OOST-INDIE - Acehbooks.org

MEBMÏÏDS ÏÏELDEIFEITEI
IN
OOST-INDIE
Vf
B Ë W E I! K 'I' N A A I!
Les fastes militaires des Indes Orientales
VAN
A. J. A. GERLACH
MET PORTRETTEN, PLANS EN KAARTEN.
DKRL ur
GEBR. BELINtfA'N^E. JOH. I.IKEMA
'.s (!i;\\ I \IIAi,K IS70.

wmmmam mmtm
BIBLIOTHEEK KITLV
0003 1862

NEERLANDS HELDENFEITEN
IN
OOST-INDIË.

mm
L \
U%)
OOST-INDIË
BEWERKT NAAR
Les fastes militaires des Indes Orientales
TAN
A. J. A. G E R L A C H
MET PORTRETTEN, PLANS EN KAARTEN
GEBR. BELINFANTE. — JOH. IJKEMA.
'sGRAVENHAGE 1876.
um m du 1
0^^8Ti}}
[Tut-,LAND » VOLKENKUNDE!
«

VIERDE GEDEELTE.
GESCHIEDENIS DER LAATSTE JAREN.
îses-'^e.

VIERDE GEDEELTE.
i.
DE KLEINERE EXPEDITIEN TOT AAN DEN AANVANG VAN
DEN OORLOG MET ATJEH.
Dank zij de langdurige oorlogen met Boni en op Bandjermasin,
had Nederland krachtig zijn suprematie over de Buitenbezittingen
gehandhaafd; de daarheen gezonden expedition hadden een glans-
rijke uitkomst gehad en vooreerst was daar ter plaatse geen zweem
van tegenstand meer te bespeuren, hetgeen niet alleen moet worden
toegeschreven aan de kracht onzer wapenen, maar vooral ook aan
den tact, waarmee door het militair en civiel bestuur te werk gegaan
was, daar men de overwonnenen met gematigdheid behandeld had.
De uitvoerige beschrijving van die hoogst belangrijke krijgsver-
richtingen leidde onze aandacht van andere punten af. Toch hadden
ook elders soms onlusten plaats, hoewel van veel minder ernstigen
aard, die de tusschenkomst der militaire macht noodzakelijk maakten ;
b. v. was men in het jaar 1857 genoodzaakt geweest, eene expeditie
te zenden tegen twee hoofden op Timor, den fettor van Takaïp en
den radja van Lidak, die vijandig gezind bleken te zijn en stroop-
tochten deden. De troepen, onder bevel van luitenant-kolonel Krol,
verdreven den fettor, Bakakooi genaamd, na herhaalde gevechten
1"

4
uit zijne versterking te Batoe Soeni-leo, waarna de wapenen tegen
Lidak werden gekeerd en de vijand ook van hier werd verjaagd,
doch zonder dat hem belangrijke schade toegebracht werd. Men
kon evenwel daarmede volstaan. Ook te Boeleling was gewapende
tusschenkomst noodig geweest; aldaar bleek een zeer ongunstige
gezindheid tegen het Nederlandsche gezag te bestaan, voornamelijk
tengevolge van den invloed, dien zekere Njoman Gempol op
de bevolking uitoefende. Dit ging zoover, dat in het laatst van 1858
eene expeditie onder den kapitein-luitenant-ter-zee van Hasselt
daarheen gezonden, waarbij Bandjar Djawa veroverd werd. Njoman
Gempol was dientengevolge weldra genoodzaakt, zich over te
geven.
Intusschen waren, sedert de grondwetsherziening van 1848, ook
in Nederlandsch-Indië belangrijke wijzigingen in het bestuur tot
stand gekomen, hoofdzakelijk een gevolg van de koloniale oppositie,
waarvan de heer van Hoëveil steeds de kern uitmaakte. Daarentegen
was de regeering destijds aan de tot heden gevolgde politiek
verkleefd, zoodat werkelijk kan gezegd worden, dat de meerdere
inmenging van de wetgevende macht heilzaam werkte.
In 1854 werd het Nederlandsche muntwezen bijna geheel in Nederlandsch-Indië
ingevoerd ; de wet van den oud-minister J. C. Baud,
betreffende het regeerings-reglement, trad met 1 Mei 1855 in werking
en bevatte belangrijke hervormingen ten opzichte van de cultures,
de regeling der heerendiensten, de drukpers en de afschaffing
der slavernij. En vooral ingrijpend was de bepaling, dat de
Raad van Indië niet meer uitsluitend adviseerend optreden zou, doch
dat de gouverneur-generaal verplicht was, binnen zekere grenzen
in overeenstemming met dat staatscollege te handelen.
In December 1860 was Rochussen na de verwerping van de begrooting
voor Koloniën afgetreden; in het Kabinet Thorbecke had
G. H. Uhlenbeck de portefeuille aanvaard, ongeveer gelijktijdig dat
Sloet van de Beele als gouverneur-generaal optrad (1862).

5
Dat het bedenkelijk is, te veel vreemde elementen in het Neder-
landsch-Indisch leger te brengen, was destijds gebleken. Met het
oog op het gebeurde in Britsch-Indië, waar de Mohamedanen zich
tegen het Europeesch gezag begonnen te verzetten, had men het
noodig geoordeeld om het leger in Indië aanzienlijk te versterken ;
er waren in het moederland troepen aangeworven en een groot
aantal Zwitsers waren in krijgsdienst getreden. Het gevaarlijke hier-
van zou maar al te spoedig blijken; want in Januari 1860 kwam
men een samenzwering onder de troepen in Midden-Java op het
spoor, en in datzelfde jaar geraakte het garnizoen van Samarang in
verzet. Gelukkig dat de Amboineezen, die dezelfde kazerne als de
Zwitsers bewoonden, getrouw bleken te zijn ; deze maakten de auto-
riteit in tijds bekend met hetgeen er gaande was en met hunne
hulp werd de oproerigheid in de geboorte gesmoord. De belhamels
werden gearresteerd en ondergingen hun welverdiende straf.
Hierdoor had de regeering een vingerwijzing ontvangen, die in
den tegenwoordigen tijd — zij 't ook onder den drang der omstan-
digheden — wel wat zeer uit het oog werd verloren ; toen evenwel
werd de aanwerving der Zwitsers onmiddellijk gestaakt.
De jaren 1863—'72 waren voor Indië heilzaam; in dat tijdvak
werden belangrijke hervormingen tot stand gebracht, in hoofdzaak
het gevolg van het optreden der liberale ministeriën, die met de
laatste tradition der Compagnie gebroken hebben. Met Uhlenbeck,
Fransen van de Putte, de Waal en van Bosse, was de voormalige
liberale oppositie aan de regeering gekomen, die slechts kortstondig,
van 1866—'68, moest plaats maken voor de conservatieve ministers
Mijer, Trakranen en Hasselman. — Onder het liberaal bestuur was
eindelijk en ten laatste een wet tot regeling der koloniale geld-
middelen gegeven, waarvan de eer toekomt aan Fransen van de
Putte. De suikercultuur en -fabrikatie werden beter geregeld en toen
met minister de Waal, die J. J. Hasselman verving, weer de libe-
ralen aan het bewind waren gekomen, werd de agrarische wet

aangenomen, waarbij de uitgifte van gronden in erfpacht voor 75
jaren veroorloofd werd, terwijl tevens de suikercultuur van het
gouvernement op Java nader geregeld werd, zoodanig, dat die van
af 1878 langzamerhand zal worden verminderd, tot zij in 1890 zal
zijn geëindigd. Door'' dezen ingrijpenden maatregel werd aan het cultuurstelsel
van van den Bosch de genadeslag toegebracht.
Minister de Waal struikelde over het Preanger-stelsel, en werd
vervangen door Mr. P. P. van Bosse.
Zooals men vermoed had, was door de verwijdering van Hidayat
de opstand in Bandjermasin als geëindigd te beschouwen; alleen
in de Boven-Doesoen was Soerapati met de zonen van Antassari in
verzet gebleven, doch een groot deel van de opstandelingen was te
Dinding Papan in het Tjantongsche verslagen en de hoofden, die
zich niet onderworpen hadden, vielen achtereenvolgens de onzen in
handen; ook de gevaarlijke, listige demang Lehman. Toen men
dezen weer in zijne macht had, werd hij - na zoo schandelijk de
regeering om den tuin geleid en verraden te hebben — zonder genade
tot den strop veroordeeld, en kort na zijne gevangenneming
werd het doodvonnis aan hem voltrokken. Echter duurde het tot aan het
jaar 1866, voordat de rust als geheel hersteld beschouwd kon worden;
de inboorlingen begonnen toen weer hun kampongs te bebouwen.
Toch had de opstand ook op de Westkust van Borneo nog gevolgen.
Zekere Mas Nata Widjaja, uit Bandjermasin naar Sintang
gevlucht, wist in 1864 aldaar onlusten te verwekken en de bevolking
langs de Pinoh-rivier in opstand te brengen. Hij maakte het
ons zoo lastig, dat een paar stoomschepen naar Sintang moesten
gezonden worden; de waterstand der rivieren was zeer laag, zoodat
de oorlogsbodems niets konden uitvoeren en onverrichterzake
terugkeerden; de »Kapoeas", die zich tot het doen eener verkenning
te ver gewaagd had, geraakte zelfs aan den grond en moest
worden verlaten. De opstand nam in uitgebreidheid toe ; maar in

1867 stierf de hoofd-opstandeling, en een ander hoofd, de tommonggong
Tebeh, vluchtte toen naar Bandjermasin en kwam in onderwerping.
Ook op Ceram ging het jaar 1866 niet rustig voorbij; in het
westelijk gedeelte van dit eiland verwekte de bevolking onlusten en
er moesten troepen uitgezonden worden, om de negorij Marahoenoe
te tuchtigen. De bewoners hadden zich versterkt; die werken
werden genomen, de weerspannige hoofden naar Java opgezonden
en ook hier was de rust hersteld — althans voorloopig ; want
het volgende jaar werd de opstand zelfs meer algemeen, ofschoon
het brandpunt daarvan Kaibobo was. Wederom moesten troepen
van Java worden gezonden. In twee kolonnes rukte men tegen den
vijand op; de eerste kolonne vertrok van Kairatoe en had een zeer
vermoeienden marsch wegens de vele terreinhindernissen, die zij op
haren weg ontmoette: doch de hoofdversterking Manoera-Manoeroe
vond zij door den vijand verlaten. De tweede kolonne was van uit
Noemali het binnenland ingetrokken en had meer tegenstand ondervonden;
de opstandelingen hadden zich te Moernating verschanst
en daar een hardnekkigen tegenstand geboden. Op den duur echter
hadden zij de verdediging niet kunnen volhouden.
Nadat beide kolonnes elkander ontmoet hadden, werd haar geen
tegenstand meer geboden ; het voortvarend optreden van onze krijgsmacht
maakte een diepen indruk op de weerspannige bevolking en
had hare onderwerping ten gevolge.
Meer hardnekkig was de tegenstand, die de bevolking van Pasoemah
bood, waarheen in den loop van ditzelfde jaar (1866) eene
expeditie moest worden gezonden; de krijgsverrichtingen van dat
expeditionair korps, bestaande, uit 2 kompagnieën van het garnizoens-bataljon,
het 10 e bataljon, en artillerie- en genietroepen 1), verdienen
een weinig meer uitvoerig beschreven te worden.
De bevolking van Pasoemah had zich herhaaldelijk schuldig gemaakt
aan rooftochten, en verontrustte zoowel Palembang als Ben-

8
koelen. Men was dus reeds lang besloten om aan die rooverijen een
eind te maken en koesterde het plan, om Pasoemah geheel bij ons
gebied in te lijven. Maar steeds was het volvoeren van dit voornemen
verschoven; waarom, is niet recht duidelijk.
Men had door dit dralen aan de bevolking, die wel inzag dat
vroeg of laat het uur der vergelding zou aanbreken, de gelegenheid
gegeven om zich terdege te versterken; zij had ondoordringbare
auer-auerheggen geplant, waarachter zij zich met voordeel kon verdedigen
en toen het Gouvernement eindelijk tot handelen overging,
bleek het, dat zij zich den langdurigen tijd van voorbereiding goed
ten nutte had gemaakt.
Nadat in 1859 Redjang zonder eenige tegenkanting van de bevolking
was ingelijfd, was ook in 1864 de noodige machtiging van het
Opperbestuur tot het annexeeren van Pasoemah verkregen, toen in
1866 nieuwe geweldenarijen der Pasoemaher's aanleiding gaven tot
beslissende stappen onzerzijds. De Pasoemah Oeloe Lintang onderwierp
zich; doch Pasoemah Lebar weigerde. Toen werd onverwijld
tot het zenden van een expeditie besloten.
In een historisch overzicht van deze expeditie >), geschetst door
twee officieren welke haar meemaakten, vinden wij een vluchtige
schets van het oorlogstooneel, welke hier volgt:
De Pasoemah-landen laten zich verdeelen in :
1. Pasoemah-Lebar.
2. Pasoemah-oeloe-Lintang.
3. Pasoemah-oeloe-Manna.
4. Pasoemah-oeloe-Aijer-Kroh.
Na de inlijving van de Redjang, wordt laatstgenoemd kleinste of
onbelangrijkste gedeelte gerekend te behooren tot de assistentresidentie
Bengkoelen.
') Een woord over de Pasoemah-expeditie in 1866, door twee Oost-Indische
officieren. 's-Gravenhage, Gebr. Beliufante.

9
De overige drie genoemde deelen, waren bij den aanvang van
1866 van ons gezag onafhankelijk en vormen dus de door ons te
beschouwen landstreek.
Een blik op de kaart van Suriname doet ons zien, dat bedoeld
gewest ingesloten ligt tusschen de residentie Palembang en de
assistent-residentie Benkoelen.
De grenzen zijn als volgt :
Ten zuiden en ten zuidwesten de tot Benkoelen behoorende af-
deelingen Manna, Tallo en Pasoemah-oeloe-Aijer-Krohe.
Ten westen en ten noorden de tot Palembang gerekende land-
schappen Redjang, Ampat-Lawang en Kikim.
Ten oosten en ten zuidoosten de tot dezelfde residentie behoo-
rende afdeelingen Moelak-oeloe, Semendo-Darat en Semendo-oeloe-
Loeäs.
Het landschap Pasoemah vormt, te midden van het Barisan-
gebergte, een hooge vlakte, met eene gemiddelde verheffing boven
de oppervlakte der zee van niet meer dan 600 à 700 meter. Van de
voornaamste, aan de grenzen gelegen bergtoppen, als : de Goenong-
Pantjing, Goenong-Patah, Goenong-Dingin, Goenong-Oemang, Goe-
nong-Dempoh en Goenong-Moendang, ontspringen verschillende
grootere en kleinere rivieren, waarvan de voornaamste is Lematang,
waarin zich al de overigen ontlasten.
De Lematang loopt, van af haren oorsprong op den Goenong-
Dingin, door de Pasoemah heen, om verder door de landschappen
Moelak-oeloe, Lamatang-oeloe en Lematang-Ilir te stroomen en
zich, boven Palembang, met de Moesie te vereenigen.
De rivieren in de Pasoemah, die zich in de Lematang ontlasten,
zijn: de kleine Pasoemah, de Endikat, de Pematang-Lintang en
de Moelak ter rechter-; de Selangis-Besar, de Selangis Ranik, de
Betong, de Dendan, de Loekoe, de Aijer-Aroh en de Liem ter
linkerzijde.
Nagenoeg de meeste rivieren zijn er zeer snelstroomend, zonder

10
aanmerkelijke diepte te hebben; ze hebben hare bedding in meer
of min diepe ravijnen, met steile, zwaar of licht begroeide, maar
alle zeer moeielijk te beklimmen of af te dalen wanden. DeEndikaten
de Lematang vooral, liggen in zeer diepe en lastig te passeeren
ravijnen, waarvan de wanden eene hoogte van 200-400 meter bereiken.
Over 't algemeen biedt de landstreek voor het oog Weinig schoone
afwisseling aan. Onafzienbare velden alang-alang, hier en daar plaats
makende voor groene bamboebosschen, waarachter de doesons en
talangs gelegen zijn, hebben voor den landschapschilder weinig
waarde en bieden den soldaat een ruim veld tot vermoeienis en tot
vervelende en onrustige marsenen.
Alleen aan de grenzen, en dus naar de zijde van het gebergte,
vindt men hooger of lager houtgewas, dat soms in zwaar bosch
overgaat; men krijgt er meer afwisseling in terrein en plantengroei;
in één woord, men bevindt er zich hier en daar in eene meer afwisselende
omgeving.
De wegen, die de Pasoemah in alle richtingen doorsnijden, bestaan
hoofdzakelijk uit voetpaden, tusschen welige alang-alangve'lden
kronkelende, voerende door woeste ravijnen, en door en over nog
woester bergstroomen. Enkele van die paden loopen naar de aangrenzende
landschappen, als: Kikim, Ampat-Lawang en Semendo;
de beste weg voert naar Lahat.
De reeds genoemde kompagniën van het garnizoens-bataljon van
Palembang en van het 10« bataljon wei-den onder bevel gesteld
van luitenant-kolonel Koch.
De vijand had zijn hoofdmacht te Moentar-Alam, dat krachtig
versterkt was; maar tengevolge van het dralen in de eerste dagen
der expeditie maakte hij van de hem gegeven gelegenheid gebruik
om ook - haast in 't gezicht van onze troepen - Penandingan
in staat van tegenweer te brengen.
Zoodra overste Koch bij de troepen was aangekomen, rukte de

11
expeditionaire macht, met uitzondering van de 4 e kompagnie 10 e
bataljon, naar de eerst kortelings opgeworpen versterking Penandingan.
Men moest hiertoe een smal voetpad tusschen welige alangalangvelden
volgen en kwam, na een langzamen en behoedzamen
marsch van vijf uren, in de nabijheid van de versterking aan.
Nadat de artillerie de sterkte beworpen had, ontving de 5 e kompagnie
van het 10 e bataljon bevel, om het werk aan de oostzijde
te bestormen ; op 300 pas daarvan gekomen, nam zij den looppas
aan, zich een weg door een minder dicht gedeelte van de doornenheg
banende, tot zij stiet op een zware palissadeering daarachter.
Daar was geen doorkomen mogelijk ; door het moorddadig vuur des
vijands geteisterd, moest men terugtrekken.
Mede van de noordzijde werd de aanval beproefd; men vond
echter de bamboe-doeriheg 4 meter hoog en moest ook hier teruggaan.
Even weinig resultaat had een aanval, die de 6 e kompagnie
aan de zuidzijde beproefde, en vruchteloos matte men zich af door
het omkappen der bamboe-doe ri.
Men gunde dus hier de artillerie het woord, die weldra brand
in de sterkte deed ontstaan. Thans kwam een aanzienlijke vijandelijke
macht aanrukken om de belangrijke versterking te ontzetten,
maar werd op de vlucht gejaagd.
Nu begon de bezetting bevreesd te worden en verliet de benting.
Het was half vier in den middag, toen onze troepen haar binnenrukten.
Nog denzelfden namiddag marcheerden de troepen naar de
doeson Gelong-Sakti.
Penandingan bleek met eenige kennis van de fortificatie te zijn
versterkt. Onze troepen, sterk 5 kompagnieën, 70 sappeurs, 2 houwitsers
en 2 mortieren leden, hoofdzakelijk tengevolge van een
gebrekkige verkenning voordat de aanval ondernomen was, een betrekkelijk
zwaar verlies: 10 gesneuvelden en 51 gewonden; onder
dit laatste getal waren 2 officieren begrepen. Nadat Kota-Agong
genomen was, werd den 14 den Mei de weg naar de hoofdversterking

12
Moentar-Alam ingeslagen ; de kolonne werd oorspronkelijk in den
rug bestookt. Ook hier bestond de weg uit een voetpad; de solda-
ten en koelies marcheerden een voor een achter elkander, nu eens
door sawah's, dan door alang-alangvelden. Men bereikte zonder
bijzondere ontmoetingen de plaats der bestemming, alwaar gebi-
vouakkeerd werd.
De vijand hield zich doodstil, zoodat men aanvankelijk dacht, dat
de geduchte sterkte verlaten was ; doch toen 's avonds eenige gra-
naten in het werk werden geworpen, beantwoordde de vijand dat
vuur levendig. Nog dienzelfden avond was hij nagenoeg aan drie
zijden ingesloten; in den middag van den volgenden dag reeds was
die insluiting volkomen.
Nadat een bestorming door de I e kompagnie mislukt was, werd
besloten om, door omcingelen en door het afsnijden van den
water-aanvoer, de bezetting tot de overgave te dwingen; den 16 iea
werd een aanvang gemaakt met het wegruimen van palissadeeringen
aan drie zijden der versterking. Van zijne zijde zat ook de vijand
geen oogenblik stil en belemmerde zooveel mogelijk onze werk-
zaamheden.
Men hoopte hier uitsluitend door insluiting en afvoer van drink-
water den vijand tot de overgave te dwingen; een langzame, maar
zekere weg. Herhaaldelijk beproefden de Pasoemaher's van buiten,
om de nauw ingesloten bezetting te ontzetten; maar alle aanvallen
werden door de belegeraars afgeslagen. Daar de bezetting onver-
moeid was en onzen troepen meermalen gevoelige verliezen toebracht,
vereischte deze belegering hunnerzijds veel inspanning, vooral toen
men de versterking met loopgraven begon te naderen ; eerst met de
dubbele en daarna met de halve volle sappe. Dat was een wijze
van avanceeren, die der bezetting uitermate verdacht voorkwam;
zoozeer, dat de Pasoemaher's den tegenstand opgaven, na een volle
maand ingesloten te zijn geweest. Door een punt, waar de palissa-
deering tijdelijk afgebroken en de postenketen zwak was, wist de

là
vijand in den nacht van 11 op 12 Juli heen te breken, en ofschoon
velen deze onderneming met den dood moesten bekoopen, sloeg de
hoofdmacht zich door onze linie heen. Nog een paar dagen bleven
onze troepen te Moentar-Alam, welke sterkte zooveel doenlijk ge-
slecht werd. s
Den 17 den begaf de geheele kolonne zich op weg naar Gelong-
Sakti; bij die gelegenheid werd de doeson Bandar, in het centrum
van de vijandelijke landstreek gelegen, omtrokken, zoodat de Pa-
soemaher's, die hier een energieken tegenstand hadden kunnen
leveren, hals-over-kop de doeson verlieten. Den 19 den Juni werd Ge-
long-Sakti bereikt.
Verder werd geen tegenstand meer geboden ; de versterkingen van
den vijand waren hem nagenoeg alle ontweldigd en de bevolking
scheen gezind om in onderwerping te komen ; alleen Pasoemah-Lebar
maakte hierop een uitzondering. De troepen hadden zich uitnemend
gehouden en de bevelhebber erkende zulks, hiertoe gemachtigd
door den legerbevelhebber, in de volgende dagorder :
»Officieren, onder-officieren en manschappen, uitmakende
de expeditionaire macht tegen de Pasoemah-landen !
»Door den legerbevelhebber is mij de aangename taak opgedra-
gen, U allen zijn dank te betuigen voor uw moed, voortdurende
volharding en onbezweken trouw, bewezen bij de tot nog toe
gevoerde gevechten, voornamelijk bij Penandingan, Kota-Agong en
Moentar-Alam.
»Wederom hebt gij uw aiouden roem gehandhaafd. Velen uwer
kameraden zijn in den strijd gevallen. Dat hun naam en de daaraan
verbonden feiten steeds bij u allen in eerbiedige herinnering blijven !
»GELONG-SAKTI, 22 Juni '66
»KOCH."

14
De hoofden legden den eed aan het Gouvernement af; alleen
pangerang Tommonggong uitgezonderd, die allerlei uitvluchten
zocht. De resident beschouwde thans, niettegenstaande dit verzet
en de nog altijd hostiele houding der bevolking van Pasoemah-Lebar,
de rust als hersteld en de expeditie geëindigd. Bijgevolg werd'
door overste Koch het voorstel gedaan, om de troepen naar Java
te doen terugkeeren.
Weldra zou blijken, dat de resident aan een te groot optimisme
voedsel gegeven had. De voorwaarden, waarop de onderwerping
der bevolking zou worden aangenomen, bestonden hoofdzakelijk in
afschaffing der slavernij en van het pandelingschap, hetgeen alge-
meen ontevredenheid verwekte. Zeker invloedrijk geestelijke, Toean
Paradipa genaamd, maakte daarvan gebruik, om de bevolking weer
in opstand te brengen. En weldra vernam men dat de Pasoemaher's
Tebat-Soeroet versterkten; uitgezonden patrouilles ontdekten weldra,
dat die geruchten waarheid bevatten en dat de openingen, door onze'
manschap vroeger in de bamboe-doeri gekapt, weer gesloten waren.
Door de I e kompagnie van het 10» bataljon en de 1« kompagnie
van het garnizoens-bataljon werd in de nabijheid van de sterkte
een bivouak betrokken en men trachtte haar in te sluiten; onze
troepenmacht bleek niet voldoende te wezen om dat doel te berei-
ken en 300 Pasoemaher's drongen den doeson binnen, ter verster-
king van de bezetting.
Toch werd de insluiting aan drie zijden zooveel doenlijk volvoerd.
Intusschen werd de sterkte door granaatvuur geteisterd, dat een
goede uitwerking had. Een poging, om haar bij verrassing te nemen,
mislukte; evenzeer een aanval, den 15"- Augustus ondernomen
door de 1« kompagnie; het mocht niet gelukken den doeson te ne-
men of door het artillerie-vuur den vijand te verjagen.
Vooreerst moest men van verdere aanvallen afzien, daar wij
zware verliezen hadden geleden; maar zoodra de ¥ kompagnie
van het 10 e bataljon ter versterking van de geheel onvoldoende

15
troepenmacht was aangekomen, geschiedde de insluiting volkomen.
De sappeurs begonnen een mijngalerij aan te leggen, ten einde een
mijnoven van 400 kilo buskruit te maken ; maar toen de Pa-
soemaher's zich geheel ingesloten zagen, sloeg hun — zooals altijd —
de schrik weer om 't harte en in den nacht van 26 op 27 Augus-
tus wisten zij aan de zuidzijde een goed heenkomen te zoeken.
De zeer sterke doeson, bezet door ongeveer 1000 man en vol-
doende van blindeeringen voorzien, was ons in handen gevallen
zooals de expeditie-kommandant in zijn dagorder van den '28 8te "
schreef : »door het beleid van den kommandant der kolonne en van
zijne onderhebbende officieren, en door den ijver en de inspanning
die zij, alsook de onder-officieren en manschappen, aan den dag
gelegd hadden."
De 4 e en 5 e kompagnieën met een detachement sappeurs en een
houwitser werden achtergelaten, om de versterking te vernielen.
Reeds gedurende de operation tegen Tebat-Soeroet, had overste
Koch vernomen, dat de vijand pogingen aangewend had om een
algemeenen opstand te verwekken en in Gedong-Agong — een doeson,
nog sterker dan Tebat-Soeroet — een hardnekkigen tegenstand
voor te bereiden. Voordat die laatste doeson gevallen was, had men
er niet aan kunnen denken, om troepen naar Gedong-Agong af te
zenden. De toestand werd daarom door den expeditie-kommandant
alles behalve gunstig geoordeeld en, nadat versterking gevraagd was,
werd een deel van het 5 e bataljon met een kompagnie Afrikanen
naar Benkoelen gezonden. Later bleek het, dat het zenden van die
troepen onnoodig was; want Gedong-Agong viel den onzen door
verrassing in handen eer dan men had durven hopen, en daardoor
was eensklaps aan den opstand een einde gemaakt, daar de geruch-
ten omtrent het organiseeren van een algemeenen opstand in de
Pasoemaïi-landen zeer overdreven bleken te zijn.
De 2 e en 4 e kompagnie, met eenige sappeurs en een mortier,
werden uitgezonden om in of nabij Tandjong-Koerong-Ilir zich op

16
te stellen, alwaar magazijnen moesten worden aangelegd voor de
troepenmacht, die later het beleg voor Gedong-Agong zou moeten
slaan; want men verwachtte een langdurige en moeitevolle belegering.
De zooeven genoemde doeson werd 8 September door de beide
kompagnieën bezet; nadere information van daar deden ervaren, dat
de vijand in groot aantal te Gedong-Agong verschanst was en in 't
minst aan geen onderwerping dacht. Ten einde nog beter op de
hoogte van zijn bedoelingen te komen, werd zekere Pasoemaher,
Arsat, die onze zijde gekozen had, den ÏO" 6 » September daarheen
gezonden. Hij overnachtte in den vijandelijken doeson, overtuigde zich
van den stand der zaken en bemerkte dat de vijand, die in de
meening verkeerde dat wij nog te zwak waren om tot een aanval
te kunnen overgaan, vooral des nachts weinig waakzaam was. Zoo
lezen wij in het reeds aangehaalde werk :
»Des namiddags om 1 uur van den ll den September keerde
Arsat terug, rapporteerde van zijne bevinding aan den kolonne- j
kommandant, en stelde zich als gids disponibel.
Een kolonne van 80 bajonetten, waaronder 10 sappeurs, verliet
ten 2 ure in den nacht van den 11 *—i 2*» September Tandjong-
Koerong-Ilir, marcheerde in alle stilte, geheel overeenkomstig de
regelen voor geheime marschen, naar Gedong-Agong en kwam aldaar
omstreeks half vier aan, na een uiterst vermoeienden en gevaarlijken
marsch in de dichte duisternis.
»De steeds van zeer nabij bewaakte gids leidde de spits door
een nog ongesloten tamboer binnen de sterkte, gevolgd door den
voortroep en successievelijk door de geheele kolonne. Daar werd in
alle stilte het morgenuur afgewacht, zonder dat de vijand ons bespeurde.
»Het wachten in gewone omstandigheden is onaangenaam en doet
ons den tijd lang schijnen ; maar het lijdelijk wachten met eene
betrekkelijk geringe macht, binnen eene sterke vijandelijke benting,
door een on zichtbaren, in getal en bewapening geheel onbekenden

17
vijand bezet, en dan nog in de onzekerheid of wellicht niet het
verraad zijn rol zal spelen, zulk een wachten is schier ondragelijk.
»Het moet dan ook geene verwondering wekken, dat reeds om
4 uur in den morgen het bevel tot voorwaarts rukken gegeven
werd, en dat kort daarop de vijand, door ons geweervuur uit den
slaap opgeschrikt, onbekend nog met onze sterkte en maatregelen,
in onbeschrijfelijke verwarring den doesson verliet, zonder echter,
begunstigd als hij was door het nachtelijk duister, veel van ons
vuur te duchten te hebben.
»Nadat nu behoorlijk veiligheids-maatregelen waren genomen,
werd van den uitslag rapport gezonden naar Tandjong-Koerong-Ilir,
van waar onmiddellijk de 2 e kompagnie oprukte, om de in Gedong-
Agong zijnde troepen te vervangen."
Met de verrassing van Gedong-Agong waren de eigenlijke krijgs-
bedrijven afgeloopen. Wel duurde het nog eenige maanden, voordat
Ie rust hersteld was en de belhamels ons in handen waren gevallen,
doch het opsporen der hoofden en de inlijving van Passoemah, dat
is het onder een geregeld bestuur brengen daarvan, leverde weinig
belangrijks meer op. Luitenant-kolonel Koch was den 22 8ten September
als expeditie-kommandant vervangen door kolonel Jalink, die de in
hoofdzaak volvoerde taak van overste Koch verder ten einde bracht.
De Passoemah-landen werden als onderafdeeling bij Lematang-
Oeloe ingelijfd, en waren dus Nederlandsch grondgebied geworden.
Ook op Celebes was de tusschenkomst van den gewapenden arm
noodig. Men had daar voortdurend moeielijkheden met het innen
der belastingen; inzonderheid waren het de regent van Tjamba-
Tjamba en later die van Kraëng Bonto-Bonto, in de bergregent-
schappen van de Noorder-districten, die de autoriteit de handen
vol werks gaven. In 1868 zag men zich genoodzaakt, troepen
onder bevel van majoor van Veenhuizen tegen Kraëng Bonto-Bonto
u it te zenden; de regent aldaar had zich in goed aangelegde ver-
2

18
sterkingen te Boeloe-Boeloe verschanst, en nadat tot driemaal toe de
aanval afgeslagen was, werd eindelijk de voornaamste sterkte geno-
men , zonder dat het gelukken mocht, den rebel in handen te krijgen.
In datzelfde jaar moesten troepen van Java naar Bali worden
gezonden, waar een ontslagen districtshoofd, Ida Made Rahi ge-
naamd, zich onafhankelijk wilde maken; de troepen, onder majoor
Heemskerck, stieten aanvankelijk het hoofd tegen Bandjar, waarde
muiter zich goed versterkt had ; maar toen er versterking was gekomen
en kolonel de Brabant het bevel overgenomen had, werd den24 sten
October 1868 Bandjar genomen en Ida Made Rahi gevat en van het
eiland verwijderd.
In het jaar 1870 heerschte er eenige onrust in Bandjermasin, waar
Soerapati weer van zich deed hooren, en mede zekere Wangkang,
die met hem van zins bleek te zijn, om Marabahan aan te vallen.
De resident, die reeds vernomen bad dat er wat gaande was, deed
hem ontbieden; Wangkang verscheen onbevreesd en wel met zulk
een groot gevolg, dat men niets tegen hem durfde ondernemen.
Toch kwam hij vergiffenis vragen, en die werd hem onder nadere goed-
keuring van den gouverneur-generaal verleend ; doch toen deze
laatste de voorwaarde gesteld had, dat Wangkang in het openbaar
zijn verzoek om vergiffenis herhalen zou, weigerde hij dit te doen
en trok zicli in de wildernis terug, alwaar de tegen hem uitgezonden
troepen reeds in December van hetzelfde jaar hem overvielen ; hij
sneuvelde bij die gelegenheid.
Van meer bedenkel ij ken aard waren de pogingen tot verzet, die
herhaaldelijk voorvielen in de nabijheid van Batavia. In 1869 was
een eerst begin van opstand uitgebroken in Bekassi, waarbij de
assistent-resident Mr. de Kuyper en een ambtenaar van politie
vermoord werden ; gedurende dit en het volgende jaar heerschte er
op vele plaatsen een merkbare onrust, die niet ten onrechte in
verband werd gebracht met een destijds sterk ontwikkeld bijgeloof
van den Javaan, dat volgens een voorspelling van zekeren Djôjô

19
Bôjo omstreeks het jaar 1870 één inlandsch vorst over geheel Java zou
heerschen. De hieruit voortvloeiende onlusten — meestal op zich
zelven staande feiten — werden zonder groote inspanning bedwon-
gen. Ook Deli moest de straffende hand van het Gouvernement ge-
voelen : een der vijf districten van Deli, tijdens de minderjarigheid
van het Maleische hoofd onder voogdijschap van Datoe Kettjil en Datoe
Djalil, kwam in verzet tegen de regeering, daar de bevolking niet
wilde gedoogen, dat aldaar landbouw-ondernemingen totstandkwa-
men. Na uit Timbang Langkat verdreven te zijn, zochten de muiters
een toevlucht bij de Berg-Bataks en deden met hunne hulp stroop-
tochten tegen de plantages der Europeanen. Er moest een half
bataljon infanterie onder de bevelen van luitenant-kolonel von Hom-
bracht worden heengezonden, dat met allerlei tegenspoed te kampen
had en weldra zoozeer door ziekte gedund werd, dat er versterking
moest worden aangevraagd. Tevens was de expeditie-kommandant
gewond, zoodat hij het bevel moest overdragen aan majoor van
Stuwe, die met versehe troepen was aangekomen. Dezen mocht het
gelukken, ook alhier de rust te herstellen.
Wij hebben niet te lang stilgestaan bij die kleinere expeditiën,
omdat zij allen een zelfde verloop hadden, terwijl wij moeten over-
gaan tot de beschrijving van den gedenkwaardigen oorlog met Atjeh;
den bloedigsten en gewichtigsten oorlog, die ooit door het Nederlandsch-
Indische leger is gevoerd geworden. Een krijg, langdurig en moeitevol,
rijk aan tegenspoed, aan bittere teleurstellingen, maar ook even rijk
aan voldingende bewijzen van moed, van energie, van bewonde-
renswaardige plichtsbetrachting, die zelfs in het buitenland — dat
met belangstelling de oogen op dien worstelstrijd op den uithoek
van Sumatra gevestigd hield — meermalen in de meest vleiende
bewoordingen erkend werden.
Het bestuur van den minister Fransen van de Putte en gouverneur-
generaal Loudon, welke P. Mijer als landvoogd van Nederlandsch-
Indië was opgevolgd, is hoogst gewichtig geworden door het aan-
2*

20
vaarden van dien krijg, die een noodlottigen omvang heeft aangenomen;
die stroomen bloeds heeft gekost, schatten gouds — en toch onvermijdelijk
was, wat men daartegen ook moge aanvoeren.
Om dit naar behooren te kunnen beoordeelen, dienen wij ons
met de geschiedenis van Atjeh, vooral van de laatste 50 jaren
— sedert het sluiten van het tractaat van 1824 met Engeland —
vertrouwd te maken, waarom wij de beschrijving van den belangwekkenden
strijd, die onze natie op zoo zware offers te staan
kwam en die nog altijd blijft voortduren, door een uitvoerige uiteenzetting
van Atjeh's geschiedenis en de eigenlijke aanleidin g tot
den oorlog laten voorafgaan.

II.
BESCHRIJVING VAN HET RIJK ATJEH.
Omtrent den naam van het rijk — de noordelijke spits van het
eiland Sumatra vormende — , waarmee Nederland een bloedigen oorlog
voert, bestaat veel onzekerheid. Portugeezen, Engelschen, Fran-
schen en Italianen hebben het ieder op hun eigen manier genoemd ;
zelfs onze Nederlandsche schrijvers noemden het beurtelings Achem,
Achim, Atchin, Atjin, Atsjien, Atsjeh en Atjeh, welke laatste
naam thans algemeen is aangenomen, ofschoon het volk bij voorkeur
van »Atchin" spreekt, dat echter fout moet wezen, daar onze n
in de inlandsche taal volstrekt niet voorkomt.
De schrijver der »Fastes Militaires" geeft in zijn belangrijk opstel
»Atjeh en de Atjehneezen" de volgende korte, maar zaakrijke be-
schrijving van het rijk Atjeh :
»Daar waar het trotsche Keten-gebergte (Boekit Barisan) — dat
met zijne hooge toppen en vulkanen, zich over de geheele lengte
van Sumatra langs de Westkust uitstrekt, — in het Noorden met
zijne takken en dwarsketenen bijna de geheele breedte van dit
schoone en rijke eiland beslaat, is het rijk van Atjeh gelegen.
»Van den noordwestelij ken uithoek, de Koningspunt, tot Troemon
op 2° 53' N.B., en van de noord-oostpunt, Tandjong Perlak of
Diamantkaap, tot ongeveer kaap Tamian, op 4° 25' N.B. zich uit-
strekkende , wordt het ten Zuiden door de tot Siak behoorende land-
schappen Tamian, Langkat, Deli en Bakoe Tjina begrensd, ten

22
Westen en Noorden door den Indischen Oceaan bespoeld, en ten
Oosten door de straat van Malakka van 't schiereiland van dien
naam gescheiden.
»De Maleiers - vooral in 't zuidwestelijk gedeelte woonachtig, -
benevens de Pedireezen in 't Noorden en de Atjehneezen meer over
't geheele land verspreid, maar beiden tot het Maleische ras behoo-
rende, maken de naar gissing een half millioen sterke bevolking
uit van een rijk, tusschen de 800 en 900 D geographische
mijlen groot.
»Óp zijne grondslagen van basalt of graniet, schier overal eene
aanzienlijke hoogte bereikende, verliest zich het bergland aan den
noordwestelijken uithoek, in iets breedere stranden, terwijl op an-
dere plaatsen zijne kolossale rotsblokken zich soms lijnrecht uit de
golven opheffen, of de bergranden slechts op korten afstand van
den Oceaan verwijderd blijven.
»Niet ver van de Koningspunt vloeit het zoogenaamd Atjeh-hoofd,
eene rivier (de Atjeh), in zee met drie mondingen, de Marassa ter
rechter-, en de Gigi ter linkerzijde van de middelste of zoogenaamde
Groote rivier, aan wier oevers, op eenigen afstand van de kust,
eene vrij onaanzienlijke stad is gelegen, waarin wel niemand het
eertijds zoo rijke, bloeiende Atjeh, de residentie van een groot vorst,
de hoofdstad van een machtig rijk zou herkennen.
»Van de hoofdstad uitgaande, aan de noordzijde eener uitgestrekte
vallei gelegen, waar de rivier zich tusschen goed bebouwde akkers
en heerlijke weidevelden heenslingert, en met kleine kampongs als
bezaaid, rust het oog met welgevallen op de welig begroeide ber-
gen, waardoor die vallei aan alle kanten, uitgenomen de noordzijde,
is ingesloten.
»Geheel van vulkanischen oorsprong, met dicht geboomte over-
dekt, waar de roode zandsteen hier en daar schilderachtig door-
schemert, naar het Oosten met meerdere en zachter glooiende
hellingen zich in effener, alluvialen, boschachtigen bodem verlie-

23
zende, verheft zich dit statige bergland met zijne steile rotswanden
en uitstekende toppen, tot een vrij aanzienlijke hoogte.
»Uit de trotsche bergketens van Pedir-Daholi in het westen, en
't Salamanga-gebergte in het noorden, tegen wiens voet de bran-
ding schuimend omhoog spat, en wiens kruinen zich in de wolken
verliezen, of wat verder van het strand verwijderd, zijne bergruggen
over geheel het binnenland uitspreiden, schieten enkele spitsen als
reuzengevaarten omhoog. Slechts zelden boren zij door den dichten
nevel heen, waarachter hare toppen zich verschuilen, en die veelal aan
een ondoordringbaren sluier gelijk, over het gebergte blijft hangen.
»De Abong-Abong, de Loese en de Tampat-Toewan verhellen zich
ver over de '2 en 3000 meter, terwijl tusschen 't hoofd van Atjeh
en Tandjong-Perlak in de Goenoeng Ya Moera, — bij helder weder,
mijlen ver uit zee zichtbaar, — de Orphan, de Salamanga, de
Olifants- en Tafelbergen, de noordelijkste vulkanen van Sumatra
worden aangetroffen.
»Van de Diamantkaap tot die van Tamian, evenals aan de west-
kust nabij de zuidelijke grens van Atjeh, bestaat het strand uit
lage, moerassige, maar zeer boschrijke streken, waar de schoonste
rottan groeit.
»Van de zeezijde wordt de toegang tot de stad, — geheel open,
zonder gracht of wal, — aan de monding der Atjeh, door een
paar forten verdedigd; zij kan ook langs een'vrij goeden landweg
in weinige uren van kaap Masamoeka, iets zuidelijker dan de Ko-
ningspunt, worden bereikt.
»De huizen, sommigen door goed onderhouden paggars omgeven
en op palen gebouwd, als zijnde dikwijls aan overstroomingen
blootgesteld, hebben een beter aanzien dan de kraton van den
sultan, die meer naàr eene oude vervallene vesting dan naar een
vorstelijk paleis gelijkt.
»Aan de uiteinden van de stad naar den zeekant, sloegen de

24
Chineesche kooplieden weleer hun kamp op, eene plaats van uit-
spanning voor de Europeanen, terwijl aan de tegenovergestelde
zijde, de passai- of marktplaats gevonden wordt.
»Dampier schatte hare bevolking tusschen de 45 en 50,000 zielen
die echter aanmerkelijk schijnt verminderd.
»De reede van Atjeh, door Nasi, Bras, Wai en eenige kleinere
eilanden gedeeltelijk tegen de stormen uit het Noorden en Noord-
oosten beschermd, en waardoor de Soeratte-, Cedre- en Malakka-
passages gevormd worden, biedt eene vrij veilige ligplaats aan,
ofschoon schepen van een groot charter soms vrij ver uit den wal
moeten blijven.
»In het hooge gebergte ontspringen talrijke doch weinig bevaar-
bare riviertjes, waaronder de Langsa en Prahoe-Ila aan de Oost-
die van Samoï, Pasangan, Ajer Laboe, Boerong en Pedir aan de
Noord-, en die van Asahan >), Laboean Hadji en Mangin aan de
Westkust de voornaamste zijn. Door de hevige branding op de vóór
haar liggende banken, en hooge deining op de kust, zijn ze dikwijls
moeilijk te genaken, ofschoon enkele op eenige kabellengten van
de monding, eene zeer goede reede aanbieden.-
»Met kwistige hand strooide de immer rijke tropische natuur in
dit schoone en vruchtbare land hare beste gaven uit, hoewel men
m de Fauna en Flora, niet alleen van Atjeh maar van geheel Su-
matra, een zóó groot en zulk een afwijkend verschil met die van
Java en 't schiereiland Malakka ontdekt, dat het wel niet mogelijk
is, de onderstelling vol te houden, als zouden deze landen immer
een geheel hebben uitgemaakt. Buffels, rundvee, paarden, schapen,
geiten en vele soorten van pluimgedierte worden er in menigte
gevonden.
J^oüftnt, overigens zoo menigvuldig op Sumatra, komt weinig
d/ooü!^ verwarren met de 8d " kmmiee ' mm veei ^ -

25
en dan nog slechts in 't binnenland van Atjeh voor. Van de hon-
derden, die vroeger tot den strijd uitgerust, met opgeheven snuit
den vijand tegenstoven en verwarring brachten in de aaneengesloten
gelederen, of gewillig zich nederbogen om den sultan en zijne
rijksgrooten tot vervoermiddel te dienen, was in 1837 slechts één
over, waarvoor in 't Koningshof zóó slecht gezorgd werd, dat een
der Panglima's het arme beest uit medelijden naar zijn verblijf
in 't binnenland medenam."
Thans moeten wij kortelijk het kustgebied beschouwen, dat
hoofdzakelijk belangrijk is wegens de zoogenaamde peperhavens, die
haar ontstaan te danken hadden aan de bijzondere geschiktheid van
den grond voor de pepercultuur.
Van Atjeh oostwaarts langs de noordkust gaande, die zich uit-
strekt van Atjeh-hoofd tot Tandjong Perlak of Diamantkaap, vindt
men verschillende vestigingen, hoogstwaarschijnlijk door de Pedi-
reezen gesticht; doch ten oosten van Oedjong Batoe vindt men
over eene uitgestrektheid van 12 uur gaans geen enkele vestiging.
De eerste belangrijke plaats, die men oostwaarts van de hoofdstad
Atjeh vindt, is Pedir; de hoofd-kampong is aan een breeden, goed
onderhouden weg gelegen. Van Pedir loopt de kust zuid-oostwaarts
tot Boerong. De voornaamste plaats alhier is Gigian, dat aan den
mond der rivier van dien naam ligt ; vervolgens moet het meer
oostwaarts gelegen Pasei of Passir vermeld worden. Dit was weleer
een kolonie van een meer oostelijk gelegen rijks-zetel, die bij
Arabische schrijvers Schamatra genoemd werd en waarvan de naam,
dien de Europeanen aan het eiland geven, moet zijn afgeleid.
Tusschen Pedir en Pasei vindt men Boerong, Ajer Laboe, Pa-
sangan en Samoi, ook Telokh Samoi genoemd, berucht door de
brutale zeerooverijen der bevolking. Koertai of Kerti wordt tusschen
Passir en den mond van de Ajer Djamboe aangetroffen.
Op de oostkust strekt ons grondgebied zich uit tot kaap Tamian
(14° 25' N.B.). Van deze kaap tot Diamantkaap was de geheele kust-

26
streek, toen de oorlog begon, zeer gebrekkig bekend. In de nabij-
heid van Atjeh vindt men de kampong Koerong Raba en Sedoe;
voorts Kloeang, een kampong, die een belangrijken peperhandel
dreef. Oenga ligt aan de rivier van dien naam ; de reede is zeer
gevaarlijk. Dan volgt Telok Kroët, dat een goede landingsplaats
en dientengevolge een uitgebreiden handel heeft. Het meer zuidelijk
gelegen Rigas is door een weg — ofschoon zeer moeielijk — met
Groot-Atjeh verbonden, evenzeer als het meer zuid westwaarts ge-
legen Analaboe, een Maleische negorij.
Na kaap Felix of Oedjing Radja te zijn gepasseerd, vindt men
weer een welvarende kampong, Soesoe genaamd; voorts de negorij
Laboean Hadji, Tampat Toean, meer zuidwaarts nog Telok Roekan en
ten slotte Bakoengan, de laatste belangrijke plaats ter westkust van Atjeh.
De radja van Teroemon is onafhankelijk van Atjeh.
Deze vluchtige beschrijving van de kusten is voldoende te achten, daar
de oorlog zich in hoofdzaak tot Groot-Atjeh en Pedir bepaald heeft.
Wat de bevolking betreft: moge de oppervlakte van Atjeh slechts
approximatief te berekenen zijn, nog moeielijker is het om te be-
palen, hoeveel inwoners het rijk Atjeh telt, daar het binnenland
geheel onbekend is en men niet eens weet, of dit al dan niet be-
woond is. De bevolking van gansch Sumatra als maatstaf aanne-
mende, zouden de 000 D mijlen van het Atjehneesch gebied een
bevolking van 356,000 zielen tellen. Deze schatting kan eenigermate
een begrip geven van de sterkte dier bevolking, zonder dat men
dit cijfer met eenige zekerheid kan aannemen. Zij is saamgesteld
uit'eigenlijke Atjehneezen, Pedireezen en Maleiers. In de binnen-
landen wonen waarschijnlijk Bataks; doch wij hebben alleen de
Atjehneezen en Pedireezen te beschouwen.
De hoogleeraar Veth schetst in zijn topographisch-historische be-
schrijving van Atjeh de bevolking en hare eigenaardigheden als volgt :
*) Atchin en zijne betrekking tot Nederland, door P. J. Veth, hoogleeraar te
Leiden. — Leiden, Gualth. Kolft', 1873.

