopbaan<br />

begonnen als officier in het<br />

Indische leger. Hij dien<strong>de</strong><br />

van 1892 tot 1907 en<br />

bracht lange tijd door in<br />

Atjeh. Hij maakte naam<br />

met <strong>de</strong> overgave van<br />

panglima Polim, die zich<br />

op 6 september 1903 met<br />

zijn gevolg bij Colijn<br />

meld<strong>de</strong>. Op <strong>de</strong> foto staat<br />

Colijn uiterst links, met<br />

naast hem zittend zijn<br />

vrouw. Rechts van<br />

mevrouw Colijn staat<br />

luitenant J.C. Lamster, die<br />

later een biografie over<br />

Van Heutsz zou publiceren.<br />

Links: De 'kolonialen' in<br />

min<strong>de</strong>r krijgshaftig tenue.<br />

Het leven in het bivak kon<br />

ook iets gemoe<strong>de</strong>lijks<br />

hebben. De Europese militairen,<br />

gehuld in 'slaapbroek',<br />

koken hun potje<br />

rijst.<br />

847


Rechtson<strong>de</strong>r: De Gajo- en<br />

Alaslan<strong>de</strong>n in het binnenland<br />

van Atjeh waren het<br />

laatste gebied dat veroverd<br />

moest wor<strong>de</strong>n. Een<br />

kolonne on<strong>de</strong>r overste Van<br />

Daalen trok in 1904 dwars<br />

door het gebied. Tot <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>elnemen<strong>de</strong> officieren<br />

behoor<strong>de</strong> luitenant Hans<br />

Christoffel. De opdracht<br />

van <strong>de</strong> kolonne luid<strong>de</strong> het<br />

Gajo-gebied aan <strong>de</strong> Laut<br />

Tawar te verkennen en<br />

'het verzet te breken'. Van<br />

Daalen vatte dat nogal<br />

letterlijk op: <strong>de</strong> militairen<br />

trokken een verwoestend<br />

spoor door het land. Op 14<br />

juni 1904 werd kampong<br />

Koeteu Reh uitgemoord:<br />

313 mannen en 248<br />

vrouwen en kin<strong>de</strong>ren<br />

von<strong>de</strong>n <strong>de</strong> dood; 94<br />

vrouwen en kin<strong>de</strong>ren<br />

overleef<strong>de</strong>n het bloedbad<br />

(waarvan 31 gewond). Na<br />

afloop wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> lijken<br />

geteld en werd <strong>de</strong> foto<br />

genomen die rechtson<strong>de</strong>r<br />

staat afgedrukt. Overste<br />

Van Daalen staat er ook<br />

op, links bovenaan. Van<br />

Heutsz' beslissing om het<br />

karwei te laten afinaken<br />

door Van Daalen, tegen het<br />

uitdrukkelijke advies van<br />

Snouck Hungronje in, bleek<br />

een bloedige vergissing.<br />

Boven en rechtsmid<strong>de</strong>n:<br />

Ook in 1906 werd nog een<br />

tocht door <strong>de</strong> Gajo- en<br />

Alasvallei on<strong>de</strong>rnomen.<br />

Deze verliep zon<strong>de</strong>r veel<br />

inci<strong>de</strong>nten. De tocht werd<br />

z<strong>org</strong>vuldig voorbereid; een<br />

groot aantal voorra<strong>de</strong>n<br />

werd in kisten meegevoerd.<br />

Op <strong>de</strong> foto staat een rij<br />

dragers met kisten bestemd<br />

voor <strong>de</strong>ze expeditie. Boven<br />

valt te zien hoe een<br />

patrouille met hulp van<br />

een motorbootje <strong>de</strong> Laut<br />

Tawar oversteekt.<br />

848<br />

verteerd. De offensieve aanpak werd nu<br />

met willekeur en wreedheid gecombineerd.<br />

Moordgeschie<strong>de</strong>nis<br />

Het werd nog erger toen Van Daalen,<br />

<strong>de</strong> commandant van <strong>de</strong> Gajo- en Alasexpeditie,<br />