27
»De Ajehneezen zijn een volkstam die zich in vele opzichten, in
voorkomen en taal zoowel als in zeden en gewoonten, van alle an-
dere bewoners van Sumatra onderscheidt. Deze eigenaardigheden heb-
ben aanleiding gegeven tot zeer verschillende gissingen omtrent hunne
afkomst. Sommigen houden ze voor Chineezen van afkomst, anderen
voor Siammers, nog anderen voor Klingaleezen of zoogenaamde
Mooren van de kusten van Koromandei en Malabar. Deze laatste
meening komt aan den heer Ritter zeer waarschijnlijk voor. De na-
bijheid dezer kusten zal volgens hem vermoedelijk aanleiding hebben
gegeven, dat vele Klingaleezen zich als een zelfstandig volk te
midden der Maleiers en overige Sumatranen aan de stranden neder-
zetten , waar zij zich van lieverlede met de oorspronkelijke bewoners
des lands, waarschijnlijk niet veel van de tegenwoordige Bataks
verschillende, zullen vermengd hebben.
»Bij de beantwoording van zulke vraagstukken moet vooral de taal
een groot gewicht in de schaal leggen, en ongelukkig is de Atjeh-
neesche taal slechts zeer weinig bekend. De Maleische taal is van
oudsher in Atjeh veel beoefend geworden en was er de eigenlijke
schrijftaal. De verschillende kronieken van Atjeh, die wij bezitten,
zijn allen in zuiver Maleisch opgesteld, evenzoo de 'adat bandar
Atjih, of voorschriften betrekkelijk den handel, en de madjlis Atjih,
of voorschriften betrekkelijk de plichten der vorsten en het hof-
ceremonieel, uit welke beide stukken de heer Braddel van Poelo
Pinang uittreksels heeft medegedeeld in »The Journal of the Indian
Archipelago". Ook zijn onder de regeeringen van sultan Iskander
Moeda en van zijne dochter Tadjoe'1-alam te Atjeh werken over
den Mohamedaanschen godsdienst en het recht van den Islam ge-
schreven, die tot de beste voortbrengselen der Maleische literatuur
gerekend mogen worden. Hiertoe behooren de Bostànoe's-Salatîn
(Lusthof der Vorsten), een zeer uitgebreid en als een soort van
encyclopaedie te beschouwen werk, op last van Iskander Moeda
vervaardigd door Noeroe'd-dîn Raniri, en de Mir-'âtoe't-tollab (Spie-

niet volkomen te vertrouwen. Men zegt dat zij in het aanvallen
hunner vijanden verraderlijk zijn en altijd door listen en lagen
zoeken te overwinnen, maar men ontzegt hun toch ook geen per-
soonlijke dapperheid.
»Dat zij in den handel trouweloos zijn en men uiterst voor-
zichtig moet wezen om niet door hen bedrogen te worden, is
een andere oude klacht; maar men mag daarbij niet uit het oog-
verliezen, dat de Europeanen zelven, door hunne geweldenarij en
hunne zucht om den handel te monopoliseeren, den inlander hiel-
en elders in zijne hoedanigheid van koopman gedemoraliseerd heb-
ben. Omtrent de beschuldigingen van ondragelijken hoogmoed, aan-
matiging, belachelijk zelfvertrouwen, minachtend nederzien op an-
dere volken, zou ik ook kunnen aanmerken dat men het de Atjeh-
neezen niet te zeer euvel kan duiden indien zij den trots en den
hoogen toon der Europeanen, niet het minst van hunne oudste
vijanden de Portugeezen, maar toch ook van de Engelschen en
Nederlanders, met gelijke munt hebben betaald. De wispelturigheid
aan de Atjehneezen toegeschreven, is eigenlijk niets anders dan de
gewone dubbelzinnigheid waarin de volken van Maleischen stam te
allen tijde bescherming hebben gezocht tegenover hen, die hunne
meerderen zijn in macht of in verstand."
Ook de andere gebreken, die men den Atjehneezen toeschrijft,
namelijk zee- en strandroof, afpersingen en geweldenarijen, zoomede
de treurige zedelijke toestand der bevolking, wordt door den hoog-
leeraar met eenige verschooning beoordeeld, tevens erkennende,
dat de Atjehneezen in werkzaamheid en schranderheid de meeste
andere volkeren van den Archipel overtreffen.
Na hun godsdienst, den Islam, breedvoerig besproken en hun
belangstelling in de kennis van de wetten van den Islam en de
handhaving der zuiverheid van de leer aangetoond te hebben, be-
schouwt prof. Veth de middelen van bestaan der Atjehneezen, onder
welke land- en tuinbouw een voorname plaats innemen, vervolgens

31
hun handel, die deels ruilhandel is, deels tegen betaling van Spaan-
sche matten geschiedt, en beschrijft dan als volgt de kleeding,
karaktertrekken, levenswijze en weerbaarheid van den Atjehnees:
»In de kleeding verschillen de Atjehneezen van de Maleiers in
meer dan één opzicht. Die der mannen bestaat uit de volgende
stukken. 1°. Een Arabisch mutsje of kopjah, waarom minvermogen-
den een groven wit katoenen, meergegoeden een langen zijden of
sitsen lap bij wijze van dastar of tulband slingeren. Soms is die
lap omzet met een rond, verguld of gouden boordsel, terwijl de
slippen tot op de schouders afhangen. 2°. Een badjoe of wambuis
van zijde of sits, met korte mouwen, van voren open en reikende
tot de heupen, geheel gelijk aan de Badjoe der Maleiers. Bij de
Atjehneezen is echter dit wambuis niet altijd in gebruik. Velen der
hoofden langs de kust loopen met het bovenlijf naakt, en worden
daarin door hunne onderhoorigen nagevolgd ; anderen slingeren zich
slechts een wit katoenen lap om de schouders. Zij die het wambuis
dragen, trekken het toch veelal uit, om het over den schouder te
werpen. 3». Een lang wit katoenen of zijden kleed, om de heupen
geslagen, van voren in elkander gewrongen en vastgemaakt door
een breeden buikband van dezelfde stoffen, ter vervanging van de
Maleische sarong. 4°. Een wijde broek, meestal van zijde, en tot op
de kuiten afhangende, van de soort die in den Archipel algemeen
onder den naam van seloear Atjeh of Atjehneesche broek bekend is.
Sandalen worden, behalve door de hoofden, zelden gedragen. De
kleeding der vrouwen verschilt weinig van die der mannen. Alleen
dragen zij binnenshuis het hoofd ongedekt, terwijl zij uitgaande
daarom een katoenen lap slaan.
»De woningen der Atjehneezen zijn altijd op stijlen of palen ge-
bouwd. Ook die der armste lieden zijn samengesteld uit planken.
De gewone bedekking bestaat uit de lange smalle bladeren van den
nina-palm (atap), waarvan een aantal door middel van een gespleten
rotan aan een lange bamboezen lat zijn bevestigd. De vorm der

ââ
woningen is langwerpig en zij bestaan doorgaans uit een breede
voorgalerij, twee of drie slaapvertrekken en van achteren een stook-
plaats. Als huisraad dienen eenige potten en wat verder tot de
spijs bereiding volstrekt noodig is, eenige kisten of manden tot ber-
ging van kledingstukken, eenige matten om op te zitten, eenige
sitsen of katoenen tabirs of bedvoorhangsels, welk alles doorgaans,
evenals de woning zelve, uitermate slordig en smerig is. Eenige
van deze woningen, dicht bij elkander geplaatst en gezamenlijk met
een planken pagger omheind, vormen een kampong. Ook zijn vele
kampongs als verdedigingsmiddel omgeven door een aarden wal,
die dicht met stekelige bamboe beplant is. Van vele langs de kust
gelegen plaatsen ziet men aan het strand niets dan den passer, be-
staande uit rechte rijen van kleine en bedompte onder één dak
gebouwde huizen, die te zamen ééne of meer straten vormen. Het
is hier dat alles te koop wordt geboden wat in zulk eene plaats
verkrijgbaar is.
»Het gewone voedsel der Atjehneezen is rijst met een weinig
groente of visch genuttigd. Vleesch en hoenders komen slechts bij
feestelijke gelegenheden op den disch. De gewone drank is water;
zelfs het bij de Maleiers van Sumatra zoo geliefde aftreksel der
bladeren van den koffieheester is hier onbekend. De leefwijze ver-
schilt in het algemeen slechts weinig van die der Maleiers. Veld-
arbeid, handel, scheepvaart en vischvangst zijn het werk der mannen,
de huiselijke bezigheden zijn aan de vrouwen overgelaten.
»Op hunne wapenen zijn de Atjehneezen bijzonder gesteld en zij
onderhouden die met eene zindelijkheid, die anders bij hen zeld-
zaam is. Die wapenen bestaan uit krissen en klewangs van ver-
schillende soort en maaksel, meestal door hen zelven bewerkt.
Intusschen versmaden zij de wapenen van Europeesch fabrikaat niet,
mits zij naar het Atjehneesch fatsoen gesmeed zijn. De heer Ritter
zag op de Atjehneesche kust eene brik van Poelo Pinang ten anker,
die Engelsche sabels, ongeveer twee voet lang en drie duim breed,

33
voor een Spaansche mat het stuk in groote menigte verkocht. De
Atjehneezen dragen de genoemde wapens, alsook hunne pieken,
altijd blank; van de scheeden ziet men doorgaans niets. Velen dra-
gen ook donderbussen en geweren, en gewoonlijk voeren zij ook
een klein, rond en met bonte kleuren geverfd schild. Lelah's (licht
geschut) worden veel bij hen aangetroffen, en op de passers ziet
men soms stukken van zwaarder kaliber; maar het zwaar geschut
uit vorige eeuwen, dat aan den sultan behoort, schijnt meestal
onbruikbaar te zijn geworden.
»De gewoonte der Atjehneezen om hunne wapenen steeds uitge-
togen te dragen, hangt ongetwijfeld samen met hunne onderlinge
twisten en veeten, en hunne gewoonte om zich zelven recht te
verschaffen. Hunne wraakzucht laat hen niet rusten voordat iedere
werkelijke of vermeende beleediging gewroken is. De bloedwraak,
die aan de volken van Maleischen stam evenzeer als aan de Be-
douinen eigen is, en die de profeet der Arabieren beproefd heeft
aan regelen te binden, maar zonder het beginsel aan te tasten,
bestaat bij hen nog in den ruwsten vorm. Bloedverwanten trekken
voor bloedverwanten en de bewoners derzelfde kampong trekken
voor elkander partij. Dit is dus een oorzaak van aanhoudenden
kleinen oorlog, waartegen de sultan niets vermag.
»Gelukkig zijn de Atjehneezen, als wij den heer Ritter gelooven
mogen, in waarheid minder te vreezen, dan hun ruw en schrik-
wekkend voorkomen zou doen vermoeden. Met het schietgeweer
weten zij slechts zeer gebrekkig om te gaan, en met klewang en
kris kunnen zij slechts voor zich uithouwen en steken. De Maleische
schermkunst of het mantja schijnt hun met andere kunstmatige
lichaamsoefeningen geheel onbekend te zijn.
»De weerbare manschap is bij de Atjehneezen in verhouding tot
het bevolkingscijfer talrijk, en daar zij zich door persoonlijken moed
onderscheiden, zouden zij, indien zij zich vereenigden tot verdedi-
ging van het gemeenschappelijk vaderland en op één punt konden
3

34
verzameld worden, een geduchten tegenweer kunnen bieden. Doch
de slechte gesteldheid der wegen, die zoowel den marsch van troe-
pen als het vervoer van levensmiddelen belemmert, en het gebrek
aan genoegzame voertuigen voor het transport, zijn voor dengeen
die Atjeh aanvalt, een waarborg dat hij slechts met een deel der
strijdbare macht zal te doen hebben. Daarbij komt dat vele vazal-
len naar onafhankelijkheid streven en sommigen reeds getracht
hebben vriendschappelijke betrekkingen met het Nederlandsche
gouvernement aan te knoopen. In het regeeringsverslag over 1872
wordt gezegd, dat onder de 23 onderhoorigheden op de Noord- en
Oostkust er slechts vier zijn, die zich nog om het gezag van den
sultan bekreunen, en dat, zoodra deze eenig échec lijdt, er veel
kans is dat de minderheid het voorbeeld der meerderheid volgen
zal. Hoe het zij, men mag de tegenwoordige macht van Atjeh niet
afmeten naar hetgeen de oude reizigers en zelfs Valentijn daarvan
opgeven. Valentijn begroot de macht die de sultan des noods zou
kunnen te velde brengen, op 40 à 50duizend man, en gewaagt
daarbij van 100 tot 200 vaartuigen met kanonnen en draaibassen
gewapend, en van een duizendtal afgerichte olifanten. Van die oli-
fanten is thans niets meer overig : de laatste tamme olifant die in
het bezit was van den sultan, is, kort vóór het bezoek van den
heer Ritter te Atjeh, door Panglima Polim, een der hoofden van
de XXII Sagi's, naar zijn verblijf in het binnenland gevoerd, omdat
het dier te Atjeh geheel verwaarloosd werd. Even zoo zijn de oor-
logsvaartuigen verdwenen. Tijdens Ritter's bezoek was er slechts
één, de bark Anna (Bagianna), door den sultan aan den radja van
Troemon ontnomen, en dat, met 14 stukken gewapend, langs de
kust kruiste, om de huidegiften der vazallen te innen.
»Wat evenwel de weerbare manschap betreft, deze wordt door
Ritter juist niet veel lager dan door Valentijn geschat, wanneer hij
beweert dat de XXII Sagi's alleen van 20 tot 30duizend man, en
de beide overige afdeelingen ieder 10,000 zouden kunnen stellen.

â8
Doch die cijfers zijn zeker zeer overdreven. Andere, latere schat-
tingen spreken van 5000 man voor Groot-Atjeh, — eene dikwijls
voorkomende uitdrukking, waaronder men de hoofdstad met het
onmiddellijk onder den sultan staande gebied verstaat; — terwijl
de vazalstaten nog 8000 à 10,000 man, doch slechts voor een klein
deel met geweren gewapend, zouden kunnen leveren. Over de ver-
dere verdedigingsmiddelen der Atjehnezen valt weinig te zeggen. Hoe
de kampongs gewoonlijk versterkt zijn, is reeds medegedeeld. Ook
over de blijvende versterkingen ter hoofdplaats is het weinige ge-
zegd , wat er van bekend is. Van de negorijen langs de Westkust
zijn Kloeang, Lambosoi, Telok Kroeë, Rigas, Analaboe, Soesoe,
Tampat Toean en Bakoengan door kleine verschansingen of ben-
tings zooveel mogelijk tegen een vijandelijken aanval gewaarborgd.
»Wanneer men zich van het bestuur van den Atjehneeschen staat
een goed denkbeeld wil maken, moet men scherp onderscheiden
tusschen het gebied, rechtstreeks aan het gezag van den sultan
onderworpen en waarvan hij zelf de inkomsten heft, en dat der
vazalstaten, hetzij deze, zooals Pedir en Pasei, door vroegere ver-
overing tot erkenning van des sultans suzereiniteit gedwongen zijn,
hetzij zij hun oorsprong danken aan de vestiging door uit het
sultansgebied afkomstige hoofden in vroeger woeste en onbewoonde
streken aangelegd, of op soortgelijke wijze door Maleische kolo-
nisten, uit het Menangkabausch gebied afkomstig, binnen de At-
jehneesche grenzen gesticht.
»Het sultansgebied bestaat uit de drie verschillende afdeelingen,
die onder de namen van de XXV, XXII en XXVI Sagi's of Moe-
kims bekend zijn, naar het aantal gemeenten dat zij oorspronkelijk
bevatten. Strikt genomen, is ook de bevolking der hoofdplaats
in die afdeelingen en wel in de XXV of XXVI Sagi's begrepen:
want de verdeeling omvat alle Atjehneezen, maar de leden der
XXII Sagi's bewonen alleen het binnenland van Groot-Atjeh, leg-
gen zich uitsluitend op den landbouw toe en vertoonen zich zelden

36
ter hoofdplaats of aan de kust, terwijl de kampongs der andere
afdeelingen meer nabij het strand liggen, en hare bewoners hun
onderhoud in handel, zeevaart en visscherij vinden. Aan het begrip
van een Moekim of Sagi beantwoordt dat van een Kotta
onder de Maleiers, dat maar al te dikwijls met dat van een kampong
verward wordt. De kampong is, zooals wij reeds zagen, een
kleine groep huizen, door eene omtuining omgeven; een kotta of
bij de Atjehneezen moekim, is een vereeniging van kampongs, die
te samen eene gemeente vormen. Iedere moekim heeft een hoofd
met den titel van pangoeloe, die evenwel niets eigenmachtig verrichten
kan, maar in alles zijn meerderjarigen moet raadplegen, en
een imam of priester, die de godsdienstige aangelegenheden bestuurt.
Boven deze dorpshoofden staan de hoofden der vereenigde moekims,
wier ambtsnaam panglima is en die met den titel toeankoe worden
aangesproken. Iedere afdeeling heeft twee zoodanige hoofden, maar
hoe zij hunne functiën onder elkander verdeelen, is mij niet gebleken.
De dorpshoofden deelen in zaken van gewicht de besluiten der
gemeenten aan deze panglima's mede, en moeten, als laatstgenoemden
daarmede geen genoegen nemen, de zaak weder voor de gemeente
brengen, totdat de vereischte eenstemmigheid verkregen is.
»De zes panglima's vormen te samen den Rijksraad, bij wien
inderdaad het wezenlijk gezag berust. Vroeger bestond deze uit 12
Orang-kaja's, waarvan vier hooger in rang waren dan de overigen,
terwijl een van deze laatsten, de hoogste in rang van allen, als
perdana mantri of rijksbestuurder fungeerde. Vraagt men hoe het
te verklaren is, dat de tegenwoordige inrichting daarvan afwijkt,
dan kan ik alleen mededeelen dat, volgens de Atjehneesche kronieken
zei ven, de tegenwoordige inrichting eerst uit den tijd van
Noeroe'1-alam, de tweede sultane, dagteekent. De panglima's schijnen
erfelijke volkshoofden te zijn, en kunnen als zoodanig niet door
den sultan worden afgezet; maar wel schijnt het, dat zij ook met
andere hooge functiën door den vorst kunnen belast worden. Zoo

37
was, tijdens den heer Ritter zich te Atjeh bevond, toeankoe Kola
Mara, een van de panglima's der XXVI Sagi's, tevens te Atjeh
opper-rechter of kali. Dat er nog altijd te Atjeh een rijksbestuurder
is, zouden wij van een Maleischen staat verwachten, al werd hij
niet in stukken van den laatsten tijd telkens uitdrukkelijk genoemd.
Daar deze echter, blijkens zijn naam Habib Abdoe'r-rahmàn, een
Arabier is of zich als zoodanig voordoet, kan hij niet wel tot de
panglima's behooren. Men zegt dat deze rijksbestnurder thans te
Atjeh schier alle gezag in handen heeft, maar in welke verhouding
hij tot de panglima's staat, is mij niet duidelijk. Misschien hebben
behalven dezen, ook nog andere door den sultan benoemde ambte-
naren in den Rijksraad zitting, zonder evenwel eene stem te hebben
bij de vorstenkeuze, die natuurlijk alleen aan de panglima's ver-
blijft. Wat ons van de inrichting van andere Maleische staten, b. v.
van Sambas op Borneo bekend is, bevestigt wel eenigszins dit ver-
moeden. Is dit juist, dan kan ook de schahbandar of havenmeester
lid van den Rijksraad zijn, ofschoon wij zeker weten dat zijne be-
noeming van den sultan uitgaat.
»Van hetgeen zij met de dorpshoofden zijn overeengekomen,
geven de panglima's aan den sultan kennis, die zich eenvoudig
daaraan heeft te houden. Daarentegen moet de sultan voor al zijne
handelingen het gevoelen en de toestemming van den Rijksraad
vragen. Vooral ook kan de vorst zijn opvolger niet zonder hunne
toestemming designeeren, en indien hij overlijdt zonder dat deze
aangewezen is, of indien de vorst van de regeering mocht ontzet
zijn, is de keuze van een nieuwen sultan geheel aan de panglima's
overgelaten, ofschoon de adat vordert, dat zij zich daarbij zoolang
dit mogelijk is, tot de leden der vorstelijke familie bepalen. De
onttrooning van den vorst, waartoe de panglima's almede het recht
hebben, heeft plaats wanneer hij zich aan de landsgebruiken ver-
grijpt, wier handhaving hunne voorvaders hebben bezworen, of
wanneer hij door zijne daden zijne ongeschiktheid voor de regeering

38
toont. De sultan is dus niet veel meer dan de speelbal dezer hoofden.
»Zij zijn," zegt de heer Ritter, »niet karig om hem van tijd tot
tijd verwijten te doen, en hem hunne macht voor oogen te houden,
indien hij daartoe aanleiding geeft. Zij gevoelen niet de minste
vrees voor zijn toorn, die op hen geene uitwerking hebben kan,
daar alleen zij over het gros der bevolking gebieden, en deze ook
naar hen alleen luistert, terwijl den vorst niets overblijft, dan
hun wil op te volgen, of, indien hij zoo onberaden wezen mocht,
zich met een handvol slaven of berooide koppen, die zich aan zijn
dienst verpand hebben, vruchteloos daartegen te verzetten."
»De inkomsten des lands zijn overigens door de panglima's, zoo
het heet, aan den sultan afgestaan. Als schadeloosstelling daarvoor
moet hij aan ieder hunner jaarlijks een bedrag van vijf katti's goud
betalen, waartoe hij op verre na niet altijd in staat is.
»De inkomsten van den vorst bestaan in 5 pCt. inkomende rech-
ten van alle vreemde vaartuigen te Atjeh geheven. Van uitgaande
goederen wordt niets betaald en andere belastingen zijn er niet.
Ritter berekent het bedrag der rechten op 15,000 à 18,000 dollars
's jaars, maar dit moet dan nog verminderd worden met de som,
die aan de panglima's moet worden uitgekeerd. Hierbij komen de
huidegiften van de vazallen, voor zooverre deze te innen zijn ; maar
het gebruik wil, dat deze vooral voor het onderhoud der voornaamste
leden van de vorstelijke familie bestemd worden. Tijdens de heer
Ritter te Atjeh vertoefde, was aan radja Ibrahim, een der broeders
van den sultan, de hassil toegewezen, door de hoofden langs de
Westkust op te brengen en in een halven dollar voor iedere uitge-
voerde pikol peper bestaande ; doch in werkelijkheid ontving hij niet
meer dan de kusthoofden geven wilden, wat doorgaans zeer weinig
was, en de macht ontbrak hem geheel om eene betere voldoening
af te dwingen. Tampat Toean was toen eenigen tijd te voren, we-
gens het weigeren der huidegift, zoo te land als te water, door
wel duizend Atjehneezen aangevallen; maar de bevolking, ofschoon

39
nauw 60 weerbare mannen tellende, had zich ruim 14 dagen lang
zoo dapper verdedigd, dat de aanvallers, zonder hun doel te kun-
nen bereiken, met bebloede koppen hadden moeten aftrekken. Niet
veel beter ging het met de hassil van vijf pCt. op de uitgevoerde
peper van Koeala Gigian tot Pedir, aan een anderen broeder des
sultans, radja Abbas, toegekend. De derde broeder, radja Mahmoed,
wien een gelijk bedrag op den uitvoer van peper van Pedir tot de
grenzen van Siak toekwam, verkeerde ook al in geen gunstige om-
standigheden. Dat de hassil, voor zooverre zij te innen is, in de
schatkist van den sultan zelven vloeit, wanneer hij voor geen broe-
ders of andere familieleden te zorgen heeft, spreekt wel van zelf.
»Voor de heffing der inkomende rechten en de regeling van alles
wat den handel betreft, benoemt de sultan een schahbandar, die
onder de Atjehneesche hoofden een voorname plaats inneemt, en
met wien natuurlijk de vreemde kooplieden het meest in aanraking-
komen. Deze krijgen van de wijze, waarop zij behandeld worden,
den indruk dat er geene vaste bepalingen omtrent de inkomende
rechten bestaan; want de schahbandar neemt van hen wat hij krij-
gen kan, en gewoonlijk is het te betalen bedrag het onderwerp van
eene overeenkomst die door hem met den kapitein van ieder vaar-
tuig gesloten wordt, hetzij dan dat hij de geheèle som aan den
sultan verantwoordt, of zelf ook een gedeelte in zijn zak steekt. Om
zijn schamel inkomen eenigszins te vermeerderen, drijft de sultan
veelal ook eenigen handel voor eigen rekening, waarmede dan even-
zeer de schahbandar belast is."
»Omtrent de Pedireezen, die in het Atjehneesche rijk een onder-
geschikte plaats innemen, zijn ons slechts weinig bijzonderheden
bekend. Zij zijn voornamelijk te Pedir gevestigd, onder het bestuur
van een aan Atjeh schatplichtigen radja, welke waardigheid, zooals
de geschiedenis leert, meermalen aan een der zonen van de Atjeh-
neesche vorsten werd opgedragen. De donkerder huidkleur waardoor

40
de Pedireezen zich van Atjehneezen onderscheiden, doet aan eenig
verschil in afkomst denken; maar hunne zeden en gebruiken zijn
nagenoeg dezelfde. Zij hebben in hun eigenlijk stamland hunne
eigen dorpsinrichtingen behouden, doch bijzonderheden zijn daarvan
niet bekend; velen hunner houden zich thans, ofschoon doorgaans
slechts tijdelijk, in de peperhavens aan de Westkust op. De Pedireezen
zijn namelijk geoefende landbouwers. Hun land is de rijstschuur
van Atjeh, levert voornamelijk de betelnoten op en deelt ook op groote
schaal in de opbrengst van peper. Duizenden hunner trekken dwars
over het gebergte naar de westkust, om daar in pepercultuur hun
bestaan te vinden en er zooveel geld te verzamelen, dat zij er of
een klein eigendom kunnen erlangen, of naar hun geboorteland
terugkeeren, in welk laatste geval de door hen verlaten pepertuinen,
waarvan zij doorgaans ook de ontginners zijn, gewoonlijk spoedig
tot den natuurstaat terugkeeren. Om hun doel te spoediger te bereiken,
blijven zij gewoonlijk ongehuwd, wat echter tot veel ongebondenheid
en zedeloosheid aanleiding geeft."
Wij moeten ons hierbij bepalen; hen, die bijzonderheden betreffende
de voortbrengselen des lands, den godsdienst enz. verlangen,
verwijzen wij naar het genoemde werk van den hoogleeraar Veth,
dat ook thans, nu wij wat meer met Atjeh en zijn bewoners bekend
zijn geworden, nog van veel waarde is en in geenen deele
zijn actualiteit verloren heeft.

III.
GESCHIEDENIS VAN ATJEH EN ONZE BETREKKINGEN
TOT DAT RIJK.
Tot aan het jaar 1511 van onze tijdrekening, toen Malakka door
de Portugeezen veroverd werd, schijnt Atjeh een staat van ondergeschikt
belang te zijn geweest, afhankelijk van het rijk Pedir, dat
toenmaals de machtigste staat op Sumatra was. Met moed en hardnekkigheid
bleef Pedir zich tegen de Portugeezen verweren. De
inlandsche kronieken vermelden, dat het rijk reeds in het jaar 601
der Hedjra (1205 na Chr.) gesticht werd, toen een vreemdeling
aldaar den Islam kwam verkondigen en onder den naam van Djohan-
Schah tot sultan verheven werd. Doch die verhalen zijn vol tegenstrijdigheden
en eerst drie eeuwen later, onder de heerschappij van
sultan Tsa-la-hoe'd-dïn Schah, kan men rekenen dat de eigenlijke
geschiedenis van Atjeh een aanvang neemt. Zekere radja Ibrahim
namelijk, kwam tegen den vorst van Pedir in opstand, veroverde
zijne stad en werd onder den naam van Tsa-la-hoe'd-dïn de eigenlijke
stichter van het Atjehneesche rijk.
Nadat de hoofdstad veroverd was, viel hij ook Pasei aan, om de
Portugeezen, die zich aldaar gevestigd hadden, een gevoeligen slag
toe te brengen. Die merkwaardige belegering van Pasei, door de
Portugeezen uitvoerig beschreven, komt in het werkje van Mr. J.

42
E. Banck, »Atjeh's verheffing en val" *) voor en kan ons een denkbeeld
geven van de toenmalige wijze van oorlogvoeren der Atjehneezen
:
»Ibrahim, die door omkooping van den schahbandar van Pasei
op de hoogte der zaken was gesteld, wist van de onderlinge ver-
deeldheid gebruik te maken, om het geheele land van Pasei onder
zijn macht te brengen. Hij had zijn broeder Radja Sella vooruit-
gezonden, om de hoofdstad van het rijk te belegeren, die nog alleen
aan zijn macht weerstand bood. Zoodra Ibrahim zijn gezag in het
door hem veroverde rijk van Pasei gevestigd had, spoedde hij naar
het legerkamp van zijn broeder, van waar hij een proclamatie tot
de bewoners der stad richtte, die de gewenschte uitwerking had,
in zooverre dat het meerendeel zich aan hem overgaf, terwijl hij, na
de derde bestorming, de stad innam, wier bewoners naar de bergen
en bosschen vluchtten. Daarop werd door hem het Portugeesche
fort opgeëischt, met verzoek om de verdreven vorsten van Pedir
en Daya uit te leveren, aan welken eisch natuurlijk niet voldaan
werd. Door ziekte en moedeloosheid uitgeput, besloot Henriquez —
de kommandant van het Portugeesche fort — naar Indie te ver-
trekken en gaf hij het commando aan zekeren Coelho over. Toen
hij nauwelijks vertrokken was, ontmoette hij twee Portugeesche
schepen op weg naar de Molukken, wier gezagvoerders hij met den
hachelijken toestand van het garnizoen bekend maakte en die dan
ook onmiddellijk besloten, hunne landgenooten ter hulp te snellen.
Zij kwamen tijdig genoeg opdagen, om de bestorming der Atjeh-
neezen te kunnen afslaan en een krachtigen uitval te kunnen doen,
die den belegeraars veel schade toebracht. Nadat Ibrahim zijn doel
niet door geweld had kunnen bereiken, trachtte hij dit door list
te doen en veinsde hij een aftocht, die echter evenmin tot het
!) Atjeh's verheffing en val, door Mr. J. E. Banck. — Kotterdam. Nijgh en
van Ditmar, 1873.

43
gewenschte resultaat leidde, omdat de belegerden op hunne hoede
waren. In den nacht keerden de Atjehneezen echter in stilte terug,
om, bij het aanbreken van den dag, met groote overmacht van
troepen, op nieuw het fort te bestormen, waartoe zij een groot
aantal ladders van bamboe hadden medegenomen. Zij dreven voorts
een aantal olifanten tegen de palissaden der borstwering, die onder
dit gewicht bezweken en de daar geplaatste krijgslieden eveneens
overhoop wierpen. Voor de werpspietsen en Speeren schenen de
dieren niet beducht te zijn, maar wel voor de ontploffingen van het
kruit, zoodat zij ten laatste verwilderd, door hunne drijvers niet
langer konden bestuurd worden, maar hun eigen volk vertraden
en ver in den omtrek vluchtten. Om zich over deze nederlaag te
wreken, staken de belegeraars eenige schepen in brand, welke op
de reede lagen; maar bij het licht, dat zij afstraalden, hadden de
Portugeezen gelegenheid hunne stukken behoorlijk te richten, zoo-
dat zij een groote verwoesting onder de Atjehnezen aanrichtten.
Door de Portugeesche schrijvers wordt dit beleg uitvoerig in bij-
zonderheden beschreven, dat als bijdrage tot de kennis deroorlogs-
taktiek van den inlandschen vijand in die dagen, niet van belang
ontbloot is. Nadat de vroegere bevelhebber Henriquez, die inmiddels
eveneens was teruggekeerd, wederom het commando op zich geno-
men had, werd er een krijgsraad gehouden, waarin besloten werd
de plaats te verlaten, op grond dat er vooreerst geen versterking
uit Indië te verwachten was, terwijl het garnizoen ziekelijk was en
er bovendien gebrek aan levensmiddelen bestond. Om hun voor-
nemen zoo lang mogelijk voor den vijand geheim te houden,
voerden zij een gedeelte van hun materieel, onder de aanwezige
koopwaren verborgen, mede. Het overige deel werd verbrand en
de groote kanonnen, die zij niet konden medenemen, werden zoo
zwaar geladen, dat zij bij het afvuren, hetgeen door een vliegende
lont zoude geschieden, moesten springen. Dit plan mislukte echter
geheel, want bij het eerste teeken der ontruiming, trokken de

44
Atjehneezen het fort binnen, waar zij spoedig het vuur vermeesterden
en nu de geladen kanonnen op de Portugeezen richtten, die
zich met hunne sloepen haastten de schepen te bereiken, maar
tijdens den overtocht nog veel volk verloren. De Portugeezen verloren
door dezen slecht uitgevoerden terugtocht meer aan hun prestige,
dan zij vroeger door hunne heldhaftige verdediging gewonnen hadden,
gelijk de overmoed en macht hunner tegenstanders, door de
belangrijke aanwinst van het materieel, in dezelfde mate toenamen.
Als bekrooning hunner schande, ontmoetten de Portugeezen, bij
het verlaten der haven, dertig booten met levensmiddelen, welke
de koning van Aru hun had toegezonden, die bovendien nog met
vierduizend man langs de landzijde aanrukte, terwijl zij bij hun
aankomst te Malakka een expeditie gereed vonden, die voor hun
ontzet was in gereedheid gebracht. De onttroonde vorsten waren
verplicht hen te volgen; de sultan van Pasei trok naar Malakka en
de sultan van Pedir en het hoofd van Daija zochten een schuilplaats
bij den vorst van Aru."
Naar men vermeent, is Tsa-la-hoe'd-dïn in 1228 vergiftigd door
een zijner vrouwen en hij werd opgevolgd door zijn broeder Aloe'ddïn,
den wetgever van Atjeh, die den eersten steen legde tot de
latere grootheid van dat rijk en El-Kahàr, de »Geweldige" bijgenaamd
werd. Hij zocht in een verbond met de Turken steun tegen
de Portugeezen; driemaal beproefde hij een aanval op Malakka,
telkens onverrichterzake, en de derde maal werd zijn vloot door de
Portugeezen geslagen. Hij overleed in 1557 en werd opgevolgd door
zijn zoon Hosein, van wien niets belangrijks te vermelden valt.
Nadat Mantsoer-Schah, die zich met de Javaansche vorsten van
Djapara verbonden had om de Portugeezen uit den Archipel te verdrijven
en daarin bijkans slaagde, door den bevelhebber zijner
krijgsmacht, welke aan het hoofd eener samenzwering stond, vermoord
was geworden , aanvaardde deze als sultan Alaoe'd-dïn Riajat-
Schah de regeering.

45
Tijdens hij het bewind voerde, werd Atjeh het eerst door de
Hollanders bezocht; die ontmoeting echter was weinig bemoedi-
gend. In het jaar 1599 lieten de eerste Nederlandsche schepen,
de »Leeuw" en de »Leeuwin", die door het bekende Zeeuwsche ,
handelshuis de Moucheron te Veere waren uitgerust, onder het
bevel der in onze geschiedenis beroemde gebroeders Cornelis en
Frederik Houtman het anker vallen. De Portugeezen wisten de in-
boorlingen tegen de nieuwe bezoekers op te hitsen, wier mededin-
ging zij vreesden, zoodat de onzen verraderlijk werden aangevallen.
De schahbandar en een groot gevolg waren aan boord gekomen en
hadden de manschap op wijn en ververschingen onthaald, die
met bedwelmende stoffen vermengd waren, waarop onze soldaten
onverwacht werden aangerand. Er ontstond een worsteling, waarbij
vele der onzen, maar ook de schahbandar en eenaantal der zijnen,
omkwamen. De onzen bleven meester van de schepen; maar eenige,
die juist aan wal waren, werden gevangen genomen en, op een
achttal na, allen onthoofd. Onder hen die gespaard werden, behoorde
Frederik Houtman ; zij zuchtten 26 maanden lang in Atjehneesche
gevangenschap, totdat er tusschen de Portugeezen en Atjehnee-
zen eenige verkoeling ontstaan was en twee Zeeuwsche schepen
voor Atjeh kwamen, die prachtige geschenken, alsmede een eigen-
händigen brief van prins Maurits meebrachten 2) en dan ook goed
ontvangen werden. De sultan Aloe'd-dïn Schah gaf de Hollanders
vergunning om een handelsfactorij te bouwen en zond zelfs twee
afgezanten met een schrijven van zijne hand 3) mee naar Holland.
Betreffende dit gezantschap, vermeldde Banck het volgende :
»Het bestond uit Abdoel-Hamid, Sri Mohammed, admiraal van
Atjeh, en een edelman Mir Hassan, die door een zekeren Leonard
Weerer, Luxemburger van geboorte, welke als tolk dienst deed,
benevens door eenige bedienden en Arabische kooplieden vergezeld
waren. Op de terugreis, ter hoogte van St. Helena, werd nog een
Portugeesch oorlogschip »San Jago" geheeten, genomen, dat een

m
rijke lading van paarlen en andere kostbaarheden aan boord had,
wier waarde op anderhalf millioen gulden geschat werd.
Abdoel-Hamid, die reeds een grijsaard van zeventigjarigen leeftijd
was, overleed spoedig na zijn aankomst en werd, op kosten van
de bewindhebbers der O.-I. compagnie, in de St. Pieterskerk te
Middelburg begraven, welke kerk in 1834 werd afgebroken, bij
welke gelegenheid vermoedelijk ook de zerk verloren ging, die het
graf van den Oosterschen gezant dekte.
Het gezantschap begaf zich uit Middelburg over Dordrecht en
Bommel naar het hoofdkwartier van Prins Maurits, die op dat
oogenblik Grave belegerde. Hij liet hen met zijn gala-rijtuig afhalen ,
dat door een compagnie ruiters, bij wijze van lijfwacht, geëscor-
teerd was en ontving hen »met geen minder eerbiedinghe, dan
zijnen eyghenen persoon vereyste." Men ziet daaruit, dat onze stad-
houders met de sultans van Atjeh, als inter pares, omgingen. Het
waren de dagen van Neêrlands en Atjehs grootheid en het laatst-
genoemde rijk, dat zich destijds aan de Westkust tot Indrapoera,
dus verre beneden Padang en aan de oostzijde tot Djambie, aan de
rivier van denzelfden naam gelegen, uitstrekte, omvatte dus een
aanzienlijk deel van Sumatra. De sultan liet de leenroerige staten
door oeakils of stedehouders, die door een gewapende lijfwacht
omringd waren, besturen.
Prins Maurits ontving de ambassade in zijn tent, te midden van
een schitterenden staf van vorstelijke personen en hoofdofficieren,
onder wie, zooals bekend is, zich vele aanzienlijke buitenlanders
bevonden, die zich hier te lande in den wapenhandel kwamen
oefenen, en het laat zich gemakkelijk begrijpen, dat de verschijning
dier gezanten uit het verre Oosten het aanzien der jeugdige Repu-
bliek bij de vreemde legerhoofden niet weinig zal verhoogd hebben.
Nadat de hoofdgezant zijn brieven en geschenken overhandigd, en
prins Maurits hun dank gezegd had, werden zij wederom uitgeleide
gedaan. De prins liet zich wegens een lichte ongesteldheid veront-

schuldigen, hen persoonlijk door het legerkamp rond te geleiden.
De »honneurs" werden door graaf Lodewijk en Ernst waargenomen,
die door zestien cornetten ruiterij een groot spiegel-gevecht met
degen en pistool lieten uitvoeren, waarin de vreemde gezanten
blijkbaar veel behagen schepten, terwijl zij ten slotte in de loop-
graven en bij de batterijen werden rondgeleid, waar men hen
eigenhandig twee stukken op de belegerde stad liet afvuren. Op
den derden dag vertrokken zij weder met de koets van Maurits,
door drie cornetten kavalerie begeleid, om vervolgens over Nijmegen,
Buren, Cuilenburg en Utrecht de terugreis naar Amsterdam aan te
nemen, waar zij zich het volgend jaar naar hun vaderland inscheep-
ten, met de eerste vloot, die door de O.-I. compagnie werd
uitgerust.
De sultan werd, in den ouderdom van 94 jaar, door zijn heersch-
zuchtigen zoon in de gevangenis geworpen en overleed weldra; de
nieuwe sultan, Ali-Riajat-Schah, was een onbekwaam vorst, die,
toen de Portugeezen in 1606 een aanval op Atjeh ondernamen,
gretig gebruik maakte van het aanbod, door zijn neef Iskander Moeda
gedaan, om tegen de Portugeezen te strijden.
Die Iskander Moeda verkeerde in gevangenschap, na ongenoegen
met den sultan gehad te hebben ; doch hij had verzocht ontslagen te
worden, ten einde in deze hachelijke omstandigheden zijn land te
helpen verdedigen. Dit gelukte hem boven verwachting; hij versloeg
den vijand en verkreeg zooveel invloed, dat toen de sultan onver-
wacht overleed, hij door het dankbaar volk in diens plaats verko-
zen werd. Hij vergunde de Hollanders, evenzeer als zijn voorganger,
om handel op Atjeh te drijven, maar in 1616 maakte zich een on-
verklaarbaar wantrouwen van hem meester en hij bepaalde, dat het
kantoor moest worden opgebroken.
Hij was wreed en heerschzuchtig ; maar toch leeft zijn naam bij
de Atjehneezen in gezegende herinnering, daar hij Atjeh tot zijn
toppunt van luister en macht heeft gebracht.

48
Zijn rijkdommen moeten verbazend zijn geweest en hij hield er
een hofhouding met Oostersche pracht op na.
»Meer dan 100 baren goud, een schat van edelgesteenten en een
waarde van 18 millioen Tournooische ponden," zoo leest men,
»lagen in zijne schatkamers opeengehoopt ; de pracht en weelde aan
zijn hof gingen alle beschrijving te boven ; danseressen, met goud
en juweelen als overdekt, wisselden zich aan zijne gastmalen met
even rijk getooide speellieden af, en niets kon er bij vergeleken
worden dan alleen de onverzadelijke gouddorst, die hem beheerschte.
»De kraton, meer dan een half uur gaans in omtrek, was met
een breeden en diepen gracht omgeven, aan den voet van een hoogen
wal, zóó dicht met bamboedoeri beplant, dat men er onmogelijk
door heen kon zien. Een kleine beek, van de omliggende hoogten
afstroomende, kronkelde zich door de binnenruimte heen, zoodat er
steeds overvloed was van heerlijk, frisch bergwater. Vier poorten
gaven toegang tot des konings huis, waarom alweder een breede
wal was aangebracht, van vele kleine gegoten stukken voorzien.
Op de ruimte vóór het huis kon minstens 4000 man in slagorde
opgesteld en 300 olifanten konden er vereenigd worden.
Ook hier is weer bewezen, dat alle aardsche grootheid verganke-
lijk is; want het volk van Atjeh moge 't ons lastig gemaakt hebben,
zijn eer en aanzien behooren toch voor goed tot het verledene.
Inzonderheid was het streven, om de Portugeezen uit Malakka
te verdrijven ; daartoe rustte Iskander Moeda een kolossale vloot van
driehonderd vaartuigen uit, bemand met 60,000 koppen ; zij was van
zwaar geschut voorzien, en vier jaren waren noodig geweest, om
alles voor de belangrijke expeditie in gereedheid te brengen.
De Atjehneezen geraakten met de Portugeezen slaags ; 70 schepen
van hen werden in den grond geboord en alleen de omstandigheid,
dat een Nederlandsch eskader in aantocht was, belette de Portu-
geezen om de Atjehneezen te vervolgen en hun vloot verder te
vernielen.

Om zijn wraak te koelen, liet Iskander Moeda alle Portugeezen
in zijn rijk wreedaardig vermoorden.
Een vernieuwde poging in 1628, toen de sultan met een vloot
van 240 schepen Malakka aanviel, slaagde evenmin. Zij werd dooi-
de Portugeesche vloot onder Nunno Alvarez Botello ingesloten; de
bezetting van Malakka deed een uitval, welke door de zeemacht
ondersteund werd, en nagenoeg alle Atjehneezen, die aan de expe-
ditie hadden deelgenomen, werden gedood of gevangen genomen.
Doch in alle andere opzichten ging het Iskander Moeda zeer
voorspoedig; hij heeft Atjeh tot het toppunt van macht en groot-
heid gebracht, en zulks doet, trots zijn wreedheid en heerschzucht,
zijn naam voortleven. Zelfs zag hij voor zijn dood de Portugeezen nog
uit Malakka verjaagd; namelijk in 1641 door de Nederlanders, welke
merkwaardige krijgsverrichting wij reeds beschreven hebben.
Hij was in den waren zin van het woord een tiran, liet zijne
moeder in de gevangenis werpen en een aantal aanzienlijke perso-
nen ter dood brengen. De aanhoudende oorlogen, die hij voerde,
ontvolkten zijn land en te vergeefs trachtte hij die leemte aan te
vullen door de bewoners van veroverde landen naar Atjeh over te
brengen. Eensdeels dus tot een groote staatkundige macht gebracht,
liet hij het land tengevolge van die onophoudelijke oorlogen in armoede
achter, zoodat van het einde zijner regeering het verval van Atjeh
dagteekent. Intusschen had hij door zijne veroveringen het rijk aan-
zienlijk uitgebreid; dit strekte zich uit over het tegenwoordig ge-
bied van Atjeh, zoomede over Deli, Aroe en Siak op de Oostkust,
voorts over eenige strand-districten langs de Westkust van Solida,
en over een aanzienlijk deel van het Maleisch schiereiland.
Zijn schoonzoon Iskander Tsani volgde hem op ; het mocht dezen
gelukken, het land eenige verademing te schenken na de onstuimige
regeering van Iskander Moeda. Hij regeerde slechts vier jaren ; toen
aanvaardde eene vrouw de teugels van het bewind.
Er was een partij, die daartegen opkwam, omdat dit met de wetten
4

50
van den Islam in strijd is; maar de rijksgrooten hoopten bij een
vrouw meer volgzaamheid te zullen vinden dan veelal bij de vorsten
het geval was geweest, en daarom wist de eigenlijke Atjehneesche
partij te bewerken dat Poetri Sri Alam, de vrouw van Iskander
Tsani, tot sultan werd verheven.
Reeds sedert jaren had er een groote oneenigheid geheerscht
tusschen de Muzelmansche of Arabische, dat is de priesterpartij, en
de eigenlijke Atjehneesche. De sultans hadden zich bij eerstgenoemde
aangesloten ; daarom hoopte de andere partij invloed te bekomen,
wanneer een vrouw de regeering aanvaardde, en zoo kwam het,
dat Atjeh 58 jaren lang door vrouwen is bestuurd geworden.
Nog een bijzondere reden hadden de rijksgrooten, om de vrouwen-
regeering te bestendigen; men wilde namelijk op deze wijze den
vorst van Djohor, die met het oog op onderscheidene huwelijken,
tusschen de vorstenkinderen van Djohor en Atjeh gesloten, aanspraak
op de kroon maakte, van den troon houden.
De twaalf orang-kayas, die de staatszaken bestuurden, lieten der
koningin of sultan al zeer weinig macht; zij waren het, dieregeer-
den en zonder hunne toestemming mocht zij geen enkel besluit
nemen. Het was reeds onder de regeering van de weduwe Iskander
Tsani, dat het bleek hoezeer de zon van Atjeh's grootheid aan 't
tanen ging; niet alleen dat er Mnnenlandsche verdeeldheid begon
te ontstaan, maar in 1669 werd Deli afvallig, terwijl er ten over-
vloede ernstige moeiel ij kheden met de Oost-Indische Compagnie
ontstonden.
In 1637 had de commissaris Roelofs een tractaat gesloten, waarbij
der Compagnie de monopoliehandel langs de westkust werd toege-
staan ; doch de onbillijke handelsbepalingen, door haar gemaakt, en
de inblazingen der naijverige Engelschen waren oorzaak, dat de
Atjehneezen telkenmale de tractaten schonden ; de Compagnie harer-
zijds trachtte Menangkabau van Atjehneezen te zuiveren en haar
gezag langs de westkust uit te breiden. De Atjehneezen waren er

51
voorts op uit, om de aan ons onderworpen volkeren tegen ons op
te zetten, en aan hun opruiende taal moet het worden toegeschreven,
dat in 1670 het Nederlandsche fort te Padang aan de vlammen prijs
gegeven werd.
Padjoe'1-Alam werd opgevolgd door Noeroe'1-Alam, welke slechts
twee jaar aan het bewind bleef. De regeering van de derde vrouwe-
lijke sultan was even weinig belangrijk; bij iedere troonsbestijging
echter stonden de priesterpartij en de Atjehneesche vijandig tegen-
over elkander en Kamàlat Schah, de vierde vrouw die den troon
beklom, moest zelfs door kracht van wapenen gehandhaafd worden.
De ontevredenheid der priesterpartij was zoo groot, dat Kamàlat,
Schah zich genoodzaakt zag, afstand van de regeering te doen.
Atjeh was gedurende die vrouwenregeering zeer achteruitgegaan;
inwendige verdeeldheid verhaastte zijn val. Toen na een inter-
mezzo van 56 jaren weer een man de kroon aanvaardde, hadde
alles nog hersteld kunnen worden, wanneer een energiek sultan de
teugels van het bewind in handen genomen had; doch dje, welke
Kamàlat Schah verving, moest al spoedig afstand van den troon
doen. Een priester, die dooi' list zich daarvan meester gemaakt had,
werd aldra door de nationale partij afgezet en Djamaloe'1-Alam, de
zoon van den vorigen sultan, tot de hooge waardigheid verheven.
Maar toen het landschap Batoe Bara in opstand kwam en de sultan
in oneenigheid geraakte met de panglima's, die hem dwongen naar
Pedir te vluchten en in zijne plaats een regent benoemden, toen
ontstond er een schromelijke verwarring; het rijk werd door twisten
verscheurd en herhaalde omwentelingen met de daaruit voortvloeiende
burgeroorlogen gaven den doodsteek aan alle welvaart. Daarbij had
de Compagnie voortdurend haar invloed uitgebreid. Doch ook voor
Nederland braken dagen van beproeving aan.
De Engelschen verzuimden, toen zij onze koloniën in bezit ge-
nomen hadden, om invloed op de Atjehneesche aangelegenheden
uit te oefenen, hoewel de Brit in 1795 zich op Malakka en op
4*

52
Poelo Pinang, aan den ingang van de straat van Malakka gelegen,
gevestigd had.
Tot aan het jaar 1819 bleven de voormalige Nederlandsche kan-
toren in handen der Britten.
Intusschen was in het jaar 1803 zekere Djauhar-Alam-Schah aan
de regeering gekomen, die wegens zijn voorliefde voor de Europeanen
zich het ongenoegen van de koningin-weduwe en de rijksgrooten
op den hals haalde ; wel zocht hij hulp bij de Engelschen, doch dit
belette niet, dat hij genoodzaakt werd den troon te ontruimen. Nadat
hij zich met de voornaamste panglima's verzoend had, trachtte hij
den nieuwen sultan de kroon te ontrukken, en door Engelschen
invloed slaagde hij daarin. Het was inzonderheid Raffles — onze
dood vijand, die steeds in den Archipel met Nederland om den voor-
rang streed - welke hier met zijn gewone activiteit werkzaam was ;
de erkentelijkheid van den, op den troon herstelden, sultan bleef
niet uit, en deze sloot een tractaat met Groot-Brittannië, waarbij
dit rijk vergund werd om te Atjeh een resident en een nederzetting
te hebben, terwijl alle andere natiën werden buitengesloten.
Zijne regeering was voor Atjeh weldadig; het gelukte hem, de
rust te herstellen en de financiën te verbeteren. Dit neemt niet weg
dat de staatkundige positie van Atjeh toenmaals reeds niet veel
meer te beduiden had. Allen, die omstreeks dezen tijd Atjeh be-
zochten, waren in dit opzicht eenstemmig in hun oordeel en volgens
de heeren Loon en Ritter, die in 1824 door het Gouvernement
daarheen gezonden waren, was er van de voormalige grootheid al
zeer weinig meer te bespeuren.
Op den kraton, door gescheurde muren omringd, zag men hier
en daar een enkele lelah op de wallen; eenig ander geschut lag
half onder den grond bedolven, geen overblijfsel van vorige groot-
heid was meer te vinden; integendeel, overal sporen van achter-
uitgang en verval.
»De sultan onderhield eene krijgsmacht van 300 à 400 Bengaleezen

53
en Mooren, onder 't bevel van eenige Arabieren en een Engelschen
renegaat, en waar men het hoofd ophief, snelde die macht henen
en vernielde alles, zoodat de bevolking op het laatst gedwee en
gehoorzaam werd."
Van die krijgsmacht is niets meer aanwezig; zij was geheel
verloopen. Ook had men een groot aantal schepen, waarvan eenige
ten oorlog uitgerust waren en anderen ten handel voeren. Van deze
bestaan er geen meer; allen zijn verkocht of verongelukt.
Aldus lieten de heer Loon en Ritter zich over den toestand van
Atjeh destijds uit, en van belangrijken vooruitgang is sedert geen
sprake meer geweest.
Zoo was het met Atjeh gesteld, toen in het jaar 1824 tusschen
Groot-Brittannië en ons land een tractaat gesloten werd, dat tevens
een in 1817 gesloten tractaat met Atjeh verving; Brittannië bleef
namelijk de beschermende hand over het rijk Atjeh uitstrekken en
de Nederlandsche gevolmachtigden legden de verklaring af, toen
de Engelschen hun vertrouwen uitdrukten dat door ons niet vijandig
tegenover Atjeh zou te werk gegaan worden : »dat alleen de bevei-
liging van den handel zou beoogd worden op eene wijze, waarbij
die Staat niets van zijne onafhankelijkheid zou verliezen."
Dit was, den aard der Atjehneezen kennende, een onvoorzichtige
verzekering, die nooit had moeten gegeven worden; want hierdoor
waren ons de handen gebonden en werd een zeker protectoraat
van Engeland over Atjeh erkend.
Toch had Groot-Brittannië bij art. 9 van het Londensch tractaat
van 1824, formeel afgezien van alle inmenging in de aangelegen-
heden op Sumatra ; dat artikel luidde woordelijk als volgt :
»La factorie du fort de Marlborough l ) et toutes les possessions
Anglaises'dans l'isle de Sumatra sont cédées par le présent traité
à Sa Majesté le Roi des Pays-Bas, et Sa Majesté Britannique promet
*) Benkoelen.

54
en outre, qu'il ne sera pas formé d'établissement Britannique dans
cette isle et qu'aucun traité ne sera conçu sous l'autorité Britannique
avec aucun des Princes, Chefs, ou États indigènes, qu'on y trouve."
In verband met dit artikel, had men zich niet zoodanig de handen
behoeven te laten binden, om een roofstaat als Atjeh, zonder eenig
voorbehoud, diens onafhankelijkheid te verzekeren.
Daarentegen hadden wij op ons genomen, om onze betrekkingen
tot Atjeh zoodanig te regelen, dat handel en scheepvaart de noodige
vrijheid zouden genieten; een zaak van internationaal belang, daar
de onbeschaamde zeerooverijen der Atjehneezen groote schade aan-
richtten en de wateren van Atjeh hoogst onveilig maakten.
De Nederlandsche regeering besefte volkomen de noodzakelijkheid,
om zonder verwijl diplomatieke betrekkingen met Atjeh aan te
knoopen, en de gouverneur-generaal werd uitgenoodigd, om een
beleidvol ambtenaar naar Atjeh te zenden. Om welke reden dan
ook, is daaraan geen gevolg gegeven, hetgeen zeer te betreuren
is ; want in deze fout moet de allereerste aanleiding tot den tegen-
woordigen oorlog gezocht worden. En in plaats van het euvel te
herstellen en den sultan in der minne er toe te brengen om den
zeeroof te beteugelen, scheen men huiverig te zijn om met Atjeh
in aanraking te komen.
Zeer verkeerd, haast onverantwoordelijk is het geweest, dat
men zich niet gehaast heeft om vriendschappelijke betrekkingen
met Atjeh aan te knoopen; het werd daardoor meer en meer een
lastig dilemma, om den zeeroof te beteugelen — zonder Atjeh's in-
tegriteit aan te randen. Want aldra bleek het overtuigend dat de
sultan onwillig, of althans onmachtig was, om aan de onbeschaamde
zeerooverijen zijner onderdanen een eind te maken. En ten over-
vloede hielden de Engelschen in de Straits-settlements — dus noemt
men de handelaars van Singapore en Penang — terdege de oogen
op ons gevestigd en zouden al dadelijk misbaar gemaakt hebben,
wanneer door onze regeering tot eenige vijandelijkheid zou zijn

55
overgegaan, Ja, zelfs beschuldigde men ons van het niet nakomen
onzer beloften, toen in 1840 Singkel door onze troepen veroverd
en bezet werd, ofschoon Singkel de gehoorzaamheid aan Atjeh reeds
lang opgezegd had en slechts in naam aan Atjeh behoorde.
Kon het anders, dan dat de Atjehneezen zich niets ter wereld om
ons bekreunden en, overtuigd van straffeloosheid, velerlei wandaden
bedreven?
Dit ging eindelijk zoover, tot de Atjehneezen Baroes bezetten en
in het gezicht van de Nederlandsche hoofdplaats drie bentings opwierpen,
die met 800 man bezet werden. De civiele en militaire
gouverneur van Sumatra's Westkust, kolonel Michiels, was van
oordeel dat het nu hoog tijd geworden was, om handelend op te
treden; maar alweer omdat men beloofd had, de souvereiniteit van
Atjeh te zullen eerbiedigen, werd zijn voorstel door de Nederlandsch-
Indische regeering verworpen en men had ten overvloede de zwakheid,
om aan een onrechtmatigen eisch der Straits-settlements te
voldoen en de in 1843 bezette posten in Siak en Indragiri te ontruimen.
De gevolgen van deze zwakheid bleven niet uit. De Atjehneezen
roofden en moordden naar hartelust, zonder dat wij er iets aan konden
doen. Eindelijk — wel wat laat! — zag de regeering de noodzakelijkheid
in, om op eenigerlei wijze betrekkingen met Atjeh aan te
knoopen en te onderhouden; het meest geschikte middel daartoe
oordeelde men, om nu -en dan eens een oorlogschip naar de hoofdstad
van Atjeh te zenden, ten einde onze vlag te vertoonen en in
contact met den sultan te komen.
Nu was éénmaal per jaar een-oorlogschip, zooals geschiedde,
ook al weinig voldoende om de zaak afdoend te verbeteren. De eerste
reis van dien aard, in 1857 door den kapitein-luitenant Courier dit
Dubekart ondernomen, met de oorlogsbrik »de Haai", leverde de
voldingenste bewijzen, hoezeer het gepleegd verzuim reeds kwade
vruchten gedragen had. De ontvangst toch was alles behalve welwil-

5fi
lend en het rapport, dat genoemde zeeofficier betreffende die zending
uitbracht, kan doen zien hoe weinig vriendschappelijk onze betrek-
kingen tot Atjeh destijds waren. — »Nadat het drie uren geduurd had
voordat men bij den sultan toegelaten werd, ontving de sultan ons -
zoo lezen wij in het rapport van den heer Courier dit Dubekart -
in zijn dallam - zijnde een met verhakkingen, palissadeeringen en
gedeeltelijk met wallen versterkte ruimte, waarin onderscheidene
huizen op een soort stellaadje of koepel,- gezeten opeen stoel,
terwijl er voor ons ook stoelen stonden tegenover hem, en omringd
van zijne rijksbestierders of panglima's, meer andere hoofden en
500 à 600 met getrokken klewangs, geweren en pieken gewapende
Atjehneezen in hun oorlogsdos om zich heen. Hij zelf had buiten
de kris met diamanten, die in zijn gordel stak, nog een lange kris
vóór zich op zijne knieën liggen, gereed zoo het scheen om te
trekken, en die hij nu en dan ongeduldig ronddraaide. Zijn voor-
komen duidde waardigheid, maar tevens koelen hoogmoed aan.
»Na hem mijn compliment gemaakt te hebben, heerschte er een
doodsche stilte onder die menigte, en-gaf ik Zijne Hoogheid te
kennen, dat ik door het gouvernement met Zijner Majesteits oor-
logsbrik »de Haai" naar hier was gezonden, om namens hetzelve een
vrienschappelijk beleefdheidsbezoek te brengen, en tevens de Atjeh-
neesche vlag de gewone eere te bewijzen, waarop hij ons wees te
gaan zitten, en kortaf antwoordde: »Goed! maar hebt gij geen brief
medegebracht van den gouverneur-generaal?" waarop ik neen ant-
woorden moest, doch tevens aan Zijne Hoogheid te kennen gaf,
dat onze adat medebracht, dat wanneer door het gouvernement een
oorlogschip gezonden werd met een officier of ambtenaar, om een
zoodanige missie te volbrengen, zulks dezelfde eere inhield; 't geen
hij met verkropte woede op het gelaat beantwoordde , met te zeggen :
»maar daar is immers nog geen vrede tusschen mij en het Hollandsch
gouvernement gemaakt, en daarom is uwe zending niet verklaarbaar,
daar zulks geenszins met mijn adat overeenstemt, en als de Touan-

57
Bezaar van Batavia vriendschap met mij gesloten wil zien, die ik
ook wensch, dan zal hij daarover nog schriftelijk met mij moeten
handelen, want wat heeft zoo'n praatje te beduiden? Dat is niets
dan wind; en alvorens dit geschied is, ben ik er niet op gesteld
dat er schepen van uwe natie in mijn land komen; want ik zal u
nu als vriend behandelen, maar dan sta ik er niet voor in wat hun
zal wedervaren;" waarop ik Zijne Hoogheid zeide, dat de meening
zeker goed was van mijn gouvernement, doch het verschil van ge-
woonte hier een andere zienswijze over de zaak had gegeven; dat
ik zulks echter zoo spoedig doenlijk aan mijn gouvernement zou
berichten.
»Na den kommandant met een sarkastischen lach te hebben toe-
gevoegd, dat hij al dat gewapende volk ter zijner eere had laten
samenroepen, gaf hij zijne verwondering te kennen, dat ook ik geen
gewapende lijfwacht had medegebracht. Het scheen wel dat zulks
eenige teleurstelling had veroorzaakt.
»De stemming was intusschen van dien aard geworden, dat het
hoog tijd werd om aan boord te komen.
»Later deelde de tolk mij mede : »dat na ons heengaan de sultan
aan zijn rijksgrooten in nijdigheid, ten aanhoore van die gansche
volksmenigte, in de Atjehneesche taal gevraagd had: »Welnu, wat
denkt gijlieden van zulk een wijze om vriendschap te willen ma-
ken; zou dat nu welgemeend moeten heeten?" waarop door de
meesten gerepliceerd werd : »neen, dat is nergens anders om te
doen geweest, dan om ons land te komen bekijken en bespieden;
dat is zoo de gewoonte van die Hollanders; zij zullen nu niets te
doen en eene gelegenheid hebben, om er nog wat van te komen
wegnemen," waarop onder het omstaande volk luide kreten van
misnoegen en haat tegen ons waren opgegaan."
Men zal erkennen, dat die ontvangst niet zeer vriendschappelijk
was. Waaraan nu lag hier weer de schuld? Na jaren lang ons
niet meer om den sultan van Atjeh bekreund te hebben, zelfs

58
wetende, dat er tusschen Nederlandsch-Indië en Atjeh een eenigs-
zins gespannen verhouding bestond, zendt de regeering eenvoudig
een stoomschip naar de hoofdplaats, zonder den kommandant van
dien oorlogsbodem van een geloofsbrief of eenig ander schrijven
te voorzien. Van algemeene bekendheid is, hoezeer de Oostersche
vorsten aan de vormen gehecht zijn, zoodat de sultan daarin een
bepaalde geringschatting van zijn persoon moest zien; door het
voldoen aan de etiquette, hadde men hoogstwaarschijnlijk een
weinig welwillende ontvangst vermeden.
Dat dit zoo is, blijkt uit de gansch andere ervaring, door den
heer P. J. G. Sem slechts twee jaren te voren opgedaan; als ge-
ëmployeerde bij de factorij der Nederlandsche Handelmaatschappij
in Juni 1853 door haar naar Atjeh gezonden, om een handels-
missie te vervullen, was hem een geheel andere ontvangst ten deel
gevallen. Nadat het saluut van de »Sumatra", op welk stoomschip
de heer Sem zich aan boord bevond, door een van des sultan's schepen
beantwoord en men zonder vijandelijkheden te ontmoeten aan land
gekomen was, werd door den heer Sem in een beleefd schrijven
verzocht, den sultan te mogen ontmoeten; zonder eenig bezwaar
werd dit toegestaan. Reeds een uur daarna bevonden de heer Sem
en de scheepsgezagvoerder zich in tegenwoordigheid van den sultan.
»Na ons stoelen aangewezen, en naar onze namen benevens
eenige andere zaken geïnformeerd te hebben," schrijft de heer Sem,
»vroeg mij de sultan, of ik niet bevreesd was geweest naar Atjeh
te komen en den sultan te bezoeken, die sedert het nemen van
Singkel, toch als een vijand te beschouwen was, zooals ook door
de Hollanders geschiedde. Immers gedurende de jongste vijftien
jaren was geen Hollandsen schip op de reede van Atjeh gezien,
veel minder was een Hollander tot hem gekomen om die meening
weg te nemen.
»Het kon dus niet anders, of ook de Atjehneesche vorst moest
in den Hollander een vijand zien."

De sultan werd van die dwaling teruggebracht en ontving hen
verder zeer vriendelijk, toestemming gevende, dat de agent mon-
sters van diens handelwaar aan land bracht.
Veel handel gedreven werd er niet; want de prijzen waren hoo-
ger dan die van de Engelschen, welke geregeld in Atjeh handel dre-
ven. Voor zijn vertrek werd de heer Sem tot een afscheidsbezoek
aan den sultan toegelaten.
Juist met het oog op de ontvangst, die kort daarop het stoom-
schip »de Haai" te beurt viel, is het belangrijk, wat de heer Sem
van dit afscheidsbezoek vermeldde:
»Na een korten tijd gewacht te hebben, verscheen eene lijfwacht,
die mij langs een weg, op verschillende afstanden door steenen
muren afgesloten, aan de woning des sultans bracht. Het wasvoor
zooveel ik zien kon een houten gebouw, ingericht gelijk de houten
huizen der Europeanen op Sumatra's Westkust. De verlichting met
stolpen was verre van schitterend. In de voorgalerij links, vond ik
den sultan half naar Europeeschen, half naar Atjehneeschen trant
gekleed, en met een roode fez gedekt.
»Thans was hij veel gemeenzamer, en reikte mij de hand. Nadat
ik plaats genomen had, deelde ik hem mijne vergeefsche poging
om te verkoopen mede, en mijn voornemen om den volgenden
morgen te vertrekken.
»Het speet hem dat ik niet beter was geslaagd, vreezende dat nu
geen Hollander in langen tijd weder eene onderneming zou wagen.
»Verder sprak hij veel over den uit Frankrijk teruggekeerden
Atjehneeschen gezant Hadji Mohammed Roes, die ook Holland en
Engeland op kosten van het Fransche gouvernement had bezocht,
en van de prachtige geschenken, hem door den keizer toegezonden.
Hij scheen zeer gevoelig dat ik noch van den gouverneur-generaal
van Nederlandsch Indië, noch van den gouverneur van Sumatra's
Westkust een letter schrifts had overgebracht, en, hoezeer ook de
onderscheiding hem van wege Frankrijk te beurt gevallen, op prijs

60
stellende, hechtte hij er misschien nog meer aan, van zijne eerste
naburen een blijk van goede verstandhouding te ontvangen. Dat
was de reden, waarom hij niet aan mijn verzoek kon voldoen om
insgelijks zulk een brief van aanbeveling te erlangen. Bij het afscheid
echter, ontving ik de verzekering dat eiken Hollander, overbrenger
van eenig vriendschappelijk schrijven van wege het Nederlandsche
gouvernement, eene schriftelijke aanbeveling tot bevordering zijner
belangen zou worden uitgereikt."
De sultan had dus duidelijk verklaard, hoezeer hij op die plicht-
pleging gesteld was en daarom zette de wijze, waarop desniettegen-
staande de heer Courier dit Dubekart op goed geluk naar Groot-
Atjeh gezonden werd, de kroon op meer dan eene onhandigheid
en nonchalance van de Nederlandsch-Indische regeering, die met
een weinig meer tact en goede zorg een geheel andere verhouding
tot Atjeh had in 't leven kunnen roepen.
En toen de oorlog uitbrak — toen heeft men de schuld willen
laden op de hoofden van hen, die toenmaals de teugels van het
bewind in handen hadden!
Het gouvernement had eindelijk toch ingezien, dat het noodig
was een tractaat van vrede en vriendschap met Atjeh te sluiten.
Daarom werd in Maart 1857 het stoomschip »Amsterdam" met ge-
neraal van Swieten, civiel en militair gouverneur van Sumatra's
Westkust aan boord, naar Atjeh gezonden, met bevel om een trac-
taat te sluiten met den sultan van Atjeh. Deze expeditie is beschre-
ven door den gepensioneerden luitenant-kolonel F. G. Hoffman van
het Oost-Indische leger, en in die beschrijving komt menige be-
langrijke bijzonderheid voor.
Ditmaal geschiedde alles in optima forma. Generaal van Swieten
was niet alleen voorzien van een brief van den gouverneur-generaal,
maar had geschenken bij zich, bestaande uit acht kostbare zilveren
kandelabres, honderd pond stearine waskaarsen, een Turksche sabel
en een klewang met gouden scheede.

61
Nadat alvorens aan den schahbandar een brief voor den sultan
overhandigd was, waarin een audiëntie verzocht werd, kreeg men
bericht, dat de sultan generaal van Swieten den *26 stm zou ontvangen.
Op den bepaalden dag ging het gezantschap aan land en baande
zich, niet zonder moeite, een weg door een dichten drom Atjeh-
neezen, die met lans en klewang gewapend waren en nu juist niet
hoog opzagen tegen de onzen. Aan een kleine onaanzienlijke woning
gekomen, die langs een trap zonder leuning of ladder moest be-
klommen worden, kwam men in het lokaal waar de plechtigheid
zou plaats grijpen.
In het voorste gedeelte dier woning — zoo leest men — op het
voorplein van den Kraton uitziende, stonden eenige defekte, vuile,
met siri-kalk bemorste stoelen, waarop het gezantschap plaats moest
nemen. Een oude, vervelooze Amerikaansche wip- of tuinstoel, van
een groen fluweelen, met gouddraad geborduurd kussen voorzien,
diende den sultan tot zetel.
Wat men van den Kraton zag, bepaalde zich tot een vijf à zes
el hoogen kleimuur, waar boven eenige daken van woningen met
palmbladen (atap) bedekt, uitstaken.
Behalve eenige oude, lompe bronzen en ijzeren kanonnen op
zware balken bevestigd, die hier en daar op het binnenplein op
den grond lagen, was van de eene of andere inwendige versterking
niets te bespeuren. Dit was de, uit den aard der zaak vluchtige,
indruk dien de leden van het gezantschap bekwamen.
Vooral trok het de aandacht, zoo onsmakelijk en armoedig als
de sultan er uitzag, ofschoon hij de Medjidie-orde droeg, welke
onwillekeurig aan een vlag op een modderschuit deed denken. Toch
was er aan ceremonieel geen gebrek en het duurde een geruime
poos, voordat de brief van den gouverneur-generaal ontzegeld en
geopend was.
Na deze voorloopige audiëntie keerde men naar het stoomschip
terug, alwaar de schahbandar een bezoek kwam brengen en het

62
voorstel deed om een of- en defensief verbond te sluiten, waar-
van generaal van Swieten natuurlijk niets wilde weten. Intusschen
kostte het dezen moeite, om den schahbandar aan 't verstand te
brengen, dat alleen die Staten, welke in beteekenis min of meer
tegen elkander opgewassen zijn, een dergelijk verbond sluiten;
maar dat hiervan tusschen Nederland en Atjeh geen sprake
kon zijn.
Den 30 8ten zou de eigenlijke audiëntie plaats hebben ; weer in het-
zelfde prachtvolle lokaal, waar men Zijne Hoogheid reeds eenmaal
ontmoet had. Ook ditmaal stond de sultan generaal van Swieten te
woord. Hij verzekerde, dat hij gaarne op een voet van vrede en
vriendschap met de Nederlanders zou leven; maar opnieuw drong
hij er op aan, dat er een artikel van wederzijdsch hulpbetoon in
het tractaat zou worden opgenomen. Met kalmte, maar zoodanig,
dat den sultan in dit opzicht alle illusie benomen werd, bracht
generaal van Swieten hem onder het oog, dat dit ondoenlijk was.
Terwijl men hierover onderhandelde, had er een vreemd intermezzo
plaats ; de sultan gaf namelijk, nadat hij zich onophoudelijk onrustig
op zijn zetel bewogen had, den wensch te kennen, om zich een
oogenblik te verwijderen, »daar het uur van het gebed aangebroken
was," zoo zeide hij; maar generaal van Swieten bracht hem weer
met de volmaaktste kalmte onder het oog, dat het tegen alle wel-
voegelijkheid streed, om een gezantschap aldus te behandelen. Na
een oogenblik geaarzeld te hebben, stond de sultan eensklaps op,
zeide tamelijk lakoniek : »ik ga heen" en keerde, steeds knikkende
en zonder iemand aan te zien, naar den Kraton terug. Men wist
niet, wat van zulk eene ongemanierdheid te moeten denken; den
overmoed en de verraderlijke gewoonten der Atjehneezen kennende,
wachtte men met zekere spanning de gebeurtenissen af, die zouden
volgen. Later bleek dat de sultan, aan het gebruik van opium verslaafd,
dat genot niet langer had kunnen ontberen. Gelukkig was het doel
bereikt; de rijksbestuurder keerde weldra terug en overhandigde

68
den generaal het verlangde staatstuk, door den sultan geteekend
en van het rijks-zegel voorzien.
Zoo was dan nu een tractaat van vrede en vriendschap met het
rijk van Atjeh gesloten. Weldra zou blijken, hoe weinig waarde
daaraan gehecht kon worden, en spoedig zou men het overtuigend
bewijs zien, dat dit verdrag niet in 1857, maar in 1824 had ge-
sloten moeten worden.
Er werd overeengekomen, om wederzijds af te zien van alle vor-
deringen en grieven, die vóór dien tijd mochten bestaan hebben.
Alzoo kan — in hoe menig opzicht wij ons tot op dat tijdstip over
Atjeh te beklagen hebben gehad — van de aanleiding tot den oor-
log eerst sprake zijn nà 1857.

IV.
AANLEIDING TOT DEN OORLOG.
In het eerst scheen het tractaat met Atjeh gunstig te werken ;
er kwamen meer Atjehneesche schepen dan vroeger in de havens
van Sumatra's Westkust; toch vertrouwde men den toestand zoo
weinig, dat uit vrees voor verwikkelingen, slechts bij uitzondering-
een Nederlandsch vaartuig in Atjeh kwam handel drijven.
Reeds het volgend jaar kwam er eenige spanning tusschen den
sultan en het Nederlandsch-Indisch gouvernement; dit namelijk
sloot een tractaat met Siak, hetgeen door Atjeh met leede oogen
gezien werd, omdat dit rijk zijn invloed liet gelden op de zuid-
waarts van kaap Tamiang gelegen rijkjes tot en met Batoe Bara,
die vroeger aan Atjeh onderworpen geweest waren, maar zich
losgescheurd en bescherming bij Siak gezocht hadden.
Intusschen gaf dit geen aanleiding tot onaangenaamheden. Spoedig
echter zou blijken, dat de Atjehneezen niet te vertrouwen waren.
Zekere radja Oedah had twee vaartuigen, die de Nederlandsche
vlag voerden, aangehouden en naar Atjeh gebracht ; zoodra zulks het
gouvernement bekend werd, zond dit het stoomschip »Groningen"
naar Groot-Atjeh, om rekenschap van die daad te vragen.
Het voorwendsel was, dat de radja een schuldvordering te innen
had ; doch de kapitein-luitenant van der Meersch, kommandant van
de stoomkorvet »Groningen", eischte schadeloosstelling en voldoening.

65
De sultan had den radja reeds ontslagen, maar Was overigens
niet over te halen om de gevraagde genoegdoening te geven ; alleen
gaf hij te kennen, dat de radja geld moest hebben van zekeren Peto
Majeh, zoodat men het bedrag van dezen zou kunnen bekomen.
Hierop vertrouwende, werd door het Gouvernement de geleden
schade aan de beide eigenaars uitbetaald; intusschen moest men
spoedig ervaren, dat radja Oedah volstrekt geen geld van Peto Majeh
moest hebben. Dit bleek althans, toen het stoomschip »Borneo" onder
bevel van kapitein-luitenant Brutel de la Rivière naar Atjeh gezon-
den werd, zonder dat men hierdoor een haarbreed verder kwam.
Men schreef de wanbetaling des sultans alstoen aan onvermogen
toe; maar al te spoedig zou het oogenblik aanbreken, dat men zich
in den onwil en de kwade bedoelingen van Atjeh niet meer zou
kunnen vergissen.
Er ontstonden moeielijkheden aan de Oostkust, daar Atjeh onop-
houdelijk vijandig optrad tegen de staatjes, die aan Siak onderworpen
en door ons Gouvernement in bescherming genomen waren; dit
maakte den toestand meer en meer gespannen. Ware de regeering
dadelijk krachtdadig opgetreden, misschien zou alles nog terecht
gekomen zijn; maar door het tractaat van 1824 de handen gebon-
den, en terdege op de vingers gekeken door de Engelschen in de
»Straits-settlements", moest men steeds langs de klippen heen la-
veeren; de overmoedige Atjehnees leidde natuurlijk hieruit af, dat
men niets tegen hem durfde ondernemen en zelfs beschoot hij Batoe-
Bara, hoewel de Nederlandsche vlag van de versterking wapperde.
De »Borneo" werd nu ten tweedenmale naar Atjeh gezonden om
twee brieven van den gouverneur-generaal over te brengen; het
eene schrijven behelsde een klacht over het niet voldoen van de
schadeloosstelling wegens de geroofde schepen, het andere diende,
om opheldering te vragen over het beschieten van een Nederland-
sche versterking.
De zendeling van den gouverneur-generaal werd door dtm sultan
5

66
zeer onvriendelijk ontvangen ; deze trachtte zich met eenige uitvluchten
van de zaak af te maken en van schadeloosstelling was geen quaestie.
Met een dergelijke afdoening van zaken werd genoegen genomen ...
Ofschoon onze regeering dus waarlijk niet de veiligheid van Atjeh
belaagde, maar in alle opzichten zeer »meegaande" was, vond de
sultan van Atjeh goed, om in het jaar 1868 de hulp van Turkije
tegen ons in te roepen, hetgeen nu wel niet onrustbarend was,
maar kon doen zien, hoe gespannen de wederzijdsche verhouding
reeds geworden was.
De zeerooverijen der Atjehneezen namen steeds toe ; ook de Engel-
schen begonnen daar last van te krijgen en gaandeweg van opinie
te veranderen, voor zoover het't tegenwerken van onze pogingen om
Atjeh's overmoed te fnuiken betrof. De zeeschuimerijen werden
zoo erg, dat de »Straits-Observer," een der in de Straits-settle-
ments uitkomende bladen, over den staat van anarchie en zeeroof,
waarin Atjeh verkeerde, bittere klachten liet hooren en op een ge-
strenge tuchtiging van de schuldigen aandrong.
»Het is niet aannemelijk", zoo schreef dat blad, »dat al de daden
van zeeroof, door de hoofden langs de kust van Sumatra, inzonder-
heid in het gebied van Atjeh gepleegd, ter kennis van het publiek
komen; maar genoeg komt aan het licht om te bewijzen, dat de
humaniteit groote aanspraken heeft op bescherming in dat gebied
tegen de gewelddadige schurkerij van gewetenlooze booswichten,
die altijd beroemd, of' liever berucht zijn geweest wegens laag-
hartige misdaden en gruwelijke barbaarschheid. Praatjes zijn tegen-
over zulk canaille nutteloos; zij moeten met geweld op hun plaats
worden gezet, of de maatregelen zullen onvoldoende zijn om aan
den handel rust en veiligheid te verzekeren. Indien sommige van
die kleine roofstaten weder eens een paar bezoeken mochten ont-
vangen van een Amerikaansch fregat, om hun op een mooien dag
uit hunne woonsteden te verdrijven, dan zou dit misschien hun lust
tot roof en plundering beteugelen en een even gunstig gevolg hebben

67
als voor eenige jaren een dergelijk bezoek aan eenige der peper-
havens bekroonde. Hoe het zij, indien wij niet verkiezen hen te tuch-
tigen , dan is het te hopen, dat de Nederlanders de taak in handen
nemen. Zulk een staat van zaken als sedert eenigen tijd te Atjeh en
in den omtrek heeft bestaan, kan niet langer zoo blijven, tenzij men
verlangen mocht, dat onze kooplieden beschouwd worden als de
wettige prooi van een bende roovers en gauwdieven."
Men was dus reeds zoover gekomen, dat men een gewapende
tusschenkomst van ons Gouvernement niet meer met leede oogen
zien zou; trouwens er waren tusschen de Nederlandsche en de
Britsche regeeringen reeds onderhandelingen aangeknoopt, om het
tractaat van 1824 te veranderen.
Nadat in een paar jaren zich geen Nederlandsch oorlogsschip te Atjeh
vertoond had, was tengevolge van den zeeroof de »Djambi" gezonden,
om de klachten van het Gouvernement wegens het niet nakomen
van het tractaat, in 1857 gesloten, over te brengen.
Voordat het gezantschap bij den sultan toegelaten werd, had er
een uitvoerig debat plaats over het ceremonieel, waarmee de brief
van den gouverneur-generaal behoorde overhandigd te worden.
Nadat die zaak, niet zonder dat er harde bewoordingen gewisseld
waren, eindelijk geregeld was, ging de controleur Krayenhoff met
eenige officieren van den état-major aan wal ; men moest zich ook thans
een weg banen door duizenden gewapenden, die met den ontblooten
klewang in de hand stonden, maar zich van vijandigheden onthielden.
De audiëntie had plaats met een tot dusverre ongekende plecht-
statigheid. De jonge sultan, Mohamed Iskander Schah, een knaap
van zestien jaren, woonde de samenkomst bij, in een schitterend
gewaad; van de zaken, die behandeld werden en die hij kennelijk
zeer vervelend vond, bleek hij niet veel te begrijpen.
De brief werd op een zilveren schenkblad gedragen; de sultan
met zijn Raad was gezeten aan een tafel, met een wit kleed bedekt.
Toen de brief door den rijksbestuurder werd ontzegeld, werden in
5*

68
den kraton dertien salutschoten gelost, welk eerbewijs door den
»Djambi" beantwoord werd. i
Nadat al de leden van den Raad ieder afzonderlijk den brief ge-
lezen en te kennen gegeven hadden, dat zij den inhoud begrepen,
werd den heer Krayenhoff te verstaan gegeven dat het antwoord
aan boord van den »Djambi" gebracht zou worden, waarna de audiëntie
geëindigd was.
Dit schrijven kwam dan ook weldra en was in zeer beleefde termen
vervat. Daarna lichtte den »Djambi" het anker, om de voornaamste
peperhavens te bezoeken.
Het bezoek, door den controleur Krayenhoff aan Atjeh gebracht,
was dus van zeer vredelievenden aard geweest en men had in goede
verstandhouding afscheid genomen.
En toch — weinige maanden daarna moest onze Regeering ver-
nemen, dat Atjeh aan de Straits hulp tegen ons gevraagd had.
Er mocht niet langer gedraald worden met het veranderen van den
bestaanden toestand ; het tractaat van 1824 werd in 1871 gewijzigd.
»Wanneer men," zoo schreef de minister van Koloniën in een
uitvoerige Memorie aan de Tweede Kamer der Staten-Generaal,
»zich met de geheele geschiedenis van onze aanrakingen met Atjeh
sedert 1824 voor oogen, en tevens rekening houdende met den toe-
stand, zooals die in 1868 was, op het standpunt stelt van de Re-
geering , die geroepen was , met Brittannie eene nieuwe overeenkomst
te treffen omtrent onderwerpen, Sumatra betreffende, van gelijken
aard, als bij het Londensch tractaat van 1824* geregeld waren, zal
men geen oogenblik in twijfel verkeeren omtrent de motieven, die
haar er toe hebben geleid, om bij die overeenkomst te bedingen de
opheffing der verbintenis, in 1824'tegenover Engeland aangegaan,
om de onafhankelijkheid van Atjeh te eerbiedigen. Handel en scheep-
vaart vonden op de kusten en in de wateren van Atjeh minder vei-
ligheid dan ooit te voren, door zeeroof en strandroof en de onophou-
delijke oorlogen tusschen de onderhoorigheden van Atjeh onderling.

69
Plet was, èn wegens de verplichtingen, die wij in 1824 op ons
genomen hadden, en wegens ons belang, dat geene andere Wes-
tersche mogendheid op Sumatra haar gezag vestigde, onze taak om
de veiligheid van handel en scheepvaart ook in het noorden van
Sumatra te verzekeren. Wij konden onmogelijk buiten aanrakingen
met Atjeh blijven, en wanneer die, onzes'ondanks, tot botsingen
mochten leiden, zou de verbintenis, om Atjeh niets van zijne on-
afhankelijkheid te doen verliezen, ons altijd in groote moeielijk-
heden brengen, en, evenals tot dusver het geval was geweest, be-
lemmeren in de toepassing van die maatregelen, welke onze eer
en onze belangen in den Indischen Archipel ons voorschreven, te
nemen.
»Hoe vredelievend ook gezind, hoezeer ook geneigd tot minnelijke
verstandhouding met Atjeh, moest de Regeering toch hare handen
voldoende vrijmaken tegenover Engeland, en dit heeft zij gedaan
bij het Sumatra-tractaat.
»Terwijl de nieuwe overeenkomst met Engeland in behandeling
was, nam de onveiligheid op de Atjehneesche kust steeds toe, en
de handel en scheepvaart leden daaronder in die mate, dat van de
Straits settlements onophoudelijk, en telkens met meer klem werd
aangedrongen op het nemen van krachtige maatregelen door het
Britsche Gouvernement."
Het nieuwe tractaat, den 2 den November 1871 gesloten, wasvoor
ons land hoogst belangrijk ; het onthief ons van het belemmerend
toezicht van Engeland en maakte ons de handen vrij; maar tevens
legde het ons zwaardere verplichtingen op, en daar nu niets meer
ons belette om tegenover het onwillig Atjeh krachtiger op te tre-
den , behoeft het geen betoog dat de wijziging van het tractaat van
1824 als ware het de vooravond van gewichtige gebeurtenissen te
achten was.
Door het tractaat van 1871 werd een vroeger begane fout her-
steld en een eind gemaakt aan onze machteloosheid tegen-

70
over Atjeh, welke op den duur ons overwicht in den Archipel moest
ondermijnen. Dit tractaat, in zeker opzicht dus de eerste stap tot
een meer doortastende politiek tegenover Atjeh, volgt hier in zijn
geheel :
TRACTAAT TUSSCHEN NEDERLAND EN GROOT-BRITTANNIE
BETREFFENDE SUMATRA.
Zijne Majesteit de Koning der Nederlanden en Hare Majesteit de
Koningin van het Vereenigd Koninkrijk van Groot-Brittannië en
Ierland, wenschende in den geest van het tractaat van 17 Maart 1824
de vriendschappelijke verhouding tusschen de beide landen meer en
meer te bevestigen, en daartoe ook in hunne wederzijdsche betrek-
kingen op het eiland Sumatra alle aanleiding tot misverstand weg
te nemen, zijn overeengekomen te dien einde eene conventie te
sluiten en hebben tot Hunne gevolmachtigden benoemd, te weten:
Zijne Majesteit de Koning der Nederlanden:
den heer Joseph Lodewijk Hendrik Alfred baron Gericke van Her-
wynen, kommandeur der orde van den Nederlandschen Leeuw, rid-
der grootkruis der orde van den Eikenkroon van Luxemburg, enz.
enz., Hoogstdeszelfs Minister van Buitenlandsche Zaken; en
den Heer Pieter Philip van Bosse, kommandeur der orde van den
Nederlandschen Leeuw, ridder grootkruis der orde van de Eiken-
kroon van Luxemburg enz. enz, Hoogstdeszelfs Minister van Kolo-
niën: en
Hare Majesteit de Koningin van het Vereenigd Koninkrijk van
Groot-Brittannië en Ierland:
den achtbaren Edward Alfred John Harris, vice-admiraal, lid van
de zeer eervolle orde van het Bad, buitengewoon Gezant en gevol-
machtigd Minister van Hare Britsche Majesteit bij Zijne Majesteit
den Koning der Nederlanden:
die, na elkander hunne wederzijdsche volmachten, welke in goe-

71
den en behoorlijken vorm zijn bevonden, te hebben medegedeeld,
omtrent de volgende artikelen zijn overeengekomen en deze hebben
vastgesteld :
Art. 1. Hare Britsche Majesteit ziet af van alle vertoogen tegen
de uitbreiding van het Nederlandsch gezag in eenig gedeelte van
het eiland Sumatra, en mitsdien van het voorbehoud in dit opzicht
voorkomende in de nota's door de Nederlandsche en Britsche ge-
volmachtigden uitgewisseld bij het sluiten van het tractaat van 17
Maart 1824.
Art. 2. Zijne Majesteit de Koning der Nederlanden verklaart, dat
binnen het Rijk van Siak-Srie-Indrapoera en onderhoorigheden,
zooals het omschreven is in het contract, op den l 8t0 " Februari 1858
door het Nederlandsch-Indisch Bestuur met dat Rijk gesloten, de
handel van Britsche onderdanen en de Britsche scheepvaart bij voort-
during zullen genieten al de rechten en voordeelen, welke aldaar
aan den handel van Nederlandsche onderdanen en aan de Neder-
landsche scheepvaart verleend zijn of mochten worden, en dat voorts
dezelfde gelijkstelling aan den handel van Britsche onderdanen en
de Britsche scheepvaart zal verleend worden in eiken anderen in-
landschen Staat van het eiland Sumatra, welke hierna van de kroon
der Nederlanden afhankelijk mocht worden, behoudens altijd de
verplichting der Britsche onderdanen om zich te gedragen naar de
wetten en regelingen van het Nederlandsch Bestuur.
Art. 3. De bepalingen van het voorgaand artikel zullen geene
verandering brengen in de onderscheiding, aangenomen bij de Ne-
derlandsch-Indische wetten en regelingen tusschen personen van
Westersche en personen van Oostersche herkomst, noch in de toe-
passing der bepalingen van de overeenkomst van 27 Maart 1851.
Art. 4. De tegenwoordige overeenkomst zal worden bekrachtigd
binnen den kortst mogelijken tijd; zij zal zonder kracht of gevolg
blijven totdat zij, voor zooveel noodig, de goedkeuring der Staten-
Generaal zal erlangd hebben. Ten blijke waarvan de wederzijdsche

72
gevolmachtigden haar hebben onderteekend en met hun wapen
bezegeld.
Gedaan te 'S-GRAVENHAGE, den tweeden dag van November in het
jaar duizend acht honderd een en zeventig.
(was get.) L. GERICKE, (L. S.)
VAN BOSSE, (L. S.)
E. A. J. HARRIS, (L. S.)
Toch moet men niet meenen, dat dit tractaat gesloten is expres-
selijk met de bedoeling, om Atjeh den oorlog te kunnen verklaren
en dit rijk zoo mogelijk te annexeeren, zooals door conservatieve
organen beweerd is geworden. Dat een dusdanige politiek niet in de
bedoelingen van de Nederlandsche regeering lag, blijkt overtuigend
uit een Kabinetsschrijven aan de Nederlandsch-Indische regeering,
welke inlichtingen verzocht had betreffende de houding die tegen
Atjeh behoorde te worden aangenomen; in dat antwoord, gedagteekend
12 September 1871, dat is alzoo ongeveer zes weken voordat het
tractaat met Groot-Brittannië gesloten werd, werd o. a. het vol-
gende als de opinie van het Kabinet te 's-Gravenhage kenbaar
gemaakt :
»Geen agressief optreden tegen Atjeh, maar handhaving van de
stelling, welke het tractaat van 1824 ons ten aanzien van dien staat gaf.
»Door de vijandelijkheden op de Atjehneesche kust kon de handel
en scheepvaart onveilig gemaakt, derhalve een toestand geboren
worden, waarin van de Nederlandsche zijde, krachtens de meerbe-
doelde verplichting, voorziening zou mogen worden verwacht. Het
doen van de Nederlandsche zijde van zoodanige waarschuwingen
(als door het gouvernement van de Straits waren afgekondigd) is
toch wel te beschouwen als het minste van hetgeen moet voort-
vloeien uit de verplichting, op Nederland rustende, om meer bij-
zonder in de bewuste streken voor veiligheid van handel en scheepvaart
te waken." En verder werd gepreciseerd :

73
»dat wij willen medewerken tot voorspoed en geluk in Atjeh ;
»dat onze raad en hulp reeds een en andermaal door kleine
staatjes in noordelijk Sumatra zijn gevraagd;
»dat wij ons te minder aan het verleenen daarvan kunnen ont-
trekken, omdat de invloed van Atjeh daar gering schijnt of ongaarne
wordt ondervonden;
»dat wij echter gaarne in goede verstandhouding blijven met Atjeh,
en dat, als Atjeh onze ernstige voornemens en onze goede bedoe-
lingen goed begrijpt, het ook zal moeten inzien, dat het in het
belang van den voorspoed en wellicht van de integriteit van Atjeh
kan zijn, dat het zich niet verzet tegen de wenschen van sommige
staten naar vrede en bescherming, maar dat het integendeel, bij
het algemeen worden van die wenschen, de waarborgen zoekt te
verkrijgen, die daarvoor verstrekt kunnen worden in een goede,
geregelde verhouding tot het Nederlandsche gouvernement."
Men wilde dus evenmin als vroeger een einde maken aan de onaf-
hankelijkheid van Atjeh, maar de betrekkingen tot dit rijk op beteren
voet regelen en met meer doortastendheid tegen moord en plunde-
ring in de Atjehneesche wateren waken.
In Mei 1872 werd de »Djambi" wederom naar Atjeh gezonden;
ook nu bevond de controleur Krajenhoff zich aan boord. Ditmaal
werd noch hij, noch de bevelvoerder van den »Djambi" in den kraton
ontvangen ; de brief, aan den rijksbestuurder gericht, Icon niet geopend
worden, daar hij afwezig was, en men moest dus onverrichter zake
terugkeeren.
De regeering te 's Hage was van oordeel, dat wij een meer zui-
veren toestand moesten bekomen en schreef aan den gouverneur-
generaal »dat hij de medewerking van Atjeh moest verkrijgen tot
de bestendiging van die rust en veiligheid, waarvoor ook wij ver-
plicht waren te waken." Daarom werden den 31 ste " Augustus 1872
de resident van Riouw, D. W. Schiff, en de ambtenaar H. van de
Wall naar Atjeh gezonden, om te trachten, op vredelievende wijze

74
eenigen invloed in Atjeh te bekomen en den sultan aan 't verstand
te brengen dat het in zijn eigen belang was, in vrede met Nederland
te leven. De gouverneur ter Westkust van Sumatra werd aange-
schreven om in tijds den sultan van het voorgenomen bezoek kennis
te geven, opdat deze zending niet, door allerlei voorwendsels van de
zijde der Atjehneezen, zou mislukken.
De beide ambtenaren zouden intusschen niet vertrekken, voordat
de expeditie in Deli tot beslissende resultaten zou hebben geleid.
De brief, waarin de aanstaande komst van de gouvernements-
commissarissen werd meegedeeld, werd met de »Maas en Waal"
naar Atjeh overgebracht, en aan den tweeden rijksbestuur der over-
handigd. Het antwoord van den sultan luidde, dat men den resident
verzocht, om het bezoek nog een paar maanden uit te stellen. De
reden, waarom dit verzoek gedaan werd, was nog al curieus; de
sultan namelijk had aan zijn collega van Turkije geschreven en
wachtte alvorens diens antwoord af.
Des sultans brief werd bij den resident te Riouw gebracht door
een gezantschap, bestaande uit den schahbander en vier rijksgrooten ;
die gezanten trachtten tevens het raadselachtige antwoord van den
sultan zoo goed mogelijk op te helderen, wisten den resident over
te halen om het voorgenomen bezoek werkelijk uit te stellen en hem 1
zoo behendig om den tuin te leiden, dat hij naar Batavia rappor-
teerde dat de toestand bevredigend was. Doch terwijl de gezanten
nog te Riouw waren, vernam men, dat zij te Singapore agenten van
vreemde mogendheden hadden aangezocht om tusschen hunne gouver-
nementen en Atjeh, dat door Nederland bedreigd heette, tractaten
te sluiten.
Zoodra de regeering dit vernam, werd er onverwijld toe over-
gegaan om Atjeh van die verraderlijke handelingen rekenschap te
vragen.
En de Indische regeering èn het opperbestuur, dat per telegram
met het voorgevallene in kennis gesteld werd, begrepen namelijk,

75
dat het mogelijke moest worden gedaan »om inmenging in de zaken
van Atjeh, die voor de regeling der betrekkingen tusschen Neder-
land en dien staat zeer belemmerend zou kunnen zijn, te voorkomen."
De vice-president van den Raad van Indië werd nu als gouver-
nements-commissaris met vier oorlogsschepen naar Atjeh gezonden,
om opheldering te vragen en de betrekkingen tusschen Nederland
en Atjeh op behoorlijken voet te regelen; mocht Atjeh weigeren om
voldoende ophelderingen of de noodige waarborgen voor een goede
verhouding tot Nederland in het vervolg te geven, dan zoude oor-
log worden verklaard.
Het vertrek van den heer Nieuwenhuijzen, den gouvernements-
commissaris, werd zooveel doenlijk bespoedigd en tevens een vol-
doende krijgsmacht bijeengebracht om den vertegenwoordiger van den
gouverneur-generaal ten spoedigste te volgen. Die haast was om meer
dan een overwegende reden noodzakelijk en werd in de reeds aange-
haalde Memorie van den minister van Koloniën als volgt gemotiveerd :
»Er is niet gewacht tot na de oorlogsverklaring, vooreerst om-
dat wegens zeevaartkundige redenen eene expeditie niet later dan
tegen het einde van Maart kon afgezonden worden, maar ook om-
dat men hoopte, door de vertooning van aanzienlijke strijdmiddelen
voor Atjeh aan de vertoogen van den gouvernements-commissaris
nog meer klem te kunnen bijzetten en een minnelijke schikking
alsnog te kunnen bevorderen." Tot het laatste oogenblik is dus naar
een minnelijke schikking met Atjeh gestreefd, en het doel der
expeditie is dan ook in de instructie voor den opperbevelhebber
aldus omschreven: »om, bij onverhoopte mislukking der, door den
gouvernements-commissaris daartoe vooraf aan te wenden, pogingen
van vredelievenden aard, des noods door kracht van wapenen de
bestuurders van het rijk van Atjeh te noodzaken om te voldoen
aan de hun door den gouvernements-commissaris te stellen eischen."
Zonder verwijl vertrok de gouvernements-commissaris naar Atjeh.
De sultan bleef in gebreke om de verlangde opheldering te geven ;

76
daarentegen werden in Atjeh voortdurend krijgstoerustingen ge-
maakt. Den 22 s "'" Maart aangekomen, had de heer Nieuwenhuijzen
tot tweemaal toe den sultan aangemaand, om de verlangde ophel-
dering te geven, en hem de groote grieven doen kennen, die het
Nederlandsche gouvernement tegen Atjeh had. Doch niets mocht
baten en de gouvernements-commissaris zag ingevolge de hem ge-
geven instruction zich genoodzaakt, om Atjeh den oorlog te verkla-
ren, hetgeen den 26 steB Maart geschiedde bij het volgende manifest:
»De commissaris van het Gouvernement van Nederlandsch-Indië
voor Atjeh :
»Overwegende :
»dat op het Gouvernement van Nederlandsch-Indië de verplichting
rust, om de algemeene belangen van handel en scheepvaart in den
Oost-Indischen Archipel tegen belemmeringen te beveiligen;
»dat die belangen door de onderlinge geschillen en vijandelijk-
heden der aan het rijk van Atjeh onderhoorige staatjes, waarvan
enkelen bij herhaling de bescherming van het Nederlandsch-Indisch
Gouvernement hebben ingeroepen, bij voortduring zijn geschaad ;
»dat de herhaalde vertoogen van de zijde van dat Gouvernement,
om aan zoodanigen toestand een einde te maken en een goed be-
vestigde verstandhouding van Atjeh tot hetzelve in het leven te
roepen, steeds zijn afgestuit op den onwil en de volslagen onver-
schilligheid van de bestuurders van gemeld rijk, en op hun mach-
teloosheid, om in de onderhoorigheden van Atjeh de rust en orde
naar eisch te handhaven;
»dat die pogingen onlangs zelfs zijn beantwoord met verregaande
trouweloosheid op een tijdstip, dat het Nederlandsch-Indisch Gou-
vernement met de meest welwillende bedoelingen zich in nadere
verbinding met Atjeh heeft gesteld;
»dat de sultan van Atjeh, deswege nadrukkelijk om opheldering
gevraagd, eerst bij het schrijven van den commissaris van den 22 steu

77
dezer, en daarna bij dat van den 24 daaraanvolgende, niet alleen
geheel in gebreke is gebleven, die te verschaffen, maar zelfs de tegen
hem ingebrachte grieven niet heeft weersproken en daarenboven er
toe is overgegaan, zich zoo in het oogloopend mogelijk ten strijde
toe te rusten, dat daaraan geen andere beteekenis kan worden toe-
gekend dan dat Atjeh het Gouvernement van Nederlandsch-Indië
moedwillig heeft gehoond, en zich op het daardoor ingenomen vij-
andig standpunt wenscht te handhaven;
»dat de bestuurders van dat rijk zich daardoor hebben schuldig
gemaakt aan schennis van het tusschen hetzelve en het Nederlandsch-
Indisch Gouvernement op den 30 8ten Maart 1857 gesloten tractaat van
handel, vrede en vriendschap, en het mitsdien overtuigend is ge-
bleken , dat geen staat kan worden gemaakt op de goede trouw van
die bestuurders;
»dat het der regeering van Nederlandsch-Indië onder deze om-
standigheden niet langer mogelijk is, zonder krachtdadige middelen,
een zoowel door het algemeen handelsbelang als de eischen van haar
eigen veiligheid in Noordelijk-Sumatra gevorderden staat van zaken
te waarborgen;
»verklaart uit kracht van de macht en bevoegdheid, aan hem
door de regeering van Nederlandsch-Indië verleend, in naam van
die regeering, den oorlog aan den sultan van Atjeh, waarvan hij
overigens bij dat manifest mededeeling doet aan elk, wien zulks
mocht aangaan, en een iegelijk indachtig maakt alle mogelijke daaruit
voortvloeiende gevolgen en aan de verplichtingen, welke in oorlogstijd
op iederen burger van den staat rusten.
»Gedaan aan boord van Zijner Majesteits stoomschip »Citadel van
Antwerpen", liggende voor Groot-Atjeh, op heden, Woensdag den
26 8tl! " Maart 1873.
» NlEUWENHUI JZEN. "
Nauwelijks had de sultan de oorlogsverklaring ontvangen, of hij

78
deed het zonderlinge verzoek, om de vijandelijkheden niet aan te
vangen. De regeerings-commissaris verklaarde zich bereid, om dit
verzoek in te willigen, mits de sultan den koning der Nederlanden
als Souverein wilde erkennen. Alweder antwoordde de sultan ont-
wijkend. De regeerings-commissaris herhaalde zijne aanbieding; de
sultan gaf op nieuw een ontwijkend antwoord.
Den 27 8ten Maart werd het eerste kanonschot door den »Citadel
van Antwerpen" gelost tegen de vijandelijke versterkingen, waaraan
tijdens de onderhandelingen ten aanschouwe van de schepelingen
onvermoeid gewerkt was. De vijandelijkheden waren alzoo geopend.
*
Het bericht, dat aan Atjeh de oorlog verklaard was, maakte
zoowel in Indië als in het moederland een diepen indruk. Men be-
sefte dat die oorlog ons groote inspanning zou kosten en op zware
verliezen te staan zou komen.
Zoodra de oorlogsverklaring te Batavia bekend geworden was,
ontstond er een heftige polemiek tusschen de dagbladen, waarvan
enkelen de oorlogsverklaring roekeloos en ongemotiveerd achtten.
Ook in het moederland waren de gevoelens zeer verdeeld; zelfs in
de Tweede Kamer moest de regeering harde verwijtingen hooren
en men liet het voorkomen alsof de oorlog verklaard was in een
onberaden oogenblik, zonder dat men zich rekenschap van den
ernst der omstandigheden gegeven had.
Onder hen, die terecht de verdediging van het Gouvernement op
zich namen, behoort ook de oud-luitenant-kolonel der artillerie
J. I. de Rochemont, die destijds adjudant van den landvoogd was.
In »Onze vestiging in het rijk van Atjeh" 7 ) geeft hij eene afdoende
1 ) Onze vestiging in het rijk van Atjeh. Een volks-voorlezing door J. I. de
Rochemont, oud-luitenant-kolonel (1er artillerie (Maurits). Haarlem, H. M. van
Dorp, 1876.
j

79
wederlegging van al die beschuldigingen; en zijne beantwoording
van de vraag : »Wie toch heeft den oorlog ondernomen?" doet
overtuigend zien, dat noch de minister van Koloniën in een vlaag-
van overmoed, noch de gouverneur-generaal onvoorzichtig den
sultan van Atjeh den handschoen toegeworpen heeft; maar dat
alles in den regel en na een zeer nauwgezet en ernstig overleg
geschied is.
»De regeering over Nederlandsch-Indië wordt uitgeoefend door een
gouverneur-generaal, naar beginselen, vastgesteld bij de wet, en
beschreven in een Reglement op het beleid der Regeering van Neder-
landsch-Indië. Indië heeft zijn Regeerings-Reglement, zooals Neder-
land zijn Grondwet heeft.
»Volgens artikel 44 van dit Regeerings-Reglement, is den gouver-
neur-generaal alleen en uitsluitend het recht toegekend, om aan
inlandsche vorsten of volken den oorlog te verklaren. Maar dit
recht is voorwaardelijk verleend. Volgens ditzelfde artikel 44, is de
gouverneur-generaal verplicht, om den oorlog te verklaren met
inachtneming van de bevelen des konings, die, in een constitu-
tioneelen Staat als de onze, door den minister van Koloniën gege-
ven worden.
»Een ander artikel van het Regeerings-Reglement, en wel artikel
28, beveelt den gouverneur-generaal om, bij elke oorlogsverklaring,
vooraf den Raad van Nederlandsch-Indië te raadplegen.
»En eindelijk, artikel 7 van het Regeerings-Reglement machtigt
den gouverneur-generaal, om in bijzondere gevallen de zitting van
den Indischen Raad te doen bijwonen door officieren van de Land-
en Zeemacht, tot het geven van mondelinge inlichtingen.
»Welnu, die drie artikelen 44, 28 en 7 van het Regeerings-Re-
glement' zijn, bij de verklaring van den oorlog tegen Atjeh, in
toepassing gebracht.
»De gouverneur-generaal heeft, alvorens Atjeh den oorlog te verkla-
ren , van den minister van Koloniën de gevraagde bevelen ontvangen.