zelf gouverneur van Atjeh<br />

werd. In een poging om het toenemen<strong>de</strong><br />

aantal terroristische aanslagen <strong>de</strong> kop<br />

in te drukken, nam hij zijn toevlucht tot<br />

<strong>de</strong> har<strong>de</strong> aanpak. In <strong>de</strong> Twee<strong>de</strong> Kamer<br />

en in <strong>de</strong> pers werd schan<strong>de</strong> gesproken<br />

van <strong>de</strong> gebruikte metho<strong>de</strong>n in Atjeh.<br />

Het katholieke kamerlid Victor <strong>de</strong><br />

Stuers ontpopte zich als Van Daalens<br />

scherpste criticus. De door Van Daalen<br />

gelei<strong>de</strong> tocht door <strong>de</strong> Gajo- en Alaslan<strong>de</strong>n<br />

had hij 'een moordgeschie<strong>de</strong>nis'<br />

genoemd. De 'tij<strong>de</strong>n van Djenzis-Khan<br />

en Timoer-Lenk' waren teruggekeerd,<br />

zo riep hij uit in <strong>de</strong> Kamer. Zelfs militairen<br />

schaar<strong>de</strong>n zich aan zijn zij<strong>de</strong>. Het<br />

kamerlid L.W.J.K. Thomson, zelf oudofficier<br />

van het koloniale leger, <strong>de</strong>el<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> kritiek van De Stuers en <strong>de</strong> oud-<br />

Marechaussee-officier W.A. van<br />

Oorschot publiceer<strong>de</strong> on<strong>de</strong>r het pseudoniem<br />

'Wekker' een onthutsend relaas<br />

over <strong>de</strong> contra-terreur die door het<br />

leger werd toegepast in <strong>de</strong> laatste jaren<br />

van <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rwerping van Atjeh.<br />

De Atjeh-oorlog was het toneel geweest<br />

van malaise en triomf. Vijfentwintig<br />

jaar waren voorbij gegaan waarin het<br />

leger een pover figuur had geslagen.<br />

Het was niet bij machte geweest <strong>de</strong><br />

strijd in zijn voor<strong>de</strong>el te beslissen. Het<br />

had te kijk gestaan als een amateuristische<br />

strijdmacht, die niets wist aan te<br />

vangen met een stelletje 'kwaadwilligen'<br />

en 'roovers'. Maar dan was <strong>de</strong><br />

omslag gekomen en kort voor <strong>de</strong> eeuwwisseling<br />

was een nieuwe geest in het<br />

koloniale leger gevaren. Met zijn op<br />

mobiliteit en verrassing gerichte aanpak<br />

had Van Heutsz in korte tijd succes<br />

weten te boeken. Van Heutsz en <strong>de</strong>


Atjeh-oorlog wer<strong>de</strong>n het symbool van<br />

het Ne<strong>de</strong>rlandse imperialisme, van <strong>de</strong><br />

wil <strong>de</strong> hele archipel aan het<br />

Ne<strong>de</strong>rlandse bestuur te on<strong>de</strong>rwerpen.<br />

De oorlog had zware offers geëist van<br />

Atjeh en Ne<strong>de</strong>rland. Naar schatting zijn<br />

minimaal 60.000 Atjehers omgekomen,<br />

dat wil zeggen 10% van <strong>de</strong> bevolking.<br />

Van het leger sneuvel<strong>de</strong>n ongeveer<br />

2.000 militairen en kwamen er 10.500<br />

om door ziekte. Van <strong>de</strong> dwangarbei­<br />

<strong>de</strong>rs, die tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> oorlog op grote<br />

schaal wer<strong>de</strong>n ingezet, stierven er zeker<br />

25.000. Daarbij komen nog <strong>de</strong> verwoes­<br />

tingen die vooral in Groot-Atjeh<br />

wer<strong>de</strong>n aangericht. Het heeft tientallen<br />

jaren geduurd voordat <strong>de</strong> ecologische<br />

en economische gevolgen van <strong>de</strong> oorlog<br />

ongedaan waren gemaakt.<br />

Afronding van het<br />

imperium<br />

Pas na 1900 volg<strong>de</strong> <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rwerping<br />