80
»Ook heeft de gouverneur-generaal, alvorens Atjeh den oorlog te
verklaren, den Raad van Indië in een buitengewone zitting ge-
raadpleegd.
»En eindelijk heeft de gouverneur-generaal die zitting doen bij-
wonen door den kommandant van het Leger, en door den kom-
mandant van de zeemacht in Indië.
»Op de vraag dus: Wie heeft den oorlog ondernomen? luidt het
antwoord: De gouverneur-generaal Mr. James Loudon; met goed-
keuring van den minister van Koloniën ; met aanbeveling van den
Raad van Indië ; en met de verklaringen van de kommandanten van
Land- en Zeemacht, dat onze strijdmiddelen te land en ter zee
allezins voldoende waren, om den oorlog dadelijk en met goed ge-
volg aan te vangen.
»De minster van Koloniën, één. De vice-president van den Raad
van Nederlandsch-Indië, twee. Vier leden van den Raad van Neder-
landsch-Indië, zes. De kommandant van het Indisch leger, zeven. De
kommandant der zeemacht in Indië, acht. Acht der hoogst geplaatste
personen van onzen Indischen staat, door de wet aangewezen als
verplicht en bevoegd om te oordeelen over een oorlogs-verklaring,
zij allen, niet een uitgezonderd, hebben den gouverneur-generaal
Mr. James Loudon eenparig toegejuicht, toen deze hun te kennen
gaf, dat hij Atjeh den oorlog wilde verklaren, tot heil van ons va-
derland, van de inlandsche bevolking, en van de gansche menschheid."
Waar is hier dus sprake van overijling?
Zoodra de oorlog verklaard was, werd door den gouverneur-generaal
de volgende proclamatie uitgevaardigd:
De gouverneur-generaal van Nederlandsch-Indië :
Willende nakomen de verplichtingen, welke op het Nederlandsch-
Indisch gouvernement rusten, om de algemeene belangen van handel
en scheepvaart in den Oost-Indischen Archipel tegen belemmeringen
te beveiligen;

In aanmerking nemende:
81
dat die belangen door de onderlinge geschillen en vijandelijkheden
der aan het rijk van Atjeh onderhoorige staatjes, waarvan enkelen
bij herhaling de bescherming van het Nederlandsch-Indisch Gouver-
nement hebben ingeroepen, bij voortduring zijn geschaad;
dat de menigvuldige pogingen van de zijde van dat Gouvernement,
om aan zoodanigen toestand een einde te maken en een goed ge-
vestigde verstandhouding met Atjeh in het leven te roepen, steeds
zijn afgestuit op den onwil van de bestuurders van gemeld rijk en
op hun machteloosheid, om in de onderhoorigheden van Atjeh de
rust en orde naar eisch te handhaven;
dat die pogingen onlangs zelfs zijn beantwoord met misleiding en
verregaande trouweloosheid op een tijdstip, dat het Nederlandsch-
Indisch Gouvernement met de meest welwillende bedoelingen zich
in nadere verbinding met Atjeh heeft gesteld;
dat de bestuurders van dat rijk zich daardoor hebben schuldig
gemaakt aan schennis van het tusschen dat rijk en het Nederlandsch-
Indisch Gouvernement op 30 Maart 1857 gesloten tractaat van handel,
vrede en vriendschap, en het mitsdien overtuigend gebleken is, dat
geen staat kan worden gemaakt op de goede trouw van die be-
stuurders;
dat het der regeering onder deze omstandigheden niet langer
mogelijk is, zonder krachtdadige middelen een door het algemeen
handelsbelang in noordelijk Sumatra gevorderden staat van zaken
te waarborgen;
dat het wijders voor Nederland's bestaan op, en rustig bezit van
Sumatra en met het oog op de belangen, welke het Nederlandsch-
Indisch Gouvernement op dat eiland en in den Indischen Archipel
in 't algemeen te behartigen heeft, dringend noodzakelijk is, om
aan de schadelijke gevolgen der dubbelzinnige politiek van, en
der bij voortduring bestaande anarchie in Atjeh voor goed een
einde te maken;
6

82
dat met dit doel, als laatste poging, naar Atjeh is afgevaardigd
een hooggeplaatst ambtenaar als gouvernements-commissaris, ten
einde aan de bestuurders van dat rijk opheldering en voldoening-
te vragen;
dat aan dien eisch niet binnen den gestelden termijn is voldaan,
en dientengevolge door voornoemden commissaris, krachtens mach-
tiging van en namens den gouverneur-generaal van Nederlandsch-
Indië, aan den sultan van Atjeh de oorlog is verklaard.
En lettende op art. 43 van het reglement op het beleid der re-
geering van Nederlandsch-Indië :
Doet bij deze van voorzegde oorlogsverklaring mededeeling aan
elk, wien zulks mocht aangaan, en maakt een iegelijk indachtig
aan alle mogelijke daaruit voortvloeiende gevolgen en aan de ver-
plichtingen, welke in oorlogstijd op ieder burger van den Staat rusten.
Gedaan te BUITENZORG, den 3 de " April 1873.
LOUDON.
De gouverneur der Straits-settlements en de L'.-gouverneur van
Prince of Wales-eiland, alsmede de te Singapore en Pinang gevestigde
consuls van vreemde mogendheden werden met die oorlogsverklaring
in kennis gesteld, onder de verzekering dat de rechtmatige aanspraken
van den handel niet uit het oog zouden verloren worden. Dadelijk
werd door den gouverneur der Straits eene proclamatie uitgevaardigd,
waarbij de uitvoer van wapenen, ammunitie en militaire scheeps-
behoeften naar alle tot Atjeh behoorende gedeelten van Sumatra
verboden werd, en de Engelsche kanonneerboot »Hornet" werd naar
de wateren van Atjeh gezonden tot bescherming der Britsche be-
langen, maar tevens om aan de naleving van de proclamatie de
hand te houden.
Met den meesten spoed was een expeditionaire macht naar het
oorlogstooneel gezonden, omdat de sultan door dit machtsvertoon
wellicht tot inkeer gebracht zou kunnen worden, en, zoo dat niet

83
het geval bleek te zijn , opdat de vijandelijkheden ten spoedigste
zouden kunnen aanvangen. Vooreerst wilde men hierdoor alle vreemde
inmenging voorkomen; voorts voedde men de hoop, om door snel
en doortastend optreden „Atjeh weldra te onderwerpen. Een weinig
meer bekendheid met land en volk hadde onze regeering in dit
opzicht geen illusion doen voeden.
De oorlogsverklaring ging voor onze Volksvertegenwoordiging niet
onopgemerkt voorbij. Beeds den 27 8tt " Februari was de minister van
Koloniën door den Dordtschen afgevaardigde Blussé geïnterpelleerd
over onze verhouding tot Atjeh, en den 4 d0 " April door den Deut-
schen afgevaardigde Nierstrasz.
De minister heeft het noodig geacht om de Atjehneesche aangele-
genheden in een zeer uitvoerige Nota, waaraan wij reeds een fragment
ontleenden, uiteen te zetten ; den 20 8ten April namen de beraadsla-.
gingen over die Nota in de Tweede Kamer een aanvang. Die debatten
zijn echter zeer onvruchtbaar geweest, daar de onmisbare gegevens
ontbraken om een gemotiveerd oordeel te kunnen vellen.
Een beoordeeling was toen minstens genomen voorbarig, en on-
mogelijk konden er reeds termen bestaan, om de regeering van
lichtvaardigheid te beschuldigen, zooals destijds geschied is. De
wijze waarop die zaak toen door de oppositie behandeld is, zal nim-
mer geheel te verdedigen zijn; want eerstens ontbraken de noodige
gegevens, ten tweede was het niet verstandig, niet ridderlijk, om
op het oogenblik dat voor de eer van Nederland het zwaard ge-
trokken werd, de regeering te bemoeielijken en het buitenland aan
een - in zulke omstandigheden noodzakelijke — eensgezindheid te
doen twijfelen.
Wij meenen te kunnen volstaan, met deze quaestie aangestipt te
hebben en wenden liever het oog naar Atjeh, waar leger en ma-
rine harde beproevingen wachtten.
ü*

V.
DE EERSTE EXPEDITIE NAAK ATJEH.
Vier dagen voordat de oorlogsverklaring plaats had, konden de
troepen, die deel uitmaakten van het expeditionaire korps, reeds em-
barkeeren; den l 8tt " April kwam de transportvloot te Penang aan,
om den dag daaraanvolgende naar Atjeh te vertrekken.
Er was veel spoed gemaakt. De redenen daarvoor waren in hoofd-
zaak : de vrees voor vreemde interventie, niet ten onrechte opgewekt
door de trouwelooze handelingen van Atjeh, dat zich, naar ons
overtuigend gebleken was, reeds tot onderscheidene mogendheden
gewend had, om hulp tegen ons te erlangen. Behalve nog dat men
door een beslissend optreden spoedig den tegenstand hoopte te over-
winnen, was er een derde overweging die tot spoed aanmaande:
alles moest zoo mogelijk zijn afgeloopen tegen het invallen van
den kwaden moesson.
De expeditie telde 166 officieren, 3197 soldaten en 197 paarden;
voorts 450 man mariniers, waarvan 250 als landings-divisie.
Het opperbevel was toevertrouwd aan generaal-majoor J. H. R.
Köhler, een der verdienstelijkste officieren van het Nederlandsch-
Indische leger, die zich o. a. bij de Lampongsche expeditie zeer
had onderscheiden.
De maritieme macht, onder bevel van den kapitein-ter-zee J. F.
Koopman, was als volgt saamgesteld :

H al Hém ' aii ' P UOOJ*VM - V I WÏI JÏMM

85
M i 1 i t a i i' e marine.
1. Sehroefstoomschip I e klasse »Djambi", met 16 stukken; voorts
aan sloep- en landingsgeschut 8 kanonnen en mortieren.
2. Sehroefstoomschip 2 e klasse »Citadel van Antwerpen", met 13
stukken, voorts aan sloep- en landingsgeschut 7 kanonnen en mortieren.
3. Sehroefstoomschip 2 e klasse »Marnix", met 6 stukken; voorts
aan sloep- en landingsgeschut 6 kanonnen en mortieren.
4. Stoomschip 4 e klasse »Coehoorn", met 6 stukken ; voorts aan
sloep- en landingsgeschut 4 kanonnen en mortieren.
5. Raderstoomschip »Soerabaija", met 2 stukken ; voorts aan
sloep- en landingsgeschut 7 kanonnen en mortieren;
6. Raderstoomschip »Sumatra", met 4 stukken; voorts aan sloep-
en landingsgeschut 6 kanonnen en mortieren.
Vijf stoomharkassen.
Te samen bemand met 60 officieren en adelborsten, en 643 min-
deren, waaronder 228 inlanders.
Gouvernements-marine.
Raderstoomschip »Siak" (6 kanonnen).
Raderstoomboot »Bronbeek" (6 kanonnen).
Acht gewapende booten (te samen 8 ijzeren 3tó en 19 bronzen lu - ).
Een adviesboot (2 bronzen I'S), voerende behalve de gezagvoer-
ders, stuurlieden en machinisten: 219 minderen, alle inlanders;
benevens een landings-divisie van 450 mariniers en matrozen,
waarvan 300 als infanterie, 50 tot bediening van het landingsge-
schut en 100 voor ambulance enz.
De transportvloot bestond uit zes stoomschepen van de Neder-
landsch-Indische stoomvaartmaatschappij, als : »William Mackinnon",
»Gouverneur-Generaal Meijer", »Baron Bentinck", »Koning Wil-
lem III" en »Cores de Vries"; verder uit vijf koopvaardijschepen,
waarvan twee als vivres- en kleedingschip dienst deden en een tot
ziekenschip was ingericht.

so .
De landmacht was als volgt saamgesteld :
Chef van den staf: de kolonel der genie A. W. Egter van Wisse-
kerke; die staf bestond verder uit een kapitein, een I e " luitenant
der infanterie, een l en luitenant der artillerie, benevens 6 onder-
officieren en minderen.
De heer Mr. G. van der Jagt vergezelde de expeditie als auditeur-
militair, Ds. A. Ruleman Voget als veldprediker.
Officieren. Minderen.
Landmacht. Eur. Inl. Eur. Inl. Rijks-paarden
Officieren en
Opperbevelh.
Kavalerie . .
troepen
en staf
Milit. administratie
Geneesk. die
Totaal .
6
. 88
3
. . 9
. . 8
>) 10
. . 14
. 138
—
28
—
—
—
28
ü
731
60
136
73
29
62
1097
—
1906
99
56
—
39
2100
—
—
50
99
—
—
149
voor oil'.
De infanterie, sterk 116 officieren en 2637 minderen, bestond uit
het 3 S bataljon, van Samarang en Willem I, onder kommando van
majoor F. P. Cavaljé; het 9 e bataljon, van Weltevreden, onder kom-
mando van majoor C. J. Knoote; het 12 e bataljon, ook van Welte-
vreden, onder bevel van luitenant-kolonel J. G. van Thiel, en ein-
delijk uit een korps Barissan van Madura, onder kommando van
luitenant-kolonel P. R. de Rochemont.
De artillerie, onder bevel van luitenant-kolonel H. G. Bouwmeester,
telde 9 officieren, 235 soldaten, en 99 paarden en muüdieren ; zij
was sterk een halve veld-batterij van 4 getrokken kanons ; een berg-
*) Hieronder 1 van de infanterie.
s ) H 10 „ „ „
7
6
3
8
3
1
2
30

87
batterij van 4 houwitsers en 8 mortieren; voorts aan vesting-artil-
lerie 2 zware mortieren van 20 c.M.
Een detachement van het eskadron der Oost-Indische kavalerie te
Rijswijk, gekommandeerd door den ritmeester H. K. E. Perié, telde
3 officieren en 60 man.
Het detachement genie, onder bevel van kapitein W. J. Leers,
bestond uit een kompagnie mineurs en sappeurs van Banjoe-Biroe
met 4 officieren en 114 minderen, benevens 1 officier en 5 solda-
ten van de genie, en een brigade-opname.
Chef van de militaire administratie der expeditionaire troepen :
de onder-intendant der I e klasse J. Hofstede. Duizend bannelingen
deden dienst als koelies; een luitenant der infanterie was, met 10
Europeesche onder-officieren, belast met het bevel over de koelies.
Chef van den geneesk. dienst : de officier van gez. I e klasse B. E.
J. H. Becking; voorts 14 officieren en 101 minderen. (Zie Bijlage 4).
Voor hun vertrek had de gouverneur-generaal den grijzen Köhler
in deze bewoordingen aangesproken :
»Generaal! ik behoef u niet te zeggen, welke wenschen ik voor-
de expeditie koester. Niet alleen hare krijgsverrichtingen, maar ook
het wedervaren van allen, die daaraan deelnemen, zullen door mij
steeds aandachtig en met innige belangstelling worden gadegeslagen.
»Ontvang dezen handdruk, tot een hartelijk afscheid voor u en
voor allen, die met u vertrekken.
»Lange redevoeringen zijn anti militair. Vergun mij dat ik, vrij
vertaald, tot u richt de weinige maar kernachtige woorden, waar-
mede een der grootste helden van zijn tijd een der schitterendste
overwinningen inleidde :
»»Koning en Vaderland vertrouwen, dat ieder man zijn plicht
zal doen.""
Het antwoord van generaal Köhler was geweest : »Excellentie,
wij zullen onzen plicht doen; dat beloof ik ui"
En die woorden heeft hij met zijn bloed bezegeld.

88
Den 22 8to ' Maart had de inscheping te Batavia plaats gehad en
door den legerkommandant, een aantal opper- en hoofd-officieren,
de leden van den Raad van Indië, zoomede door een zeer groot
aantal belangstellende ingezetenen, was den troepen tot aan den
kleinen Boom uitgeleide gedaan. Voordat het anker gelicht werd
was door den legerkommandant aan den opperbevelhebber de volgende
dagorder van den gouverneur-generaal overhandigd:
DAGORDE R.
Aan de vereenigde Land- en Zeemacht, bestemd om
deel te nemen aan de expeditie tegen Atjeh.
Toen ik in de afgeloopen maand, op den heugelijken geboortedag
van Zijne Majesteit onzen beminden en geëerbiedigden Koning, de
getuigenis aflegde, dat leger en vloot immer gereed waren, hunne
verplichtingen jegens Koning en Vaderland op de meest schitte-
rende wijze te vervullen, dacht ik niet, dat ik reeds zoo spoedig
het »te wapen" zou moeten hooren.
Gij zijt thans geroepen, om genoegdoening te eischen voor trouweloosheid
en verraad.
Gij zult te Atjeh uw plicht doen, gelijk gij dien steeds, blijkens
iedere pagina uwer glorierijke geschiedenis, hebt volbracht, en die
geschiedenis zal met een nieuwe schitterende bladzijde worden verrijkt.
»Moed, beleid en trouw" zij ook nu weer uwe leus.
Ik reken op u, met blind vertrouwen, met rechtmatigen trots.
Leve de Koning!
De Gouverneur-Generaal van Nederlandsch-Indië, Op-
BATAVIA, 19 Maart 1873.
perbevelhebber van 's Konings Land- en Zeemacht
beooden de Kaap de Goede Hoop.
LOUDON.

89
Nadat die dagorder, inde Nederlandsche, Maleische en Ja vaansche
talen gesteld, plechtig aan de troepen medegedeeld was geworden,
was het anker gelicht en weldra had men de reede van Batavia uit
het gezicht verloren.
Den 2 e " April liet de transportvloot het anker op de reede van
Atjeh vallen; denzelfden dag kwam de »Soerabaija" aan met den
kapitein-ter-zee J. F. Koopman aan boord, die onmiddellijk het bevel
over de maritieme middelen op het tooneel des oorlogs overnam.
Dadelijk had er een conferentie plaats tusschen de bevelhebbers van
land- en zeemacht met den gouvernements-commissaris; deze deelde
hun mede, dat de oorlog reeds verklaard was en dat de vijand
zich tot een hardnekkigen tegenstand voorbereidde. Ware er vóór
het afzenden van de expeditie nog een zweem van twijfel aan de
ware bedoelingen der Atjehneezen mogelijk geweest, de ervaringen
van den gouvernements-commissaris, die al het mogelijke gedaan had,
zelfs op het beslissend oogenblik, om den oorlog te vermijden, waren
van dien aard, dat aan geen minnelijke schikking meer te denken
was. Niet alleen dat, zooals wij reeds aanvoerden, de sultan in den
avond van den 23 en onzen gouvernements-commissaris een ontwij-
kend antwoord in plaats van de verlangde opheldering gegeven had ;
maar de mededeeling dat Zijne Hoogheid niet aan het verlangen
van den gouvernements-commissaris kon toegeven, alvorens hij ant-
woord uit Turkije bekomen had, eindigde met de uittartende woor-
den : »ware het niet zoo naar den wensch van het Gouvernement,
het is tweemaal mijn wensch." Voorts hadden de Atjehneezen, hoewel
de onderhandelingen bleven voortduren, hunne krijgstoerustingen
ijverig vervolgd en die onderhandelingen sleepende gehouden om tijd
te winnen. Toen was de oorlogsverklaring gevolgd; de gouverne-
ments-commissaris had niet anders kunnen handelen.
Zoo spoedig mogelijk zou de landing plaats grijpen.
Het is geen opwekkende zaak, den loop van de eerste expeditie
naar Atjeh te beschrijven. Hoezeer menig bewijs van heldenmoed

90
en trouwe plichtsbetrachting te boeken valt, was de afloop zoodanig,
dat onze wapenen er geen eer mee mochten inleggen. Zooals altijd
bij tegenspoed het geval is, heeft men een zondenbok moeten hebben ;
dat alleen kan de reden zijn van menig scheeve voorstelling der
zaken, van menige onrechtvaardige beschuldiging, welke men in
die dagen, zelfs later nog, gehoord heeft.
Men kan bij de beoordeeling der feiten niet genoeg doordrongen
zijn van het onvermijdelijke van dezen oorlog; men zal alsdan ook
deze eerste expeditie, welke ons op zoo zware opofferingen te staan
kwam, met meer sympathie volgen. Daarom vergunne men ons
nog een terugblik op de aanleiding tot den oorlog.
Zoodra toch Groot-Brittannië door het tractaat van 1871 ons de
i
handen vrij gemaakt had, en aan een onhoudbaren toestand een
eind gemaakt was, waren wij ten volle aansprakelijk voor de veiligheid
in den Archipel. Waren wij tot aan dit oogenblik, in een
tweeslachtige positie verkeerende, in gebreke gebleven om aan onze
verplichtingen tegenover eigen landgenooten zoowel als andere
zeevarende mogendheden te voldoen — na 1871 moest er een eind
komen aan den onbeschaamden zeeroof der Atjehneezen. Reeds had
de gouverneur der Straits-settlements bij proclamatie voor de toenemende
onveiligheid in de Atjehneesche wateren gewaarschuwd, en
wanneer wij niet krachtdadig tusschenbeide waren gekomen, zouden
wij stilzwijgend erkend hebben dat wij onmachtig waren om Atjeh
tot reden te brengen, d. i. ons gezag in den Indischen Archipel te
handhaven. En het gevolg ware geweest, dat een andere machtige
mogendheid zich zelve recht verschaft zou hebben; alsdan zou het
noodlottig oogenblik zijn aangebroken, dat wij ons gezag zouden
moeten deelen met een andere natie — en men behoeft nu juist
geen geroutineerd diplomaat te wezen, om te beseffen dat dit met
onze positie in Indië onvereenigbaar was te achten; het einde van
onze heerschappij over de uitgestrekte landen van den Indischen
Archipel ware nabij geweest.

91
En zoodra wij ons tegen den zeeroof gingen verzetten — niet
meer ons bepalende tot klachten en vertoogen, die met minachting
werden aangehoord — stond de oorlog ook voor de deur. Het eerste
vaartuig, dat wegens zeerooverij door een Nederlandsch oorlogsschip
in beslag genomen werd, namelijk een gewapende schoener van
Simpang-Olim, de »Gipsey" genaamd, werd voor Atjeh een casus
belli, ofschoon het voorloopig, zich voor den krijg uitrustende, ons
om den tuin trachtte te leiden.
Dat dit feit door de Hooge Regeering wel degelijk als de aanlei-
ding tot den oorlog beschouwd werd, kan blijken uit het volgende :
»Nauwelijks had Atjeh vernomen — zoo schrijft de voormalige
adjudant van den ex-gouverneur-generaal Loudon — dat wij de
»Gipsey" hadden opgebracht, dat wij dus niet langer met woorden,
maar eindelijk met de daad tegen zijn zeeroof protesteerden, of het
ontstak in hevigen toorn. Het wapende en versterkte zich. Het kocht,
van den handel te Singapore, duizenden geweren en een groote hoe-
veelheid kruit. Het zond brieven aan zijne vasallen, om deze tegen
ons te wapen te roepen. Het wilde den oorlog, en maakte zich
daartoe gereed.
»Indien Atjeh zich tot deze maatregelen bepaald had, dan voor-
zeker zou het voor ons, vooral met het oog op het verledene, reeds
alleszins raadzaam geweest zijn, om den oorlog aan te vangen.
Maar Atjeh ging verder. Het wilde zich, alvorens den strijd te be-
ginnen, de tusschenkomst van vreemde mogendheden verzekeren.
Het zond daartoe een brief naar Turkije, een gezant naar Frank-
rijk, en agenten naar Singapore, met volmacht om, door tusschen-
komst van de aldaar' gevestigde konsuls, onderhandelingen tegen
ons met vreemde Staten aan te knoopen.
»En ook dit was niet alles. Atjeh ging nog verder.
»Ten einde ons onverwacht met het meest mogelijke kwaad te
kunnen overvallen, trachtte Atjeh ons te misleiden. Het zond ons
een gezantschap, met voorstellen, om den bestaanden band van

92
vrede en vriendschap nauwer toe te halen. Onze regeering, van
geen kwaad bewust, ontving die gezanten natuurlijk met de meeste
voorkomendheid. Zij waren onze welkome, geëerde en gevierde gasten.
En diezelfde gezanten, zóó onze gastvrijheid genietende, hielden
zich, aan onze tafel en onder ons dak, bezig met de uitvoering-
van de plannen, waarmede Atjeh onzen ondergang beoogde.
»Eensklaps komt onze consul-generaal te Singapore tot de ont-
dekking van die samenzwering. Onmiddellijk gaf hij hiervan, per
telegraaf, kennis aan den gouverneur-generaal, met aansporing, om
dadelijk over te gaan tot het nemen van maatregelen, waarmede
het dreigende onheil zou kunnen worden afgeweerd. Op verzoek van
den gouverneur-generaal bevestigde de consul-generaal, al aan-
stonds per telegraaf, zijne berichten, waarvan de juistheid overigens
door latere rapporten en ondervinding is aangetoond."
Zoo stonden de zaken, toen de gouverneur-generaal^ het nood-
zakelijke van een oorlog met Atjeh inzag en die aangelegenheid
aan het oordeel van den Raad van Indië onderwierp.
Reeds sedert jaren lag die oorlog op onzen weg ; het is een nood-
lot, dat een onverantwoordelijk plichtverzuim van vroegere bewinds-
lieden over ons hoofd gebracht heeft.
Het rechtmatige, het onvermijdelijke van den oorlog ten volle
beseffende, zal men de krijgsverrichtingen met meer belangstelling
volgen dan wanneer men, als zoovelen die niet voldoende op de
hoogte van de zaak waren, aan een onberaden ondernomen krijg
moest gelooven.
's Morgens van den 6 den April werd overgegaan tot een gewapende
verkenning, waartoe de opperbevelhebber in persoon, met zijn staf
en twee kompagnieën, door de beide beschikbare stoombarkassen aan
wal gezet werd; twee kompagnieën inlandsche troepen werden gereed
gehouden, om die kleine troepenmacht zoo noodig te versterken.
Vreemd was het, dat de landing eerst den 8 stc " plaats greep en

93
dat van de verkenning op den 6 dc " niet meer partij getrokken is
geworden. Vooral was het zonderling, den opperbevelhebber met
diens geheelen staf, dus ook vergezeld van den chef van den staf
en van hem, die geroepen was om den opperbevelhebber der expe-
ditie zoo noodig te vervangen, te zien landen; een noodlottige ont-
moeting met den vijand hadde de expeditionaire troepen al dadelijk
van hunne bevelhebbers kunnen berooven.
Gelukkig ontmoette men bij die gelegenheid geen hardnekkigen
tegenstand en alles liep goed af.
Het waren de beide flank-kompagnieën van het 12 e bataljon, die
met 16 gewapende sloepen aan land gezet werden. De vijand be-
groette de naderende troepen met een levendig geweervuur; de
»Coehoorn" en de »Siak" naderden nu zoo dicht mogelijk den wal
om het landingsterrein door middel van kartetsen van vijanden te
zuiveren. In de voorste sloep bevond zich de 2 e luitenant Wilken
met 20 man; de manschap sprong, den wal zooveel doenlijk gena-
derd zijnde, in het water, waadde tot aan den buik daardoor heen
en stelde zich en tirailleur op. De beide kompagnieën landden zonder
tegenspoed en waren weldra in een hevigen strijd gewikkeld ; ook
van een versterking werd onafgebroken gevuurd.
De Atjehneezen waren goed gewapend, hoewel met ouderwetsche
geweren; voorts met lansen, sabels, vooral echter met klewangs.
Zonder aarzelen vielen zij onze soldaten aan en inzonderheid de
voorvechters kwamen onversaagd op onze voorste gelederen toeloo-
pen, tandakkende en woest hunne wapenen zwaaiende. Hun moed
maakte veel indruk op onze inlandsche soldaten, doch bracht de
Europeesche krijgers geen oogenblik aan het wankelen.
Om half tien uur werd het sein gegeven, dat de hiertoe bestemde
inlandsche troepen mede moesten landen; ook de kom mandant van
het 12 e bataljon, luitenant-kolonel van Thiel, kwam aan wal. Voor-
loopig werden zij door kolonel van Daalen in reserve opgesteld.
Intusschen deden de beide kompagnieën, die het eerst geland wa-

94
ren, een aanval op de versterking aan liet strand, welke de onzen
door een goed gericht vuur teisterde.
Deze sterkte werd genomen. Nadat de chef van den staf, kolonel
Egter van Wissekerke, het terrein verkend had en de kapitein der
verkenningen, van Ralluseck, dit vluchtig in teekening had ge-
bracht, werd nog door de beide inlandsche kompagnieën een ver-
kenning in westelijke richting gedaan; doch spoedig werd deze ge-
staakt en men ontving bevel om te embarkeeren. De reeds genomen
versterking werd dus weer prijs gegeven en men ging aan boord,
na een hoogst onvoldoende verkenning met een handvol troepen,
weinig geschikt om den vijand door machtsvertoon te imponee-
ren.... en om een paar dagen later weer van voren af aan te
beginnen.
Geen schitterend begin. En men mag van geluk spreken, dat die
eerste landing zoo goed is afgeloopen; want het embarkeeren had
zonder stoornis plaats. Toen de vijand uit een oostelijk gelegen fort, met
muren omgeven, aanhoudend uit eenige lelah's vuurde, werd dit
door de marine krachtdadig beantwoord. Een schot van de »Citadel
van Antwerpen" wierp den vlaggestok, op het fort geplaatst, neer;
oogenblikkelijk werd die weer opgericht.
Steeds is een landing een van de gewichtigste en gevaarlijkste
ondernemingen, die soms op zware verliezen kan te staan komen;
evenwel, nadat die landing door een klein deel der troepen met succes
volvoerd was, achtte men het raadzaam, zich weer in te schepen.
Niet alleen dat dit weinig logisch was en in elk geval geen blijken
gaf van een doortastende wijze van handelen, welke juist thans
noodzakelijk ware geweest; maar een dergelijke aanvang van den
oorlog kon niet strekken, om den Atjehnees ontzag in te boezemen.
Wij zien dus de eenmaal behaalde voordeelen weer totaal prijs
geven !
Ten één uur vergaderde generaal Köhler met den tweeden be-
velhebber en den chef van den staf, zoomede den kapitein-ter-zee

95
Koopman opnieuw aan boord van de »Citadel van Antwerpen," om
het eigenlijk plan van aanval vast te stellen; in den vroegen morgen
van den 8 8tcn zou het algemeen debarkement plaats hebben.
Bij de landing was het weder zeer fraai, de zee stil ; het strand,
een zandige vlakte, was hier en daar met gras begroeid. Nadat
reeds om vijf uur in den morgen de gewapende sloepen en vier
stoombarkassen zich verzameld hadden, naderden de troepen lang-
zaam het strand; de rechter vleugel werd gedekt door het vuur der
kruisbooten, de linker door dat van de oorlogsbodems. De eerste
troepen — het 12 e bataljon, dat twee dagen te voren Atjehneesch
grondgebied betreden had, ging voorop — waren om acht uur ge-
land en werden door het vuur der vijandelijke versterkingen ge-
teisterd; van verscheidene kanten nu kwam de vijand opdagen en
trots het moorddadig vuur der achterladers, drongen de voorvechters
met opgeheven klewang vooruit, tegen de gevelde bajonetten in.
Op den duur echter was de vijand niet bestand tegen het snel vuur
der troepen en de granaten, die het scheepsgeschut wierp. Om half
negen ure was de marine-landingsdivisie gedebarkeerd, bij welke
gelegenheid de adelborst B. H. Zimmer doodelijk getroffen werd.
Dat het bij die eerste schermutselingen heet toeging, kan blijken
uit de volgende schets, die een ooggetuige gaf van een gevecht man
tegen man, zooals er verscheidene geleverd werden en dat wel het
overwicht van onze wapenen, maar niet minder den dollen moed
van den vijand doet zien.
»Men geraakte handgemeen, waarbij o. a. de 2 C luitenant Wilken
het zeer te kwaad kreeg. Eerst pareerde hij gedeeltelijk een houw,
en zijn aanvaller werd door een flankeur neergeschoten ; maar daarop
kreeg hij een tweeden slag over den linkerschouder, terwijl hij nog
een hadjie met een langen grijzen baard op zich aan zag komen.
Hij had evenwel gelegenheid , zijn tweeden aanvaller nog een slag
te geven, die daarna door een flankeur met de bajonet werdneer-
gestooten. De hadjie was intusschen aangevallen door een flankeur,

96
die hem een geweerslag wilde toebrengen, welke gene met zijn
breeden klewang pareerde, zoodat het geweer stuk sloeg en de
flankeur weerloos was. Intusschen kreeg luitenant Wilken een slag-
van achteren over den rug; een houw, dien de hadjie op hem ge-
munt had, wilde hij pareeren, maar de ander sloeg door de parade
heen en bracht hem een belangrijke wond aan het gezicht toe; de
hadjie viel toen door den kogel van een flankeur.
Het gelukte aan de »Citadel van Antwerpen" en de »Marnix" om
het vuur, dat uit de oostelijke versterking op onze troepen gericht
werd, tot zwijgen te brengen. Het 3 e en 12 e bataljon moesten de
vleugels dekken van de stelling, die aan het strand zou worden
ingenomen, terwijl het centrum langs een, den 6 den verkend, voetpad
langzaam land-inwaarts rukken zou. Het 12 e bataljon stiet weldra
op de oostelijke versterking, wier vuur ons gevoelige verliezen
berokkend had. Het bleek nu, dat zij niet omgetrokken kon
worden; daarom ware het verstandig geweest, den aanval niet te
ondernemen, voordat deze door artillerie behoorlijk zou zijn voor-
bereid , daar het van hooge muren voorziene fort een sterke bezetting-
scheen te hebben. Maar het was anders besloten; zonder te over-
wegen , dat een volmaakt noodeloos échec niet anders dan: den
overmoed des vijands kon doen toenemen, liet men den aanval door
infanterie ondernemen, nadat de weinige artillerie die op het strand
was, tegen de hooge muren geschoten had, zonder veel uit te rich-
ten, daar het kaliber te gering was.
Onder deze omstandigheden werd de aanval afgeslagen ; een
tweede, dienzelfden dag om twee uur ondernomen, leverde even
weinig resultaten op ; weder moest men retireeren, waarop kolonel
van Daalen last gaf om den aanval te staken.
Onder de hand was men ijverig voortgegaan met het ontschepen
der overige troepen; de kavalerie en een deel van de artillerie
echter konden dien dag niet gedebarkeerd worden.
De landing, met de mislukte bestorming van het oostelijk strand-

97
fort, was ons op een verlies van 9 dooden en 46 gewonden te staan
gekomen; onder de gekwetsten bevonden zich vijf officieren. De
Atjehneezen hadden 80 dooden achtergelaten. Als men bedenkt,
dat zij steeds zooveel doenlijk hunne dooden medevoeren, dan moeten
zij zware verliezen geleden hebben en er moet hevig gevochten zijn.
De regeerings-commissaris seinde dan ook den volgenden morgen
aan den gouverneur-generaal :
»Debarkement op 8 dezer, behalve van kavalerie en gedeelte
artillerie, welke heden volgden. Alles goed geslaagd, actie dadelijk
begonnen; aanvankelijk hardnekkig verzet met groote doodsverach-
ting. Tot dusver zegevierden onze wapenen. Geschut der schepen
bewees uitstekende diensten."
Behalve dat de vijand met een groote onversaagdheid streed, werd
ook het geschut door hem beter bediend, dan men verwacht had;
zoo werd de »Citadel van Antwerpen" dien eersten dag door twaalf
kanonschoten getroffen.
De troepen hadden een bivouak betrokken, langs een voorliggende
lagune en ter weerszijden van de landingsplaats gelegen. Dit eerste
bivouak liet natuurlijk veel te wenschen over, er was nog aan alles
gebrek, en de officieren moesten zich met de soldaten-menage ver-
genoegen. Daarbij werden de troepen geen oogenblik met rust gelaten,
ofschoon er geen eigenlijke attaque plaats greep.
Niet ten onrechte gewaagde de regeerings-commissaris van de
doodsverachting, die de Atjehneezen aan den dag legden; het ble-
ken onversaagde strijders te zijn, zooals dan ook al dadelijk door
de onzen erkend werd.
»Ofschoon zij van lansen, vuursteengeweren en donderbussen
voorzien zijn, is de klewang toch hun meest geduchte wapen," —
zoo schreef een der officieren ; - »men ziet ze, slechts hiermede
gewapend, woest tegen het geweervuur inrennen en zich soms aan
de bajonet rijgen. Zij slaan daarmee woedend in het rond, houwen
door de parades heen en maken zelfs de geweren onbruikbaar. Het
7

98
is gebleken, dat de vijand ook achterladers bezit, daar menSnider-
patronen in de later veroverde benting heeft gevonden, maar over
't algemeen treft men die verbeterde vuurwapenen niet bij hem aan.
»De Atjehneezen streden met een dapperheid, aan wanhoop gelijk.
Niettegenstaande het aanhoudende geregelde vuur der troepen en
het kartetsvuur der schepen, wisten zij door onze liniën te breken,
en meermalen vocht men borst aan borst, de Atjehneezen met hun
zware lange klewangs, de onzen met de sabelbajonet der Beaumonts.
Om eens een enkel voorbeeld te geven, hoe verkeerd het moet ge-
acht worden te retireeren, wanneer men met zulk een vijand in
gevecht is, moge dienen, dat op een zeker oogenblik, in de hitte
van een der eerste ontmoetingen, het reeds een twintigtal Atjeh-
neezen gelukt was, onze linie door te breken, toen ditmaal tot hun
ongeluk het sein tot den aftocht werd gegeven. De Atjehneezen, in
den waan dat die retraite een gevolg was van hun verwoede aan-
vallen, vervolgden de onzen zoo hevig, dat zij zich spoedig vlak
voor de bajonetten bevonden. Wel is waar werden zij spoedig voor
een groot deel door het snelvuur der onzen neergelegd; maar dit
neemt niet weg, dat een terugtrekkende vijand hun moed tot in
het buitensporige opwekt."
Daar het oostelijk strandfort niet genomen bleek te kunnen worden,
alvorens er in de muren bres geschoten zou zijn, had de opperbe-
velhebber den kommandant der maritieme middelen uitgenoodi°d
om daartoe over te gaan. Hiertoe namen de volgende oorlogsschepen
's morgens vroeg van den 9 en positie tegenover bedoelde versterking :
de »Citadel van Antwerpen" het meest westwaarts, en verder ach-
tereenvolgens in oostelijke richting: de »Soerabaija", »Djambi", »Su-
matra", »Coehoorn" en »Marnix".
Het oostelijk strandfort was gelegen nabij de monding van de
Atjeh-rivier; voorts had men nog een ander fort, tusschen eerstge-
noemd en de landingsplaats in gelegen, dat echter niet verdedigd werd.
In den muur van het oostelijke fort werd aldra bres geschoten;

99
nu werd een aanvalskolonne geformeerd van het bataljon barissan
en een peloton mineurs, waaraan 4 houwitsers waren toegevoegd.
Toen men het fort genaderd was, bleek dit door den vijand verlaten
te zijn; waarschijnlijk ter nauwernood een kwartier te voren, want
de spijzen, die door de soldaten gevonden werden, waren nog warm.
Men vond in die versterking niet minder dan 12 vuurmonden,
waarvan 3 van 18 « of 24 ffi, alsmede een massa patronen, kanon-
kogels van verschillende grootte, buskruit en geweerpatronen. De
benting bleek in de keel open te zijn ; de vijand schijnt bang voor
een omtrekkende beweging geweest te zijn en vermoedelijk daarom
de benting verlaten te hebben.
De genomen versterking was, hoewel van ouden datum, naar de
eischen van den nieuweren tijd verbeterd; de wallen hadden om de
tien meter een embrasure. In de genomen versterking bevond zich
een tweeslachtig stuk geschut, half kanon, half mortier, waarvan
de monding een kaliber had van 45 centimeter, terwijl de kamer
van 24 centimeter was; dat stuk was geheel van koper.
Intusschen was met het lossen van krijgs- en levensbehoeften on-
afgebroken voortgegaan, ofschoon de hevige branding dien arbeid
zeer bemoeielijkte. Het bivouak was verbeterd en gaf den troepen
nu een beter en veiliger logies; des nachts werd opiederen vleugel
een kruisboot geposteerd, om het bivouak te dekken en zoo noodig
door een kanonschot voor de nadering des vijands, als die een nach-
telijke overvalling mocht beproeven, te waarschuwen.
Nog werd dienzelfden dag een verkenning ondernomen door drie
kompagnieën van het 9° bataljon met twee pelotons der landings-
divisie en een sectie mineurs; deze troepen stonden onder bevel
van majoor Knoote. Men rukte in de richting van den kraton op
en ondervond geen tegenstand. De kampongs aan den overkant van
de lagune waren verlaten en te oordeelen naar de, door deze ver-
kennings-kolonne opgedane, ondervinding scheen men zonder bezwaar
met de hoofdmacht te kunnen avanceeren, waarom dan ook bepaald
7*

100
werd dat deze den volgenden morgen in de richting van den kraton zou
oprukken; alzoo zonder een behoorlijke operatie-basis aan het strand,
zelfs zonder dat munitie en levensmiddelen geheel ontscheept waren.
Het doel van dezen tocht was, om de vijandelijke werken aan te
vallen en te nemen ; daar echter de juiste plaats van die werken
niet gevonden, niet eens bekend was, kon de opperbevelhebber
geen bepaalde bevelen geven en moest alles worden overgelaten
aan de omstandigheden en aan de inzichten van den kommandant
der kolonne. Zij bestond uit het 3' en het 9° bataljon, het rechter
half bataljon barissan, de marine-landingsdivisie, de berg-batterij
(de houwitser en vier mortieren) en een halve kompagnie mineurs.
Onder bevel van kolonel van Daalen bleven ter bezetting van de
oostelijke versterking aan het strand achter het 12" bataljon, liet
linker half bataljon barissan, de kavalerie, de halve veld-batterij
met vier mortieren van de berg-batterij, en een halve kompagnie
mineurs; aan deze laatste was opgedragen om de versterking te
vernielen, daar het niet in de bedoeling lag om haar bezet te houden.
De genie had een brug geslagen over de lagune, achter het bivouak
gelegen ; die brug echter was voor den overtocht van artillerie ge-
heel onvoldoende.
Bij het eerste gedeelte van den opmarsch werd, hoezeer het
terrein voor de onzen zeer ongunstig was, geen weerstand onder-
vonden, en de uitgestrekte kampongs waren geheel verlaten; men
maakte een vijftal Atjehneezen gevangen, die echter geen vijandige
houding aangenomen hadden.
De troepen, met het 3 e bataljon voorop, naderden nu een versterkte
missigit, welke door zware, hooge muren omgeven was; hier begon
de tegenstand. Zoodra een der kompagnieën een poging aanwendde
om die missigit, eenigszins voorwaarts van den kraton gelegen, links
om te trekken, werd de voorhoede in een scherp gevecht gewikkeld,
waaraan achtereenvolgens de artillerie en de overige infanterie deel-
namen; tevens werden de troepen bestookt uit een kampongrand,

101
die de sawah, waarop men halt gehouden had, ter rechterzijde
begrensde.
Aan een bestorming van den hoogen muur was niet te denkeu;
de artillerie echter schoot met behulp van lichtkogels de gebouwen
in brand, waarna de troepen van de hierdoor bij den vijand ont-
staande verwarring gebruik maakten om de muren te beklimmen.
De Atjehneezen ontruimden thans de versterkte missigit.
Het was twee uur in den middag, toen de sterkte in ons bezit
was; doch dat bezit zou niet ongestoord wezen. Van uit den kraton
en van de overzijde der rivier werden de troepen in de missigit
onafgebroken beschoten, welk vuur door onze artillerie beantwoord
werd; maar de manschap was zoo vermoeid dat het ondoenlijk
geacht werd, den strijd nog langer voort te zetten. Het voorne-
men was, de troepen zoodra mogelijk door versehe te vervangen
en die, welke in het vuur waren geweest, meer rugwaarts een
bivouak-stelling te doen betrekken.
De opperbevelhebber nam een andere beslissing; hij liet de reeds
genomen missigit weer geheel ontruimen. In zijn rapport over deze
krijgsverrichting deelde generaal Köhler dezen moeielijk te verde-
digen maatregel als volgt mede : I
»Langer kon tengevolge van de groote vermoeidheid der troepen
de strijd niet worden voortgezet, en ik achtte het om diezelfde re-
den niet raadzaam, onze troepenmacht gedurende den nacht te ver-
deelen, door de versterking te blijven bezetten.
»Ik heb dan ook de gezamenlijke troepen, die intusschen met een
peloton kavaierie waren vermeerderd, dat ik van het zeestrand had
doen opkomen, in de onmiddellijke nabijheid een bivouak doen be-
trekken, met de reeds in den loop van den dag gevestigde ambu-
lance tot middelpunt."
Hoewel zulks niet officieel vermeld werd, moet die toch altijd
raadselachtige ontruiming van de eenmaal ingenomen sterkte ge-
schied zijn, omdat de barissan, die anders de veroverde missigit

102
gedurende den nacht bezet zouden hebben, in een zoo gevaarlijke
stelling niet geheel te vertrouwen waren, waar-om men het zekere
boven het onzekere verkozen en op 800 pas ten noorden van de
weer verlaten moskee het bivouak betrokken had.
Niettegenstaande het aanhoudend vuurgevecht, waren onze ver-
liezen niet groot; 10 dooden en 30 gewonden. De luitenant-ter-zee
I e klasse Engelvaart was bij het bezetten van de missigit, tenge-
volge van de doorgestane vermoeienis, bezweken.
De troepen brachten nu den nacht door op een open sawah, on-
ophoudelijk bestookt door den vijand, die meermalen op bandenen
voeten voortkruipende naderde, om onze voorposten te verrassen.
Telkenmale werden de troepen gealarmeerd; maar toch werd de
strijd niet hervat.
Den ll te ' April zouden de operation niet vervolgd worden, om-
dat de troepen eenige rust noodig hadden; van die gelegenheid
werd gebruik gemaakt om de gesneuvelden te begraven, Een aan-
grijpende plechtigheid was het, toen het stoffelijk overschot van de
eersten, die als oilers van dezen oorlog gevallen waren, aan den
schoot der aarde werden toevertrouwd, om in het onherbergzaam
vijandelijk land te rusten.... zoolang onze wapenen het pas gedolven
graf voor de heiligschennende hand der wraakgierige Atjehneezen
zouden kunnen beschermen.
Den volgenden dag, namelijk den 12 de ", was de opperbevelhebber
voornemens om tegen den kraton op te rukken, »alwaar" — zoo
schreef hij den ll te ' aan den leger-kommandant — »volgens de
geruchten de wederstand niet zeer groot zou zijn."
Maar den 12 d ? n veranderde generaal Köhler van inzicht en, er wel
wat voor terugdeinzende om de troepen opnieuw tegen de missigit
aan te voeren, welke sterkte natuurlijk wederom door den vijand
bezet was, wilde hij eerst zien of er geen mogelijkheid bestond, om
door een omtrekkende beweging den kraton te naderen, als wan-
neer de missigit vooreerst niet behoefde genomen te worden. Tot

103
dit doeleinde werd onder bevel van majoor Knoote eene verkennings-
kolonne uitgezonden, bestaande uit drie kompagnieën van het 9 e
bataljon, die trachten moest om in zuidelijke en daarna in oostelijke
richting door te dringen en een beteren weg naar den kraton te
vinden; niet dan in de alleruiterste noodzakelijkheid echter moest
daarbij tot offensieve bewegingen worden overgegaan.
De resultaten van die verkenning waren weinig bemoedigend;
evenmin de ervaringen van andere, kleinere kolonnes, die uitgezonden
waren. De troepen werden aan alle zijden hevig bestookt, tengevolge
waarvan weder een verlies van zes dooden en zestig gekwetsten te
betreuren was, die den volgenden dag naar het ziekenschip vervoerd
werden. Door de gedane verkenningen was de zekerheid verkregen,
dat de kraton zéér versterkt en aan de achterzijde onmogelijk te
naderen was, wegens het moeielijk terrein, uit een aaneenschake-
ling van paggers en déülés bestaande.
Dat terrein was namelijk op onzen rechtervleugel gelegen, terwijl
de linkervleugel mede omgeven was door met paggers doorsneden,
aaneengeschakelde kampongs. De missigit zou alzoo den volgenden
dag weder moeten aangevallen worden.
Tegen twee uur in den middag opende de vijand een goed on-
derhouden vuur van uit den kampong-rand ten noorden van het
bivouak.
Zoowel in noordelijke als in westelijke richting werden de troe-
pen uitgezonden om den vijand te verjagen ; ten noorden gaf dit
slechts aanleiding tot een vuurgevecht, dat niet veel verliezen be-
rokkende, maar aan de andere zijde werden de troepen in een
hevig gevecht gewikkeld, bij welke gelegenheid de luitenant-adjudant
der barissan sneuvelde. Door generaal Köhler werd last gegeven,
nog twee kompagnieën van het 12 e bataljon infanterie benevens de
kavalerie te doen oprukken; daarentegen werd de marine-landings-
divisie teruggezonden, daar de marinetroepen minder geschikt ge-
geacht werden om zich te behelpen, en het vooruitzicht bestond,

104
dat er spoedig vele zieken bij hen zouden komen ; ook nam de
opperbevelhebber in overweging, dat zij aan het strand betere dien-
sten konden bewijzen.
Den 14 dei ', 's mor vroeg, zou de missigit op nieuw worden
aangevallen; een on i „v jende opdracht voor onze soldaten, die
ze kort te voren mt ^are verliezen genomen hadden. Daartoe
rukte om5ü uur het 3° bataljon op, geformeerd in drie kolonnesvan
twee kompagnieën, op elk der vleugels gedekt door eene kompagnie
van het 9« bataljon (achterladers), terwijl de artillerie, een sectie
houwitsers met de vier mortieren en met hare dekking (een kom-
pagnie van het ü e ) eenigszins meer achterwaarts was opgesteld,
gereed om na de eerste aanvraag op te rukken.
Bij de tot stormen bestemde kolonne waren de mineurs met
stormladders ingedeeld. Die kolonne ging direct tot den aanval
over. Hoezeer de vijand een verwoeden tegenstand bood, werden
de ladders tegen de hooge muren geplaatst en deze beklommen ;
intusschen moesten nog twee kompagnieën infanterie en daarna nog
een derde in gevecht worden gebracht, voordat de tegenstand ge-
broken was. Om zeven uur in den morgen was de geduchte sterkte
genomen, en zij werd door den chef van den staf in oogenschouw
genomen.
Deze oordeelde haar wel niet veilig, maar toch geschikt om de
troepen, zoomede de ambulance en den trein, op te nemen ; onmid-
dellijk werden maatregelen genomen om de positie te verbeteren,
hetgeen hoog noodig was, daar de voorzijde der moskee, namelijk
de naar den vijand gekeerde zijde, geheel openlag, hetgeen ons
noodlottig zou worden. Zoodra de opperbevelhebber namelijk van
het behaald succes onderricht was, gaf deze bevel dat de troepen,
die niet aan het gevecht hadden deelgenomen, de missigit moesten
bezetten, en persoonlijk om half negen ure aldaar aangekomen, ging
hij met den chef van den staf de genomen werken rond. Ter nauwer-
nood had hij hiermede een aanvang gemaakt en hij nam door zijn

105
verrekijker aan de, niet de minste dekking opleverende, voorzijde
de vijandelijke positie waar, toen hij een geweerkogel in de borst
kreeg en onder de woorden: »o God, ik ben getroffen!" ineenzonk.
Binnen enkele oogenblikken had hij d- hitsten adem uitgeblazen...
Dit schot had niet door een toev en vooM ', maar de in hinderlaag
liggende vijand moet het voor den opper be\ ober, die aan zijn uniform
gemakkelijk te herkennen was, bestemd hebben ; want eenige oogen-
blikken, nadat het schot gelost was, moeten de Atjehneezen aan gevan-
gen kettinggangers gevraagd hebben of de generaal reeds dood was.
De chef van den staf nam tijdelijk het bevel in de missigit op zich en
zond dadelijk een officier, die tevens de noodige inlichtingen omtrent
den toestand kon geven, naar kolonel van Daalen; den oudsten officier.
Nadat nu aan de nog in het oude bivouak verblijvende troepen
gelast was, dadelijk op te rukken, werd het lijk van den generaal,
toevertrouwd aan de hoede van een zijner adjudanten, den luitenant-
ter-zee Marinkelle, met een transport gewonden naar het strand
gezonden. Intusschen werd in de moskee alles in het werk gesteld
om door het aanbrengen van een kleine borstwering, welke van
het bijeenverzamelde hout aan de open voorzijde werd opgeworpen,
voorts door opruiming van al wat aan dien kant den vijand dekking
aanbood, de positie zooveel mogelijk te verbeteren, welke werkzaam-
heden onder het voortdurend vuur des vijands moesten geschieden.
Bij het bestormen van de moskee was o. a. de I e luitenant Vo-
gelsang gesneuveld. Bij de gevechten van de drie laatste dagen had
de landmacht 12 gesneuvelden en 178 gewonden bekomen; onder
de eersten telde men 3, onder de gewonden 9 officieren. De marine-
landingsdivisie, die naar het strand-bivouak was teruggekeerd, had
3 dooden, waaronder een officier, en 18 gewonden te betreuren.
Het lijk van generaal Köhler werd op den 15 de ", met het vereischte
decorum en onder geleide van den gouvemements-commissaris en
eenige officieren der zeemacht, van de »Soerabaija" naar de »Siak"
overgebracht, om naar Poeloe Pinang te worden vervoerd.