van <strong>de</strong> nog niet on<strong>de</strong>r Ne<strong>de</strong>rlands<br />

gezag gebrachte <strong>de</strong>len van <strong>de</strong> archipel.<br />

Dat waren er nog heel wat. De talrijke<br />

expedities uit het verle<strong>de</strong>n in <strong>de</strong> buiten­<br />

gewesten waren meestal niet gevolgd<br />

door vestiging van het bestuur.<br />

De traditionele conflicthaar<strong>de</strong>n, zoals<br />

Zuidoost-Borneo en Zuid-Celebes<br />

waren nooit echt on<strong>de</strong>rworpen. Veel<br />

eilan<strong>de</strong>n in het oostelijk <strong>de</strong>el van <strong>de</strong><br />

archipel had<strong>de</strong>n nog maar amper met<br />

het Ne<strong>de</strong>rlandse bestuur kennis<br />

gemaakt. De succesvolle on<strong>de</strong>rwerping<br />

van Atjeh rond 1900 gaf het startsignaal<br />

voor grootscheeps militair optre<strong>de</strong>n in<br />

<strong>de</strong> hele archipel. De 'vliegen<strong>de</strong> colon­<br />

nes' van <strong>de</strong> Marechaussee gingen bij <strong>de</strong><br />

gezagsvestiging voorop. Marechaussee­<br />

officieren als H. Christoffel en<br />

Vliegen<strong>de</strong> Zwitser<br />

De grootste ster in <strong>de</strong> jacht op Atjehse 'kwaadwilligen' was ongetwijfeld<br />

<strong>de</strong> uit Zwitserland afkomstige kapitein <strong>de</strong>r Marechaussees,<br />

Hans Christoffel (1865-1962). Om zijn persoon heeft zich een ware<br />

legen<strong>de</strong> gevormd: <strong>de</strong> taaie 'woudloper', <strong>de</strong> onverwoestbare<br />

'rimboe-officier', <strong>de</strong> populaire 'vliegen<strong>de</strong> Zwitser', die aan alle<br />

belangrijke expedities in Atjeh had meegedaan en altijd in het<br />

voorste gelid had gestre<strong>de</strong>n. De expeditie naar Pedir, <strong>de</strong> bestorming<br />

van Batoe Iliq, <strong>de</strong> tocht door <strong>de</strong> Gajo- en Alas-lan<strong>de</strong>n, hij was overal<br />

bij geweest!<br />

Een man die hoge protectie genoot (van<br />

Van Heutsz zelf namelijk) en razend­<br />

snel <strong>de</strong> rang van kapitein had bereikt.<br />

Als militair een beetje een afwijkend<br />

type: van drank (en vrouwen?) hield hij<br />

niet, roken <strong>de</strong>ed hij niet, hij at zelfs geen<br />

vlees. Vermoe<strong>de</strong>lijk was hij één van <strong>de</strong><br />

weinige vegetariërs in het koloniale<br />

leger. Hij leef<strong>de</strong> als een asceet, <strong>de</strong>ze<br />

bijna mythologische krijger, die opoffe­<br />

ringsgezindheid combineer<strong>de</strong> met<br />

strijdbaarheid en volharding. Een<br />

krijger ook, voor wie hardheid, zelfs<br />

wreedheid <strong>de</strong>ug<strong>de</strong>n waren. Hij had wel<br />

iets weg van <strong>de</strong> figuur van kapitein<br />

Westerling, zoals we die kennen uit <strong>de</strong><br />

nadagen van het Ne<strong>de</strong>rlandse koloniale<br />

rijk.<br />

Het was Christoffel die in 1907 en 1908<br />

Flores on<strong>de</strong>r Ne<strong>de</strong>rlands gezag bracht.<br />

Met zijn 'eigen' Marechaussees, <strong>de</strong><br />

'Tijger colonne' (colonne matjan), door­<br />

kruiste hij het onherbergzame eiland in<br />

alle richtingen. Met <strong>de</strong> vinger aan <strong>de</strong><br />

trekker hield hij 'grooten schoonmaak'.<br />

Hij betoon<strong>de</strong> zich een eigenzinnig<br />

imperialist. Soms was hij maan<strong>de</strong>nlang<br />

'zoek'. Zon<strong>de</strong>r dui<strong>de</strong>lijke instructies<br />

voer<strong>de</strong> hij dan langdurige pacificatie­<br />

campagnes uit in het binnenland,<br />

waarbij hij van <strong>de</strong> Marechaussees fysiek<br />

en mentaal bijna het onmogelijke eiste.<br />

Voortdurend maakte hij ruzie met <strong>de</strong><br />

ambtenaren van het Binnenlands<br />

Bestuur, die hem liever kwijt dan rijk<br />

waren. Zijn militaire superieuren steun­<br />

<strong>de</strong>n hem echter door dik en dun. In<br />

Ne<strong>de</strong>rland genoot hij een enorme popu­<br />

lariteit. Kranten en tijdschriften publi­<br />

ceer<strong>de</strong>n veel over hem en zijn portret<br />

was zelfs in winkeletalages te bewon­<br />

<strong>de</strong>ren.<br />

Toen <strong>de</strong> strijd in Atjeh<br />

voorhij was, liet Van<br />

Heutsz <strong>de</strong> sultan in zijn<br />

waardigheid herstellen. De<br />

sultan leg<strong>de</strong> <strong>de</strong> eed van<br />

trouw af aan het<br />

Ne<strong>de</strong>rlandse gouvernement.<br />

Hij wordt hier<br />

geflankeerd door Van<br />

Heutsz (rechts) en Van<br />

Daalen (<strong>de</strong> twee<strong>de</strong> officier<br />

links naast <strong>de</strong> sultan). Het<br />

is een merkwaardig heeld.<br />

Het gezag van <strong>de</strong> sultan<br />

bestond allang niet meer<br />

en zijn positie stel<strong>de</strong> niets<br />

voor. Van Heutsz<br />

probeer<strong>de</strong> het Atjehse<br />

sultanaat, dat allang dood<br />

en vergeten was, nieuw<br />

leven in te blazen.<br />

849


Ter nagedachtenis aan<br />

Van Heutsz, die in 1924<br />

op 73-jarige leeftijd in<br />

Montreux overleed, werd<br />

in Kota Radja een groot<br />

monument opgericht. Van<br />

Heutsz is het symbool<br />

gewor<strong>de</strong>n van het<br />

Ne<strong>de</strong>rlandse imperialisme.<br />

Hij is het die <strong>de</strong> archipel<br />

met zijn duizend eilan<strong>de</strong>n<br />

tot een eenheid aaneen<br />

heeft gesmeed. Hij is <strong>de</strong><br />

schepper van Ne<strong>de</strong>rlands-<br />

Indië en daarmee ook van<br />

Indonesië. In het he<strong>de</strong>ndaagse<br />

Indonesië wordt<br />

Van Heutsz daarom<br />

bewon<strong>de</strong>rd.<br />

850<br />

Puputan op Bali<br />

Dat ze onverschrokken waren, had<strong>de</strong>n <strong>de</strong> inwoners van Bali al<br />

eer<strong>de</strong>r bewezen. De drie expedities die het leger in het mid<strong>de</strong>n van<br />

<strong>de</strong> 19<strong>de</strong> eeuw naar het eiland had uitgevoerd, waren door het krachtige<br />

verzet van <strong>de</strong> bevolking op niets uitgelopen. Generaal Michiels<br />

had er zelfs in 1849 <strong>de</strong> dood gevon<strong>de</strong>n. De Balinezen gaven zich niet<br />