106
Intusschen zat de vijand niet stil en de kavalerie moest worden
afgezonden naar een troep Atjehneezen, aan de achterzijde, in de
richting van het verlaten bivouak; dientengevolge verliet de vijand
de open vlakte en week naar den kampong-rand terug.
Toen onze kavalerie vtc ;enüorukte, werd zij door den, in het
bosch verscholen, vijand beschoten, waardoor zeven man gekwetst
werden.
In den namiddag kwam de nieuwe opperbevelhebber, met zijn
adjudant en gevolgd door een transport vivres en munitie, in de
missigit aan ; hij aanvaardde nu het bevel over de expeditionaire troe-
pen, nam de positie in oogenschouw en vaardigde de noodige be-
velen voor den volgenden dag uit; er zou namelijk den 15' ,e " April
eene verkennings-kolonne uitgezonden worden, bestaande uit de
vier aanwezige kompagnieën van het 12 e bataljon met eenige
mineurs, onder kommando van den kommandant van genoemd ba-
taljon, ten einde te onderzoeken of het terrein zou toelaten, de
versterkingen tusschen de moskee en de plaats, waar men meende
dat de kraton zich moest bevinden — want men was nog volstrekt
niet op de hoogte waar die zich bevond — om te trekken.
Inmiddels had de kommandant der zeemacht bericht ontvangen,
dat de Atjehneezen zich aan de monding der Atjeh-rivier versterkten
en geschut in batterij brachten; daarom deden de »Djambi" en de
»Citadel van Antwerpen" den l¥ e " eene verkenning van dien rivier-
mond. Hun vuur werd bij die gelegenheid goed beantwoord, hoewel
men van de vijandelijke stukken en hun bediening niets te zien
kreeg. Nadat het vijandelijk geschut tot zwijgen was gebracht, bleef
de »Citadel" ter observatie achter.
De dood van generaal Köhler had op de troepen een verplette-
renden indruk gemaakt ; die ramp gaf onwillekeurig een voorgevoel
van de beproevingen, die hun nog stonden te wachten.
Tot dusverre ook had de loop der gebeurtenissen niet zeer aan de

107
verwachtingen der manschap beantwoord, die vol moed en geest-
drift was verti'okken, maar reeds ter neer gedrukt was door de
zeer groote vermoeienissen, niet weinig vermeerderd door de ge-
stadige alarmeeringen des nachts, door de gevaarlijke bivouak-stelling
in den nacht van 13 op 14 April, en vooral ook door het weer ver-
laten van een met veel opofferingen genomen versterking. Men bekwam
eenigermate den indruk, alsof niet volgens een vooraf bepaald, lo-
gisch operatieplan, maar in den blinde gehandeld werd, en werkelijk
is het gebleken, dat een behoorlijk beraamd plan van handelen niet
heeft bestaan; althans uit de door den nieuwen opperbevelhebber
gevraagde inlichtingen bleek alleen, dat het voornemen bestond om
in de richting van den kraton voorwaarts te rukken.
De onverwachte dood van generaal Köhler maakt echter, dat men
in dit opzicht zich slechts in gissingen verdiepen kan; want zeer
goed kan deze volgens een degelijk stelsel gehandeld hebben, zon-
der dat hij dat aan anderen meegedeeld heeft ; ofschoon dit wel on-
waarschijnlijk te achten is.
Gelukkig gingen de avond en de nacht van 14 op 15 April betrek-
kelijk rustig voorbij ; evenwel werd er door den vijand onophoude-
lijk op het bivouak gevuurd, en meer dan een kogel trof zijn doel !
De 15 e werd gewijd aan de bevolen verkenning ; de 4 kompagnieën
van het 12 e bataljon, vergezeld van een officier der verkenningen,
rukten 's morgens vroeg uit, doch werden zoodanig door den vijand
bestookt, dat zij spoedig terugkeerden en rapporteerden, dat het
te doorloopen terrein voor den aanval geheel ongeschikt was en
men dus niet den kraton zou kunnen omtrekken. Bij die gelegenheid
had de kolonne weer eenige dooden en gewonden te betreuren ;
onder anderen was de I e luitenant Surber doodelijk getroffen.
Kolonel van Daalen besloot nu, den volgenden morgen maar
regelrecht op de versterkingen aan te rukken en zoo mogelijk den
vijand te verrassen. Volgens de gegeven bevelen rukte, 10 April
des morgens te 5% uur, het 3 e bataljon uit, onder bevel van zijn

108
kommandant; de mineurs waren voorzien van de noodige stormladders.
Het 9"° bataljon werd als reserve gereed gehouden, zoomede
kavalerie en artillerie, zoodanig opgesteld dat zij zonder verwijl
konden oprukken.
De vier kompagnieën van het 12 e bataljon met het halve bataljon
barissan bleven bestemd tot bezetting der missigit en dekking der
aldaar aanwezige ambulance, vivres, koelies, enz.
Ook nu werden de troepen met een moorddadig vuur begroet;
de schrik onder de koelies was zoo groot, dat zij de stormladders
wegwierpen en de vlucht namen. Toch besloot men te avanceeren;
maar de tegenstand, die geboden werd, was van dien aard dat de
kolonne-kommandant versterking liet vragen; drie kompagnieën van
het 3* bataljon rukten in allerijl op en stelden zich naast en tusschen
de overige troepen op.
Van alle kanten werden deze beschoten: zware verliezen werden
geleden, maar men hield stand, hoewel de toestand meer en meer
wanhopig bleek te worden. Het regende kogels en het was onmogelijk,
om ook maar een duim breed gronds te winnen.
De kommandant der ageerende troepen begreep, niet langer zijne
krijgsmacht aan zulk een overmachtig vuur uit ongenaakbare werken
te mogen blootstellen en vroeg machtiging om terug te trekken ;
die machtiging werd door kolonel van Daalen verleend.
Nadat het vuurgevecht nogeenigen tijd was voortgezet, werd werkelijk
de terugtocht ondernomen, ofschoon even vóór dien tijd de
6-= 'compagnie van het 3" bataljon de poort van een der werken geforceerd
had en binnengedrongen was. Men had dit voordeel, het
eerste en eenige op dien Moedigen dag behaald, niet eens opgemerkt
luitenant Albrecht, die deze kompagnie aanvoerde, zag zich dus
genoodzaakt de terugtrekkende troepen te volgen, daar hij met zijne
zwakke macht niet tegen den vijand, welke achter een tweede versterking
verschanst bleef, was opgewassen.
Meer dan honderd dooden en gewonden had men dien dag te

109
betreuren; kapitein Sepp en luitenant Ganderberger, beide zwaar
gekwetst, bezweken aan die wonden, de laatste reeds binnen enkele
dagen, de eerste op zijne terugreis naar Batavia.
Evenwel keerden de troepen om half zeven uur in goede orde
naar de missigit terug.
Nog grooter werd de moedeloosheid, toen men moest vernemen
dat de vijand bezig was op onze communicatielijn naar het strand,
bij eene sloot, met klapperboomen omzoomd, eene versterking op
te werpen; zoodra echter een paar kompagnieën met de kavalerie
en een detachement mineurs derwaarts gezonden waren, werd de
vijand verjaagd en het begonnen werk vernield, zonder dat men
veel tegenstand ondervond. Desniettegenstaande riep de opperbevel-
hebber, in verband met deze poging om ons den terugtocht af
te snijden, de chefs der korpsen en den chef van den staf bijeen,
om hun advies betreffende de te volgen gedragslijn te vernemen.
Hun werden de beide volgende vragen gesteld : 1°. of van een her-
nieuwden aanval eenig succes te verwachten en zoo ja, of het raad-
zaam was, daartoe over te gaan; 2°. in hoever het overweging-
verdiende — op den voorgrond stellende dat de thans ingenomen
positie, welke derhalve niet meer diende tot punt van uitgang voor
een aanval op het object, den Kraton, verlaten moest worden —
nog dienzelfden dag tot de ontruiming over te gaan.
De eerste vraag werd, in verband met de door den vijand aan
den dag gelegde krachtsontwikkeling en onze eigene beschikbare
strijdmacht in aanmerking genomen, eenstemmig ontkennend be-
antwoord, zoodat de opperbevelhebber het besluit nam om niet
weer tot een aanval over te gaan; doch omtrent de tweede vraag
waren de gevoelens verdeeld, daar twee der aanwezige chefs een on-
verwijld terugtrekken noodzakelijk achtten. Kolonel van Daalen ech-
ter besliste, dat het terugtrekken eerst den volgenden dag zou ge-
schieden , als wanneer de, met de gewonden vertrekkende, koelies
zouden teruggekeerd zijn, zoo mogelijk nog vermeerderd met een

no
honderdtal, ten einde bij het retireeren niets te moeten achterlaten.
Nadat de gekwetsten naar het strand gebracht en maatregelen
getroffen waren om al, wat zich in de missigit bevond, mee te ne-
men, werd den 17"°» de terugtocht aanvaard. De voorhoede bestond
uit het 12 e bataljon, de kavalerie en de sappeurs, onder kommando
van luitenant-kolonel van Thiel; het hoofdkorps uit het 3" bataljon,
de barissan, de artillerie, en den eigenlijken legertros onder bevel
van majoor Cavaljé, terwijl het 9" bataljon de achterhoede onder
bevel van majoor Knoote vormde; behalve eenige schoten op de
achterhoede gelost, werd die terugtocht niet bemoeilijkt. De marine-
landingsdivisie werd denzelfden dag weder ingescheept l ).
Ter voldoening aan een telegram van den gouvernements-com-
missaris (14 April) waren te Batavia reeds maatregelen genomen,
om nog twee bataljons en eenige artillerie af te zenden, benevens
de »Banka" en »Timor"; maar de omstandigheden waren sedert
den 14 den zeer veranderd!
Zoodra men weer in het strand-bivouak aangekomen was, begaf
de opperbevelhebber zich, vergezeld van den chef van den staf, aan
x ) De redenen, die tot het terugtrekken naar het strand-bivouak noopten, wer-
den in het koloniaal verslag als volgt omschreven:
„Veel geduchter dan men, zelfs na de ingekomen, weinig geruststellende berichten,
verwacht had, bleken de toebereidselen te wezen welke van Atjehneesche
zijde tot verdediging waren gemaakt. Buitendien toonde de vijand over eene zeer
groote numerieke meerderheid te kunnen beschikken en legde een hardnekkig verzet
aan den dag. Hoewel aanvankelijk niet zonder goeden uitslag gestreden en ook aan
de zeezijde door de marine uitmuntend geageerd werd, namen de zaken spoedig
een minder günstigen keer, daar de militaire autoriteiten, na de op den 16^1
April mislukte pogingen om tot den kraton door tedringen, in een op dienselfden
dag gehouden krijgsraad eenstemmig het gevoelen uitspraken, dat, in verband
met de door den vijand aan den dag gelegde krachtsontwikkeling en ingenomen
positie, en in verband met onze beschikbare strijdkrachten en middelen,
van een hernieuwden aanval tegen of in de richting van den kraton geen succes
te verwachten was. De tijdelijk opgetreden opperbevelhebber besloot daarom , niet
tot een hernieuwden aanval over te gaan, maar de ingenomen positie te ontruimen
en den terugtocht naar het strand aan te nemen.

Ill
boord bij den kommandant der maritieme middelen, en met dezen
naar den gouvernements-commissaris, ten einde dezen den stand
van zaken uiteen te zetten en over de te nemen maatregelen te
beraadslagen. Het gevolg van die gewichtige conferentie was, dat
naar den gouverneur-generaal langs telegrafischen weg het volgend
proces-verbaal van beraadslaging gezonden werd, geteekend door
regeerings-commissaris, opperbevelhebber der expeditie, komman-
dant van de zeemacht der expeditie, en chef van den staf der expeditie.
»Opperbevelhebber stelt voor terug te keeren, omdat :
I e . Onvoldoendheid onzer strijdmiddelen, tegenover een overmach-
tigen, hoogst verwoeden vijand, feitelijk gebleken is.
2 C . Zenden van versterking niet wenschelijk is. Want de West-
mousson zou ingetreden zijn, vóórdat de versterking was aan-
gekomen, al werd die nog zoo spoedig mogelijk afgezonden.
»Chef van den staf vereenigt zich volkomen met het gevoelen
van den opperbevelhebber.
»Kommandant van de zeemacht verklaart de West-mousson reeds
ingevallen. Hij verklaart ook, dat de schepen niet meer veilig zijn
ter reede van Atjeh.
»Ook, dat de ongestoorde gemeenschap tusschen reede en wal
niet meer verzekerd is.
»Regeerings-commissaris neemt al het aangevoerde in ernstige
overweging, spreekt het aangevoerde niet tegen, en brengt aldus het
voorstel van den opperbevelhebber bij den gouverneur-generaal over."
Na dit telegram ontvangen te hebben, kon de regeering bezwaar-
lijk anders doen dan de gevraagde machtiging geven, en na een
buitengewone zitting van den Raad van Indië, gehouden in het hotel
van den landvoogd, die onmiddellijk van Buitenzorg naar Batavia
was gekomen, werd dan ook besloten om den gouvernements-
commissaris te machtigen, de troepen te laten terugkeeren. Er
werd — zooals wij straks nader zullen uiteen zetten, wanneer wij
op die raadsvergadering terugkomen — met voordacht door den

112
landvoogd geen bevel gegeven, opdat de gouvernements-commissaris
nog den veldtocht zou kunnen voortzetten, wanneer het geluk
mocht willen, dat de omstandigheden gunstiger werden.
Zoodra de heer Nieuwenhuijzen de gevraagde machtiging bekomen
had, beraadslaagde hij nogmaals met kolonel van Daalen; men
besloot evenwel, van de verkregen vergunning gebruik te maken.
Het bevel over het bivouak was aan luitenant-kolonel Bouwmeester
opgedragen, die het voor de groote troepenmacht liet inrichten en
het verdedigingsvermogen trachtte te verhoogen, waartoe de brug
over de lagune werd afgebroken. Den 19*- werd het kampement
door den gouvernements-commissaris bezocht. Dagelijks werd door
kavalerie en artillerie, onder bedekking van infanterie, gefourageerd
en den 21 » had, minder omdat dit noodig was dan wel om den
troepen eenige bezigheid te verschaffen en tevens, om tegenover
den vijand nog eenige machtsontwikkeling te toonen, eene verken-
ning plaats in zuidwestelijke richting, waaraan 3 kompagnieën ba-
rissan, 3 kompagnieën van het 3 C bataljon, eenige veld-artillerie en
eenige kavalerie deel namen. Men ontmoette geen tegenstand.
De machtiging tot terugkeeren was in den avond van den 23 9tol
ontvangen; de opperbevelhebber bleef weder-inscheping onvermij-
delijk achten, en den 25 s "» werd een aanvang gemaakt met het
embarkeeren van paarden en geschut, zonder dat de Atjehneezen
pogingen aanwendden om dit te beletten.
Den 27 s "" werden de dwangarbeiders, benevens bagage enz. inge-
scheept , den volgenden morgen vroeg de troepen, steeds zonder
dat de inscheping in 't minst door den vijand bemoeielijkt werd.
Daar het besluit genomen was om de kust, zoolang die nog niet
geblokkeerd kon worden, tot het weren van oorlogs-contrabande
althans te doen bekruisen, werd het eskader in de wateren van
Atjeh met de »Timor" versterkt. Het was thans aan de zeemacht,
om den thans ongetwijfeld overmoedigen Atjehnees nog eenig ontzag-
voor onze wapenen in te boezemen.

118
De zeemacht, die voorloopig dezen moeielpen plicht te vervullen
had, bestond uit de »Citadel van Antwerpen", de »Soerabaya", de
»Sumatra", de »Coehoorn" en de »Timor", onder de bevelen van
den kapitein-luitenant-ter-zee Binkes.
De bij die eerste expeditie geleden verliezen waren betrekkelijk groot,
als men in aanmerking neemt, dat de totale sterkte bedroeg 144
officieren en 3425 minderen, en gesneuveld waren 4 officieren en
52 minderen; gewond 27 officieren en 411 minderen; dat is per-
centsgewijs: gesneuveld: officieren 2,76, minderen 1,52; gewond:
officieren 18,75, minderen 12, behalve degenen, die door uitputting
of andere oorzaken bezweken waren.
Gesneuveld waren : de generaal-majoor J. H. R. Köhler en de I e lui-
tenant J. Vogelenzang van het Nederlandsche leger, en J. Surber;
aan de bekomen wonden of tengevolge van afmatting zijn overleden :
de kapitein C. E. Sepp, de luitenant-ter-zee I e klasse J. J. Engel-
vaart, de I e luitenant-adjudant J. J. Brondgeest, de 2 e luitenant G.
A. H. J. Gandenberger, en de adelborst I e klasse B. H. Zimmer.
Zeer zwaar gewond waren de 2 e luitenants Wilken en Kuhn 5).
De terugreis had zonder bijzondere lotgevallen plaats; de eenige
merkwaardigheid, die te vermelden valt, is dat toen in het begin
van Mei te Singapore drinkwater en steenkolen werden ingenomen,
door den colonial secretary, den heer Woodford Birch, aan kolonel
van Daalen de inhoud van een uit Atjeh ontvangen schrijven werd
meegedeeld, waarin de sultan zich beklaagde over de geleden schade
en Engelands hulp tegen ons inriep.
Des namiddags van den 9 den en in den loop van den 10 den Mei
kwam de transportvloot ter reede van Batavia aan.
De troepen werden begroet met den volgenden dagorder van den
gouverneur-generaal, die de loyaliteit had, om zich niet door den
slechten uitslag der expeditie te laten verleiden tot geringschatting van
't geen door de troepen volvoerd was. Die dagorder luidde:
8

114
»Aan de Zee- en Landmacht, die deel heeft genomen
aan den oorlog tegen Atjeh!
»Toen ik u van hier zag gaan, om tegen Atjeh den oorlog te
voeren, was ik met u één van verlangen, dat gij niet zoudtwederkeeren,
dan na een volkomen overwinning behaald te hebben.
»Zoodra ik bericht bekwam, dat uw bevelhebber, de generaal
Köhler, gesneuveld was en dat uwe strijdkrachten aanvulling behoefden,
heb ik den generaal Verspijck tot uw chef benoemd en
bevelen gegeven, om uwe krijgsmacht onverwijld te versterken.
»Nauwelijks had ik deze maatregelen getroffen, of de regeeringscommissaris
voor de Atjehneesche aangelegenheden vroeg mij machtiging,
om u te doen terugkeeren. Hij grondde zijn verzoek op het
oordeel van uw tijdelijk opgetreden bevelhebber, van den kommandant
uwer zeemacht, en van uw chef van den staf, die allen eenparig
de voortzetting van den oorlog onraadzaam verklaarden en op
uwe terugroeping aandrongen, onder anderen als reden aanvoerende,
dat de west-moesson te Atjeh inviel, die alle gemeenschaptusschen
den wal en de reede dreigde te verbreken.
»De oorlog op 's vijands grondgebied, zonder verzekerde communicatie
met uwe operatie-basis, de reede, was onmogelijk. Ik heb
u dus moeten terugroepen.
»Indien wij nu ons gemeenschappelijk verlangen niet mogen bevredigd
zien, dan is dit enkel, omdat wij hebben moeten toegeven
aan de eischen der natuur.
»Gij keert roemrijk weder. Gij hebt, in weinige dagen, den overmachtigen
en sterk verschansten vijand groot ontzag ingeboezemd.
Zoo groot zelfs, dat hij zich, in al de dagen die gij, in afwachting
van uwe weder-inscheping, op uw strand-bivouak hebt doorgebracht,
niet eens meer buiten zijne versterkingen heeft durven wagen.
»Gij hebt uw plicht gedaan. Weest welkom in ons midden.
»Terwijl onze wakkere vloot op de vijandelijke kust blijft kruisen,

115
zal ik u zoodra mogelijk de gelegenheid geven, uwe taak te gaan
hervatten en glansrijk te beëindigen."
BUITENZORG, Mei 1873.
Ook door de bevolking scheen de ontegenzeggelijke dapperheid
der troepen op prijs gesteld te zijn geworden; dat deze noodeloos
een dag aan boord moesten blijven — voorwaar een groote foltering-
voor hen, die na die korte, maar bloedige expeditie naar het oogen-
blik haakten om hunne betrekkingen te omhelzen — bleek nader-
hand een gevolg van misverstand te zijn geweest.
Den ll en debarkeerden de troepen. Er had zich een comité ge-
vormd onder presidium van den heer Kleijn, oud-kommandant der
Bataviasche schutterij, om de officieren en manschappen hartelijk te
verwelkomen en gastvrij te onthalen.
De kernachtige aanspraak, waarmee de heer Kleijn de terug-
keerenden begroette, stak hun een riem onder het hart, en zijne
woorden: »Ofschoon wij u niet te gemoet kwamen met lauwer-
kransen en triumfkreten, toch kunnen wij op u wijzen als schoone
voorbeelden van heldenmoed, — u toeroepen: gij hebt recht op
eerbied, gij hebt u jegens Nederland en den Koning verdienstelijk
gemaakt, gij hebt den roem van het brave Indische leger verhoogd!"
werden door de tallooze aanwezigen, die van hunne belangstelling
deden blijken met luide toejuichingen bezegeld. Wel een bewijs dat
men, wàt de oorzaak van het staken der expeditie mocht blijken
te zijn, geen oogenblik twijfelde aan de dapperheid en krijgstucht,
waarvan op het oorlogstooneel overtuigende bewijzen gegeven waren.
Kolonel van Daalen dankte den spreker en tevens de Bataviasche bur-
gerij voor de welverdiende ovatie, aan de troepen gebracht; maar
niet zonder bitterheid waren de woorden : »Gij toont daardoor niet
te behooren tot den grooten hoop dwazen, die een expeditie enkel
naar de uitkomsten beoordeelen, zonder te letten op hetgeen daarbij
grootsch en roemrijks is volbracht." En volmondig bracht hij, de
8' '

116
gewezen opperbevelhebber, hulde aan den »leeuwenmoed, waarmede
de troepen gestreden hadden tegenover een talrijken vijand, wiens
dapperheid in eere moest worden gehouden."
Niet alleen te Batavia, ook te Samarang werd den terugkeerenden
soldaat een hartelijke ovatie bereid ; de troepen werden gul ont-
haald en men streefde er naar om hun de ontberingen van den
oorlog een oogenblik te doen vergeten.
Kort te voren, den 28 3te " April, had een indrukwekkende plechtig-
heid plaats gehad ; het stoffelijk overschot van generaal Köhler was
te Singapore aan boord van het stoomschip »Koning der Neder-
landen" en daarmede naar Batavia overgebracht, alwaar het met
militaire eer zou begraven worden.
Johan Barmen Rudolf Köhler, in Juli 1818 te Groningen geboren,
was in Mei 1832, dus op 14jarigen leeftijd, als soldaat in dienst
getreden en had in 1832 en 1833 den veldtocht in België en
Staats-Vlaanderen meegemaakt.
Als onderofficier was hij overgeplaatst bij het O. I. leger en in
1839 met het schip »Batavia" uit Hellevoetsluis naar Indië ver-
trokken.
Binnen vier maanden tot 2 luitenant bevorderd, werd hij in 1847
geplaatst op Sumatra's Westkust.
Een jaar na zijn benoeming tot kapitein (1853), trad hij op als
civiel en militair gezaghebber der Lampongsche districten; in 1856
werd hem als gouvernements-commissaris de regeling van de Lam-
pongsche aangelegenheden opgedragen. Ook als beleidvol krijgsman
heeft Köhler zich aldaar bijzonder onderscheiden, waarom hij in
1857 benoemd werd tot ridder der militaire Willemsorde 4° klasse.
In Augustus 1857 verliet hij Indië, om in het moederland een
tweejarig verlof door te brengen.
Gedurende zijn verblijf in Nederland werd hij bevorderd tot majoor
en keerde naar Indië terug, waar hij einde Juni 1859 aankwam

117
en hem het bevel over het 2° bataljon infanterie, in 1860 dat
over het garnizoens-bataljon van Banka opgedragen werd.
Spoedig werd hij bevorderd tot luitenant-kolonel, en bij zijn be-
noeming tot kolonel in 1865 werd hij met het militair kommando van
Sumatra's westkust en onderhoorigheden belast. Bij koninklijk besluit
van 7 Januari 1870 N°. 19 werd hij tot generaal-majoor benoemd.
In den morgen van den 28 aten April werd het lijk van den op het
veld van eer gesneuvelden generaal met militaire honneurs ter aarde
besteld ; een onafzienbare menigte was op de been.
Het was een aangrijpende plechtigheid; dubbel indrukwekkend
na den treurigen afloop van de expeditie, waarvan hij, die daar
onder dat lijkkleed rustte, de leider was geweest.
Zoodra de stoet te Rijswijk aankwam, werden er van het fort
»I'rins Frederik" vijftien kanonschoten gelost; aldaar voegde de
gouverneur-generaal zich bij den stoet.
De lijkstatie werd te Rijswijk opgewacht door het geheele garnizoen
van Weltevreden, Rijswijk en Meester-Cornelis, dat in groot tenue
onder de wapens gekomen was en voor den lijkwagen uitging, die
door zes zwarte Sydney-paarden getrokken werd. De kist, ge-
dragen door zestien onderofficieren, was bedekt met een kleed,
welks slippen gedragen werden door den vice-admiraal O. A. Uhlen-
beck, adjudant van den Koning in buitengewonen dienst, luitenant-
generaal N. H. W. S. Whitton, generaal-majoor G. M. Verspijck
en den gepensioneerden generaal-majoor D. L. de Brabant, beiden
adjudant des konings in buitengewonen dienst.
Het kerkhof was als bezaaid met menschen. Toen de kist, onder 1
het geknetter van 't geweervuur, was nedergelaten, hield de gou-
verneur-generaal, wiens stem van aandoening beefde, in korte,
maar krachtige taal een lijkrede, die bij allen weerklank vond 1 ).
: ) //Wij zullen onzen plicht doen ! Gij allen herinnert u dat mannelijke, kloeke

118
En hij naderde, na 't uitspreken van die woorden, het zoontje van
den gesneuvelden bevelhebber, dat luid snikkend aan de open groeve
stond, en kuste het kind.
Ook do legerkommandant, generaal Whitton, wijdde een hartelijk
woord aan den overleden wapenbroeder en legde als hulde van het
Nederlandsch-Indisch leger een lauwerkrans op de kist, die zoo straks
aan het oog onttrokken zou worden door den dof daarop vallenden
grond
Doch vergeten zal men Köhler nimmer. De dood van den krijgsman
is soms vreeselijk en onverwacht ; maar zijn naam blijft voortleven.
Mede in het moederland, waar de grijze vader van den overledene
woont, had de dood van generaal Köhler een diepen indruk gemaakt.
Ook de Koning was daardoor levendig getroffen en een edele inge-
ving van den vorst was het, toen hij de noordelijke provinciën be-
zocht, een bezoek bij den ouden Köhler af te leggen en den grijs-
aard met het geleden verlies te troosten.
Het was Gouverneur, die dit bezoek herdacht in de volgende goed
geschreven dichtregelen:
'S KONINGS BEZOEK BIJ DEN OUDEN HEEll KóHLEK.
Dat heeft een God u ingegeven,
O koning Willem, onze Vorst!
Dat is een glanspunt in uw leven,
Dat hecht één ster meer op uw borst.
woord, waarmede de brave generaal Köhler, wiens stoffelijk overschot daar in de
groeve is nedergedaald, mijne toespraak beantwoordde. Hij bezegelde die belofte
met een hartelijken handdruk, en helaas! slechts weinige dagen later met den
heldendood. Velen zijn voor en met hem gesneuveld; de roemrijke geschiedenis
van het kloeke Indische leger is een schoone, maar kostbare bladzijde rijker geworden.
Doch wij zijn mannen, en mannen verliezen hunne kloekmoedigheid
nooit. Zij, die op het altaar des vaderlands hun leven lieten, sterven niet; zij
leven voor eeuwig !
„En gij, Vader in den Hemel, neem hunne zielen in genade aan, en de troostelooze
nagelaten betrekkingen in uw hoede!"

119
Dat ge in 't klein huis, ver van de wallen
Een braven grijsaard, die daar treurt
Om 't kind voor Àtjeh's wal gevallen,
Met hartlijk woord heb opgebeurd.
En oude! doe 't al tot uw waarde
Als krijgsman en als mensch niet af,
Dat een grootmachtige der aarde
U zulk een blijk van achting gaf;
Toch moet 't u op uw hooge jaren
Een troost zijn, 't vorstelijk eerbetoon,
Een kroon op uwe zilvren haren,
Braaf vader van dien braven zoon !

VI.
DE TOESTAND NA HET STAKEN DER EERSTE EXPEDITIE.
Ten einde den geregelden gang van ons verhaal niet af te breken,
hebben wij bij gelegenheid, dat de gouvernements-commissaris den'
hopeloozen toestand naar Batavia geseind en verlof gevraagd had
om terug te keeren, slechts vermeld, dat hem de noodige machtiging
daartoe gegeven werd. Met voordacht was door den landvoogd geen
bevel tot staking van de expeditie gegeven, evenmin als hij had
kunnen gelasten om op Atjehneesch grondgebied stand te houden,
als zijnde niet genoegzaam met den waren stand van zaken bekend.'
Zoodra de gouverneur-generaal het noodlottig telegram ontvan-
gen had, waarbij de gouvernements-commissaris van het mislukken
der expeditie kennis gaf, was hij naar Batavia gekomen, alwaar een
buitengewone zitting van den Raad van Indië plaats had, bijgewoond
door de kommandanten van land- en zeemacht; die zitting werd
gehouden in het hotel van den landvoogd.
Deze liet voorlezing doen van de vijf laatste telegrammen, die
van het oorlogstooneel ontvangen waren, en die een klimax van
onrustbarende tijdingen vormden.
Deze telegraphische berichten luidden:
14 April. Generaal Köhler gesneuveld. Zaken gaan niet gunstig.
Versterking wenschelijk. '

121
16 April. Toestand hoogst ernstig. Troepen leden gevoelig échec.
17 April. Toestand zoodanig dat staking van expeditie, in verband
met Moesson, in overweging zal gegeven worden. Wil dus zenden
van versterking voorloopig uitstellen.
17 April. Opperbevelhebber stelt voor, de expeditie te doen terugkeeren.
Ik acht mij niet bevoegd, om in dit voorstel te treden. Ik
vermeen, dat terugkeeren ons prestige gevoelig zal knakken. Maar
ik kan niet ontkennen, dat de positie langer onhoudbaar is, en dat
geen halve maatregelen kunnen strekken, om gewenschte verandering
te brengen.
En eindelijk het laatste telegram, evenzeer op 17 April verzonden,
dat reeds door ons werd meegedeeld.
Nadat de leden van den Raad met den waren toestand in kennis
waren gesteld, vroeg de gouverneur-generaal hun gevoelen en allen
verklaarden eenstemmig, »dat de omstandigheden te Atjeh, zooals
zij door den regeerings-commissaris in zijne telegrammen waren
beschreven, van dien hoogst bedenkelijken aard waren, dat de veldtocht
moest gestaakt worden."
Ten overvloede had de landvoogd ook de vergadering laten bijwonen
door generaal Verspijck, die reeds als opperbevelhebber van
de expeditie was aangewezen en met versehe troepen naar het
oorlogstooneel zou vertrokken zijn. Alvorens een beslissing te
nemen, stelde de gouverneur-generaal dien opper-officier de volgende
vraag:
»Kunt gij, als deskundig persoon, mij een andere beslissing aanbevelen,
dan die, welke door de Hooge Vergadering is voorgesteld ?"
Het antwooi'd luidde ontkennend.
Toen achtte de gouverneur-generaal Loudon zich gerechtigd, om
den gouvernements-commissaris de vereischte machtiging te geven.
Intusschen bleef dezen nog de gelegenheid over om, als de omstandigheden
gunstiger mochten zijn geworden, geen van die machtiginggebruik
te maken ; men heeft dit integendeel met gretigheid gedaan.

122
Dat de eerste expeditie onverrichterzake teruggekeerd was, moest
niet alleen betreurd worden wegens het zoo geheel doelloos verlies
aan menschenlevens en millioenen; maar ons prestige had een
gevoeligen knak gekregen, en dus werd reeds dadelijk in beginsel
aangenomen, dat zoo spoedig doenlijk een tweede expeditie naar
Atjeh moest worden gezonden.
Alles was er aan gelegen, dat die tweede expeditie niet
mislukte; de hooge regeering was daarvan wel levendig doordrongen.
Daarom achtte de gouverneur-generaal het noodig, een enquête in
te stellen naar den loop der eerste expeditie, dien men door de
ontvangen rapporten slechts in hoofdtrekken kon beoordeelen ; vooral
ook, omdat er veel duisters was en men zich niet geheel meende
te kunnen vereenigen met het beleid van de leiders der expeditie.
De Indische regeering had, niet vertrouwd met alle bijzonderheden
en den juisten toestand, slechts op het rapport van den gouvernements-commissaris
kunnen afgaan, toen zij verlof gaf, om terug
te keeren; de eigenlijke verantwoordelijkheid berustte echter bij hen,
die de machtiging gevraagd hadden.
Tot het houden van die enquête bestond dus wel eenige reden.
Er hing te veel af van het slagen der tweede expeditie, om niet
in détails te willen weten, wat de eerste had doen mislukken;
daarenboven was het terugkeeren van het expeditionaire korps met
een overhaasting geschied, die — naar meer en meer gebleken was —
niet door de omstandigheden was gewettigd geworden.
Men kan dus in gemoede het houden van de enquête niet afkeuren;
maar wel moet men bejammerende wijze, waarop die enquête
is geschied. Namens den gouverneur-generaal werden aan de hoofdofficieren,
welke aan de expeditie hadden deelgenomen, in 't geheim
eenige vragen ter beantwoording gegeven; alleen werd met
kolonel van Daalen en kolonel Egter van Wissekerke een uitzondering
gemaakt, hoewel men in de allereerste plaats den opperbevel-

123
hebber en den chef van den staf had moeten hooren ; al ware het
slechts voor den vorm geweest.
Nimmer te verantwoorden is het, op een dergelijke slinksche,
in elk geval zeer anti-militaire wijze, minderen uit te hooren
achter den rug van hun meerderen om; en om de kroon op dit
alles te zetten — heeft men van den ailoop der enquête nooit iets
vernomen, waardoor het gepleegde onrecht nog grooter is geworden.
Die enquête moet op weinig aanbevelenswaardige wijze geleid zijn ;
zelfs zeer subaltern geplaatste militaii'en moeten gehoord en op min
delicate manier ondervraagd zijn — altijd wanneer de geruchten,
die zich daarover verspreid hebben, waarheid hebben bevat; want
door de overheid is geen ilauw straaltje licht over die duistere zaak
verspreid.
En vooral wanneer het waar is, wat destijds beweerd werd, dat
het leger ontevreden was over de weinig rationeele staking der ex-
peditie en min of meer een enquête scheen te vragen, zoo had men
de zaak ridderlijk en geheel in de vormen moeten behandelen ; maar
dan ook de natie moeten meedeelen wat er van de zaak was. Nu
heeft dit alles een zeker veemgericht-karakter bekomen, dat wel
is waar eenigermate strookt met de kronkelwegen van de militaire
hiërarchie, maar zeer zeker onverantwoordelijk is te noemen.
Betreuende deze enquête zelve moeten wij ons vergenoegen, te
vermelden dat de commissie, welke de handelingen van den opper-
bevelhebber en den chef van den staf der expeditie heeft onderzocht,
bestond uit de volgende officieren en ambtenaren:
Mr. der Kinderen, president;
generaal Verspij ck ;
kolonel Kroesen, waarnemend lid van de Algemeene Rekenkamer ;
kolonel Hoedt (van Soerabaija naar Batavia ontboden);
kolonel Maarschalk;
den inspecteur over het loodswezen de Laat de Kanter; en
majoor Schröder, lid van het Hoog Militair Gerechtshof.

124
Wij zullen die treurige zaak verder laten rusten en trachten na
te gaan, in hoever het staken van de expeditie door de omstandigheden
gewettigd kon worden.
Bij het krijgsbeleid behoeven wij niet lang stil te staan. Bij het
beschrijven van de krijgsverrichtingen werd er reeds op gewezen,
dat de eerste verkenning ontegenzeggelijk met te zwakke krachten
werd ondernomen; dat het verkeerd te achten was om, na het vijandelijk
grondgebied betreden te hebben, zich weer in te schepen; dat het
onvoorzichtig, in elk geval onnoodig was, om den geheelen staf,
ook den eventueelen opvolger van den opperbevelhebber, aan die
met slechts 2 kompagnieën aangevangen operatie te doen deelnemen,
waardoor toen reeds een echec de noodlottigste gevolgen hadde kunnen
hebben.
Voorts is het niet te verdedigen om, zonder voorafgaande werk-
zaamheden van artillerie en genie, versterkingen met zware muren
omgeven aan te vallen, waardoor onzen troepen doelloos het ontmoe-
digende van een vergeefschen aanval bereid werd, zoodat nun
energie moest geknakt worden, terwijl de moed van den vijand
werd aangewakkerd.
Be artillerie heeft een zeer secundaire rol gespeeld; maar juist dan,
wanneer men haar het woord gegund had, zou denkelijk een geheel
ander resultaat zijn bekomen. Zoo althans denken de Engelsehen er
over, die waarlijk met ondervinding kunnen spreken; want expe-
dities zooals de onze tegen Atjeh heeft de Brit telkenmale te on-
dernemen. Zoo schreef de de Straits-Times:
»Uit de verschillende tijdingen schijnt te blijken, dat de Neder-
landsch-Indische troepen geen tegenstand verwachtten, zoo wan-
hopig als die gevoerd is, en van meening waren, dat men met een
coup de main zich van Atjeh zou kunnen meester maken. Wanneer
men zulke zware versterkingen en zulk een wanhopigen weerstand
ontmoet, dan is het beste, neen het eenigste plan, om op kalme
en welberekende wijze de positiën van den vijand te bewerpen op

125
dezelfde manier als in Britsch-Indië met zooveel succes werd gedaan
in den oorlog tegen de Lushais ; de sterkste verschansingen van de
Lushais werden gemakkelijk genomen — door ze heel bedaard ie
beschieten, — niettegenstaande hun voordeelige positie, flinken aan-
leg en hun talrijke bezetting van uitgelezen voorvechters ; de Engel -
sehen leden daarbij slechts geringe verliezen.
»Men zoeke en vinde slechts een geschikte stelling, om van daar-
uit met juistheid zijn batterijen te doen werken, en elk inlandsch
fort, elke kraton, moet spoedig bezwijken, met slechts geringe ver-
liezen aan den kant van de aanvallers.
»Het wild er op in stormen daarentegen is in meer dan een op-
zicht een verloren spel; de geschiedenis levert daarvan verscheidene
voorbeelden."
Be wijze, waarop de aanval op missigit en kraton ondernomen
werd, bewees de juistheid van de laatste alinea, welke trouwens de
logica reeds doet beamen.
Een andere fout, die begaan werd, was het ontschepen van de
landings-divisie, ten einde die als infanterie te laten dienst doen;
het gevolg was dat men ze weldra naar het strand-bivouak moest
terugzenden, terwijl men daardoor aan de kust minder dienst van
de schepen heeft gehad.
Doch dit waren details, die misschien nog voor discussie vatbaar
zijn, evenals de vrees voor den moesson; ofschoon die vrees zeer
overdreven is geweest en men zich waarlijk met de weder-insche-
ping der troepen niet zoo had behoeven te haasten; want nadat
den 18 den April naar Batavia geseind was, dat de toestand onhoud-
baar geacht werd aangezien de west-moesson was gevallen, zoodat
de communicatie belemmerd, zoo niet onmogelijk zou worden —
bad men vijf weken lang het prachtigste weder en geen cogeriblih
is de gemeenschap verbroken. Dit is wel zeer in tegenspraak met
het advies van den kommandant der zeemacht, dat van zoo grooten
invloed is geweest op de terugroeping der troepen

126
In Horseburgh Sailing Directions leest men betreffende de reede
van Atjeh het volgende:
»De gewone ankerplaats op de reede van Atjeh is van 8 tot 14
vadem water, op p. m. % à % mijl van de monding der rivier.
»Hier liggen de schepen tegen den zuid-west moesson beveiligd,
welke op die plaats gewoonlijk van April tot October de overhand
heeft; in het andere jaargetijde zijn de oostewinden sterk."
Dit als een axioma aannemende, zou de kommandant der maritieme
middelen gedwaald en zeer ten onrechte geadviseerd hebben
tot het staken der expeditie, maar de geleerden waren het ook
hierin lang niet eens. In de Horseburgh van 18G4 vindt men:
»Ter reede van Atjeh liggen de schepen tegen alle zuidelijke
winden beveiligd en zijn in den goeden moesson weinig of slechts
zelden, in den kwaden moesson daarentegen meer blootgesteld aan
de noordwesters, die in eerstgenoemden tijd niet zoo hevig zijn als
in het andere jaargetijde.
»Het lage land van Atjeh, tusschen het gebergte en de kust, staat
in den Zuidwest moesson door de regens gedeeltelijk onder water."
In verband hiermede, kan men bezwaarlijk zeggen dat de vrees
voor den moesson ongegrond is geweest, al bleef het weer toevallig
goed ; evenzeer hadde het omgekeerde het geval kunnen wezen.
Wel is later gebleken, dat men voor den kwaden moesson overdreven
beducht is geweest; maar voor zoover men tijdens de eerste
expeditie met de omstandigheden bekend was, liet zich die vrees
eenigermate rechtvaardigen, en in het ergste geval zou men den
kommandant der zeemacht het verwijt kunnen richten, dat hij te
voorzichtig geweest is.
De groote grief echter, die men met grond tegen de leiders der
expeditie heeft, is de algeheele ontruiming van het strand, zonder
dat ook maar een enkele 'poging is aangewend, om op vijandelijk
grondgebied vasten voet te houden en den troepen zoolang mogelijk
het grievende van een zoo geducht echec te besparen.

: mmmmmmmmmmmmmmmmmmimÊÊÊÊm^mËm
127
Dat de missigit weer verlaten werd. is na de zware verliezen,
die geleden waren, wel te verdedigen ; toch ware ook hier nog wel eenige
meerdere krachtsinspanning mogelijk geweest. Althans een feit is het,
dat een deel der troepen reeds tot in de voorwerken van den kraton
was doorgedrongen en latere berichten uit Atjeh hebben bevestigd,
dat bij een vernieuwden aanval hoogstwaarschijnlijk de kraton den
onzen in handen gevallen zou zijn.
Reeds was de vijand bezig, dit laatste bolwerk te verlaten en
toeankoe Polim, het hoofd der XXII Moekims, die de verdediging
leidde, dacht er al aan, om den tegenstand op te geven — toen
alweer de aftocht ondernomen werd.
Was het wel te verwonderen dat de Atjehnees, die zich zijn
laatste sterkte meende te zien ontweldigen, niets van dat over-
haast terugtrekken begreep en aan een krijgslist ging denken?
Wel hadden zij zware verliezen geleden; maar zij waren te dap-
pere en hardnekkige tegenstanders, om tengevolge van die ge-
voelige verliezen de vijandelijkheden te staken. Veeleer is het aan
te nemen, dat zij tot op het laatste oogenblik aan een veranderd
plan van aanval geloofd hebben.
Maar dit terugtrekken kan nog verdedigd worden, zij 't dan ook op
zwakke gronden; hoe men echter er toe kon overgaan om alles
weer prijs te geven en dus de geheele expeditie ongedaan te maken,
is onbegrijpelijk. Wij hadden de beide strandforten in ons bezit;
de troepen waren in het bivouak geen enkele maal verontrust ge-
worden; van den moesson, — welke schrikwekkende voorstelling men
zich daarvan mochte maken, — had men nog niet 't minste nadeel,
niet de minste belemmering in de gemeenschap met den wal on-
dervonden, en desniettegenstaande werd het strand ontruimd en alle
troepen werden weder ingescheept. Onverantwoordelijk is het, dat
men, ook al ware de vrees voor den moesson gegrond, niet een deel
der expeditionaire troepen, natuurlijk met inachtneming van alle
mogelijke voorzorgen, op het strand gelaten heeft; die troepen had-

128
den dan hoogstens de dagen, dat de gemeenschap met den wal geheel
afgebroken zou zijn geweest, zelfstandig moeten optreden. Er
bestond alle reden, om dit in nauwgezette overweging te nemen,
omdat er voor het vertrek der- expeditie nog geen quaestie van
stremming der communicatie met het strand geweest was.
Destijds zag men den toestand zeer somber in ; na den dood van Köhler
scheen het noodlot de expeditionaire troepen te vervolgen en de chefs
schenen onder den invloed te zijn van de moedeloosheid, die zich van
den soldaat begon meester te maken. Te begrijpen is het daarom,
dat de Regeering aanleiding vond om een onderzoek in te stellen
naar de redenen, die tot de weder-inscheping geleid hebben, al moet
men afkeuren de wijze, waarop de enquête geschied is.

is*** - - mmmmmtÊ^mm

LülTGlfAFTT^EIfERAAL J.VAZV SH1KTKN
BBSELBEBBER DERA? BÖNISCHE EXPEDITIE,
I.ATKRTIVIlvl, RE6EEBINGSCQMMISSARISEN OPPERBEVELHEBB]
DER2?EXPEDITIE TKGKN AÏ'.IKII.

«
VII.
VOORBEREIDENDE MAATREGELEN VOOR DE TWEEDE EXPEDITIE EN
DE BLOKKADE DER KUSTEN VAN ATJEH.
Eerst den 10 den had de gouvernements-commissaris de reede van
Atjeh verlaten, om met de »Soerabaya" naar Penang en van daar
naar Batavia te vertrekken.
Alles was voorbereid geweest om, hoewel kolonel van Daalen
enkel koelies had aangevraagd, versterking van troepen naar het
oorlogstooneel te zenden. Generaal Verspijck moest zoodra doenlijk
daarheen vertrekken, en de operatiën met kracht voortzetten ; maai'
het staken der expeditie had verdere krachtsinspanning voor het
oogenblik onnoodig gemaakt.
De ter reede van Atjeh aanwezige zeemacht was geheel onvol-
doende om de kusten te blokkeeren ; daarom moest men zich voor-
loopig vergenoegen met die te bekruisen. Door de regeering werd
echter haar uiterste best gedaan om spoedig de noodige versterking-
te zenden, opdat een voldoende zeemacht aanwezig zou zijn om
de kust naar den eisch te kunnen blokkeeren. Reeds binnen enkele
weken telde het blokkade-eskader 10 stoomschepen, als:
1. »Metalen Kruis", kommandant kapitein-ter-zee H. B. Kip;
2.
»Citadel van Antwerpen", kommandant kapitein-luitenant-ter-
zee J. W. Binkes;
»Sumatra", kommandant luitenant-ter-zee I e klasse H. D. Guijot;

5.
(i.
7.
130
»den Briel", kommandant luitenant-ter-zee I e klasse H. J.
van Broekhuijzen ;
»Timor", kommandant luitenant-ter-zee I e klasse C. H. Bogaert ;
»Coehoorn", kommandant luitenant-ter-zee I e kl. C. de Klopper ;
»Admiraal van Kinsbergen", kommandant luitenant-ter-zee
I e klasse H. P. König;
8. »Soerabaya", kommandant luitenant-ter-zee I e klasse H. W.
Walther ;
9. »Telegraaf", gezaghebber 2 e klasse M. Berends ; gedetacheerd
aan boord: luitenant-ter-zee I e klasse J. M. H. Bervoets;
10. »Siak", gezaghebber 1 B klasse J. H. Meijer; gedetacheerd aan
boord : luitenant-ter-zee I e klasse G. O C. Thierens ! ).
De »Metalen Kruis" en »Citadel van Antwerpen" behoorden tot
het auxiliair eskader, de beide laatsten tot de gouvernements-marine
en de overigen tot het Nederlandsch eskader in Indië 3 ).
7 ) Bovengenoemde oorlogsschepen waren successievelijk als volgt bewapend en
bemand :
1. 8 Lange kanons van 30 K.
8 Getrokken w „ 16 c. M.
2. 6 Lange kanons van 30 'g.
7 Getrokken „ „ 16 c. M.
3. 2 Middelb. kanons van 30

434
Aanvankelijk hadden de verrichtingen van de marine niet veel
te beduiden; het eskader was niet sterk genoeg en tevens waren
de instructiën veel te zoetsappig. Deze namelijk luidden: »dat men
den handel niet beletten mocht, doch alleen moest onderzoeken,
of de handeldrijvende schepen ook wapens geladen hadden." Kwamen
er dan inlandsche handelschepen aan, zoo werd er een sloep aan
boord dier schepen gezonden, welke gewoonlijk de Engelsche vlag
voerden. »En", zoo schreef een der zee-officieren, die aan de blok-
kade deelnam, »de gezagvoerder vertoonde zijne papieren; daarop
stonden geen wapenen vermeld ; de papieren waren dus in orde,
en — het schip ging naar binnen! Soms, als het schip niet wilde
gehoorzamen, werd er een los schot gedaan; maar daarbij bleet
het. Menig schip, dat stellig munitie of wapenen geladen had, is
zoo ongemoeid naar binnen gegaan."
Geregeld vuurden de Atjehneezen op onze schepen, zonder veel
schade te berokkenen.
Zelfs toen later de scheepsmacht tot een-en-twintig bodems ge-
klommen was, om de blokkade aan het doel te doen beantwoor-
den, was de meest mogelijke activiteit noodig; want zoodra het
eskader compleet was, moesten de schepen bij afwisseling langs de
volgende punten der kust geposteerd worden: Troemon, Laboean
Hadjie, Analaboe, Rigas, Zadel-eiland, Atjeh, Batoe Poetie, Gighin,
booten, dient voor politiedienst, is bemand met inlandsche matrozen en heeft
civiele gezagvoerders.
Het auxiliair-eskader behoort tot Nederland en wordt geheel bekostigd door
het moederland; het is gewoonlijk sterk 3 of 4 schroefstoomschepen der I e en
2 e klasse en heeft ten taak, onze koloniën tegen een buitenlandschen vijand te
verdedigen, in vereeniging met de Indische militaire marine.
De Indische militaire marine bestaat uit de wachtschepen, eenige rader- en
schroef booten, in de verschillende deelen van den Archipel gestationeerd ; zij doet
uitsluitend dienst in de koloniën en staat dan ook onder beheer van het depar-
tement van koloniën. Wel is zij bemand door personeel vau de Ned. marine,
doch dit wordt door Koloniën bezoldigd.