zo maar gewonnen.<br />

Dat bleek nog eens op een gruwelijke<br />

manier tij<strong>de</strong>ns één van <strong>de</strong> laatste episo­<br />

<strong>de</strong>s van <strong>de</strong> strijd op Bali, in september<br />

1906. De vorsten die nog onafhankelijk<br />

waren, on<strong>de</strong>r wie <strong>de</strong> raja's van Badoeng<br />

(Denpasar) en het daarbij horen<strong>de</strong><br />

Pametjutan in het uiterste zui<strong>de</strong>n van<br />

het eiland, dien<strong>de</strong>n het Ne<strong>de</strong>rlands<br />

gezag te aanvaar<strong>de</strong>n. Met 4.000 man -<br />

het leger was gewaarschuwd! - trok<br />

generaal-majoor Rost van Tonningen<br />

tegen <strong>de</strong> twee vorsten op. De strijd zou<br />

een an<strong>de</strong>r verloop hebben dan hij had<br />

verwacht. De Balinezen had<strong>de</strong>n zich<br />

voorbereid op een collectieve dood. Ze<br />

had<strong>de</strong>n zich in hun mooiste gewa<strong>de</strong>n<br />

gekleed en zich bewapend met hun<br />

heilige krissen. Massaal liepen ze <strong>de</strong><br />

Ne<strong>de</strong>rlandse artillerie en infanterie<br />

tegemoet: <strong>de</strong> vorst voorop, prinsen en<br />

e<strong>de</strong>len, met lans en kris bewapend,<br />

omring<strong>de</strong>n hem en <strong>de</strong> vrouwen en<br />

kin<strong>de</strong>ren volg<strong>de</strong>n. Toen ze <strong>de</strong> militairen<br />

in het zicht kregen, versnel<strong>de</strong>n ze hun<br />

pas. Zon<strong>de</strong>r een moment van aarzeling<br />

ren<strong>de</strong>n ze steeds sneller op <strong>de</strong> vuren<strong>de</strong><br />

militairen af, een wisse dood tegemoet.<br />

Niemand gaf zich over. Voor het oog<br />

van <strong>de</strong> troepen stapel<strong>de</strong> zich een berg<br />

lijken op. De gewon<strong>de</strong> Balinezen staken<br />

zich zelf met hun kris dood of wer<strong>de</strong>n<br />

door an<strong>de</strong>ren gedood. Kin<strong>de</strong>ren<br />

wer<strong>de</strong>n door hun ou<strong>de</strong>rs gedood. Het<br />

gehuil en geschreeuw overstem<strong>de</strong> het<br />

schieten. Van <strong>de</strong> militairen maakte zich<br />

ontzetting meester. Zo gingen bei<strong>de</strong><br />

vorstenhuizen ten on<strong>de</strong>r, in <strong>de</strong> rituele<br />

puputan, <strong>de</strong> gewij<strong>de</strong> zelfvernietiging<br />

van <strong>de</strong> dynastie. Minstens 600<br />

Balinezen von<strong>de</strong>n <strong>de</strong> dood. Het was<br />

20 september 1906. Het is, zei het<br />

Twee<strong>de</strong> Kamerlid H.H. van Kol, 'een<br />

datum die ik wel zou willen wegwissen<br />

uit onze historie.'<br />

H.N.A. Swart verwierven een legen­<br />

darische reputatie met hun 'krachtda­<br />

dige aanpak' van <strong>de</strong> inheemse guerrilla.<br />

Borneo was het eerst aan <strong>de</strong> beurt. Het<br />

leger leed daar tussen 1902 en 1904 nog<br />

forse verliezen. Een commissie on<strong>de</strong>r<br />

voorzitterschap van luitenant-kolonel<br />

Van Daalen pleitte voor een har<strong>de</strong><br />

aanpak van het verzet. In januari 1905<br />

land<strong>de</strong>n drie Marechaussee-briga<strong>de</strong>s<br />

on<strong>de</strong>r luitenant Christoffel in het<br />

Banjarmasinse rijk. In vijf maan<strong>de</strong>n tijds<br />

trok hij in vliegen<strong>de</strong> vaart door het<br />

binnenland, sloeg het verzet uiteen,<br />

nam <strong>de</strong> lei<strong>de</strong>rs gevangen en bracht het<br />

gebied <strong>de</strong>finitief on<strong>de</strong>r Ne<strong>de</strong>rlands<br />

gezag. Het jaar daarop was Christoffel<br />

op Celebes te vin<strong>de</strong>n. De ou<strong>de</strong> dynas­<br />

tieën van Boni en Goa, waarmee <strong>de</strong><br />

Ne<strong>de</strong>rlan<strong>de</strong>rs al sinds <strong>de</strong> dagen van <strong>de</strong><br />