432
Oedjeng Rayah, Agum Agum, Diamant-punt, Edi en de Tamian-
rivier; te samen twaalf blokkade-stations.
De marine had dus een veelomvattenden dienst te verrichten en
heeft zich uitnemend van die taak gekweten. Te betreuren was het, dat
zij niet al dadelijk met meer energie kon optreden. Men heeft dan ook
den slechten uitslag van de I e expeditie voor een deel willen wijten aan
den zeer onvoldoenden toestand, waarin onze marine verkeerde ;
vooral nadat een zee-officier in een der groote dagbladen dien toe-
stand zeer ongunstig genoemd had. liet was echter het Indische
militaire eskader, dat zeer verwaarloosd was ; waaruit in 't minst niet
kan worden afgeleid dat de Nederlandsche marine in verval was.
Vóór het jaar I860 kende men geen Indische militaire marine
in Indië ; het aanwezige materieel behoorde, uitgezonderd de zooge-
naamde gouvernements-marine en een paar ijzeren rivierbooten, tot
onze marine en deze voorzag in het voor Indië vereischte materieel.
Doch in 18G6 had de afscheiding van de Nederlandsche en de Indi-
sche marine plaats. De oorlogsschepen, die Indië toen ontving, waren
goed onderhouden; doch men had ze in dien toestand moeten houden.
Ware de zeemacht in Indië goed in orde geweest, dan hadde men
reeds veel eer tot een gestrenge blokkade der Atjehneesche kusten
kunnen overgaan; in de memorie van de beeren Ritter en van
Loon werd zelfs aangeraden, om bij eventueele verwikkelingen uit-
sluitend den vijand door het blokkeeren der kusten te bedwingen,
en niet tot een landing over te gaan.
»De groote'bevolking, hoe weinig ook gewoon aan geregelde ge-
vechten of met wapenen om te gaan, de onbekendheid met het ter-
rein, de vele vermoeienissen die de soldaat alsdan gewoonlijk moet
ondergaan en waarvan hij niet zelden het slachtoffer wordt, dit alles
moet ons afhouden van het doen eener landing op Atjeh zelf, die
toch geen doel kan hebben, daar die plaats door een blokkade veel
meer te dwingen is. Door een blokkade belet men den handel, en de
sultan heeft geen inkomsten, dan die hij daardoor trekt; door een blok-

43Ä
kade belet men den toevoer van rijst en andere behoeften, die te
Atjeh van buiten moeten worden aangebracht, en ziedaar een hon-
gersnood te voorzien, welke de bevolking, die nu reeds verdeeld is,
tot vertwijfeling zal brengen en den vorst noodzaken, zich aan het
Nederlandsche gouvernement te onderwerpen."
Wanneer de oorlogsschepen vijandelijkheden tegen de kustplaatsjes
hadden willen plegen, zouden zij den Atjehnees een geduchte schade
hebben toegebracht; doch er werd zeer welwillend te werk gegaan
en dan alleen, wanneer een van die plaatsjes getuchtigd moest wor-
den, werden de vuurmonden op de strand-kampongs gericht.
Het streven was, om met de hoofden en de bevolking dei-
landschappen, die onderhoorig aan Atjeh waren, op een goeden
voet te komen; daarom richtte de gouverneur-generaal een procla-
matie tot die bevolking, hetgeen zeer verstandig was ; jammer maar
dat zulks niet al dadelijk gedaan was. Een tijdige uitvaardiging van
de proclamatie en een gestrenge blokkade zouden misschien de
geheele expeditie onnoodig gemaakt hebben!
Bedoelde proclamatie was als volgt gesteld:
Aan de hoofden en bevolking der landschappen, onder-
hoorig aan het rijk van Atjeh.
Bij herhaling heeft het Nederlandsen-Indisch Gouvernement in 't
algemeen belang van handel en scheepvaart pogingen aangewend ,
om aan de geschillen en vijandelijkheden tusschen het rijk van Atjeh
en de daaraan onderhoorige staatjes en tusschen deze laatste onder-
ling' op vredelievende wijze een einde te maken.
Die pogingen zijn niet alleen steeds afgestuit op den hardnek-
kigen onwil van de zijde van Atjeh, maar laatstelijk zelfs door de
bestuurders van dat rijk met een daad van verregaande misleiding-
beantwoord.
Te vergeefs heeft het Nedeiiandsch-Indisch Gouvernement getracht,
hieromtrent van den sultan van Atjeh de noodige opheldering te er-

434
langen en langs den weg van onderhandelen tot een minnelijke schik-
king met hem te geraken,'en het heeft zich uit dien hoofde ver-
plicht gezien, den sultan den oorlog të verklaren.
Tengevolge van den naderenden kwaden moesson voorloopig ge-
staakt, zullen de vijandelijkheden in het gunstige seizoen met de
meeste kracht worden hervat.
De wapenen zullen alleen gekeerd worden tegen dezulken, die den
sultan omtrent de welwillende bedoelingen van het Gouvernement
om den tuin geleid en tot den oorlog medegewerkt hebben en tegen
hen, hem steunen, in welken vorm ook; doch geenszins tegen die
onderhoorigheden van Atjeh, die zich van alle inmenging in dezen
oorlog van stonde af aan stipt zullen onthouden, waarover bij voort-
during van alle kanten berichten door mij zullen worden ingewonnen.
Zoodra daaruit blijkt, dat op de eene of andere wijze aan Atjeh
bijstand is verleend, zal men als vijand beschouwd en als zooda-
nig behandeld worden.
Zij daarentegen, die tegenover het Nederlandsch-Indisch Gouver-
nement een vredelievende houding aannemen, zullen de welwillend-
heid en vriendschap van hetzelve ondervinden en gespaard blijven
voor de, den oorlog vergezellende, rampen van dood en verwoesting,
terwijl zij er verder op kunnen rekenen, dat vermeld Gouvernement
alles zal aanwenden, wat strekken kan, om hun rust, geluk en
voorspoed te verzekeren.
In strijd met geruchten, door boosaardigen verspreid, kan een
ieder zich overigens verzekerd houden, dat de regeering van Ne-
derlandsch-Indië geen vijandschap jegens den Mahomedaanschen
godsdienst koestert; alom wordt die binnen haar gebied met volko-
men vrijheid uitgeoefend.
Ik herhaal : zij, die de zijde van den sultan mochten kiezen,
zullen de kastijdende hand van het Gouvernement gevoelen, en het
leed, hun en hun land berokkend, aan zich zelven hebben te wijten.
De kommandant van het oorlogsschip, dat deze proclamatie tot u

135
brengt, en de ambtenaar, die hem vergezelt, zijn door mij ge-
machtigd, deze zaken met u te bespreken en naar gelang der om-
standigheden te handelen.
BUITENZORG, 7 Juni 1873.
De gouverneur-generaal van Nederlandsen- Indië,
LOUDON.
Niet genoeg dat men die proclamatie niet vóór het openen der
vijandelijkheden uitgevaardigd had, maar het duurde nog tot den
13 den Augustus, voordat een stoomschip naar Atjeh vertrok, om haar
te verspreiden.
Intusschen moest zoo spoedig doenlijk een tweede expeditie naar
Atjeh worden gezonden; onze moreele invloed — van zoo overwe-
gend belang in Indië — had een gevoeligen knak gekregen en wan-
neer het ons niet gelukte, den inlander te toonen dat wij, evenals
altijd, iederen inlandschen vijand wisten te bedwingen, dan zouden
de gevolgen allernoodlottigst worden.
De regeerings-commissaris werd ontslagen. Weder was men in
de fout vervallen om het civiel- en militair gezag niet in één per-
soon te vereenigen; ditmaal was door den gouverneur-generaal zoo
gehandeld op aandrang van den minister van koloniën en van den Raad
van Indië. Het voornemen was nu, om bij de tweede expeditie dat
gezag in een persoon te vereenigen.
Zoowel de wijze, waarop de expeditie geleid was, als de maat-
regelen van den gouverneur-generaal waren door verschillende orga-
nen der pers in tamelijk scherpe bewoordingen gekritiseerd geworden ;
meermalen werden die bladen met een drukpers-proces bedreigd;
o. a. de »Javabode", die den landvoogd op de heftigste wijze aanviel,
waarbij echter familie-relatie wel wat op den voorgrond
trad. Ontegenzeggelijk heeft de Nederlandseh-Indische pers zich
destijds laten verleiden tot het bespreken van zaken, welke op dat
oogenblik liever niet in 't openbaar behandeld hadden moeten wor-

136
den; inzonderheid met het oog op de inlandsche bevolking, die allicht
tot oproer aangezet had kunnen worden.
Geen blad ginget ' -^-er als de Samarangsche courant, die
zelfs de burgerij aan ,r ))niet tot den gouverneur-generaal
zich te wenden, maar W WKoning, wien zeker de houding van
zijn »would-be" vertegenwoordiger met verontwaardiging vervult "
en den landvoogd op een oneerbiedige, ja ongepaste wijze aanviel
zoodat den hoofdredacteur Mr. C. P. K. Winckel het verblijf in
Nederlandsch Indië ontzegd werd.
Dit geschiedde bij besluit van 2 Mei 1873, dat om der curiositeitswille
hier volgt :
De gouverneur-generaal :
overwegende:
dat in de tegenwoordige tijdsomstandigheden, welke hier niet nader behoeven
e worden mtecngezet, ieder weldenkende, en wel in de eerste plaats elk Neder-
itloo* ta , V00rbeeW , beh00rt te SeVÜU Van eerbied V00r de * « « - deze
behoort te steunen m hare moeilijke taak;
dat, zijn degenen, die dat gezag aantasten en trachten te ondermijnen in ge-
wone t,den reeds schadelijk te achten, zij dit ffieer dan ooit thans zijn, nu I
het behoud der openbare rust en orde de grootste waarde moet worden gehecht-
mr w i l , diC 0mStaUdigllede "' de facteur der & „ ^ e c>„;,
op 15 April 1873 ,
dengouverneur-generaal heeft geschetst als een vertegenwoordiger van „l'art de
plane, als een man wiens optreden als gouverneur-generaal een teeken is van
op 21 April 1873,
den gouverneur-generaal heeft afgeschilderd als moedeloos, als den man die al het
müatie nam der flauwheid, . - als den laatsten regeerder van Indië, als den
man onder wien het Kijk verviel tot een staat van ontbinding, - een man die
onzen troonsafstand op Sumatra reeds geteekend heeft; als een bestuurder \~
men verder mets „ te hopen, - hem noemende een beminnelijk manneke
voorts niet heeft geschroomd daarbij te vermelden, dat in Samarangs missie
>eeds gebeden wordt voor den Sultan van Atjeh, en Samarangs burgerij ante
sporen met tot den gouverneur-generaal zieh te wenden, maar tot den KonL
wmn ^eker de houding van zijn „would-be" vertegenwoordiger met verontwaa 1

T-^-pgvaiËii^^
137
op 23 April 1873,
den aanstaanden triomf van Atjeh, de nederlaag van Nederland, heeft voor-
speld en den gouverneur een smadelijk ontslag to dacht, indien hij in strijd
met het gevoelen van den generaal Kroesen i mot een te geringe macht
mocht hebben ondernomen ;
op 25 April .
onze suprematie op Sumatra na het gebeurde met Atjeh eene illusie heeft
genoemd, daarbij voegende dat Atjeh nooit door Nederland veroverd zal worden;
den gouverneur-generaal heeft aangeduid als een vervanger, over wiens gemis
aan energie in één adem wordt geklaagd ; hem vergeleken met een procuratiehou-
der, die de zaken der firma niet met voldoende energie behandelt;
dat al deze artikelen den bepaalden toeleg verraden om het gezag der Regee-
ring, den eerbied haar verschuldigd, het vertrouwen, dat zij behoort in te boe-
zemen, te ondermijnen en om, door eene poging tot terzijdestelling van 's Konings
vertegenwoordiger, de gevestigde orde van zaken te verstoren;
dat van iemand, die het gezag en de waardigheid der Indische Eegeermg op
zoo drieste en onbeschaamde wijze bij voortduring aanrandt en met milde hand
zaden van beroering strooit, zich niets anders laat verwachten, dan dat hij zal
voortgaan met het gezag in het aangezicht te slaan en daardoor de ingezetenen op
te ruien ;
dat het staatsbelang gebiedend vordert, dat onmiddellijk aan die voor de open-
bare rust en orde gevaarlijk te achten teugelloosheid paal en perk worde gesteld.
Nog gelet op art. 45 van het reglement op het beleid der Regeering van
Nederlandsch Indië en op art. 192 alinea 1 van het reglement op de rechterlijke
organisatie en het beleid der justitie in Nederlandsch-Indië.
Is goedgevonden en verstaan.
Eerstelijk: krachtens art. 45 van het reglement op het beleid der Regeering
van Nederlandsch-Indië, aan Mr. Christiaan Philip Karel Winckel, geboren te
's Gravenhage, advocaat en procureur te Samarang, in het belang der openbare
rust en orde, het verblijf in Nederlandsch-Indië te ontzeggen, met bepaling dat
hem tot 16 Mei aanstaande tijd wordt gelaten tot het stellen van orde op zijn zaken ;
ten tweede enz.
ten derde: af to zetten als advocaat en procureur bij den Raad van Justitie te
Samarang Mr. C. P. K. Winckel.
Onderscheidene belangrijke maatregelen werden nog, ter voorbereiding
van de tweede expeditie, zoowel in Indië als in het moederland
genomen.
Vooreerst werd het I e hoofdstuk van de begrooting van Nederlandsch-Indië
voor het dienstjaar van 1873 belangrijk verhoogd;

138
voor uit- en terugzending van militairen, de kosten van werving
daaronder begrepen, / 1,180,000; materieel (departement van oor-
log), met / 650,000; onvoorziene uitgaven (VIP afdeeling), met
/500,000; personeel der zeemacht, met f 125,000; materieel der
zeemacht, met / 3,057,600. Aan de VIP afdeeling van het 1° hoofd-
stuk werd toegevoegd de volgende onderafdeeling : ' Voorbereiding
der oprichting van een korps militairen, geschikt en gereed om,
wanneer noodig, naar de koloniën en overzeesche bezittingen ge-
zonden te worden, tot aanvulling of tijdelijke versterking der strijd-
krachten aldaar.
Dit denkbeeld - namelijk de oprichting eener zoogenaamde Indische
brigade — werd zeer toegejuicht.
De heer de Roo van Alderwerelt verklaarde in een nota zich
ingenomen met het denkbeeld der regeering, om een reserve-korps
voor de koloniale krijgsmacht te vormen. Er werd een commissie
benoemd om die zaak te regelen; maar tot heden is er nog niets
geschied, hoezeer de Tweede Kamer zich met het voornemen ver-
eenigd had.
Zoo iets kan alleen in om land gebeuren!
Voorts werd f 15,000 gulden uitgetrokken voor de oprichting van
een generalen staf; voor iedere armee een onontbeerlijke inrichting,
welke het Indische leger echter tot op dit oogenblik steeds had
moeten derven.
Zoodra doenlijk zouden, met het oog op de hoogst ernstige gebeur-
tenissen in Indië, van het Nederlandsche leger daarheen gedetacheerd
worden: 50 subalterne-officieren der infanterie, waaronder 19 ka-
piteins, 4 luitenants van het korps ingenieurs, mineurs en sapeurs
en 20 officieren van gezondheid van de drie klassen. Deze deta-
cheering zou geschieden voor den tijd van twee jaren, gerekend van
en met den dag der ontscheping van den officier in Nederlandsch-
Indie; elk dier officieren zou vodr eerste uitrusting eene gratificatie
van /' 1500 ontvangen.

139
Boven het contingent voor het leger in Oost-Indië zouden nog
naar Java worden uitgezonden: 1700 man infanterie, 200 man artillerie
en 100 mineurs en sapeurs, waaronder 5 percent onderofficieren
en 6 percent korporaals. Het handgeld voor hen, die twee
jaren wilden dienen in het Indische leger en de gratificatie voor hen
die voor dien tijd bij het Indische leger werden overgeplaatst, bedroeg
ƒ200; gepasporteerde onderofficieren en korporaals van het Indische
leger, die voor den dienst bij dat leger nog geschikt te achten
en wier antecedenten gunstig waren, — konden in hun vorigen
graad en tegen genot van een handgeld van / 200 tot een engagement
voor het leger in Nederlandsch-Indië toegelaten worden.
Alle krachten werden dus ingespannen om in de dringende behoeften
te voorzien. Officieren boden zich natuurlijk veel meer aan, dan overgeplaatst
konden worden; maar het kostte veel moeite, omhetbenoodigde
aantal mindere militairen bijeen te krijgen en men kon
niet altijd met een wenschelijke keurigheid te werk gaan.
Nog minder gelukte het, officieren van gezondheid te bekomen.
Men moest zelfs een gratificatie van f 4500 uitloven en eindigde,
met niet eens het radicaal van arts te verlangen.
Dat zijn de gevolgen van een onvoldoenden toestand der strijdkrachten
in vredestijd, als wanneer over gebrek aan officieren en
kader soms zoo luchthartig wordt heengegleden ; maar wee, als de
oorlog uitbreekt...
De gouverneur-generaal had langs telegraphischen weg tot de
regeering het verzoek gericht om ten spoedigste het noodige materieel
voor een telegraaf-ver bind ing tusschen Padang en Singkel te
zenden; reeds had de landvoogd daartoe de noodige opnemingen
laten doen en in overweging genomen, om een zeekabel tusschen
Singkel en de reede van Atjeh te leggen. De regeering was echter
tegen een onderzeesche telegraafverbinding, daar de kosten te hoog
zouden loopen ; maar een gewone telegraailijn van Padang, door de
Padangsche bovenlanden, langs Baros naar Singkel, werd wensche-

140
lijk geacht, te eer daar die vroeg oflaat toch tot stand komen moest;
op deze wijze werd een punt in onze bezittingen, binnen korten tijd'
per stoomschip van Atjeh te bereiken, met het Nederlandsen-Indisch
telegraafnet verbonden en daardoor in onmiddellijke gemeenschap
gebracht, zoowel met den zetel der regeering, als met het militair
station voor de expeditie.
Niet het minst ook op de werf werd met den meesten ijver ge-
arbeid; tot een bewijs daarvoor kan strekken het feit dat twee van
de stoombarkassen, die van gouvernementswege naar Indië werden
gezonden, in slechts veertien dagen tijds op de rijkswerf te Amster-
dam gemaakt zijn.
Nog werd, op aanzoek van den gouverneur-generaal, een maat-
regel van zeer ingrijpender! aard genomen. Hoewel generaal Verspijck
min of meer als opperbevelhebber was aangewezen - hij zou althans
de eerste expeditie verder geleid hebben, wanneer deze niet zoo
onverwacht was gestaakt geworden - meende de landvoogd, dat er
van het welslagen der nieuwe expeditie te véél afhing, om in zijne
keuze niet met de uiterste behoedzaamheid te werk te gaan.
Was het te verwonderen, dat zijn aandacht viel op den gepen-
sioneerden generaal van Swieten; den man, die niet alleen dertig
jaar lang deel van het Indische leger had uitgemaakt, maar wiens
naam zoo glorievol verbonden blijft aan de belangrijkste expedition
van den laatsten tijd?
Hij had deelgenomen aan onze oorlogen op Java, op Sumatra, op Bali.
Wie was het, die het vermaarde Boni weer aan ons gezag onderworpen
had?
Van Swieten.
Wie was het, die het tractaat met Atjeh gesloten had?
Van Swieten.
Tien jaren lang had hij het civiel- en militair gezag op Sumatra
uitgeoefend ; hij was in het oorlogvoeren doorkneed, was vier jaar
lang kommandant van het Indisch leger geweest, had den sultan van

141
Atjeh in diens kraton bezocht, en toen reeds had de Atjehnees zijn
bedaarde en energieke houding leeren kennen.
Was het dus te verwonderen, dat de gouverneur-generaal in deze
benarde omstandigheden dacht aan den man, die dertig jaren lang
het sieraad van het Nederlandsch-Indisch leger was geweest ; die het
zoo menigmaal in ernstige omstandigheden aangevoerd en den weg-
der overwinning gewezen had?
Er stonden hier te hooge belangen op het spel, om zich aan
de convenance te storen; aangenomen dat deze het, nadat de op-
perbevelhebber reeds aangewezen scheen, niet verkieselijk kon doen
achten, om een ander, en dat nog wel een gepensioneerd opper-
officier, met het kommando te belasten.
De landvoogd liet zich niet weerhouden door overwegingen van
ondergeschikten aard, en toen de grijze krijgsman, met den wensch
van den gouverneur-generaal in kennis gesteld, geenoogenblikaar-
zelde om de welverdiende rust op te offeren voor koning en vader-
land, toen werd op voordracht van den minister van Koloniën, bij
koninklijk besluit van den 11 Juni 1873, de gepensioneerde luitenant-
generaal J. van Swieten in activiteit hersteld als luitenant-generaal
bij dat leger en ter beschikking gesteld van den gouverneur-generaal
van Nederlandsch-Indië, ten einde met de leiding der operatiën tegen
Atjeh te worden belast.
Dit was een belangrijke maatregel, die veler sympathie verwierf,
maar ook door anderen zeer werd afgekeurd.
Hoewel van Swieten den lezers van dit werk waarlijk niet onbe-
kend zal zijn, volgen hier eenige bijzonderheden uit zijn veelbewo-
gen leven.
Jan van Swieten werd 28 Mei 1807 te Maintz geboren ; zijn vader,
Johannes van Swieten, was als oud-luitenant-kolonel van den generalen
staf in 1850 overleden ; zijne moeder was Louise Jeanne Brodiér, de
afstammelinge eener oude Fransche familie, welke evenals zoovele
anderen naar ons vaderland uitgeweken was.

142
Reeds op den jeugdigen leeftijd van veertien jaar trad hij als volontair
bij de 17" afdeeling infanterie van het Nederlandsche leger
in dienst. Daarna werd hij kadet en den 26"» Augustus 1824 —
dus reeds op ruim zeventienjarigen ouderdom — werd hij tot 2 d «
luitenant bij het Nederlandsche leger benoemd.
Het eentonig leven van een vredesleger kon van Swieten wéinigbekoren;
de eerste gelegenheid de beste besloot hij aan te grijpen,
om meer werkzaam op te treden.
De oorlog op Java bood daartoe een geschikte gelegenheid aan,
en in 182G ging hij over bij de expeditionaire afdeeling, die naar
Oost-Indië gezonden werd.
Hij onderscheidde zich gedurende den Java-oorlog zoozeer, dat hij
tot ridder der militaire Willemsorde van de 4 klasse benoemd werd ;
hij was toen eerst een-en-twintig jaar oud. Naar het vaderland teruggekeerd,
werd hij dadelijk na aankomst tot eersten luitenant bevorderd.
Nu nam hij deel aan den tiendaagschen veldtocht en bleef van
1830 tot 1834 bij het mobiele leger in België; doch ging weldra,
thans ook versierd met het Metalen Kruis, in het laatst van 1834
opnieuw bij het Indische leger over; te Batavia aangekomen, werd
hij weldra tot kapitein bevorderd.
Als luitenant-kolonel nam hij in 1845 deel aan de krijgsverrichtingen
op Sumatra, en werd, als belooning voor zijn verdiensten,
bevorderd tot ridder der Militaire Willemsorde 3' klasse. In 1848
werd hij aangesteld tot chef van den staf der 2« Balische expeditie ;
het volgend jaar trad hij als opperbevelhebber van de 3° expeditie
naar Bali op; wij weten, welk een gunstige afloop die laatste expeditie
gehad heeft. - Tot belooning voor zijn beleidvolle leiding der expeditie
werd van Swieten benoemd tot ridder van den Nederlandschen Leeuw.
In 1849 werd hij kolonel en gouverneur van Sumatra's Westkust,
welke betrekking hij ook als generaal-majoor bleef vervullen.
Vooral ook als kommandant van het Indische leger, zal zijn naam
nog lang in gezegende herinnering blijven.

148
Wij hebben gezien, hoe roemrijk generaal van Swieten de tweede
Bonische expeditie leidde en tot een gewenscht einde bracht; in
enkele maanden tijds was Boni ten onder gebracht. En zoo ooit
een buitengewone onderscheiding welverdiend geschonken is, dan was
dit het kommandeurskruis der Militaire Willemsorde aan van Swieten.
Den l" ten Juli 1862 verzocht en verkreeg generaal van Swieten,
die na een zoo avontuurlijk en roem vol leven naar rust verlangde,
zijn ontslag »onder dankbetuiging voor de langdurige, goede en trouwe
diensten, door hem den lande bewezen;" nadat hij 52 jaar onafge-
broken in 's lands militairen dienst geweest was.
Hij keerde naar het moederland terug.
En zie hem thans ten onverwachtste opnieuw benoemd tot opper-
bevelhebber eener expeditie, belangrijker en hachelijker dan eenige
expeditie te voren. En toch, van Swieten aarzelde niet om de
eervolle opdracht te aanvaarden; waar het vaderland hem riep,
mocht hij niet weigeren.
Wèl was het een gewichtige taak, die de grijze veldheer op zich
nam ; te goed was hij vertrouwd met Indische expedities en met den
toestand in Atjeh, om dit niet levendig te beseffen. Van Swieten
had zijn naam reeds gemaakt; hij genoot een welverdiende rust.
De leiding van de tweede expeditie naar Atjeh kon hem het leven
kosten niet alleen — dit echter weegt het minst bij den krijgs-
man, — maar zijn reputatie. Wie heeft de kansen des oorlogs ten
allen tijde in zijne hand? Dat die mogelijkheid zeer zeker bestond,
wie zal dit ontkennen, in aanmerking nemende den ondank, die van
vele zijden hem betoond werd, ofschoon de expeditie wèl geslaagd is.
In Indië vernam een deel van het leger de benoeming van gene-
raal van Swieten met ontevredenheid. Men vroeg zich af: »is er
dan geen een bruikbaar opper- of hoofd-officier in het Indische
leger, dat men een generaal in ruste weer in dienst stellen moet?"
Door de benoeming van van Swieten werd in 't minst niet bewezen,
zelfs niet verondersteld, dat er geen officier in Indië was, dien het

144
opperbevel over de tweede expeditie kon worden opgedragen; maar
de regeering was van oordeel, dat men niets mocht verzuimen, wat
de goede reussite in de hand zou kunnen werken — en generaal
van Swieten was de man, van wien reeds bij gelegenheid der tweede
Bonische expeditie de toenmalige landvoogd de zoo vleiende getui-
genis aflegde : »dat geen krijgsoversfe in de geheele kolonie meer
waarborgen aanbood voor de verlangde beëindiging, dan de luit-
generaal van Swieten."
Alleen voor generaal Verspijck hadde de benoeming van een ander
kwetsend kunnen wezen, wanneer het niet een man als generaal
van Swieten betroffen had, wiens naam aan de voornaamste expedi-
ties van den laatsten tijd verbonden blijft en die al generaal, opper-
bevelhebber van het Indische leger was, toen generaal Verspijck
nog den kapiteinsrang bekleedde. Toch is een kreet van verontwaar-
diging opgegaan ; gelukkig niet algemeen, — verre van daar.
Op afdoende wijze werd al, wat men tegen dien buitengewonen
stap der regeering — ten volle gewettigd door het buitengewone
der omstandigheden — aanvoerde, door een der Indische bladen
wederlegd, en ieder onpartijdige zal met die wederlegging ten
volle kunnen instemmen.
»Vreemd is het, dat toen generaal Kroesen, na eerst als lid in
den Raad van Indie te zijn opgetreden en daarna in Nederland rust
te hebben genoten, tot legerkommandant werd benoemd, niemand
in hem een burger zag, ontgroeid aan het leger, terwijl nu over
de benoeming van generaal van Swieten zooveel te doen is geweest.
»Ook generaal Schiff werd gezonden, om als legerkommandant
op te treden en men vond er niets in. Er ging geen alarmkreet
op, en het gerucht werd niet verspreid, dat de Raad van Indië den
Koning had verzocht, op zijn besluit ten deele terug te komen.
»Men zal zeggen: de legerkommandant staat niet gelijk met den
bevelhebber eener expeditie; deze moet meer vermoeienissen trot-
seeren en het leger beter kennen. Men moge in den leeftijd van

145
generaal van Swieten een bezwaar zien, om vermoeienissen te kun-
nen doorstaan, een legerkommandant moet meer nog met een leger
bekend zijn, wil hij het kunnen besturen, dan wie ook.
En erkennende, dat er voor den reeds aangewezen bevelhebber iets
onaangenaams in gelegen was, ten onverwachtste een ander te zien
benoemen, werd er toch op gewezen, dat o. a. Canrobert, die be-
velhebber in de Krim was, de zelfverloochening zoover dreef om
weer het bevel over eene divisie op zich te nemen, toen hij, die
'effectief aan het hoofd des legers had gestaan, als opperbevelhebber
vervangen werd door generaal Pélissier.
Hoewel er nog eenige maanden zouden verloopen, voordat de
tweede expeditie vertrekken kon, besloot generaal van Swieten zoodra
mogelijk, na orde op zijne zaken gesteld te hebben, naar Indië te
vertrekken, ten einde persoonlijk zich er van te overtuigen, dat
alle toebereidselen naar den eisch geschiedden.
Voor zijn vertrek werd hem door den minister van koloniën een
diner aangeboden in het stedelijk badhuis te Scheveningen ; behalve
Z. K. II. de prins van Oranje namen ruim 60 gasten aan het feest-
maal deel; o. a.: al de buitenlandsche gezanten, de ministers,
twee ministers van staat, de voorzitter en nog eenige leden van
den Raad van State, de voorzitters van de beide Kamers der Staten-
Generaal en voorts eenige kamerleden, officieren van het Indische
leger enz. Het was een luisterrijk feest; evenwel heerschte er
een hartelijken toon.
Het was de Prins van Oranje, die een dronk instelde op luitenant-
generaal van Swieten ; hij wees op het gewicht der taak, die volvoerd
moest worden en verzekerde dat hij het meeste vertrouwen stelde
in de bekwaamheden van den benoemden opperbevelhebber.
In een toast op den minister van koloniën werd de hoop geuit,
dat het dezen mocht gegeven zijn, de moeielijke aangelegenheid
tot een gewenscht eind te brengen.
Toen generaal van Swieten den Haag verliet om de verre reis te
10
ïmm . . ,

146
aanvaarden , werd hem aan het station uitgeleide gedaan door eenige
leden van den Raad van State, dooi- de ministers van koloniën,
buitenlandsche zaken, justitie en oorlog en onderscheidene hoofd-
ambtenaren bij het departement van koloniën; ook generaal-majoor
J. C. J. Smits, komrnandant van het koloniaal militair invaliedenhuis
op Bronbeek, was naar de residentie gekomen, om afscheid van van
Swieten te nemen. Even vóór dat de trein zich in beweging stellen
zou, bood een der dochters van den heer Fransen van de Putte den
vertrekkende een bouquet aan.
Toen hij te Rotterdam aankwam, was de generaal o. a. vergezeld
van den minister van koloniën en den heer Fock, commissaris des
konings in de provincie Zuid-Holland ; zij werden aan het station
van den Hollandschen spoorweg begroet door den heer Joost van
Vollenhoven, burgemeester van Rotterdam, en een aantal officieren
vân garnizoen, schutterij en weerbaarheid.
Aan het station van den Hollandschen spoorweg, zoomede aan
de aanlegplaats der stoomboot, waren vele belangstellenden bijeen,
terwijl het muziekkorps der schutterij de volksliederen liet hooren;
men deed van Swieten tot aan het hulpstation van het staatspoor
uitgeleide, en de talrijke menigte, die achterbleef, juichte hem van
harte toe.
* * *
Onafgebroken bleef men in het moederland ijverig in de weer,
om de strijdkrachten in Indië te versterken en daardoor het wel-
slagen van de expeditie te verzekeren. Successievelijk vertrokken
51 officieren der infanterie, 4 van de artillerie, 4 van de genie en
8 van den geneeskundigen dienst naar Indië, van het Nederlandsche
leger voor 2 jaren bij het Indische leger gedetacheerd; de namen
dier officieren, waarvan de meesten reeds den 23 Mei 1873 waren
overgeplaatst, vindt men in Bijlage 6.

147
De volgende voor 2 jaren gedetacheerde officieren van het Neder-
landsche leger- namen aan de expeditie deel:
van de infanterie: de kapiteins baron varr Aerssen Beijeren van
Voshol, Voorman, Avenarius, P. F. Th. la Fors, H. Th. Mulder,
Rochell, Le Bron de Vexela, de I e luitenants Scheltus, J. L. de
Bock, Aalders, Schumann, Mooyaart, v. Tienhoven, van Assen,
Egter, Buijs, Birnie, Vinkhuyzen, van Leeuwen, Calkoen, Evenwel,
Hulstkamp, jhr. W. O. G. Bloys van Treslong, Koot, Leyds, F.
W. J. M. Hustinx, Schoenmaeckers, baron Sloet van Zwanenburg,
jhr. Roëll, H. Koppen, Slot, Cheriex, J. P. van Vlierden en de 2 e lui-
tenant Camerlingh; van de artillerie: kapitein Borel, de 1 e luitenant
Vinkhuizen en de 2 e luitenants de Wijs, van Exter, Bisdom; van de
genie: de I e luitenants Nelemans en Cramer.
Met het uitzenden van mindere militairen, slaagde men niet zoo
goed; men moest, om het benoodigd getal te bekomen, rijp en
groen nemen, en zoo kwam het, dat er veel soldaten zijn uitge-
zonden , aan wie men daar ginds niets gehad heeft. Maar de regee-
ring deed, wat mogelijk was, en verdient allen lof ; ook materieel en
munitie werden, zooveel noodig, met den meesten spoed verzonden
en de marine spreidde een werkzaamheid ten toon, die niet genoeg
te roemen valt.
Daarentegen bleef het, zooals wij reeds vermeldden, met de In-
dische brigade bij het goede voornemen. Al dadelijk was er een
commissie benoemd, om de regelen te ontwerpen, waarnaar zulk
een brigade moest worden opgericht, in hare instructie stond zelfs,
dat de wenschelijkheid der oprichting reeds in beginsel was aan-
genomen, zoodat zij alleen een ontwerp voor de samenstelling en
regeling had op te maken.
De leden dier commissie waren: generaal-majoor Weitzel, luite-
nant-kolonel Netscher van het 6 dc regiment infanterie, majoor Wil-
helmie, kom mandant van het koloniaal werfdepôt; en van het In-
dische leger: kolonel Diemont, luitenant-kolonel Rijnen en de gepen-
10*

m
sioneerde majoor Bloem. Secretaris bij die commissie was mr. van
der Wijck, ambtenaar bij het departement van koloniën.
Het is hier ook alweer geweest: wil men hebben, dat iets niet tot
stand zal komen, zoo begin met een commissie saam te roepen, om
de zaak op degelijke grondslagen te vestigen.
Van deze stelling, hoe paradoxaal die ook moge schijnen, is de
waarheid maar al te dikwerf, niet alleen op militair gebied , gebleken.
Hoe het zij, trots de algemeene sympathie, die het denkbeeld
allerwege ondervonden had; hoewel ook mannen van het vak die
oprichting dringend bleven aanbevelen, is er tot heden — Anno
1876 — nog niets geschied.
En toch is de dringende behoefte van een dergelijk korps, dat in ge-
val van nood onze koloniën van bruikbare en versehe troepen voor-
zien kan, overtuigend gebleken. Men heeft allerlei slag van menschen
moeten zenden; mag men de correspondentiën in de dagbladen ge-
looven, zelfs militairen, die in Indië met rood paspoort uit den dienst
ontslagen waren en die langs dezen weg weer in de gelederen kwa-
men , waaruit zij verjaagd waren. Zelfs las men in een Indisch dagblad:
»Onder de detachementen militairen, die uit Nederland aankwamen,
bevonden zich velen , die onmiddellijk werden afgekeurd, van sommige
transporten zelfs een twintig- of dertigtal. Eenigen waren bijna blind,
anderen hadden een dubbele breuk, weer anderen waren krank-
zinnig — waarschijnlijk d e 1 i r i u m t r e m e n s ! — en sommige waren
in Frankrijk, als te zwak voor eenigen dienst, finaal afgekeurd. Al
deze onbruikbare menschen zijn niettemin te Harderwijk goedge-
keurd."
Het is duidelijk, dat dit schromelijk overdreven is; maar al is er
slechts het tiende part van waar, dan nog is het onverantwoordelijk
dat aan het in beginsel aangenomen plan om een Indische brigade
op te richten tot heden nog geen gevolg is gegeven!
Keeren wij thans weder terug naar Indië, waar het blokkade-

149
eskader een zeer ver-moeiende en uit den aard der- zaak weinig dank-
bare taak te vervullen had.
Wij kunnen niet alle verrichtingen van iederen oorlogsbodem in
't bijzonder volgen en moeten ons vergenoegen met alleen het
voornaamste te vermelden.
Mogen in 't eerst de resultaten gering geweest zijn, dit was
zeer zeker niet te wijten aan onze marine-officieren ; juist door' groote
inspanning en activiteit hebben deze in het onvoldoende der zee-
macht in den aanvang weten te gemoet te komen. Zoo kwam het dat
de vrij belangrijke scheepvaart op Atjeh door de blokkade een aan-
merkelijke belemmering heeft ondervonden; zelfs heeft later, toen de
blokkade geheel aan dien naam beantwoordde, zulks de toenadering
van de aan Atjeh ondergeschikte staatjes niet in de hand gewerkt.
In den avond van den 13 e " Juni werd het stoomschip »Metalen
Kruis", in de nabijheid van Poeloe Way door de »Citadel van Ant-
werpen" ontmoet, waarna beide schepen naar Atjeh terugkeerden,
alwaar het kommandement der maritieme middelen door den kapitein-
luitenant ter zee J. W. Binkes aan den kommandant van de »Metalen
Kruis", den kapitein-ter-zee W. B. Kip overgegeven werd.
Den 18 Juni kwam het stoomfregat »Zeeland" van Point de Galle
ter reede van Atjeh ten anker', waarna de kommandant van dat
vaartuig, de kapitein-ter-zee J. van Gogh, het opperbevel overnam.
Men moest steeds op zijn qui vive wezen ; den ll eu b. v. trachtte
een vijandelijke prauw onder den wal langs de Atjeh-rivier in te
gaan, waarop een gewapende barkas werd gezonden om dit te be-
letten ; toen deze echter' onder- den wal kwam, werd zij uit den rand
van het bosch hevig beschoten. De prauw zeilde eene kreek in, die
te ondiep was voor de barkas, om haar daarin te vervolgen, waarna
de »den Briel" naar de reede van Simpang-Olim terugkeerde.
Den 25 eu kwam ter reede van Atjeh de Engelsche oorlogskorvet
»Thalia", kapt. II. R. Woolconrbe, die in last had te onderzoeken,

150
in hoeverre de blokkade ellëctief was te beschouwen; dienzelfden
middag vertrok deze bodem weer- naai' Penang.
In den stand van zaken was einde Juni nog weinig verandering
gekomen; het leven aan boord begon op den duur' zeer eento-
nig en vervelend te worden, vooral toen liet half Juni zoo begon
te regenen, dat, niettegenstaande de hevige rukwinden, de zee
door' den ontzettenden r'egen geheel neergeslagen was. De schepen
sloegen van de ankers en men had altijd stoom op, om niet op de
kust te komen.
Daarbij was er' aan vele zaken gebrek ontstaan, natuurlijk niet
aan de scheepskost ; maar aan al het andere, ook aan geld.
Gelukkig had de echtgenoot van admiraal Uhlenbeck de attentie, om
aan het état-major der blokkade-schepen wat vruchten te zenden en de
manschap ontving vruchten, sigaren, spellen en meer- van dien aard.
Tegen het einde uan Juni reeds bestond het eskader' in de wateren
van Atjeh uit:
Het stoom-fregat »Zeeland", het schroefstoomschip 1» kl. »Metalen
Kruis", de schroefstoomschepen 2' kl. »Citadel van Antwerpen" en
»Watergeus", de schruefstoomschepen i b kl. »Coehoorn" en »den
Brief', de. raderstooinschepen »Soerabaija", »Timor-", »Sumatra" en
en »Admiraal van Kinsbergen", de gouvernements-stoomsehepen
»Hertog Bernhard", »Siak", »Telegraaf', en drie gewapende booten.
Desniettemin beteekende de blokkade zelfs toen nog niet veel, vooral
daar de instructies nog altijd niet streng genoeg waren, terwijl men
meer en meer' gebrek aan het noodige begon te krijgen ; zoo had men
in geen twee maanden provisie of steenkolen ontvangen, hoewel het
gebrek aan steenkolen de schepen reeds in hunne bewegingen begon
te belemmeren.
Daarom huurde het Indisch gouvernement een particulier vaartuig,
de »Ottawa" als »Generaal van Swieten" herdoopt, voor 6 maanden,
om de vloot van versch vieescli en brandstof te voor-zien.
Üen 7 e " Juli werd nabij Analaboe een te Atjeh thuis behoorende

151
prauw onder Atjehneesche vlag ontdekt en genomen ; aan boord van
deze prauw vond men 3 hadji's en 19 Atjehneezen, allen gewapend,
zoomede een voorraad krissen, geweren en ander wapentuig.
De bemanning werd krijgsgevangen gemaakt, waarna de prauw
in brand gestoken werd.
Den 13 de " bracht een der gouvernements-stoomschepen een lading
wijn, sigaren enz., die op de schepen werden uitgedeeld : de offi-
cieren kregen ieder 9 ilesschen wijn en vanwege het Roode Kruis
ontving ieder 109 sigaren, tabak en vruchten. Ook de weersge-
steldheid was wat beter geworden.
Intusschen was — beter laat dan nooit! — het raderstoomschip
»Sumatra", onder bevel van den luitenant-ter-zee 1° klasse II. Dy-
serink, van de reede van Atjeh vertrokken, om de bekende pro-
clamatien van den gouverneur-generaal aan de onderhoorigheden
van het rijk te verspreiden. Wegens ongesteldheid van den controleur
jhr. E. R. Kraijenhoff, den ambtenaar voor de betrekkingen met de
inlandschc vorsten op Noordelijk-Sumatra, was de controleur R. C.
Kroesen aan den kommandant van het oorlogsschip toegevoegd, ten
einde omtrent den toestand van land en volk berichten in te win-
nen ; hiertoe werden op de Noordkust Gighen, Telokh-Samoi en
Edi bezocht.
Van enkele onderhoorigheden waren al blijken van toenadering
ontvangen. De radja van Tampat Toean, ten noorden van Teroemon,
had in een brief aan den resident van Tapanoeli verklaard, dat hij
geen steun aan Atjeh zou verleenen, wanneer hij er op rekenen
mocht, dat het Gouvernement hem niet als vijand zou beschouwen
en dat vaartuigen, van Tampat Toean afkomstig, in onze wateren
zouden mogen handel drijven.
Het antwoord was geweest, dat men Tampat Toean als een be-
vriend landschap zou behandelen, zoo de gezindheid van den radja
en zijne onderhoorigen jegens het Gouvernement daartoe reden gal.
Zooals wij reeds aanstipten, was met het oog op het toenemend

152
aantal schepen de aanwezige zeemacht in drie stations gesplitst,
die, ieder een daartoe aangewezen stations-kommandant hadden ; de
Noordkust werd door 5, de Oost- en de Westkust werden ieder door
4 schepen bekruist.
Niet overal bleek de bevolking even vijandig gezind te zijn ; dit
ondervond het schroefstoomschip »Bommelerwaard," toen dit den
4 dc " Augustus langs de kampongs Murdoo en Aijer-Laboe stoomde,
waar aan den wal vlaggen werden vertoond. Op eerstgenoemde
plaats zaten de menschen op de daken en wuifden met witte en
gekleurde doeken. Voor Aijer-Laboe des avonds geankerd zijnde,
kwam de kommandant, de luitenant-ter-zee I e klasse J. H. Haak-
man, in gesprek met eenig volk aan den wal; de bevolking scheen
hier vredelievend en was grootendeels ongewapend. En toen het
schip weer onder stoom gegaan was, werd het ter hoogte van Gighen
genaderd door een sampang, waarin de kling Brahim gezeten was,
die een klein geschenk in vruchten aanbood en verhaalde dat de
bevolking in waarheid vredelievend, maar bevreesd voor Groot Atjeh
was. Het verzoek van den kommandant, dat men den radja zou
uitnoodigen om aan boord te komen, werd evenwel ontwijkend be-
antwoord.
Zoo bleef het blokkade-eskader voor Atjeh zoo goed mogelijk aan
het doel beantwoorden; over het algemeen was de gezondheidstoe-
stand vrij voldoende, hetgeen wel het meest aan een betere voeding
mocht worden toegeschreven. Het doeltreffende van de blokkade
begon nu te blijken, want handels vaartuigen waagden zich niet meer
op de kust, waardoor de invoer van rijst, opium en zout zeer be-
lemmerd werd.
Den Ü' 10 " September werd de toenmalige adelborst A. Voormolen
met eene barkas naar een onder den wal van Edi zeilende prauw
gezonden, om haar te visiteeren ; men bespeurde niet de minste be-
weging aan boord van die prauw. Toen men de opvarenden echter
toeliep: »belaboe" (»ga ten anker!") draaide de prauw bij en opende

-- m limn«
153
eensklaps schier à bout portant een hevig vuur uit donderbussen
en geweren, welk vuur beantwoord werd, zoodanig dat men weldra
eenige Atjehneezen met hunne wapens over boord zag springen',
terwijl anderen zich onder het atappen-dak der prauw verborgen.
Deze werd toen geënterd; de bemanning, die uit ongeveer39 kop-
pen bestaan had, bood nu een krachtige tegenweer.
Terwijl het bloedig gevecht voortduurde, trachtte men het
atappendak te verwijderen, hetgeen echter niet mocht gelukken.
Eindelijk was de tegenstand gebroken; het laatste schot was gevallen.
Men dook nu onder de atappen en daar ontplooide zich een hart-
verscheurend tooneel; behalve een viertal zwaar gewonden, ont-
waarde men een jong meisje met drie kogels in de borst en een
kind van vier jaar, evenzeer levenloos. Met de 19 lijken, die op
het dek lagen, telde men 26 dooden.
De gekwetsten werden aan boord van de »Koopman" gebracht en de
dooden werden begraven ; ook voor het kind werd een kistje gemaakt...
Weldra moest Edi-Ketjil getuchtigd worden ; wel bleef de vorst op onze
hand, maar het grootste gedeelte der bevolking was ons vijandig gezind.
De weerbare bevolking van Edi-besar bestond uit omstreeks 5990
man Ediërs, benevens 1909 man van Pasangan, Merdoe en Pedir.
Wij vinden de volgende bijzonderheden betreffende die landstreek
vermeld :
»Bepaalde kampongs zijn er niet. Geheel Edi is tot meer dan een
dag reizens landwaarts in, als het ware, één pepertuin, waarin de
woningen verspreid liggen. De radja houdt zijn verblijf in de nabij-
heid van de pasar, waarde peper verhandeld en ingescheept wordt;
zijn huis is een klein, onaanzienlijk houten gebouw, omringd van
een steenen muur, die alleen aan de voorzijde voltooid is. Het ge-
heel staat bekend onder den naam van »de kotta." De rivier van
Edi is vrij smal, maar diep genoeg om vaartuigen van 49 koijangs
laadruimte zonder moeite te kunnen brengen tot aan de pasars,

154
nagenoeg één uur roeiens van de monding gelegen. Verderop is zij
echter slechts voor kleine prauwen bevaarbaar. Al de mannen zon-
der onderscheid zijn steeds gewapend, tengevolge waarvan de minste
twist dadelijk bloedige gevolgen heeft. Chineezen hebben zich in Edi,
naar het schijnt, nog niet durven vestigen.
»De nijverheid der inwoners bepaalt zich tot het smeden van klewangs,
het bouwen van vaartuigen en het weven van zijden sarongs
en broeken, alles voor eigen gebruik.
De uitvoer bestaat bijna uitsluitend uit peper, waarvan de hoeveel-
heid volgens de berichten veilig op 40.000 pikols per jaar kan wor-
den gesteld. Het product wordt deels door de Ediërs zelven naar
Penang vervoerd, deels dooi' handelaars dier plaats van Edi gehaald.
Andere artikelen van uitvoer zijn boschproducten (voornamelijk getah)
en huiden. De uitvoer bestaat in rijst van Pedir, Pasei en Penang,
lijnwaden en amfioen van Penang, en klappers van Passagan. De
invoer van rijst en klappers is vrij. Behalve met Pasagan, Pasei en
Pedir heeft Edi geen handelsbetrekkingen met de op de Oostkust
van Atjeh onderhoorige rijkjes."
Daar Edi op de Oostkust meermalen bedreigd werd door zijn na-
buur,, wendde het zich tot den stations-kommandant ter Oostkust om
hulp, waartoe de »Coehoorn" een (compagnie infanterie van Deli ging-
halen; intusschen werd de kotta van Edi basar door 50 man van de
marine bezet. Trots die bezetting kwam den 13 te ' September een
Atjehnees daar amok maken. Met het verzoek, om den kommandant
luitenant-ter-zee Broekhuijzen te spreken, wist hij dezen te naderen ;
nadat een paar woorden gewisseld waren, trok die Atjehnees eens-
klaps zijn klewang en sloeg met één slag een marinier het hoofd
af, zoodat het alleen door twee nekspieren aan den hals bevestigd
bleef. Hij verwondde den luitenant-ter-zee Siccama, kwetste ook een
onderofficier aan den pols en was met een sprong uit het vertrek
verdwenen. De kogels, die hem nagezonden werden, trollen niet,
daar de duisternis reeds was ingevallen.

155
Den 18 deu September werd de marine in de kotta vervangen door
de van Deli gekomen kompagnie infanterie, 106 man sterk.
Thans werd overgegaan tot de voorgenomen bestraffing van Edi-
ketjil. Den 21 8tc » September vertrokken van Edi de stoomschepen
»Timor" en »Bommelerwaard," met twee stoombarkasseneneenige
gewapende sloepen. Voor de monding der rivier geankerd zijnde,
werd een landingsdi visie, sterk 120 man, onder bevel van den lui-
tenant-ter-zee O H. Bogaert, aan wal gezet onder dekking van het
schrootvuur der gewapende sloepen.
Nadat de boschrand en liet alang-alang veld door een tirailleurlinie
afgezet waren, werd de kotia door de palissadeering binnen gedron-
gen ; zij was ïn haast door den vijand verlaten. Men vond er 4 ijzeren
3tt 8 , 1 ijzeren lela en 4 donderbussen. Pe kotta met wachthuis werd
in brand gestoken en men keerde naar Edi terug.
De »Amboina," luitenant-ter-zee l 8te klasse Jhr. A. F. Meijer, ont-
ving de opdracht om de ligging en de gesteldheid van het, in de
nabijheid van Atjeh gelegen, eiland Nassie te onderzoeken.
Hiertoe stoomde dat oorlogsschip den Westhoek van het eiland
om, en kwam toen in de baai, gevormd door den Zuidkant van
Poelo Brasse, het Middel-eiland en de Noordwestkust van Poelo
Nassie. De bevolking vertoonde zich, ongewapend, met kinderen op
het strand.
Den 18 d ?" September ging dé luitenant-ter-zee der 2 C klasse C.
W. A. D. Steup met de gewapende barkas aan wal, ten einde zich
met de inwoners in gemeenschap te stellen en inlichtingen omtrent
het eiland in te winnen; den wal genaderd zijnde, zag men eenige
inlanders, gewapend met klewangs, pieken en geweren, die op het
vredelievend wuiven met een witten zakdoek door gebaren te ken-
nen gaven, dat men zich verwijderen moest. Genoemde zee-officler
ging met zes mariniers en twee matrozen aan land; de inlanders
waren in het bosch verdwenen, doch weldra kwamen er weer eenigen

i'!
156
te voorschijn en een hunner, met een getrokken klewang en een
vuursteengeweer gewapend, kwam onbevreesd naderbij en reikte
luitenant Steup de hand.
Zij gingen nu zittenen genoemde officier knoopte een gesprek aan
hij bekwam eenige, hoewel weinig belangrijke, inlichtingen en op
zijn vraag of de bevolking sappies en kippen wilde verkoopen,
verklaarde men zich tegen betaling daartoe bereid.
Toen hij weer naar boord zou gaan, scheidde men in vriend-
schap, doch en hier bleek op nieuw de verraderlijke aard
van den Atjehnees - - toen een inlander tegen den laatsten man,
die in de sloep ging, zeer lakoniek zeide: nanti saija passing (ik ga
vuren), vielen er eensklaps eenige schoten van den wal. Onmiddellijk
werd dit beantwoord, waarop de inlanders de vlucht namen. Tot
straf hiervoor, werden des nachts eenige granaten in de kampong
geworpen.
In de laatste dagen van September deed de »Watergeus" een
belangrijke vangst; er werd namelijk een prauw genomen, met 10
Atjehneezen bemand, waaronder zich de Maleier radjaBahra-Oedin
bevond, die spion geweest was in dienst van ons Gouvernement- ver-
langende om zich te onderscheiden, had hij zich hiertoe aangebo-
den, welk offerte door de regeering was aangenomen. Slechts van
een paar volgelingen vergezeld, was hij van uit Deli het vijan-
delijk land ingetrokken en na allerlei avonturen had hij eindelijk
de hoofdplaats bereikt. Aan den jongen sultan voorgesteld, wist
hij diens vertrouwen te winnen en maakte van die gelegenheid ge-
bruik om den kraton en de verdedigingswerken daarvan nauwkeurig
op te nemen. Ook hij deelde mede, dat de sultan hem verklaard
had, tijdens de eerste expeditie er aan gedacht te hebben om zich
over te geven; meer en meer bleek het, dat er nog slechts een
kleine krachtsinspanning ware noodig geweest, om de eerste expe-
ditie te doen slagen.
Volgens Bahra-Oedin lieten de voor Atjeh nadeelige gevolgen der .
/

157
blokkade zich zeer gevoelen; alle levensmiddelen waren zeer duur
geworden, en zelfs de rijst, hoewel die uit het binnenland aange-
voerd werd, begon schaars te worden.
Toen Boehra-Oedin voldoende op de hoogte gekomen was van
'tgeen hij weten wilde, peinsde hij er op, om weer een goed heen-
komen te zoeken ; doch dit was zoo gemakkelijk niet. De wijze,
waarop hij dit heeft aangelegd, werd medegedeeld door een der
officieren, die hem aan boord van de »Watergeus" gesproken heeft.
Hij ontveinsde zich niet, dat het meer moeite zou kosten om
weg te komen, dan het vereischt had, om vasten voet in het
land en in den kraton te krijgen. Het gelukte hem evenwel, een
officiëele zending naar de Battalanden te bekomen, om deze in op-
stand te brengen tegen het Nederlandsche Gouvernement. Toen
hij afscheid nam van den sultan, schonk deze hem een klewangen
een kris; met eer en vriendschap overladen, verliet hij dus de
hoofdplaats. Maar hoe nu zonder veel tijdverlies aan boord van een
Hollandsch schip te komen? In een kampong, nabij het strand
gelegen, waar hij een paar dagen vertoefde, wist hij een tiental
inwoners over te halen om hem, tegen een goede belooning, naar
Analaboe over te brengen. De radja nam het roer in handen
en stuurde in den eersten nacht veel verder uit den wal dan de
veiligheid veroorloofde. Toen de opvarenden dat 's morgens ontdek-
ten, ontstond er een hevige twist; van woorden zou het spoedig tot
daden zijn gekomen, daar de klewangs reeds voor den dag kwamen,
als de radja niet ijlings het roer omgelegen had en weder kustwaarts
gestevend was. Maar nu kwamen hem stroom en wind te hulp, die bei-
den de prauw dieper in zee dreven, niettegenstaande de onvermoeide
- pogingen der opvarenden, om den wal te halen. Eenige dagen storm
maakten den toestand nog ellendiger; slecht voedsel en woedende
matrozen, die de radja slechts door zijn groote geestkracht in be-
dwang kon houden; eindelijk uitputting. Reeds begon hij zelf den
moed op te geven, en hij zag den dood te gemoet. Toen hij den rook

158
van een naderend stoomschip zag, beduidde hij zijn vreesachtige
tochtgenooten, dat de Nederlanders, in den deerniswaardigen toe-
stand waarin zij verkeerden, hen niet deren zouden, integendeel
hen van alles zouden voorzien; en nadat ook deze laatste zwarig-
heid was overwonnen, had de »Watergeus" de prauw reeds ont-
waard en er op aangehouden."
Zijne werkelijk niet onbelangrijke' diensten werden met de Mili-
taire Willemsorde 4 e klasse beloond; een zonderlinge belooning
voor de daden van een spion. —
De door het Gouvernement aangewende pogingen om de kleine
rijken langs de kust van Atjeh op onze hand te krijgen, waren door
de meesten in het geheel niet, door anderen ontwijkend beantwoord;
men besloot nu een anderen weg in te slaan en Atjeh zooveel mo-
gelijk afbreuk te doen. Vooral bleek de noodzakelijkheid, om Djolo
en Ara-Koendoer tot reden te brengen, alwaar men versterkingen
opgeworpen en bewapend had.
Daartoe stoomden de »Koopman", »Timor" en »Coehoorn" naar
Djolo; de leiding der expeditie geschiedde door den luitenant-ter-
zee I e klasse Bogaert. Nadat men twee vijandelijke schoeners,
die voor de monding der rivier lagen, geênterd en genomen had,
werd de landing ondernomen. De landingsdivisie bestond uit 114
bajonetten. De Djoloneezen schoten hun geschut af en verlieten toen
zoowel de versterking als de kampong, die door de troepen in de
asch gelegd werd. Die kampong telde een dertigtal houten huizen,
regelmatig in twee rijen gebouwd, met een breeden weg in het
midden. De borstweringen van de versterking bestonden uit twee
hooge palissadeeringen, waarvan de tusschenruimte met aarde op-
gevuld was; de bewapening bestond uit 6 ijzeren kanonnen en een
paar lela's.
Nadat men de stukken vernageld had, naderde de vijand, en nu
ontstond in de nog brandende kampong een kortstondig gevecht,
waarna de Djoloneezen op de v lucht gingen, behalve eenige voorvech-

159
ters, die zich door een achterdeur in een versterkt huis begaven,
dat door de vlammen gespaai'd was. Toen uit dat gebouw een paar
schoten vielen, maakten de troepen zich gereed, om het aan te val-
len, toen eensklaps een godsdienstig gezang daar uit opsteeg, dat
een eigenaardig effect maakte. Men meende, dat zij zich op deze
wijze op den dood voorbereidden; maar weldra bleek dat zij de
woning door een deur aan den achterkant verlaten hadden. Dit ge-
vecht kwam de onzen op zes gekwetsten te staan.
Nadat mede Ara Koendoer getuchtigd was geworden, was aan
de lastgeving voldaan.
Veel merkwaardigs viel er verder niet voor, totdat de tweede
expeditie een aanvang nam. Intusschen was in de laatste maanden
de blokkade krachtig gehandhaafd geworden.

VIII.
HET VERTREK DER TWEEDE EXPEDITIE NAAR ATJEH.
Hoewel men het voornemen koesterde, om zoodra mogelijk een
nieuwe expeditie naar Atjeh te zenden, hadden de veelomvattende
toebereidselen veel tijd gekost. Zoo kwam het, dat het tijdstip voor
het vertrek der troepen niet zoo spoedig aanbrak, als men aanvankelijk
gedacht had.
Evenwel spande men alle krachten in, om zoodra maar doenlijk
de vijandelijkheden te hervatten; want ofschoon de vrees voor vreemde
interventie zeer verminderd was, wist men toch, dat Atjeh alle pogingen
in 't werk stelde om hulp van andere mogendheden te bekomen.
Dat het daartoe geen middelen ongebruikt liet, was ons reeds
gebleken ; grove onwaarheden werden daartoe aan vreemde gouvernementen
opgedischt.
Vooral op Turkije, welks sultan Atjeh min of meer als zijn suzerein
beschouwt, was de hoop gevestigd; gelukkig was Turkije te
machteloos, om ons ernstige bezorgdheid in te boezemen. Zoo verscheen
er in de »Juwâïb", het invloedrijkste Arabische orgaan aan
den Bosphorus, een opstel, waarin de volgende beschuldigingen,
door Atjeh tegen ons gericht, te berde gebracht werden:
In A. H. 1241 (1728na Chr.), tijdens de regeering van A'ala-ed-
Din-Jauhar-Shah, werd met Engeland een verdrag gesloten, dat nog
van kracht is. In A. H. 1189 (1766 na Chr.) schonden de Hollanders

161
hunne verbintenissen, door verscheiden deelen van't eiland Sumatra
zich toe te eigenen. In A. H. 1241 (A. D. 1825) vielen zij andere
districten van 't koninkrijk Atjeh aan, en antwoordden op de pro-
testen van den regierenden vorst, dat zij hunne grenzen niet over-
schreden hadden. Eindelijk, in A. H. 1288 (A. D. 1871) eischte Hol-
land den afstand van zekere eilanden, aan den sultan van x Atjeh
toebehoorende, alsmede het verlof om vuurtorens op te richten in
verschillende deelen van 't eiland. Op deze eischen antwoordden de
Atjehneezen, dat zij niets konden toestaan zonder de machtiging-
van hun Suzerein, de Ottomanische Porte; en wat de vuurtorens
betrof, deze wilde de vorst op eigen kosten doen oprichten. Daar-
mede namen de Hollanders geen genoegen, later bezigden zij be-
dreigingen , en eindelijk gingen zij aanvallender wij s te werk om hun
doel te bereiken, dat niets minder was dan de verovering van Atjeh.
Onder deze omstandigheden besloot 't Atjehneesche gouvernement
een beroep te doen op 't Hof van den Suzerein, en droeg derhalve
een zending naar den sultan op aan Abdul-Rahman Zahir-Effendi,
die vergezeld is van Hajjy-Abbas-Effendi, een der aanzienlijken van
't land. Het was na 't vertrek van dezen afgezant, die tevens de
eerste minister is van den sultan van Atjeh, dat de Hollanders hunne
vijandelijkheden begonnen. Het is bekend, hoe zij door de Atjeh-
neezen werden teruggeslagen."
In Groot-Brittanje verhieven zich stemmen, — zelfs een in het Brit-
sche Parlement, waar lord Stanley blijken gaf van een opmerkelijke
sympathie voor de Atjehneezen — die het afkeurden, dat in 1871
het tractaat van 1824 was vernietigd; een bewijs, dat men" nog
altijd naijverig is op de uitgebreidheid van ons koloniaal gebied en
met leedwezen zien zou, als Atjeh tot onderwerping gebracht mocht
worden.
Maar direct gevaar voor interventie bestond er zoozeer niet, en
') Hier wordt bedoeld het tractaat van 1824, dat in 1871 verviel.
11

162
dus was het verstandig, dat de regeering niet weder met overhaas-
ting de expeditie vertrekken liet, maar' geen enkele voorzorg ver-
zuimde, om het welslagen te verzekeren.
Te betreuren is het, dat enkele Indische bladen zich aan buiten-
sporigheden schuldig maakten, door de handelingen der regeering op
minder voegzame wijze te bespreken. Het moge vaderlandslievend
zyn, op begane fouten en bestaande gebreken met nadruk te wijzen,
het is en blijft onverantwoordelijk, om in ernstige oogenblikken het
gezag van het Gouvernement te ondermijnen, inzonderheid in kolo-
niale staten, waar een minder ontwikkelde bevolking daar soms
zeer verkeerde gevolgtrekkingen uit maakt:
Behalve de ontzetting van Mr. Winckel, die dan ook al te ver
was gegaan, moest ook de »Java-bode" een officiëelewaarschuwing
ontvangen, om niet weer in zoo scherpe bewoordingen regeeringsdaden
te hekelen.
Ook ontvingen de verschillende bladen den volgenden brief:
ZEER GEHEIM.
IA L.
In het vertrouwen, dat een beroep op Uwe vaderlandsliefde in
dit moeielijk tijdsgewricht voldoende zal zijn, om het nemen van
andere maatregelen in het belang van het Rijk en van Nederlandsch-
Indië onnoodig te maken, heb ik de eer, namens den gouverneur-
generaal UEd. het zeer beleefd, doch dringend verzoek te doen,
zich te willen onthouden - althans zoolang de oorlog met Atjeh'
voortduurt - van al zoodanige mededeelingen in het door UEd. gere-
digeerd of uitgegeven wordend blad, als waarmede de vijand zijn voor-
deel kan doen, en van alle beschouwingen, welke de strekking hebben
om het standpunt der Nederlandsch-Indische regeering in minachting
te brengen en dat van den vijand in gelijke mate te verhoogen.
De I e Gouvernements-secretaris,
W. STORTENBEKER.

163
Niet overbodig was het misschien, om de bladen opnieuw aan
te sporen, niets omtrent de krijgstoerustingen mee te deelen; bier-
aan was echter tot dusverre tamelijk algemeen gevolg gegeven,
waarom het dreigen met »andere maatregelen in het belang van het
rijk en voor Nederlandsch-Indië" wel een onaangenamen indruk
maken moest, te meer, daar men in regeringskringen reeds het
woord »censuur" had hooren mompelen. Zoover is het gelukkig
niet gekomen.
Maar niet minder zonderling was het, dat die »zeer geheime"
brief sans façon in de voornaamste Bataviasche bladen werd opgenomen
!
In den avond van den 23"- Augustus was generaal van Swieten
ter reede van Batavia aangekomen, om de leiding te aanvaarden
van de tweede expeditie naar Atjeh, de grootste en belangrijkste
waarvan Nederlandsch-Indië ooit getuige is geweest; een expeditie,
welke beter in het kader van onze »Heldenfeiten" past, dan de eerste.
Het opperbevel over de tweede expeditie werd hem bij gouverne-
mentsbesluit van den 24 sta ', N°. 2, opgedragen. De regeering had
zich de meeste inspanning getroost, om het welgelukken der tweede
Atjehneesche expeditie te verzekeren ; de bewapening der manschap
was verbeterd, het belegerings-materieel en het artillerie-park had-
den belangrijke wijzigingen ondergaan en voor het transport der
troepen waren de meest geschikte maatregelen getroffen.
Het doel, waarmede aanvankelijk deze expeditie ondernomen werd,
is door den toenmaligen minister van Koloniën officieel bekend gemaakt.
»Na de staking der eerste expeditie was er overvloedig tijd, om
nog eens nauwgezet te overwegen, hoe na eventueel welslagen eener
tweede expeditie de verhouding tusschen Nederland en Atjeh zou
moeten worden geregeld. De Indische autoriteiten gaven hun advies
over deze vraag, die daarna aan de overweging van den Raad van
State onderworpen en eindelijk, in overeenstemming met 's Raads
14*

164
advies, beslist werd in denzelfden zin als in het voorjaar : het Siaksch
tractaat zou het model zijn voor het, met Atjeh te sluiten, tractaat.
»De motieven voor deze beslissing liggen voor de hand. Evenals
het gebied van Siak, bestaat het gebied van'Atjeh uit een hoofd-
staat — Groot-Atjeh — met een aantal onderhoorigheden, waarvan
sommige de neiging hadden aan den dag gelegd, om zich van den
hoofdstaaf los te maken. De loyaliteit tegenover den sultan, wiens
belangen men, nu als vroeger, zooveel mogelijk wenschte te ontzien,
vorderde dat de integriteit van dit rijk, als het kon, werd gehandhaafd.
»Trouwens kon. wanneer' eenmaal de Nederlandsche souvereini-
teit over Atjeh zou zijn uitgestrekt, verbrokkeling van dat rijk ook
voor ons in geen geval gewenscht zijn. Daarentegen zou de sultan
van Atjeh misschien, evenals de sultan van Siak indertijd, het nut
eener aansluiting aan het Nederlandsch gezag beseffen, wanneer hij
als eerste vrucht daarvan zag de verzekering der integriteit van zijn
rijk ook tegenover tot onafhankelijkheid gezinde vasallen. Het was
daarom raadzaam, in het te sluiten tractaat, evenals in het Siaksche,
duidelijk te doen uitkomen, dat het Nederlandsch Gouvernement de
integriteit van Atjeh en des sultans gezag over zijne onderhoorig-
heden wilde handhaven. Het Siaksche tractaat was voorts berekend
voor een toestand, zooals die zich moet ontwikkelen in de land-
streken, aan de straat van Malakka gelegen, zoodra er, door den
invloed van het Nederlandsch gezag, orde en veiligheid heerschten.
Het gaf aan het Nederlandsch Gouvernement het recht, om zich in
het door het tractaat beheerschte gebied te vestigen, de vreemde
Oosterlingen tot zijne rechtstreeksche onderdanen te verklaren, de
heffing van belastingen (waarbij in 't bijzonder aan de in- en uit-
voerrechten moet gedacht worden) tegen schadeloosstelling uit de
handen van het inlandsch Bestuur over te nemen en zoodoende aan
den handel een gelijkmatige en billijke bejegening te waarborgen.
Het was van belang, aan het Nederlandsch Gouvernement diezelfde
r-echten te verzekeren in Atjeh en onderhoorigheden, voor het ver-

165
keer met beschaafde volken , voor de ontwikkeling van handel en
vertier' nog zooveel gunstiger' gelegen dan Siak en Onderhoorighe-
den. Het Gouvernement zou dan, met volkomen eerbiediging van
het inlandsen zelfbestuur binnen behoorlijke grenzen, zonder hin-
derlijke en bezwarende verplichtingen te aanvaarden, de noodige
bevoegdheden hebben bedongen om daarvan, als in Siak en on-
derhoorigheden, naar omstandigheden te kunnen gebruik maken.
En met de onderhoorigheden van Atjeh zouden dan, evenals met
de onderhoorigheden van Siak, nader' de noodige contracten kun-
nen worden gesloten om ze te binden aan het tractaat, met dën
hoofdstaaf aangegaan.
»Wat betreft het gebruik, van de bedongen bevoegdheden aan-
vankelijk te maken, stond het bij de regeering vast, dat dadelijk
een ambtenaar, gedekt door een voldoende militaire bezetting, in
Atjeh blijven moest om de aanraking met het inlandsen bestuur te
onderhouden en den Nederlandschen invloed te doen wortel schieten.
»Met de hier geschetste politieke oogmerken werd dus de tweede
expeditie tegen Atjeh afgezonden."
Dat later een ander doel beoogd werd, was een onvermijdelijk
gevolg van veranderde omstandigheden, zooals wij nader zullen zien.
Generaal van Swieten overtuigde zich er persoonlijk van, dat alles
— ook zaken van schijnbaar ondergeschikten aard, doch die onder'
zeker-e omstandigheden van het hoogste aanbelang kunnen worden —
in orde was, en menige wijziging werd nog door hem aangebracht.
Hij achtte het noodig, voor zijn vertrek zijne inzichten over de te
voeren taktiek uiteen te zetten. Slechts bij exceptie veroorloofde
de generaal zich daarbij kritische beschouwingen over de eerste
expeditie. Het zou ons te ver voeren, die overigens in menig op-
zicht behartigenswaardige wenken hier' te vermelden; slechts een
paar zinsneden mogen hier volgen, omdat de denkbeelden van eeir
man, met zooveel ondervinding van het oorlogvoeren in lndië als
generaal van Swieten, van blijvende waarde kunnen geacht worden :

166
»Waren de toestanden in lndië gelijk aan die, welke zich in
Europa voor-doen, dan zou het voldoende zijn, naar de algemeene
beginselen van krijgskunde, welke ginds gevolgd worden, te ver-
wijzen. Doch de beide toestanden zijn in vele opzichten nog al uit-
eenloopend.
»In Europa bijv. opereeren de legers op een uitgebreide basis
met goede steunpunten en magazijnen; zij beschikken voor' hunne
bewegingen over vele wegen en de orde van bataille beslaat eenige
uren gaans, hetgeen in lndië nooit het geval is. Wat in Europa
deugdelijk is, kan dus hier niet altijd worden toegepast.
»De operatiën, die in den laatsten veldtocht hebben plaats gehad,
kunnen niet wel in den volgenden veldtocht als voorbeeld worden
aangenomen. Hoewel de campagne veel geleerd heeft omtrent het
land en het volk, waar-mede wij te doen zullen hebben, heeft zij te
kort geduurd en hebben de omstandigheden niet toegelaten om de be-
ginselen toe te passen, die men algemeen als de beste beschouwt.
»De omstandigheden, waaronder de tweede veldtocht tegen Atjeh
zal ondernomen worden, zijn gunstiger, de middelen ruimer' en de
tijd om te oorlogerr geschikter. Wij zijn dus vrijer in de keuze
onzer operatiën en kunnen naar andere beginselen te werk gaan,
daarbij het eigenaardige van de oorlogen met inlandsche volks-
stammen en de ondervinding, die omtrent het land en het volk is
opgedaan in acht nemende, zonder daarom van de hoofdbeginselen
der krijgskunde af te wijken.
»Een der eigenaardige zijden van de oorlogen in deze gewesten
is, dat de inheemsche volken noch georganiseerde leger-s, maga-
zijnen, goede wapenen of krijgskunde, noch taktische kennis bezitten-
»Hunne levende strijdkrachten kunnen dus niet lang vereenigd
blijven, waarom ook het zoeken eener spoedige beslissing niet
noodig is, als wij het geschiktste jaargetij in ons voordeel hebben.
Gen systematische wijze van opereeren komt dus in ons voordeel
en in het nadeel van derr vijand.

167
Dat de vijand daardoor meestal genoopt wordt om uiteen te gaan,
moge wel door de onder-vinding geleerd zijn, maar- was van de
Atjehneezen niet te verwachten, en door' die verwachting ook met
het oog op de tweede expeditie naar Atjeh uit te spreken, verviel
generaal van Swieten in een zeker optimisme, dat hem meermalen
gedurende de leiding der operatiën niet geheel ten onrechte verweten is.
»De inheemsche volken hebben voorts zelden meer dan één steun-
punt tot basis van hunne verdediging, en dit is meestal de hoofd-
plaats of zetel van den vorst. Verdringt men de verdediger-s van
dat steunpunt, dan ver-spreiden zij zich en zij kunnen den strijd niet
volhouden. De onderwerping is dan nog wel niet verkregen, maar
de hardnekkigheid van den tegenstand is grootendeels gebroken.
»Ook de taktiek der Oosterlingen is zeer eenvoudig. Van aianoeu-
vreeren naar ons begrip hebben zij geen denkbeeld; hunne hoofd-
gedachte is: gebruik te maken van hunne numerieke meerderheid,
om ons te overvleugelen en in den rug te bedreigen.
»Mislukt die poging, die ook in den regel door hunne minder
goede bewapening geen ernstig gevaar kan opleveren, dan zijn zij
ten einde raad en de tegenstand in het open veld is niet meer van
groote beteekenis.
»De voorzorgen, daartegen te nemen, zijn: goed vereenigd te
blijven en onze macht niet te versnipperen of in kleine afdeelingen
op te lossen.
»Onze numerieke minderheid en de eisch, om aan onze eigen
troepen vertrouwen te geven, zouden het reeds noodzakelijk maken,
indien het ook niet een hoofdbeginsel der krijgskunde ware : steeds
het grootste getal troepen vereenigd op hetzelfde oogenblik op het
slagveld te brengen. Als wij ons niet laten entameeren en den vijand
steeds een imposante macht tegenoverstellen, zal hij, in spijt van
zijn getal-meerderheid, niets ernstigs tegen ons kunnen uitvoeren;
hij zal ontzag voor onze krijgskunde, vrees voor onze wapenen
krijgen en zich moreel overwonnen achten.

468
»Het zij dus een vaste regel, geen geïsoleerde aanvallen met
kleine afdeelingen te ondernemen, als de aard van het terrein het
niet volstrekt noodig maakt."
Het verdere was van minder aanbelang. Ook liet generaal van
Swieten aan de officieren, die aan de tweede expeditie deelnamen,
een boekje uitreiken: »Taktische aanbevelingen en wenken voorden
tweeden veldtocht tegen Atjeh."
Die uitdeeling is door velen afgekeurd; enkele van die wenken
behelsden zeer allödaagsche, bekende zaken, en wij gelooven dan ook,
dat die wenken, welke niet overbodig konden geacht worden, even
goed, zoo niet beter bij dagorder aan de expeditionaire troepen had-
den kunnen bekend gemaakt worden.
Evenwel werd er op gewezen, dat de artillerie meer beslissend
moest optreden dan bij de eerste expeditie het geval geweest is, en
de aanvallen op de vijandelijke werken naar eisch voorbereiden.
»Men late de artillerie-officieren vrij in de openstelling van het
geschut, in de keuze van het aan te wenden vuur en bepale zich
er' toe, het doel aan te wijzen, waartegen de werking der artillerie
verlangd wordt; men eische niet, dat zij haar- vuur- richte op een
gering getal vijanden, die met evenveel vrucht door goede schutters
met Beaumontgeweren kunnen worden beschoten."
Het hoofdbeginsel van den opperbevelhebber' was, dat in algemeenen
zin voor de grondformatiën de beginselen van de linieschool moesten
toegepast worden, zoover' dit namelijk met de geaardheid van het
terrein zou zijn overeen te brengen.
De tweede expeditie was als volgt saamgesteld :
De gehecle sterkte, verdeeld in drie brigaden, bedroeg 389 offi-
cieren, 815ü minderen, 315 paarden en 74 vuurmonden ').
] ) Aldus verdeeld :
Infanterie: 6354 man, waaronder 2827 Europeanen, 23ü Afrikanen, 460
Arnboineezeu en 2589 inlanders.
Artillerie: 28 Eurqpeesche officieren en 656 minderen, waaronder 215 inlan-

169
Daar de krijgsmacht te groot was, om haar vereenigd aan te
wenden, liet generaal van Swieten een der- drie brigaden te Padang
in reserve; de overige twee brigaden zouden naar het oorlogstoo-
neel vertrekken.
De legertros bestond verder uit : 33 civiele ambtenaren en geëm-
ployeerden, 243 vrouwen, 1037 officiersbedienden en 3280 dwang-
arbeiders.
De zeemacht, welke de landmacht zou ter zijde staan, bestond
25 schepen en vaartuigen, bemand met 139 officieren en adel-
borsten, en 2193 minderen; zij telde 143 vuurmonden.
Militaire opperbevelhebber', tevens civiel regeerings-commissaris :
Luitenant-generaal J. VAN SWIETEN.
Tweede opperbevelhebber :
Generaal-majoor G. M. VERSPIJCK.
De algemeene staf had tot chef den kolonel der infanterie G.
P. de Neve; sous-chef: majoor- der infanterie C. Schäfer.
Adjudanten van den opperbevelhebber- waren : de kapitein der
infanterie W. J. Vervloet en luitenant-ter-zee I e klasse C. J. Ma-
rinkelle; van den tweeden opperbevelhebber: de I e luitenant der
infanterie W. C. Nieuwenhuyzen.
Aan den staf van den militairen opperbevelhebber en civielen
ders. De officieren werden gevolgd door 6 6 bedienden. Het getal vuurmonden
bedroeg 62,. als : berggeschnt : 8 bronzen kanons van 8 e.M., 1 8 mortieren van
12 e.M. ; belegeringsgesclmi : 6 getr. kauons van 12 c.M., 6 idem achterladers,
8 getr. kanons van 8 c.M., 4 mortieren van 40 c.M., 12 ijzeren stukken van
9 c.M., eii 2 mitrailleuses. Daarbij waren 178 rijkspaarden en 16 officierspaarden.
Kavalerie : 4 officieren met 9 bedienden, 75 minderen en 60 paarden.
Genie: 17 officieren met 40 bedienden en 556 minderen, waaronder 192 Eu-
ropeanen.
Topographische dienst : 3 officieren met 7 bedienden en 49 minderen, waaron-
der 14 Europeanen.
Geneeskundige dienst: 43 officieren, met 105 bedienden en 312 minderen.
Militaire administratie : 28 officieren, met 63 bedienden en 52 minderen.

170
regeerings-commissarls was o. a. toegevoegd : Z. M. ord.-officier,
de I e luitenant der artillerie baron J. E. N. Sirtema van Grove-
stins, voorts een kapitein en een luitenant van de legioenen van
Mangkoe Negoro en Pakoe Alam; ook namen twee officieren uit
Japan aan de operatiën deel.
Civiel-personeel, aan den regeerings-commissaris toegevoegd, was:
de ambtenaar voor de betrekking met de inlandsche staten op
noordelijk Sumatra, controleur I e klasse R. C. Kroesen; secretaris:
de referendaris ter algemeene secretarie Mr. H. J. Canter Visser;
adjudant-secretaris was H. F. van Swieten ; auditeur-militair Mr. J.
C. C. Alberda.
Voorts maakten de volgende civiele personen den veldtocht mee :
Veldprediker : Ds. H. Ruleman Voget; aalmoezenier: pastoor F.
A. de Bruyn;
postdirecteur : comm. I e kl. A. J. H. Payen en twee postcommiezen;
gedelegeerden van het centraal-comité in Nederlandsch-Indië van
het Roode Kruis waren: de heer G. von Bultzisglöwen, de veld-
prediker en de aalmoezenier.
De indeeling der brigades was in hoofdtrekken als volgt :
Eerste brigade.
Kommandant: C. L. S. A. M. de Roy van Zuydewijn, kolonel
der infanterie.
Adjudant: E. E. E. Otken, I e luitenant der infanterie; chef' van
den staf J. A. Vetter, kapitein der infanterie.
2 e bataljon. Rechter half-bataljon, (kommandant luitenant-kolonel
K. v|in der Heijden), bestaande uit 2 kompagnieën Europeanen en
2 kompagnieën Afrikanen; linker half-bataljon (kommandant majoor
M. A. E. Phal'f), bestaande uit 2 kompagnieën Europeanen en 2
kompagnieën mariniers.
Half ü e bataljon (kommandant majoor M. C. E. Ruempol), bestaande
uit 1 kompagnie Europeanen en 3 kompagnieën inlanders.

171
Half-bataljon barissan van Bangkallang en Sumanap (Europeesche
kommandant majoor F. A. Gits), bestaande uit 2 kompagnieën van
Bangkallang en 2 van Sumanap.
Te zamen 78 officieren, waarvan 17 inlanders, en 2105 minde-
ren, waaronder 298 mariniers.
Kavalerie: kommandant I e luitenant J. J. Bijleveld.
Artillerie: \ u bergbatterij i« kompagnie (kommandant kapitein J.
H. Wagener.)
Genie: 2 section sappeurs en mineurs, I e peloton der I e kompagnie.
Militaire administratie: Chef, onder-intendant 2° klasse J. van
der Linden.
Geneeskundige dienst: Chef, officier van gezondh. I e klasse F. Perk.
Tweede brigade.
Kommandant, Gr. B. T. Wiggers van Kerchem, kolonel der in-
fanterie. Adjudant: H. R. Beijen, I e luitenant der infanterie; chef
van den staf G. C. E. van Daalen, kapitein der infanterie.
3 e bataljon. Rechter half-bataljon (kommandant luitenant-kolonel
F. T. Engel), bestaande uit 2 kompagnieën Europeanen en 2 kom-
pagniën Amboineezen.
Linker half-bataljon (kommandant majoor F. P. Cavaljé), bestaande
uit 2 kompagnieën Europeanen en 2 kompagnieën Amboineezen.
14 e bataljon. Rechter half-bataljon (kommandant luitenant-kolonel
J. L. J. H. Pel), bestaande uit 2 kompagnieën Europeanen en 2
kompagnieën inlanders.
Linker half-bataljon (kommandant majoor H. J. van Lith), be-
staande uit 2 kompagnieën Europeanen en 2 kompagnieën inlanders.
Te zamen: 76 officieren en 2022 minderen, waarvan 460 Am-
boineezen en 460 inlanders.
Kavalerie: kommandant I e luitenant W. C. Tijl.
Artillerie: 1 bergbatterij (3 e kompagnie), kommandant kapitein
J. L. van Wijhe.

172
Genie: 2 sectiën sappeurs en mineurs. (I e peloton, 2 6 kompagnie).
Militaire administratie: Chef, onder-iotend. 2" kl. L. F. II. Smith.
Geneeskundige dienst: Dirigeerend officier van gezondheid 2° klasse
W. A. J. Bernard.
Derde brigade.
Kommandant K. F. Schultze, kolonel der infanterie. Adjudant J.
H. van der Veen, 1' luitenant der infanterie. Chef van den staf J.
j. W. E. Verstege, kapitein der infanterie.
9" bataljon. Rechter half-bataljon (kommandant majoor C. j. Knoote),
bestaande uit 2 kompagnieën inlanders en 2 kompagnieën Europeanen.
Linker half-bataljon (kommandant majoor J. H. Romswinkel), be-
staande uit 2 kompagnieën Europeanen en 2 kompagnieën inlanders.
12 c bataljon. Rechter half-bataljon (kommandant luitenant-kolonel
j. G. van Thiel), bestaande uit 2 kompagnieën Europeanen en 2
kompagnieën inlanders.
Linker half-bataljon (kommandant majoor A. Luymes), bestaande
uit 1 kompagnie Europeanen en 3 kompagnieën inlanders.
Detachementen van Mangkoe-Negoro en van Pakoe Alam. Mangkoe
Negoro, kommandant een inlandsch kapitein. Pakoe Alam, kom-
mandant een inlandsch kapitein.
Te zamen : 83 officieren, waarvan 8 inlanders, en 2227 minderen,
waarvan 1230 inlanders.
Kavalerie: Kommandant I e luitenant J. G. Martens.
Artillerie: 1 bergbatterij, 18 e kompagnie. Kommandant, kapitein
W. C. de Jongh.
Genie: 4 sectiën sappeurs en mineurs (2 e pelotons van de I e en
2 e kompagnie.)
Militaire administratie: Chef, onder-intendant 2 e kl. D. W. Muller.
Geneeskundige dienst: Dirigeerend officier van gezondheid 2« kl.
T. J. Jorritsma.

173
Buiten de bij de brigades ingedeelde artillerie was nog bij de
expeditie aanwezig :
Vesting-artillerie: kommandant. majoor II. W. Ketjen; 2 kom-
pagnieën (6 e en 13 c kompagnie) en een detachement. Totaal 12
officieren en 212 minderen, 6 bronzen kanons 12 c.M., 4 mortieren
van 20 c.M. en 2 mitrailleuses.
Reserve-park: 2 officieren, 21 minderen, 12 kanons (gladde ijzeren)
9 c.M.
Chef van den topographischen dienst was de kapitein v. Balluseck.
Aan den geneeskundigen dienst was toegevoegd een veldhospitaal,
waarbij 2 officieren van gezondheid der I e klasse, 4 van de
2 e klasse en 2 apothekers.
De Zeemacht, die aan de tweede expeditie deelnam, was als volgt
samengesteld :
Kommandant: kapitein-ter-zee J. van Gogh; adjudanten luitenant-
ter-zee 1« klasse J. M. Berends, luitenant-ter-zee 2° klasse J. A. Snoek.
Chef van den geneeskundigen dienst,- officier van gezondheid I e klasse
J. Lamie. Chef van de administratie officier van administratie 1" klasse
Verboom.
Stoomfregat »Zeeland," kapitein-ter-zee J. van Gogh. (49 stukken) ;
de schroefstoomschepen: »het Metalen Kruis," kapitein-ter-zee H.'
B. Kip (16 stukken); de »Citadel van Antwerpen", kapitein iuitenant-
ter-zee J. W. Binkes (13 stukken); de »Vice-Admiraal Koopman",
kapitein luitenant-ter-zee B. D. van Trojen(ll stukken); de »Water-
geus", kapitein luitenant-ter-zee K. C. Bunnik (6 stukken); »Coe-
hoorn", luitenantter-zee der 1« kl. C. de Klopper (6 stukken); »den
Briel", de luitenant-ter-zee der 1 « kl. H. J. van Broekhuijzen (6 stukken) ;
»Maas en Waal", luitenant-ter-zee der 1 kl. L. C. Holtzapiïel (6 stukken) \
het raderstoomschip »Soerabaia", kapitein luitenant-ter-zee W. F. L.'
de Vriese (2 stukken) ; de »Sumatra," luitenant-ter-zee der 4- kl.
O. Dijserinck (4 stukken); »Borneo", luitenant-ter-zee der 1» kl

474
H. W. Walther (4 stukken); de »Timor", luitenant-ter-zee der 1«
kl. C. H. ßogaert (4 stukken); de schroefstoomschepen »Schouwen"
luitenant-ter-zee 4" kl. C. P. van der Star (6 stukken); de »Bommeler-
waard", luitenant-ter-zee 4 e kl. J. H. Haakman (6 stukken) ; »Riouw",
luitenant-ter-zee der 4 e kl. W. Steffens (3 stukken); het ijzeren
schroefstoomschip »Amboina", luitenant-ter-zee der 1« kl. Jhr. A. F.
Meijer (3 stukken); »Banda", luitenant-ter-zee der 4 e kl. C. F. T.
van Woelderen (3 stukken); het raderstoomschip »Admiraal van
Kinsbergen", luitenant-ter-zee der P kl. H. P. König (1 stuk) en
de gouvernements-stoomschepen »Hertog Bernhard", militair-kom-
mandant de luit.-ter-zee der I e kl. Jhr. G C. Six (8 stukken); »Te-
legraaf", militair-kommandant de luitenant-ter-zee der I e kl. J. H.
M. Bervoets; »Bronbeek", militair-kommandant de luitenant-ter-zee
der 4 e kl. J. P. Mercier (5 stukken.); »Siak", militair-kommandant
de luitenant-ter-zee 4° kl. P. E. Winkelman (5 stukken). Voorts
nog het ijzeren schroefstoomschip »Argus", het raderstoomschip
»Boni" en de gewapende booten n°. 12 en n°. 26.
Door het Gouvernement van Nederlandsch-Indië waren voor de
expeditie tegen Atjeh de volgende schepen ingehuurd :
Voor minstens 1 maand : de Nederlandsche stoomschepen »Jason"
en »Holland", »Ariadne", en »Sumatra" ; de Engelsche.'stoomschepen
»St.-George", »Scotland", »John Bramall" en »Chancellor"; het Ita-
liaansch stoomschip »Maddaloni"; het Nederlandsen-Indisch stoom-
schip »Luitenant-generaal van Swieten".
Voor 6 maanden : de Nederlandsch-Indische stoomschepen »Prins
Alexander der Nederlanden", »Baron Mackay", »Baron Sloet v. d.
Beele", »Gouverneur-generaal Mijer", »Koningin Sophia", »Willem
Kroonprins der Nederlanden" en de Nederlandsche zeilschepen »Kos-
mopoliet III", »Philips van Marnix" en »Nancy", allen per maand.
Daarbij behoorden nog: 12 stoombarkassen, 13 barkassen, 38
sloepen, 6 reddingsbooten, 44 walvischbooten en 44 vletten.
De landingsdivisie bestond uit een bataljon infanterie, namelijk :

475
een half bataljon mariniers, een half bataljon matrozen, een halve
batterij artillerie en de ambulance; te samen 873 officieren en minderen.
Zij voerde 8 stukken geschut en 4 mortieren mee.
Voor verdere bijzonderheden zie men Bijlage 7).
Alles was gereed; het vertrek van de transportvloot was bepaald
en den 15*» zou zij te Atjeh zijn aangekomen.
De gouverneur-generaal had den 29*- October reeds een dagorder
uitgevaardigd, aldus luidende:
DAGORDER,
aan de vereenigde Zee- en Landmacht, bestemd om deel te nemen
aan de 2 e expeditie tegen Atjeh.
»Het oogenblik, door u met ongeduld verbeid, is daar.
»Gij gaat het werk voltooien, dat voor eenige maanden aan Atjeh's
stranden onafgedaan werd gelaten, door omstandigheden, van uwen
wil onafhankelijk.
«Niet alleen Nederland en Indië, maar Europa, ja de gansche
wereld heeft het oog op u gevestigd.
»Alles wordt verwacht van uwe bekende eigenschappen: moed
beleid en trouw.
»Wij zien u met vertrouwen en niet minder met hartelijke belangstelling
naar het tooneel des oorlogs gaan.
»Moge daar weldra de geliefde driekleur met den oranjewimpel
m den top worden geplant als zegeteeken onder den blijden juichtoon
van: Leve de Koning."
BUITENZORG, 29 October 1873.
De Gouverneur-Generaal van Nederlandseh-Indië,
Opperbevelhebber van 's Konings Land- en Zeemacht
beoosten de Kaap de Goede Hoop.

176
Alles was in de puntjes gereed; generaal van Swieten had zich
in persoon daarvan overtuigd. Er werd zelfs een stoombakkerij, na-
melijk van den heer Leroix te Batavia, meegenomen; ook was er
op gerekend, dat er rails voorhanden waren, om het veivoer van
geschut op den moerassigen bodem te vergemakkelijken. En toch
was er, trots alle voorzorgen, nog een verzuim gepleegd; want
toen men die rails noodig had, kon men ze niet gebruiken.
Alles was verder in orde ; de troepen haakten naar het oogenblik
van vertrek. Doch ten onverwachtste dreigde er een kink in den
kabel te komen. Eensklaps ontvingen de troepen den last, dat het
vertrek tien dagen was uitgesteld.
Een vreeselijk spookbeeld was opgerezen, de expeditie met dood
en verderf bedreigende. Het was de cholera, die te Batavia en te
Samarang was uitgebroken.
Lang had de regeering in beraad gestaan, wat te doen : ten
spoedigste de troepen in te schepen en te doen vertrekken, of,
zooals thans geschiedde, het vertrek te vertragen.
Groote teleurstelling voor de troepen, die er naar snakten, zich
met den vijand te meten — en groote schade voor het Gouverne-
ment, daar veertien vaartuigen voor grof geld gehuurd waren.
Nadat de tien dagen verloopen waren, gaf de gouverneur-generaal
bevel, dat men moest vertrekken. Wel bleef de cholera voortwoe-
den; maar men vreesde terecht, dat als men moest wachten tot de
ziekte verminderde, er vooreerst van geen expeditie sprake kon
wezen en het gunstig tijdstip kon verloren gaan. Daarbij verlieze
men niet uit het oog, dat ook staatkundige redenen tot spoed noopten.
Voor zijn vertrek had generaal van Swieten een brief aan den
sultan van Atjeh opgesteld, welk schrijven door deskundigen ge-
roemd wordt als een bewijs van het doorzicht en de bezadigdheid
van den generaal. De redenen, die het Nederlandsen-Indische Gou-
vernement tot het openen der vijandelijkheden genoopt hadden,
werden daarin kort vermeld en een laatste poging aangewend, om

177
den sultan tot toenadering te bewegen, in werkelijk overredende
en toch waardige bewoordingen.
Dit document, hetgeen, zooals wij zullen zien, den sultan niet
mocht bereiken, is evenwel van historische waarde; wij laten het
hier volgen :
Aan
Zijne Hoogheid den Sultan ALAJDIN MACHMOED SHAH,
die gezeteld is in den Kraton van Atjeh!
Bij het hervatten der vijandelijkheden, die het gevolg zijn van
de landing der Nederlandsche krijgslieden op den bodem van Atjeh,
wensch ik uwe Hoogheid bekend te maken met de bedoelingen
van het Nederlandsch-Indische Gouvernement, en haar nog de ge-
legenheid te geven, om door het sluiten van een tractaat de
nadeelige gevolgen van den oorlog te ontgaan.
Toen het Nederlandsch-Indische Gouvernement, in het jaar 4857,
de oneenigheden wilde beëindigen, die sedert vele jaren de vriend-
schap tusschen Atjeh en het Nederlandsch-Indische Gouvernement
verstoorden, gaf het mij volmacht, om met den overleden sultan
Mantsoer Shah een verbond te sluiten van bestendigen vrede, vriend-
schap en goede verstandhouding, tusschen het Nederlandsch-Indische
Gouvernement en Zijne Hoogheid den sultan, of zijne afstammelin-
gen en opvolgers.
Dit verbond werd, in de maand Maart van het jaar 4857, getee-
kend, en zoude tusschen de beide rijken ook een bestendigen vrede
en goede verstandhouding hebben gebracht, als de onderdanen van
Uwe Hoogheid zijne bepalingen hadden opgevolgd en geëerbiedigd.
Doch dit is niet geschied. Evenals vroeger, was er voor vreemde
handelaren en zeevarenden geen veiligheid in de handelplaatsen en
wateren van het Atjehneesche rijk. Evenals vroeger, bleven zij en
hunne goederen aan willekeur, moord en roof blootgesteld. Evenals
vroeger ging men voort, op het eiland Nias, dat onder bescher-
12

178
ming. voor een deel zelfs onder het bestuur staat van het Neder-
landsch-Indisch Gouvernement, menschen te rooven en slavenhandel
te drijven.
Het Nederlandsch-Indisch Gouvernement bracht daartegen her-
haaldelijk vertoogen in, doch steeds vruchteloos. Zijne gezanten
werden onvriendelijk ontvangen; zijne klachten bleven onverhoord,
en de schuldigen werden of in bescherming genomen, of ongestraft
gelaten. En terwijl het Nederlandsch-Indisch Gouvernement nog naar /
middelen van vreedzame oplossing zocht, vernam het, dat op last
van Uwe Hoogheid, in het geheim, bondgenooten tegen Nederland
werden gezocht, en aan andere mogendheden de opperheerschappij
over Atjeh werd aangeboden.
Het Nederlandsch-Indisch Gouvernement, dat de taak op zich
genomen heeft, om in de wateren en in de landen van den Indi-
schen Archipel voor de veiligheid van zeevarenden en handelaren
te waken, mocht deze verkrachting van het tractaat van 1857 nie't
dulden, en besloot zijn hoogsten staatsbeambte aan Uwe Hoogheid
te zenden, om ophelderingen te vragen, en, zoo die onvoldoende
waren, aan Uwe Hoogheid den oorlog te verklaren.
Deze ophelderingen zijn aan Uwe Hoogheid, in Maart van dit jaar,
gevraagd, maar ontwijkend en niet voldoende beantwoord, waarop
de oorlog verklaard is.
Onze krijgslieden zijn toen op den bodem van Atjeh geland, en
hebben eenige gevechten geleverd, die aan het oogmerk niet hebben
voldaan. Indien Uwe Hoogheid echter meent, dat zij verslagen zijn,
dan is dit een dwaling. Ons oogmerk was niet, om uw land te
veroveren, maar om Uwe Hoogheid en de lieden, die den oorlog
niet begeeien, te steunen tegen hen, die hem verlangen, en aldus
aan de eerstgenoemden gelegenheid te geven, zich openhartig te
verklaren.
De tegenstand, dien onze krijgslieden ondervonden, heeft niet
toegelaten, het zoo ver te brengen. Wij hebben de vijandelijkheden

179
gestaakt, en zijn naar Java teruggekeerd, omdat de regentijd op
handen was, en onze soldaten de noodige bouwstoffen niet bij zich
hadden, om huizen voor zich, en pakhuizen voor hunne levens- en
oorlogsbehoeften te bouwen.
Ik ben ditmaal beter voorzien, en behoef niet meer terug te
keeren, vóór dat het doel van mijne komst zal zijn bereikt.
Ik heb een voldoende macht bij mij, om den hevigsten weerstand
te breken. Mijne soldaten, met voortreffelijke geweren gewapend,
tel ik bij duizenden. Ik heb ruiters te paard, die zich met snelheid
bewegen, en overal begeven kunnen. Ik heb meer kanonnen, dan
noodig is, om tien kratons te verpletteren. Ik heb ook stoomschepen,
met kanonnen, zóó groot, dat zij den kraton van uit zee kunnen
beschieten. Ik heb werklieden en bouwstoffen van allerlei aard,
om huizen voor de soldaten, en pakhuizen voor hunne benoodigdheden
te bouwen. Ik kan en zal mij op den bodem van Atjeh vestigen,
en daar blijven, totdat het rijk is ondergebracht, en een tractaat
gesloten zal zijn.
Ik twijfel dan ook niet aan de overwinning, maar ik heb mede-
lijden met uw volk, en wil het de rampen van den oorlog sparen.
Niet al uwe onderdanen begeeren den oorlog, en Uwe Hoogheid
kan dien evenmin verlangen. Uwe Hoogheid is immers nog jong, en
kent de gevolgen van den oorlog uit eigen ervaring niet. Maar ik, die
reeds oud, en een krijgsman van beroep ben; die vele oorlogen bij-
gewoond , en de volken van Bali en Boni ondergebracht heb, ben
dikwerf getuige geweest van de onheilen, die de oorlog na zich sleept.
Daarom raad ik Uwe Hoogheid, met oprechtheid en ernst, niet
te luisteren naar hen, die u tot den oorlog aanzetten, want zij
weten niet, welke zijne gevolgen zijn gullen.
Had Uwe Hoogheid aan den gouvernements-commissaris F. N.
Nieuwenhuijzen geen ontwijkende antwoorden gegeven, maar door
vertrouwde personen onderzoek naar zijne voorwaarden en bedoe-
lingen laten doen, dan zou de oorlog niet zijn uitgebroken, doch
12*

480
vermoedelijk met het Nederlandsch-Indisch Gouvernement een trac-
taat zijn gesloten, dat veel onheil had kunnen verhoeden.
Wij verlangen geen direct bestuur over uw land, noch bemoeienis
met uwe godsdienst of volksgebruiken. Wij wilden met Uwe Hoog-
heid een tractaat sluiten, zooals met den sultan van Siak, Sri Indra-
poere, gesloten is, waarvoor wij u de bescherming van het Gouver-
nement, een ongestoord bezit van uw rijk, en een grooter gezag
over uwe onderdanen zouden hebben in de plaats gegeven.
Ik vraag het aan Uwe Hoogheid, of niet de sultan van Siak, Sri
Idrapoere en zijn volk, in beteren toestand van rust en welvaart
zijn gekomen, sedert zij zich onder de opperheerschappij van het
Nederlandsch-Indisch Gouvernement gesteld hebben?
Wat heeft het Uwe Hoogheid gebaat, dat zij de voorwaarden van
den regeerings-commissaris F. N. Nieuwenhuijzen niet heeft willen
hooren, niet heeft willen aannemen? Uwe beste strijders zijn ge-
dood ; de handel staat stil ; de landbouw is achteruitgegaan ; de be-
volking van de XXV Moekims is verhuisd; hun kampongs zijn voor
een deel verbrand; de welvaart van het volk is afgenomen.
Zal het Uwe Hoogheid iets baten, het verzet voort te zetten?
Wederom zullen vele strijders worden gedood ; wederom zullen vele
kampongs worden verbrand en velden verwoest; wederom zal aan
de welvaart nadeel worden toegebracht. En wanneer dit geschied
en het volk overwonnen is, wat blijft u dan over, om het mede-
lijden van den overwinnaar in te roepen ?
Ik ben de vijand van Uwe Hoogheid niet. De Nederlanders voeren
geen oorlog uit haat of vijandschap, maar voor beginselen. Ons
beginsel is om, overal waar wij heerschappij voeren, of invloed
uitoefen, aan de zeevarenden en handelaren, zonder onderscheid van
personen of landaard, veiligheid voor hen of hunne goederen te
verschaffen. Daarom raad ik Uwe Hoogheid, met een oprecht hart,
den vrede aan te nemen, dien ik u aanbied, en mij niet tot het
voortzetten der vijandelijkheden te dwingen.

1.81
Men heeft Uwe hoogheid wel bevreesd gemaakt, dat wii uw gods-
dienst vijandig zijn, uwe volksgebruiken willen veranderen. Niets is
valscher dan dit. Is de geschiedenis der naburige volken van Atjeh
dan zoo weinig bekend, dat aan dergelijke onwaarheden is geloof
geslagen? Noch Maleiers, noch Javanen, noch Bomers, zijn ooit in
de uitoefening van hun godsdienst en volksgebruiken belemmerd.
Ik beloof Uwe Hoogheid, dat ik volkomen vrijheid-van godsdienst,
en behoud der volksgebruiken aan uwe onderdanen zal waarborgen ;
dat ik geen gedwongen diensten, geen gedwongen leveringen, geen
gedwongen landbouw, van welken aard ook, zal vorderen; dat een
ieder de vruchten van zijn arbeid zal genieten; dat al wat geleverd
wordt betaald zal worden, en geen hoogere belastingen zullen wor-
den opgelegd, dan nu worden geheven. En eindelijk beloof ik u,
dat ik Uwe Hoogheid het bestuur over het land zal laten. Al wat
ik vorderen zal, is een tractaat met u te sluiten, zooals met den
sultan van Siak, Sri Indrapoere, gesloten is.
Ik schrijf Uwe Hoogheid dezen brief niet, omdat ik bevreesd ben
voor den uitslag van den oorlog. Van de overwinning ben ik zeker.
Ik schrijf u, omdat ik de onderteekenaar ben van het tractaat van
1857; omdat ik, zestien jaren geleden, aan uw volk den vrede en
de vriendschap van mijn Gouvernement heb gebracht, en het ook
liever, ten tweedemale, de voordeelen van den vrede, dan de ram-
pen van den oorlog breng; omdat ik er meer prijs op stel, dat
mijn naam onder uw volk bekend zij, als van den man, die aan
het land vrede en rust, dan als van hem, die er oorlog en ver-
woesting heeft gebracht.
Ik verzoek Uwe Hoogheid echter wel te bedenken, dat ik mij
niet door lange overwegingen kan doen ophouden, en dat ik moet
voortgaan met voordeelen te behalen. De Nederlanders zijn voort-
varend, en laten zich ongaarne ophouden, om af te doen, wat af-
gedaan kan worden. Wil Uwe Hoogheid mijn voorstel in overwe-
ging nemen, en mij vertrouwde lieden zenden, om mijne voorwaarden

183
te vernemen, of over den vrede te onderhandelen, dan moet dit
spoedig geschieden. Ik zal intusschen voortgaan, met te doen wat
de oorlog van mij eischt. Tast men mij aan, dan zal ik mij ver-
dedigen. En zoo ik niet spoedig antwoord ontvang, dan zal ik het
er voor houden, dat mijne voorstellen niet aangenomen zijn, en dat
de partij, die den oorlog verlangt, heeft gezegevierd.
Deze zijn mijne woorden!
Geschreven voor ATJEH, den l 8ten December 1873.
Deze brief is nooit beantwoord geworden. De zendeling', de
Javaan Mas Soemo Widikdjo 2 ) werd, zooals bekend is, vermoord.
Toen de tien dagen verstreken waren, had het vertrek plaats,
nadat reeds van af den 12 den November eenige transportschepen
vertrokken waren.
Wel was de cholera niet geweken; maar langer dralen kon de
geheele kostbare expeditie in gevaar brengen. Daarom verlieten succes-
sievelijk de verschillende transportschepen de reede en den 21 ste "
reeds had het laatste schip zee gekozen. De opperbevelhebber was 20
November van Batavia met het stoomschip »Prins Alexander der Ne-
derlanden" rechtstreeks naar Atjeh vertrokken ; aan boord bevonden
zich verder de 2 e bevelhebber, hun de adjudanten, de staf der expe-
ditie, de chef der artillerie, die van den geneeskundigen dienst, de
chef en de sous-chef der administratie, de adjudanten der dienstchefs ;
voorts de topographische dienst, alsmede dwangarbeiders met hun
mandoor, en inlandsche roeiers.
Den dag, dat hij zich aan boord begaf,, had de opperbevelhebber
de volgende dagorder aan de troepen uitgevaardigd :
') Zijn zoon is thans patti, of Javaansch hoofd, te Kedivio.