VOC in een politieke haat-lief<strong>de</strong><br />

verhouding verwikkeld waren, wer<strong>de</strong>n<br />

vo<strong>org</strong>oed onttroond. In 1905 was een<br />

grote expeditiemacht op Celebes<br />

geland. Boni en Goa waren snel versla­<br />

gen, maar voor <strong>de</strong> achtervolging van <strong>de</strong><br />

vorsten en hun getrouwen was meer<br />

tijd en vooral meer doorzettingsvermo­<br />

gen nodig. De 'Bonieren' trokken zich<br />

terug in ongenaakbare rotsvestingen,<br />

die door <strong>de</strong> Marechaussees van<br />

Christoffel stormen<strong>de</strong>rhand moesten<br />

wor<strong>de</strong>n genomen.<br />

Hierna waren <strong>de</strong> kleinere eilan<strong>de</strong>n in<br />

het oosten aan <strong>de</strong> beurt. Het onherberg­<br />

zame Ceram was vanaf 1905 het toneel<br />

van een vier jaar duren<strong>de</strong> strijd tussen<br />

<strong>de</strong> bevolking en <strong>de</strong> mobiele colonnes<br />

van <strong>de</strong> Marechaussee en het leger.<br />

Luitenant-kolonel Swart voer<strong>de</strong> in 1908<br />

een jaar lang campagne tegen <strong>de</strong> bevol­<br />

king van Sumbawa. Vrijwel elke<br />

kampong op het eiland verzette zich<br />

hevig; Swart rapporteer<strong>de</strong> 'zeer fana­<br />

tieke aanvallen' van <strong>de</strong> dorpelingen.<br />

Dezelf<strong>de</strong> taferelen speel<strong>de</strong>n zich af op<br />

Flores, waar Christoffel in 1907 <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>finitieve on<strong>de</strong>rwerping afdwong in<br />

een uiterst gewelddadig offensief.<br />

Tussen 1906 en 1908 wer<strong>de</strong>n ook <strong>de</strong><br />

laatste onafhankelijke vorsten op Bali<br />

on<strong>de</strong>rworpen, die se<strong>de</strong>rt <strong>de</strong> expedities<br />

in <strong>de</strong> jaren 1840 met rust waren gelaten.<br />

Dit alles speel<strong>de</strong> zich in korte tijd af.<br />

Het leek alsof een soort overmoed, een<br />

roes van geweld, zich van het koloniale<br />

leger meester had gemaakt. Het resul­<br />

taat was dat tussen 1900 en 1910 <strong>de</strong> hele<br />

archipel daadwerkelijk on<strong>de</strong>r Ne<strong>de</strong>r­<br />

lands gezag werd gebracht. Met recht<br />

kon nu van 'Ne<strong>de</strong>rlands Indië' wor<strong>de</strong>n<br />

gesproken. Het is een ironie van <strong>de</strong><br />

geschie<strong>de</strong>nis dat <strong>de</strong> perio<strong>de</strong> van effec­<br />

tief koloniaal bestuur over het hele<br />

grondgebied dus amper veertig jaar<br />

heeft geduurd.


Voor wie ver<strong>de</strong>r wil lezen:<br />

Holz, G.D.E.J., Beknopt geschiedkundig overzicht van <strong>de</strong>n<br />

Atjeh-oorlog. Breda, 1924.<br />

Lamster, J.C., J.B.van Heutsz. Amsterdam, 1942.<br />

Veer, Paul van 't, De Atjeh-Oorlog. Amsterdam, 1980.<br />

Wekker (= W.A. van Oorschot), Hoe beschaafd Ne<strong>de</strong>rland<br />

in <strong>de</strong> twintigste eeuw vre<strong>de</strong> en or<strong>de</strong> schiep op Atjeh.<br />

's-Gravenhage, 1907.<br />

Bronvermelding illustraties:<br />

De afbeeldingen in <strong>de</strong>ze aflevering zijn afkomstig van het<br />

Koninklijk Instituut voor <strong>de</strong> Tropen, Amsterdam, tenzij<br />

an<strong>de</strong>rs vermeld.<br />

Bronbeek: Museum Bronbeek, Arnhem<br />

CM :G.J.<strong>de</strong>Moor,Goes<br />

COLOFON<br />

Redactie dr. Martin Bossenbroek, drs. Francine<br />

Brinkgreve, Janneke van Dijk, drs. Piet van Id<strong>de</strong>kinge,<br />

prof. dr. Peter Klein, drs. Siebrand Krul, drs. Ian Muller<br />

Tekst Jaap <strong>de</strong> Moor<br />

Redactie-adres Waan<strong>de</strong>rs Uitgevers, Postbus 1129,<br />

8001 BC Zwolle<br />

Vormgeving Roelof Koebrugge bNO<br />

Druk Waan<strong>de</strong>rs Drukkers, Zwolle<br />

©1995 Uitgeverij Waan<strong>de</strong>rs b.v., Zwolle<br />

De uit gever heeft er naar gestreefd, <strong>de</strong> rechten m.b.t.<br />

<strong>de</strong> illustraties volgens <strong>de</strong> wettelijke bepalingen te<br />

regelen. Degenen die <strong>de</strong>sondanks menen na<strong>de</strong>re<br />

rechten te kunnen doen gel<strong>de</strong>n, kunnen zich alsnog<br />

tot <strong>de</strong> uitgever wen<strong>de</strong>n.<br />

Losse nummers zijn verkrijgbaar bij <strong>de</strong> boek- en tijdschriftenhan<strong>de</strong>l.<br />

Prijs fl. 7,95 (prijswijzigingen voorbehou<strong>de</strong>n).<br />

Een abonnement kost fl. 29,- per vier afleveringen.<br />

Voor abonnementsopgave, inlichtingen en adreswijzigingen<br />

kunt u zich wen<strong>de</strong>n tot:<br />

Media Expresse bij u in <strong>de</strong> buurt. De gegevens van<br />

Media Expresse vindt u op uw acceptgirokaart, <strong>de</strong><br />

adressticker op uw tijdschrift, het Media Expresse<br />

Magazine en in <strong>de</strong> Gou<strong>de</strong>n Gids on<strong>de</strong>r boeken en tijdschriften.<br />

Medianet B.V. antwoordnummer 50.300,2000 VK<br />

Haarlem (geen postzegel nodig), of bel 023-173541.<br />

Voor abonnementen in het buitenland wor<strong>de</strong>n prijzen<br />

en condities op aanvraag bij Medianet verstrekt (tel.<br />

023-173541).<br />

Het abonnementsgeld dient bij vooruitbetaling te<br />

wor<strong>de</strong>n voldaan. Voor betaling daarvan ontvangt u<br />

een acceptgirokaart. De minimale abonnementstermijn<br />

beslaat 12 afleveringen. De totale serie bestaat uit 52<br />

afleveringen. Desgewenst kan een abonnement met<br />

een opzegtermijn van minimaal zes weken schriftelijk<br />

wor<strong>de</strong>n beëindigd.<br />

Eer<strong>de</strong>r verschenen nummers zijn verkrijgbaar bij <strong>de</strong><br />

boek en tijdschriftenhan<strong>de</strong>l, maar kunnen door nieuwe<br />

abonnees ook wor<strong>de</strong>n besteld via Media Expresse bij u<br />

in <strong>de</strong> buurt. Of bij Media Post: dat kan door overmaking<br />

van fl. 7,25 (per aflevering) op giro 670.500 of<br />

banknr. 56.15.24.246 ten name van Medianet, on<strong>de</strong>r<br />

vermelding van 'Weerzien met Indië' en <strong>de</strong> te bestellen<br />

aflevering(en).<br />

Verzamelban<strong>de</strong>n kunt u bestellen bij Media Expresse<br />

bij u in <strong>de</strong> buurt of door overmaking van fl. 17,95 op<br />

giro 9229 of banknr. 56.15.22.782 t.n.v. Medianet o.v.v.<br />

verzamelband en artikelnr. 30327.<br />

Wij maken abonnees er op attent dat wij enkele verstrekte<br />

gegevens zoals naam, adres en telefoonnummer<br />

opnemen in ons gegevensbestand. Dit bestand is<br />

aangemeld bij <strong>de</strong> Registratiekamer te Rijswijk on<strong>de</strong>r<br />

nummer P 0001113. Wij willen het gebruiken om u in<br />

<strong>de</strong> toekomst te informeren over abonnementen, voor<strong>de</strong>elaanbiedingen<br />

en <strong>de</strong>rgelijke.<br />

In aflevering 36<br />

Links: Zo eindig<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

strijd op Bali: een stapel<br />

lijken. De gewij<strong>de</strong> en<br />

collectieve zelfmoord van<br />

<strong>de</strong> weinige zelfstandige<br />

vorstenhuizen die er nog<br />

op Bali waren, schokte <strong>de</strong><br />

troepen, die zich gedwongen<br />

zagen te vuren op een<br />

weerloze menigte. Het was<br />

een dramatisch slotsalvo<br />

van een eeuw koloniale<br />

oorlogvoering.<br />

Op <strong>de</strong> omslag: Verklaring<br />

van on<strong>de</strong>rwerping door<br />

Toengkoe Bin tara Peken<br />

ibn Toengkoe Bintara Setia<br />

Moeda dja, radja van<br />

Djolok hesar aan <strong>de</strong><br />

gouverneur van Atjeh en<br />

On<strong>de</strong>rhorighe<strong>de</strong>n. De akte<br />

is opgemaakt in Kota<br />

Radja op 16 mei 1884 in<br />

Arabisch schrift met<br />

Ne<strong>de</strong>rlandse stempels.<br />

Vrouwen<br />

en hun<br />

emancipatie<br />

Njai en halfbloe<strong>de</strong>n<br />

Rol Europese vrouw<br />

Emancipatie<br />

851


tre<strong>de</strong>n, dan na aflegging van don eed van trouw aan<br />

Z. M. <strong>de</strong>n Koning en aan Z. E. <strong>de</strong>n Gouverneur-<br />

Generaa] van Se<strong>de</strong>rt nvdsch-1' ndie zoomo<strong>de</strong> van stipte<br />

naleving <strong>de</strong>r artikelen Aan <strong>de</strong>ze verklaring.<br />

De aanwijzing van mijn opvolger zal echtej- be­<br />

schouwd wor<strong>de</strong>n, als geenerlei govolg to hebben,<br />

zoolang zij niet zal zijn bekrachtigd door het Xe<strong>de</strong>r-<br />

landsch-Indisch Gouvernement.<br />

Bij verschil van gevoelen tusschen mij en <strong>de</strong> hoof<strong>de</strong>n<br />

en oudsten in mijn gebied, zal <strong>de</strong> zaak <strong>de</strong>r opvol­<br />

ging door mij wor<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rworpen aan <strong>de</strong> beslissing<br />

van hel Gouvernement, waaraan ik mij onvoorwaar­<br />

<strong>de</strong>lijk zal on<strong>de</strong>rwerpen.<br />

Ten achttien<strong>de</strong>: QmWuuii uit» «alraniuhiairin aiut. >«<br />

-v-eymehh nul ik mij tot imri(!io..gugolini» verstaan met<br />

<strong>de</strong> vertegen svoordigers van hot Ne<strong>de</strong>rlandsch-Indisch<br />

Gouvernement.<br />

Voorts verklaar ik « ^ - t , , ^ A:.*e ts£?.~*.-*, j? i<br />

/> . Jij») • y-<br />

van het iinii)ii' c u. * * " *« - **» > ' L /*' ^ c

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!