1S3
TWEEDE EXPEDITIE TEGEN HET RIJK VAN ATJEH.
N°. 1. Hoofdkwartier
Batavia, 20 November, 1873.
Dagorder voor de vereenigde Zee- en Landmacht, uitmakende de
2° expeditie tegen Atjeh.
»Door den Koning benoemd tot civiel regeeringscommissaris en
militair opperbevelhebber der 2 e expeditie tegen Atjeh, verklaar ik
het bevel over de gezamenlijke strijdmiddelen te hebben aanvaard.
Het hervatten der krijgsoperatiën zal aan velen uwer ontberingen en
vermoeienissen opleggen, die gij echter, vertrouw ik, met geduld
en volharding zult weten te verdragen.
»Duldt niet dat uwe vaandels, op den vijandelijken bodem over-
gebracht, door roof of brandstichting worden ontsierd. Zij, die de
wapenen tegen u keeren, moet gij met dapperheid en volharding
bestrijden; maar aan vrouwen en kinderen, en mannen die zich
vreedzaam gedragen, moogt gij geen leed doen.
»Vijandelijke versterkingen moet gij onschadelijk maken. De wo-
ningen en kampongs moogt gij niet vernielen. Het zijn misdrijven,
die met den dood gestraft worden , en die u van de middelen berooven,
om onder dak te komen of beschutting te vinden.
»Het Vaderland en de Koning verwachten, dat gij uw plicht zult
doen. Laat ons zorgen, dat die verwachting niet worde teleurgesteld.''
De opperbevelhebber, enz. enz.
(w. g.) VAN SWIETEN.
Deze dagorder werd intusschen eerst den 6 dcn December aan de
manschap meegedeeld.
De schepen vertrokken op verschillende dagen, zoodanig, dat zij
ongeveer gelijktijdig ter reede van Atjeh moesten aankomen, alwaar
het vereenigingspunt der transportschepen zou wezen.
Het vertrek der troepen had zonder de minste festiviteit plaats,

184
zelfs zonder muziek. De gouverneur-generaal had den officieren, die
aan de expeditie zouden deelnemen, een diner willen aanbieden, en
ten minste een revue willen houden over de troepen voordat die
zich inscheepten ; maar op verzoek van generaal van Swieten zag de
landvoogd van die voornemens af.
De opperbevelhebber was er op gesteld dat de troepen zonder
eenige demonstratie vertrokken; zelfs moet hij bedankt hebben voor
het aanbod van een lid van den Raad van Indië, om in diens woning-
de officieren, welke de expeditie zouden meemaken, de gelegenheid
te verschaffen, zich aan hun bevelhebber te laten voorstellen.
Te eer was het bevreemdend, dat generaal van Swieten dit afwees,
daar hij reeds zooveel jaren gepensioneerd was geweest en onder
ongewone omstandigheden het bevel aanvaard had, zoodat de meer-
derheid der officieren hem volkomen vreemd moest wezen.
De generaal moge voor een en ander overwegende redenen gehad
hebben, erg opbeurend was het voor de troepen niet.
En te meer was dit met stille trom vertrekken weinig bemoedi-
gend, omdat het vertrek werkelijk onder eenigszins ongunstige voor -
teekens plaats had.
De cholera namelijk was nogheerschende en zelfs onder de inscheping
werden gevallen van de vreeselijke ziekte geconstateerd; namelijk
in den avond van den 18 den November, toen de kavalerie aan boord
van de »Chancellor" embarkeerde, bezweek een man aan de cholera.
Dit veroorzaakte een licht verklaarbare onrust aan boord van dit
transportschip, dat behalve de kavalerie aan boord had:
het civiel personeel ; een gedeelte van het personeel van den ge-
neeskundigen dienst; 528 dwangarbeiders, alsmede het personeel,
belast met het bevel en het beheer. Het zou rechtstreeks naar Atjeh
vertrekken.
Generaal van Swieten werd tot aan den Boom uitgeleide geJaan
door den gouverneur-generaal; aldaar bevonden zich vele autori-
teiten en andere belangstellenden.
§

185
Het was zeven uur in den morgen; de »Tjiliwong" was op het
punt om het anker te lichten.
De landvoogd sprak den grijzen opperbevelhebber hartelijk toe
en drukte hem de hand; nadat van Swieten die toespraak beant-
woord had, wendde hij zich tot de menigte, die voor het gebouw
stond. Hij dankte voor de vele bewijzen van belangstelling' en sym-
pathie, aan de manschap en ook aan hem bewezen, en gaf ook
eenige opheldering, waarom hij op een zoo stil vertrek had aange-
drongen, dat in de meeste bladen in krasse bewoordingen gegispt
was. Indien hij aan een stil vertrek van de bataljons, de ruiters,
de officieren, de voorkeur gegeven had boven een luidruchtigen
aftocht met muziek en uiterlijk vertoon, — zoo sprak de generaal —
dan geschiedde dit zoowel wegens den ernst des tijds, als omdat hij
van oordeel was, dat het gemoed van den ten strijde trekkenden
soldaat niet noodeloos moest bewogen worden ; dat het gevoel van
droefheid en weemoed der nagelaten betrekkingen behoorde geëer-
biedigd en gespaard te worden. Zij, die op apodictischen toon luide
hunne afkeuring over dien maatregel hadden uitgesproken, bleken
naar zijn oordeel daarvan geen verstand, geen begrip te hebben;
hij meende in het belang van vertrekkenden en achterblijvenden te
hebben gehandeld. Kort daarop ging de opperbevelhebber aan boord
van de »Tjiliwong" en onder het bulderen van het geschut verliet
het schip de reede, om weldra voor het oog der toeschouwers te
verdwijnen.
Dat men, trots het uitbarsten der cholera, de troepen liet vertrekken,
kan niet worden gelaakt; er was thans geen terugtreden meer mogelijk,
terwijl er tevens kans bestond, dat de frissche zeelucht den gezond-
heidstoestand bevorderlijk wezen zou, zooals dan ook gebleken is.
Maar af te keuren is het, dat men de eischen eener goede hygiëne
uit 't oog verloren en de troepen niet de noodige ruimte gegund
heeft, al hadde dit de uitgaven, toch reeds zoo hoog, nog moeten
vermeerderen.

186
Eén transportschip had ruim 2000 man aan boord; de schepen
waren te zeer bevolkt.
Dit blijkt uit het volgend overzicht van de scheepsruimte en de
troepen, die met de verschillende schepen werden vervoerd :
NAMEN DEE SCHEPEN.
Ned. Stoomschip//Jason"
n a //Holland" . . . . . . . . .
w « //Ariadne"
/z » //Sumatra"
Ital. „ „Maddaloni"
Eng. w //Scotland" . . . ,
« // //John Bramall"
u ,i //Chancellor"
Ned. » //Luit.-generaal van Swieten".
» // //Prins Alexander der Nederl."
« // «Baron Mackay"
« // Baron Sloet van den Beele" .
// w Gouverneur-generaal Mijer" .
« » Koningin Sofia . . . . . . .
Zeilschip //Nancy"
w //Kosmopoliet"
a) 130 vrije werlieden der genie.
h) 500 stuks slachtvee.
c) 356 koelies.
d) 150 Inlandsche roeiers.
e) Vivres.
e
950
1130
683
1500
1500
588
900
665
500
500
400
500
500
400
500
—
5E
O
Geëmbarkeerde troepen.
21
14
6
38
41
38
10
ai
9
23
8
24
17
15
2
20
S
209
193
6
559
561
447
162
110
83
32
36
513
57
41
4
513
297
658
120
573
1080
684
153
581
203
332
627
143
638
78
112
137
-a)
- h)
Men ziet hieruit, dat de »Maddaloni" per man slechts % last ruimte
had ; en nog hadden de soldaten het slechter gehad, — vooral doordat
op enkele transportschepen gebrek aan het noodige ontstond
en niet eens een afzonderlijk verblijf voor de zieken was — wanneer
-o)
141
65
100
-d)
e)

Eï^^
187
de officieren niet eigen leed voor dat der soldaten vergeten hadden
en bewijzen van die onbaatzuchtigheid hadden gegeven, waarvan
men in oorlogstijd zoo menig schoon voorbeeld kan opteekenen.
Den 28 steu , des namiddags, kwam de opperbevelhebber ter reede
van Atjeh aan. De algemeene toestand liet, volgens het rapport van
den kommandant der maritieme middelen, kapitein-ter-zee van
Gogh, te wenschen over.
In den nacht van 23 op 24 November arriveerden de laatste
transportschepen voor Atjeh, zoodat de geheele transportvloot, ten
getale van 35 schepen, aldaar vereenigd was. Reeds waren maat-
regelen getroffen, om op Poeloe Nassie een ziekenbarak aan te
leggen en tevens de noodige voorzieningen te treffen, om de sche-
pen van versch water te kunnen voorzien.
De gezondheidstoestand was helaas! onrustbarend; op alle trans-
portschepen, behalve twee, was de cholera uitgebarsten en nog
eischte de ontzettende ziekte nieuwe offers.
Des morgens van den 29 8ten November begaven zich generaal-
majoor Verspijck en de dirigeerende officier van gezondheid der
expeditie naar Nassie, om den toestand aldaar op te nemen; hun
ervaring was niet bemoedigend, want de ziekte nam toe, waarop
aanhoudende regen ongunstig gewerkt had. Het besluit werd geno-
men, om geen troepen meer te ontschepen.
Sedert het vertrek der troepen naar Atjeh tot op den 2 den Decem-
ber, waren aan de cholera bezweken: 10 Europeanen, 2 Amboinee-
zen, 4 inlanders en 40 koelies, terwijl in behandeling bleven 47
soldaten en 40 koelies.
Daarom werd op een strenge handhaving der quarantaine-middelen
aangedrongen. Ook Mr. Canter Visser, de secretaris van den opper-
bevelhebber, was bezweken en in zijne plaats werd Mr. van Dissel,
laatstelijk toegevoegd aan den heer Zoetelief en van Bali terugge-
keerd, tot secretaris van generaal van Swieten benoemd.
Spoedig werd door den chef van den staf en de hefs an artillerie

IbS
en genie aan boord van de »Bronbeek" een verkenning langs het
strand ondernomen, meer bepaald ten oosten van de Atjeh-rivier,
waarna de chef van den staf in overleg trad met de marine-auto-
riteiten, ten einde te bespreken, hoe de landing zou ondernomen
worden. Als een gevolg daarvan werd den kommandant der 2° bri-
gade, die op Poeloe Nassie gebivouakkeerd was, last gegeven om
te zorgen, dat al de schepen in den avond van den 7 de » des avonds
zich ter reede van Atjeh zouden bevinden, en alles werd voorbereid
om op den 9 d » December te landen, waartoe de debarkements-
order opgemaakt en uitgevaardigd werd.
Den dag voordat de landing moest geschieden, werden alle hoofd-
officieren aan boord van het stafschip ontboden. Plet was vast besloten
dat, ofschoon de gezondheidstoestand en het weder niet gunstig
waren, tot het debarkement zou worden overgegaan.
De volgende bepalingen waren gemaakt:
Des nachts ten 12 ure zou het eskader, dat de landing beschermen
moest, zijn plaats innemen.
Ten 1 ure zouden de transportschepen zich naar de aangewezen
plaatsen begeven; de overige schepen der zeemacht zouden ten 4 ure
hunne plaats langs de kust innemen, om met het aanbreken van
den dag het vuur te openen. Eerst zou de 2° brigade landen, die
uiterlijk ten 5% ure aan den wal moest zijn.
De sterkte der infanterie was bij de 2' brigade 1739 man en bij
de 3* brigade 1934 man; de 1« brigade was, zooals wij weten, te
Padang gebleven en het voornemen was, die eerst dàn telaten op-
komen, wanneer de laatste stoot gegeven moest worden.
Den 7 d °» December was de geheele vloot voor de monding der
Atjeh-rivier verzameld geweest. Men had het laten voorkomen of aldaar
de landing zou worden ondernomen; doch begunstigd door het nach-
telijk duister was het anker gelicht en naar Pedro-punt gestoomd,
alwaar de landing zou plaats hebben.
Om 4 uur arriveerden voor de Koeala Tjangkoel de transportsche-

189
pen, die de troepen, tot de 2 brigade behoorende, aan boord hadden ;
door het breken van sleeptrossen ondervond de »Aurora" zoodanig
oponthoud, dat een half bataljon bij de landing niet tegenwoordig
kon zijn, zoodat die geschied is door 3, in plaats van 4 halve batal-
jons. Oponthoud van anderen aard was ook oorzaak, dat de landing-
niet kon plaats hebben om 5% à 6 uur, zooals bepaald was.
Het strand liep van zee opwaarts ; het was golvend en met struiken
en boomen bedekt. Niet ver van het strand waren klapperboomen
zichtbaar; het kenmerk der aanwezigheid van een kampong. Van
den vijand bespeurde men niets; alleen een roode vlag, een paar
honderd meter westwaarts dicht bij het strand, deed vermoeden dat
zich daar een versterking bevond.
Men liet gelijktijdig het rechter half 3 C bataljon en het 14« batal-
jon in de sloepen gaan. Generaal-majoor Verspijck verliet de »Prins
Alexander der Nederlanden," om het bevel over de landingstroepen
op zich te nemen; als staf-officieren waren hem toegevoegd kapitein
J. Schneither en de I e luitenant G. de Wijs.
,Tegen 8% uur waren het 14 e bataljon en het rechterhalf 3 e batal-
jon in de sloepen en de 3 e kompagnie artillerie op de vlotten; de
sloepen werden in de, bij de debarkements-order aangegeven, volg-
orde gerangeerd, en de stoomschepen en stoombarkassen werden
naar den wal gesleept, op eiken vleugel door 6 gewapende sloepen
ondersteund.
Negen uur was het, toen de eerste luitenant G. J. V. Vinkhuizen
van het 14° bataljon het eerst aan den wal sprong, en zich in een
oogwenk op den duinrand bevond, die den vijand tot borstwering-
diende; die duinrand was spoedig bezet door de twee halve bataljons
van het 14 e bataljon op den linker-, en het rechterhalf 3 e bataljon
op den rechtervleugel; de vijand koos na een korten tegenstand de
vlucht.
Men kwam thans aan een groote watervlakte; het rechterhalf
3° bataljon ontving bevel, langs den buitenrand langzaam vooruit te

190
gaan en te waarschuwen, als men op een versterking van eenig
aanbelang mocht stuiten ; het linkerhalf 14 e bataljon onder den brigade-
kommandant, kolonel Wiggers van Kerchem, omtrok de lagune.
Het rechterhalf 3 e bataljon zond een kompagnie om een versterking,
waarop een driekante roode vlag woei, te verkennen; die verster-
king bleek door den vijand verlaten te zijn ; het rechterhalf 3 e ba-
taljon stelde zich voorwaarts van die positie op. Het rechterhalf
14 e bataljon vond aan den overkant der lagune geen vijand meer
en werd teruggeroepen, daar het water rijzende was, zoodat de
communicatie met de hoofdmacht zou kunnen worden afgebroken.
De hoofdmacht rukte op naar kampong Loema. Vóór deze kam-
pong werd de duinrand verdedigd; in een grasvlakte tusschen de
duinen en de kampong zag men een vierkante aarden redoute en
daarachter een kleinere, blijkbaar aangelegd met het doel, om de
verdedigers van den duinrand op te nemen. De kampong Lamoega
werd door kapitein von Balluseck onderzocht, en daarna bezet door
een kompagnie infanterie en een sectie artillerie.
Het was nu ruim half een uur. De landing was in alle opzichten
gelukt. Het 14 e bataljon rukte vooruit tot daar, waar de Koeala-
Lamoega in de Gighen valt. Overal werden de strandbentings ver-
laten bevonden; het geschut werd vernageld.
Bij de landing had men veel minder tegenstand ondervonden dan
men had durven verwachten; klaarblijkelijk was de vijand door de
keuze van het landingspunt verrast geworden. De verliezen waren
uiterst gering, 'tgeen te meer gewaardeerd werd, omdat het al
spoedig bleek dat de tegenweer zou toenemen, naarmate men het
vijandelijke land indrong.
Het bivouak, dat om 4 uur door de troepen betrokken werd,
was een vrij hoog en met gras begroeid terrein; zoodra de 3 e bri-
gade gedebarkeerd was, trad kolonel Schultze als bivouak-kom-
mandant op.
Als een gevolg van de door generaal majoor Verspijck gewijzigde

191
operation, was de landing der 3 e brigade niet op de oorspronkelijk
bepaalde plaats geschied, maar meer westelijk dan het landingspunt der
2 e brigade. Al de versterkingen aan het strand bleken eerst kortelings
verlaten te zijn ; blijkbaar had de vijand de attaque in front verwacht.
Om 3% uur landde de opperbevelhebber met den chef van den
staf, ten einde met generaal Verspijck deoperatiën te bespreken.
Het volgende werd overeengekomen :
De brigade Wiggers van Kerchem zou den volgenden morgen op
marsch gaan, om de Koeala-Tjangkoel over te trekken; zij moest
de versterkingen op den tegenovergestelden rechteroever omtrekken
en in den rug nemen; de marine-landingsdivisie zou de Koeala-
Gighen forceeren, welke door de kolonne Schultze in de flank be-
dreigd zou worden.
De kommandant der maritieme middelen werd aangeschreven om
de transportvloot voor de Koeala-Gighen geconcentreerd te houden.
Het bivouak bevond zich achter de duinen en liep van het Noord-
oosten naar het Zuidwesten; onophoudelijk werden de troepen ge-
alarmeerd, daar men van uit een kampong, die aan de overzijde
der kali gelegen was, onze troepen beschoot.
Den lO 4 "» landden de overige troepen, zoodat dien dag de geheele
landmacht te Koeala-Gighen vereenigd was. Ingevolge de gegeven be-
velen rukte de tweede brigade 's morgens in westelijke richting op en
trok over de Koeala-Gighen, op den anderen oever een bivouak be-
trekkende, terwijl de derde brigade dit aan den oostelijken oever deed.
De kommandant der 3 e brigade had het linkerhalf 12 e bataljon
en een kompagnie van het rechterhalf 12 e langzaam langs het strand
laten voortrukken; om 8 uren in den morgen hadden zij de, iets
meer land-inwaarts gelegen, kampong Loeng bereikt. Het linkerhalf
12 e bataljon bezette het oostelijk gedeelte der kampong, de I e kom-
pagnie van het rechterhalf 12 e , die vooral hevig beschoten werd,
bezette het middengedeelte, en een kompagnie van het 14 e bataljon
betrok het westelijk gedeelte van kampong Loen.

192
In de woningen bevond zich eenig materieel, dat onbruikbaar
werd gemaakt. Men vond hier en daar vijandelijke werken die — na-
tuurlijk omdat men hier nog geen aanval had verwacht — niet verde-
digd waren geworden.
Er werden verkennings-patrouilles uitgezonden en generaal Ver-
spyck koesterde het voornemen, de Koeala-Gighen te omtrekken
om aan de Koeala-Tjoet te komen; dit zou den volgenden morgen
geschieden, onder bescherming van het vuur der marine, die voor
de troepen uit vuren zou. Doch generaal van Swieten liet weten, dat
hij den volgenden morgen aan wal komen zou, om over de verdere
operatiën te beraadslagen, tevens verzoekende om die tot zoolang
uit te stellen.
Den ll aen December om 7 uur debarkeerde de opperbevelhebber
met zijn staf; nadat hij met generaal Verspyck geconfereerd had,
werd een verkenning uitgezonden langs de zuidzijde der lagune in
de richting der Atjeh-rivier; zij geschiedde door overste Pel met bet
rechter-half 14 e bataljon met een sectie artillerie, eenige kavalerie
en mineurs. Kapitein von Balluseck werd er aan toegevoegd als staf-
officier, met eenig personeel der opnemings-brigade. Een tweede
verkenning had gelijktijdig plaats in zuidelijke richting, om gemeen-
schap te zoeken met den grooten weg, die volgens de berichten
van Pedir naar den kraton liep, waartoe overste Engel met het
rechter-half 3 e bataljon, een sectie artillerie en een sectie mineurs
oprukte. Door de troepen onder luitenant-kolonel Pel werd het terrein
rondom het bivouak verkend ; in westelijke richting werd een verlaten
missigit, met steenen wal omringd, tijdelijk tot ziekenverblijf aan-
gewezen.
Nadat een plas tusschen Koeala Tjangkoel Gighen overgetrokken
was, bijwelke gelegenheid de manschap tot boven den buik door het
water moest waden, sloeg men aan den anderen oever een bivouak
op, dat in de linkerflank door den vijand bestookt werd. Om tien
uur werd kotta Moesapi door de Atjehneezen verlaten.

193
Om 11% uur kwam luitenant-kolonel Pel terug, na ruim een half
uur gaans in westelijke richting te zijn doorgedrongen, zonder een
begaanbaren weg te vinden.
Een uur later volgde de andere kolonne; deze was, na 1200 me-
ter in zuidelijke richting langs zeer slecht terrein te zijn geavan-
ceerd, op een goeden, breeden weg gekomen, die in zuidwestelijke
richting liep. Het terugtrekken van beide kolonnes bracht den Atjeh-
nees — die geen flauw denkbeeld van verkenningen heeft — weer in
den waan dat wij teruggeslagen waren, en in den middag deed hij
een verrassenden aanval op onze troepen, toen deze in het kampe-
ment verspreid waren. In een oogwenk was alles weder onder de
wapenen en na een hevig gevecht, dat drie kwartier duurde, werden
de Atjehneezen in het bosch teruggedreven. De aanval was zege-
vierend afgeslagen, en het verlies des vijands moet ontzettend
geweest zijn.
Daar het bivouak beschoten was uit de huizen eener op last van
den opperbevelhebber gespaarde kampong, had generaal van Swieten
eindelijk er in toegestemd dat die kampong verbrand werd, hetgeen
geschiedde door een kompagnie mineurs, onder dekking van een
kompagnie infanterie; dit was hier een onvermijdelijkheid, want
onze troepen werden beschoten, en zagen den vijand niet. Het
streed anders zéér tegen de beginselen van generaal van Swieten
om tot brandstichting over te gaan en reeds in 1863 schreef hij in
een dagorder met het oog hierop:
»Men zoekt vergeefs naar den oorsprong van die heillooze gewoonte,
die zoovele overwinningen en nederlagen doet gepaard gaan met de
vernieling van het weinige, dat het volk bezit. Waaruit, vraagt men
zich af, heeft het leger, dat naar beschaafde en Christelijke begin-
selen wordt bestuurd, het recht geput, zoo strijdig met het oorlogs-
recht van beschaafde volken, om het private eigendom te vernielen
en schuldelooze vrouwen en kinderen, of machtelooze grijsaards,
door gebrek te doen omkomen?
13

194
»Een werktuig van bestraffing of wraak kan het niet zijn, - want
de taak van het leger is niet om te kastijden, noch om te kwellen,
maar om te strijden, te overwinnen, en de gevolgen van den oorlog-
zoo min mogelijk schadelijk te maken.
»Het kan ook niet zijn, om de overwinning gemakkelijker te ma-
ken, of de gestoorde rust spoediger te herstellen; want in stede van
verzoening, wekt de verwoesting slechts verbittering, versterkt zij
het verzet, en vergroot zij den dorst naar wraak. Hoe zou men ook
kunnen meenen, dat een onkundig, onbeschaafd en veelal misleid
volk, wanneer al wat het bezit, ook zijne voedingsmiddelen, baldadig
verwoest zijn, éérder genegen zoude zijn, om de wapenen neer te
leggen en den overwinnaar te gehoorzamen, dan zoolang de kans
nog bestaat, door onderwerping weer in het bezit van have en goed
te komen ? ....
»Niets kan inderdaad de verwoestingen rechtvaardigen, en wan-
neer men ze niettemin ziet plaats grijpen, dan moet men ze wel
houden voor het gevolg van verouderde overleveringen, die bereids
lang hadden moeten verlaten worden, of van valsche beschouwingen.
»Wanneer in Indië oorlog gevoerd wordt, is het met een van
deze beide oogmerken, te weten: onder misleide en oproerige onder-
danen de rust te herstellen, of om de regenten van onbeschaafde
volksstammen, die nog het zelfbestuur hebben behouden, in het
belang der beschaving, mildere beginselen van bestuur en van in-
ternationale betrekkingen op te leggen. Voor beide gevallen past
een beschaafde en milde oorlogstaktiek beter, en zal deze ook betere
werking hebben en heilzamer indrukken nalaten, dan brandstichting
en verwoesting."
Maar soms, zooals ook hier, is het onvermijdelijk, om op de
gemakkelijkste wijze, dat is door verbranding, gevaarlijke terrein-
voorwerpen op te ruimen en het zou een origineele philantropie
wezen, zulks niet te doen — uit den aard der zaak ten koste van
eigen bloed.

195
Zoo verhief zich ook in een onzer groote bladen een stem tegen
het verbranden van kampongs, 'tgeen tijdens de blokkade door onze
marine geschied was en de schrijver van dat opstel schroomde niet,
om in de hevigste bewoordingen dat verbranden van vijandelijke kampongs
af te keuren. Wij kunnen niet genoeg waarschuwen tegen
een ziekelijke philantropie bij 't oorlogvoeren. De oorlog op zich
zelf is een gruwel, die de menschheid tot schande strekt; maar
zoolang die een onvermijdelijke noodzakelijkheid schijnt te zijn, moet
men niet een overdreven zachtzinnigheid prediken, waarvan de gevolgen
op eigen hoofd zouden neerkomen.
En wij schromen niet, het onverantwoordelijk te noemen om vijandelijke
dorpen te sparen uit edelmoedigheid, wanneer die generositeit
onze troepen aan verliezen blootstelt.
In den namiddag van den IJ*» had generaal van Swieten zich
bij de derde brigade gevoegd. Er werden dien dag nog een paar verkenningen
gedaan, die ons eenige dooden en gekwetsten bezorgden ;
daarna werd besloten om den volgenden morgen langs het strand
naar Moesapi op te marcheeren, waartoe de 3 e brigade werd aangewezen;
de 2" zou het bivouak bezet houden.
Nadat de Koeala-Gighen overgetrokken was, waarbij hetmeerendeel
der manschap doornat werd, rukte men langs het strand voort,
onder een hevige hitte, ternauwernood getemperd door een oostewind.
Zonder tegenstand te ontmoeten gingen de troepen langzaam
voort, totdat zij een versterking naderden, waaruit gevuurd werd;
evenwel zonder dat alsnog iemand gewond werd, daar de afstand,
waarop de vijand het geweervuur opende, meer dan 1000 pas
bedroeg.
Die versterking, kotta Moesapi, moest genomen worden; daartoe
werd het linkerhalf 12 e bataljon in kompagnies-kolonnes opgesteld
met een sectie artillerie aan weerszijden, die granaten in de versterking
wierpen, welk vuur door de vloot ondersteund werd. Toen
13*

196
men echter langzaam geavanceerd was en kotta Moesapi binnentrok,
bleek deze sterkte juist door den vijand verlaten te zijn.
Zij was van eenvoudige constructie en bestond uit een aarden dek-
king, aan weerszijden bekleed met palen, die door bamboe aan
elkaar verbonden waren en twee borstweringen vormden, waarachter
zich een met boomen beplante vlakte bevond. Achter de borstwe-
ringen vond men hutten van zeer primitieve samenstelling.
Alles was verlaten; er werd geen tegenstand meer ondervonden en
er werd een bivouak betrokken. De nacht ging zonder stoornis voorbij.
Den volgenden dag, namelijk den 13 aen December, werd besloten
om een bataljon infanterie met eenige artillerie en een sectie sap-
peurs uit te zenden, ten einde te onderzoeken of men over de land-
tong tusschen de lagune en de zee den mond der Atjeh-rivier zou
kunnen bereiken, 's Morgens vroeg rukte het bataljon uit, met een
kompagnie als voorhoede; daar achter de artillerie en de sappeurs,
door een peloton infanterie gedekt, en een kompagnie als achter-
hoede. Nadat men ongeveer een uur lang ongehinderd was door-
gemarcheerd, werd men uit een kampong beschoten, hetgeen door
ons geschut beantwoord werd. De Atjehneezen vuurden uit lelah's,
en een kanonkogel trof een kettingganger, die op een kistje litho-
fracteur was gezeten; ware dit getroffen, dan zou een vreeselijke
ontploffing niet zijn uitgebleven.
Aan de opdracht was intusschen voldaan ; de troepen trokken terug-
en kwamen ruim acht uur in het bivouak bij kotta Moesapi aan.
Dat terugtrekken, door den vijand alweder aan 't succes zijner
wapenen toegeschreven, deed zijn moed toenemen en van verschil-
lende kanten werd het bivouak beschoten.
Dienzelfden dag, ongeveer ten twee ure, deed generaal-majoor
Verspijck het westwaarts gelegen terrein aan de overzijde der lagune
verkennen, bij welke gelegenheid men op een versterking stiet, die
niet door den vijand verdedigd werd, waarna majoor Luymes haar
met zijn bataljon bezette.

197
Thans achtte de opperbevelhebber het oogenblik gekomen, om
beide brigades te hereenigen en de kommandant der 2 e brigade kreeg
bevel, om zich met zijne troepen bij de derde te voegen; ook de
tweede brigade ondervond oponthoud bij het overtrekken van de koe-
ala-Gighen, zoodat alleen het rechter-half 3 e bataljon met den staf
den 13 den overkwam, het overige gedeelte eerst den volgenden dag.
De monding der Atjeh-rivier werd verdedigd door eenige goed
bewapende werken ; alvorens te bepalen hoe men die zou aanvallen,
moest een verkenning langs de zuidzijde van kotta Perak geschieden.
Die verkenning had plaats in den morgen van den 14 den onder per-
soonlijke leiding van generaal-majoor G. M. Verspijck; de kolonne
bestond uit het rechter-half 12 e , linker-half 9 e en rechter-half 3 e ba-
taljon infanterie, alsmede 2 kompagnieën van het linker-half 12 e ba-
taljon, een sectie artillerie, 20 kavaleristen en een peloton mineurs
en sappeurs.
Het linker-half 9 e zou links, het 12 e bataljon rechts een omtrek-
kende beweging maken; de overige troepen, namelijk de 3 e kom-
pagnie van het linker-half bataljon en de 4 e kompagnie, zouden den
aanval in front ondernemen.
De kolonne deboucheerde op de rechterflank van de vijandelijke
stelling, voorwaarts van kotta Radja; zij werd met een hevig vuur
begroet, afgegeven uit een lange aarden linie, door een bijna aan-
eengesloten pagger verborgen. Zoodra de artillerie den aanval voor-
bereid had, rukte de infanterie op, die weldra in een levendig vuur
gewikkeld was. Nadat dit een half uur onderhouden was, werd over
de geheele linie tot een stormenderhandschen aanval overgegaan,
waartegen de vijand niet bestand was; de vluchtende Atjehneezen
werden door de zegevierende troepen achtervolgd.
Op een paar honderd pas achter hunne positie liep de breede
stroom, waarover zij slechts langs een gebrekkige smalle brug en met
behulp van een prauw konden ontkomen. Die prauw werd door een
granaatschot in den grond geboord en slechts weinigen bereikten

198
over de brug den overkant. Dien dag werden 80 gesneuvelde Atjeh-
neezen begraven; doch men kan aannemen, dat hun verlies veel
grooter is geweest. Ook den onzen kwam dit gevecht op gevoelige
verliezen te staan; kapitein W. H. Voorman kreeg een doodelijk
schot in den buik en luitenant Beekhuis ontving een klewanghouw ;
minder zwaar gewond werd luitenant H. C. van Stappershoef. Voorts
hadden wij 6 dooden en 38 gekwetsten.
Nog hadden de kapitein der artillerie de Jongh en de I e luitenant
der militaire verkenningen Visser schampschoten bekomen.
De gewonden werden zoodra doenlijk naar de ziekenschepen getransporteerd.
Onze troepen hadden zich, volgens de getuigenis van generaal Ver-
spijck, uitstekend gedragen; kotta Perak was hun in handen gevallen
en de vijand bleek al zijne werken aan de oostzijde der monding
van de Atjeh-rivier te hebben ontruimd ; ook waren de kampongs
tusschen de genomen linie en de rivier verlaten. Alleen hooger aan
de rivier hield hij den oever nog bezet; doch de communicatie met
onze schepen bleef verzekerd. Het bleek dat den vijand een ge-
voeligen slag was toegebracht en dat hij uit zijn sterke stelling ver-
dreven was ; de broeder van Tjongkoe Kali en twee mindere hoofden
waren gesneuveld, hetgeen op Moekin XXVI een ontmoedigenden
indruk gemaakt had.
Kotta Perak was een goed aangelegde versterking, die sterker was
dan de tot dusver genomen werken. Zij werd, evenals de daar achter
en westwaarts gelegen versterkingen, door het 2 e en door het rech-
ter-half 9 e bataljon infanterie bezet.
De kommandant der 3 e brigade werd belast met het bevel der
troepen, die de vijandelijke versterkingen bezet hielden ; aan den kom-
mandant der 2 e brigade werd de zorg voor het bivouak toevertrouwd.
Des avonds werden de bewegingen voor den volgenden dag bespro-
ken; de kommandant der 2 e brigade moest met 2 halve bataljons, een
batterij artillerie, een peloton mineurs en een peloton kavalerie langs

199
het strand een verkenning doen naar de Atjeh-rivier en de overige
werken nemen, in verband handelende met de 3 e brigade, die met
twee halve bataljons, een halve batterij en een peloton mineurs ins-
gelijks in westelijke richting moest oprukken, maar zuidwaarts van
de lagune, in den rug der versterkingen. Door middel van signalen
moesten beide brigades met elkander in gemeenschap blijven.
Den 15" e " zond diensvolgens de 3 C brigade het linker-half 9 e en
het rechter-half 12 e bataljon met een sectie van de 18 e kompagnie
artillerie en eenige mineurs en sappeurs in westwaartsche richting-
naar de rivier; twee kompagnieën van het linker-half 9 e bataljon met
de artillerie vormden de voorhoede. Langs een voetpad door afwis-
selend terrein ging men tot kotta Radja, alwaar de opperbevelhebber
zich reeds bevond; vandaar af werd het voetpad smaller en aan weers-
zijden daarvan stonden nipaboomen in het water of in de modder.
Toen het hoofd der kolonne, langzaam voortgaande, kotta Babi be-
reikt had, belette het moerassige terrein, verder te gaan.
Ruim een uur bleef de kolonne op het voetpad halt houden, door
den vijand van uit de verte beschoten; toen werd, nadat generaal
Verspijck in persoon de situatie in oogenschouw genomen had, tot
den terugtocht overgegaan. Naar kotta Radja teruggekeerd, werd een
nieuwe verkenningstocht in zuidwestelijke richting ondernomen, die
evenmin eenig resultaat opleverde. Het rechterhalf 12 e bataljon be-
zette kotta Radja; men vond aldaar een bronzen vuurmond van
ongeveer 24 c.M., met Maleische inscriptie.
De 2 e brigade, onder kolonel Wiggers van Kerchem, had langs
het strand naar de monding der Atjeh-rivier het rechter- en
linkerhalf 14 e bataljon, een batterij, een peloton mineurs en sap-
peurs en 20 man kavalerie gezonden, die de vijandelijkestrandver-
sterkingen geheel verlaten vonden. Thans werden de volgende be-
schikkingen genomen:
Twee kompagnieën van het rechterhalf 14" bataljon bezetten kotta
Babi en twee kompagnieën van het linkerhalf 9 e bataljon trokken

200
naar kotta Radja. Twee kompagnieën van het rechterhalf 12 e bataljon
moesten in kotta Perak bivouakkeeren.
De troepen waren alzoo tot aan de monding der rivier opgerukt
en hadden den vijand uit al de versterkingen, die hij oostwaarts van
die monding langs het strand had opgeworpen, verdreven, hetgeen
niet weinig ook aan de goede hulp van de marine te danken is, die
den 15 den een verkenning van de monden der Atjeh-rivier deed.
De troepen — met uitzondering van het rechterhalve 9 e en het
rechterhalve 12 e bataljon, die kotta Radja bezet hielden, en het
rechterhalf 14 e bataljon, dat aan de monding der Atjeh-rivier bleef —
betrokken nu ten noorden van kotta Radja en Peiak een bivouak.
De opperbevelhebber, die de verschillende werken in oogenschouw
genomen had, gelastte, hoofdzakelijk om gezondheidsredenen,
dat het bivouak ongeveer 400 pas oostwaarts moest verplaatst
worden.
Die verandering bleek al dadelijk gunstig te werken op de gezondheid
der troepen; ook bleef het weder goed.
In den avond van den 15" werden de operation voor den volgenden
dag bepaald. Luitenant-kolonel Pel ontving bevel, om met
twee kompagnieën van zijn korps, versterkt met twee kompagnieën
van de 3 e brigade en een sectie artillerie, den arbeid te beschermen
van een kompagnie mineurs, die een begaanbaren weg ten zuiden
van de nipa-velden naar de rivier moest maken; een andere kompagnie
mineurs zou de brug bij Moesapi, die niet aan het doel beantwoordde,
in bruikbaren staat brengen.
De werkzaamheden aan de brug achter kotta Moesapi werden
door den vijand bemoeielijkt, doordat hij schier onafgebroken van
den overkant der lagune op onze troepen vuurde.
Men koesterde het voornemen, langs de kortste operatielijn
aan de Kaii-Atjeh te komen; om die lijn te vinden, besloot de
opperbevelhebber om den 16*» December een verkenning in westelijke
richting uit te zenden. De achtergebleven troepen brachten

201
het bivouak in orde en verbrandden alle vuilnis; dit was zeer noo-
dig, daar onreinheid de heerschende epidemie in de hand werken zou.
Luitenant-kolonel Pel deed den 16 aen December de verkenning
naar de Atjeh-rivier, met twee kompagnieën van het rechterhalf
12 e bataljon en twee kompagnieën van het 14 e bataljon. De kolonne
naderde, een smal voetpad volgende, de rivier; de voorste sectie
ging de Koeroeng-Tjoet over, maar toen zij zich in het midden der
rivier bevond, nam het vuur des vijands in hevigheid toe.
De artillerie, die de beweging gevolgd had, vuurde op den vijand,
die geheel onzichtbaar bleef; toen de drie volgende section de
rivier overgetrokken waren, konden zij niet opgesteld worden op
het smalle pad; de eenige weg, dien men aantrof. Een kompagnie
van het 14 e bataljon werd daarom naar den overkant gezonden,
waarna een levendig geweervuur onderhouden werd met den vijand,
die dit goed beantwoordde.
Daar het ondoenlijk bleek te zijn om met de middelen, waarover
men te beschikken had, een brug over de rivier te slaan, gaf o verste
Pel last tot den terugtocht ; de hierdoor overmoedig geworden vijand
vervolgde de kolonne. Overste Pel rapporteerde, dat hij gestuit was
op de Koeroeng-Tjoet; hij had er van afgezien om die over te trek-
ken, daar het nipa-bosch aan de overzijde een slecht terrein bleek
te zijn, om te ageeren. Twee officieren en acht minderen waren bij
die gelegenheid gewond geworden. Men had dus den 15 den en 16 ta
December te vergeefs getracht, langs den oostelijken oever der rivier
een bruikbaren weg te vinden; er werd daarom gelast, de gebrek-
kige brug zoo spoedig mogelijk in bruikbaren staat te brengen.
Den volgenden dag, den 18 to namelijk, zouden weer belangrijke
operatiën plaats grijpen, door die van de vorige dagen voorbereid.
Het plan was, naar Penajoeng op te rukken en ons meester te
maken van de Atjeh-rivier; daartoe zouden het rechter- en linker-
half 13 e bataljon, 8 mortieren, een kompagnie mineurs en 20 man
kavalerie, onder bevel van kolonel Wiggers van Kerchem, om 6 uur

202
het bivouak verlaten en naar de brug marcheeren, die thans in een
voldoenden toestand was gebracht. Van daar uit, zonder de brug
over te gaan, zouden deze troepen trachten, om de vijandelijke
werken en het buis van Tongkoe Kali, gelegen zuidwaarts van het
nipa-bosch, dat langs den oostelijken oever der Atjeh-rivier van af
de monding zich uitstrekt, in den rug te nemen.
Om 7% uur openden de westelijk gestationneerde schepen, na-
melijk »Zeeland", »Metalen Kruis", »Soerabaija", »Koopman" en
»Citadel", hun vuur op de vijandelijke versterking, terwijl de oos-
telijk gelegen schepen, namelijk de »Watergeus", »Borneo", »Riouw"
en »Kinsbergen", de oostzijde der rivier beschoten, ten einde aldaar
het terrein van Atjehneezen te zuiveren.
Generaal Verspijck leidde in persoon de operatiën en vergezelde
de troepen tot aan de brug, die den vorigen dag ter hoogte van
kotta Moesapi geslagen was ; hij ging verder, na kolonel Wiggers
van Kerchem gelast te hebben, hem drie kompagnieën van het
rechterhalf 3 e bataljon na te zenden, en liet majoor Romswinckel
met diens bataljon verder zuidwaarts gaan, om het terrein aldaar
te verkennen.
Met de grootste moeite avanceerde de kolonne ; de mineurs moesten
door de nipa een weg banen. Gelukkig bood de vijand weinig tegenstand.
Tegen den middag werd de kolonne Pel in westelijke richting
ontwaard, terwijl de andere kolonne in zuidelijke richting marcheerde
en in een vuurgevecht werd gewikkeld met een versterkte kampong,
die reeds door de artillerie bestookt was.
Teneinde de kolonnes Romswinckel en Engel, die onder bevel van
den tweeden kommandant stonden, de hand te kunnen reiken ter
hoogte van de tweede brug over de lagune, werd door het gros der
2 e brigade en door de kolonne Pel de marsch in zuidelijke richting
voortgezet, tot op 3 à 400 meter van die brug.
Onder een scherp vuur den vijand vooruit drijvende, werd het
punt bereikt, vanwaar naar de woning van Tjongkoe Kali opgerukt
;. ..'»T«v

203
en het terrein aldaar bezet kon worden, als wanneer aan de op-
dracht voldaan zou zijn, Ten 3 ure werd dat huis door de kolonne
van kolonel Wiggers, waarmede zich de kolonne Pel had. veree-
nigd, en een half uur later de Atjeh-rivier bereikt. Zoowel de
woning als de rechter- en linkeroever der rivier waren door den
vijand verlaten. Ook de kolonne Pel had veel bezwaren te overwinnen
gehad en menige hindernis moeten opruimen, doch evenmin veel
tegenstand van den vijand ondervonden. De verliezen waren gering ;
namelijk 1 gesneuvelde en 6 gewonden. Tegen den avond keerde
luitenant-kolonel Engel met zijn bataljon in het bivoauk terug.
Om dit te versterken, werd het rechter-half 14 e bataljon uit de
linie Moesapi ontboden, zoodat aldaar slechts het rechter- en linkerhalf
9 e bataljon bleven.
Om 8% uur was de gids Malela in het hoofdkwartier gekomen,
rapporteerende dat hij des nachts van het hoofd der XXV Moekims,
Marassa, vernomen had dat de beide oevers der Atjeh-rivier verla-
ten waren en dat Toekce Panglima Polim, hoofd van de XXII Moe-
kims , den kraton verlaten had en zich een uur meer zuidwaarts bevond.
Blijkbaar ging generaal van Swieten met de uiterste behoedzaam-
heid te werk en slechts langzaam werd er geavanceerd; de ope-
ration werden echter met den besten uitslag bekroond, en reeds
was de positie der onzen aanmerkelijk verbeterd. Ten eerste had
men vasten voet op vijandelijk grondgebied bekomen, terwijl de
troepen tot dusverre altijd onmiddellijk aan het strand gelegerd waren;
vooral in de richting van den kraton had men veel terrein gewon-
nen. En wat vooral van hooge waarde moest worden geacht: de
landstreek, die tot operatiebasis diende, was zeer gezond; hoogst-
waarschijnlijk zou de gezondheidstoestand der expeditionaire troepen
anders nog veel meer bedenkelijk zijn geweest.
Alleen hadde men de onophoudelijke verkenningen kunnen vermij-
den , die meermalen in gevechten ontaardden, waarin de vijand zich
een zeker succes toeschreef, terwijl het de troepen moest verdrieten,

204
telkenmale met den vijand in aanraking te komen, en dan te moeten
terugtrekken.
Thans werden achtereenvolgens het groote hoofdkwartier, de berg-
artillerie en de infanterie der 3

205
Den 22 8ten December waren eindelijk weder alle troepsn in één
bivouak vereenigd; dit was op 800 pas van den kraton aan den
overkant van de rivier gelegen. Aan den tegenovergestelden oever
bevonden zich alstoen 5 kompagnieën van het 14 e bataljon.
Men herinnert zich, dat generaal van Swieten een uitvoerigen brief
opgesteld had, dien hij, na Atjehneeschen bodem te hebben betre-
den, aan den sultan zou doen toekomen; tot dusverre was er nog
geen gelegenheid geweest om dit te doen, doch thans — een bi-
vouak in de nabijheid van den kraton des sultans van Atjeh opge-
slagen hebbende en op het punt om tot een beslissend handelen over
te gaan — achtte de opperbevelhebber het oogenblik gekomen om
als civiele regeerings-commissaris op te treden.
De weerspannige vijand had de kracht onzer wapenen gevoeld ;
hij zag, dat 'tgeen in dien brief te lezen stond, geen ijdele groot-
spraak was en dus mocht men in billijkheid verwachten, dat de
verzoenende taal van van Swieten bij den vijand ingang vinden zou;
althans dat hierdoor de weg gebaand zou worden, om met den
sultan in aanraking te komen.
Generaal van Swieten had bij den brief, waarvan wij den tekst
in zijn geheel hebben meegedeeld, een tweede schrijven gevoegd,
waarin hij den sultan aanmaande om den oorlog niet met noode-
looze wreedheid te voeren.
De tweede brief luidde aldus :
Aan
Zijne Hoogheid den Sidtan ALADIN MACHMOED SHAH,
die gezeteld is in den Kraton van Groot-Atjeh!
»Na vele groeten en heilwenschen geef ik Uwe Hoogheid kennis,
dat ik op last van mijn Gouvernement gekomen ben om tegen Uwe
Hoogheid oorlog te voeren, omdat Uwe Hoogheid aan den gouver-
nements-commissaris F. N. Nieuwenhuijzen de ophelderingen niet
gegeven heeft, die hij, namens het Nederlandsen-Indisch Gouverne-

206
ment, aan Uwe Hoogheid gevraagd heeft, zooals in mijn brief van
den is bekend gesteld.
»Deze oorlog behoeft echter niet met wreedheid gevoerd te wor-
den, noch onschuldigen ongelukkig te maken. Ik wensch zelfs, dat
hij spoedig door een eervollen vrede worde geëindigd en uw volk
weder tot de bedrijven van den vrede kunne overgaan.
»Het is dan ook een gebruik onder de beschaafde volken, die
den eenigen God aanbidden en Zijne wetten gehoorzamen, om geen
leed te doen aan krijgsgevangenen, noch aan personen, die geene
wapenen dragen, al behooren zij tot de oorlogvoerende legers, zoo-
als geestelijken, geneesheeren en burgerpersonen, die staatkundige
werkzaamheden uitvoeren; ook niet aan de officieren van admini-
stratie, die voor de magazijnen en levensbehoeften zorgen.
»Ik stel Uwe Hoogheid voor, dit gebruik eveneens te volgen.
»Van mijne zijde beloof ik Uwe Hoogheid, dat geen leed zal ge-
schieden aan Atjehneezen, die mijne krijgsgevangenen mochten zijn
dat zij van voedsel en van het noodige zullen worden voorzien, en
als zij gekwetst of ziek zijn, evenals mijne gekwetsten en zieken
zullen worden verzorgd.
»Ik beloof, dat geen leed zal worden gedaan aan vrouwen en
kinderen, noch aan mannen, die zich vreedzaam gedragen. Ik be-
loof ook, dat uwe dooden overeenkomstig de godsdienstige gebruiken
van den Islam zullen worden ter aarde besteld door een Mahome-
daanschen priester, die daarvoor in mijn leger is.
»Wederkeerig verlang ik en verzoek ik Uwe Hoogheid, om ook
onze dooden te eerbiedigen en op voegzame wijze te begraven; dat
geen leed worde gedaan aan de Nederlandsche krijgslieden, wan-
neer zij door u worden krijgsgevangen gemaakt, maar dat zij tegen
een gelijk getal Atjehneezen worden uitgewisseld ; en dat geen leed
worde gedaan aan de burgerpersonen, geestelijken en geneesheeren,
die met een menschlievend oogmerk in mijn leger zijn.
»Wijders verzoek ik Uwe Hoogheid om bevelen te geven, dat

207
geen leed worde gedaan aan mijne zendelingen, maar dat zij met
heuschheid worden bejegend en hunne brieven ontvangen en gele-
zen, zooals ik wederkeerig zal doen met die van Uwe Hoogheid.
Want hoe zouden wij tot overleg en onderhandelingen kunnen ko-
men, als het leven van onze zendelingen niet veilig en hunne per-
sonen niet heilig waren? Er zullen toch eenmaal tusschen Uwe
Hoogheid en het Nederlandsch-Indische Gouvernement, waarvan ik
de vertegenwoordiger ben, onderhandelingen geopend en een tractaat
van vrede moeten gesloten worden; want ik zal Atjeh niet verlaten,
zoolang dit niet geschied is. Wanneer wij dan den oorlog op be-
schaafde wijze hebben gevoerd, zal de vrede duurzamer en het
onderlinge vertrouwen grooter kunnen zijn.
»Daarom schrijf ik Uwe Hoogheid deze woorden. Ik stel nu reeds
vertrouwen in uwe edele denkwijze en vlei mij, dat Uwe Hoogheid
het met mij eens zal zijn, dat onze krijgslieden, al staan zij ook
met dapperheid tegenover elkander, toch den strijd eerlijk en edel
moeten voeren.
»Dit zijn mijne woorden."
De brieven voor den sultan, die door tusschenkomst van Radja
Moeda Setia, hoofd der XXV Moekims, zouden worden overgebracht,
waren teruggegeven, daar dit hoofd zich niet met de bezorging kon
of wilde belasten. Daarom werd gebruik gemaakt van het aanbod des
zeventigjarigen Mas Soemo Widikdjo, die het overbrengen van de aan
den sultan gerichte brieven op zich nemen wilde. Hoezeer bekend
met de daaraan verbonden gevaren, aanvaardde de grijsaard vol moed
zijn zending en vertrok den 22 8t December des morgens om 9 uur.
Een bewoner van kampong Penajoeng wees hem den weg en rap-
porteerde, dat onze zendeling binnen de vijandelijke werken was
gekomen. Doch deze kwam niet terug; hij werd — in strijd met
de allereerste beginselen van het volkenrecht, — door de Atjehnee-
zen vermoord. Hij stierf den waterdood, waartoe men hem, roer-

208
loos gebonden, op den rug legde en in den opengespalkten mond
water druppelde totdat hij eindelijk, onder de vreeselijkste benauwd-
heden en smarten, den laatsten adem uitblies.
Dit gruwel geschiedde op last van Toekoe Talang, broeder van
panglima Polim; die doodstraf wordt gewoonlijk op dieven en overspelige
vrouwen toegepast.
Mas ngabehi Soemo Widikdjo, in de residentie Kediri woonachtig,
vader van den patih van Blitar m{s ngabehi Soemo Dirdjo, had de veld-
tochten naar Bali meegemaakt en toen reeds goede diensten bewezen,
waarvoor hem de bronzen medaille voor moed en trouw was toege-
kend. In 1860 nam hij als hoofd der koelies deel aan de tweede
expeditie tegen Boni, welke betrekking evenzeer tot tevredenheid van
den bevelhebber door hem was vervuld. En toen nu* zijn oude chef,
luitenant-generaal van Swieten, de tweede expeditie naar Atjeh zou'
aanvoeren, haastte hij zich om zich weer beschikbaar te stellen.
Zijn gevolg bestond uit den Maleier Ma-Asrah van Serdang, de Ja-
vanen Mas-Kerta Soedira, Soero Melangi en den jeugdigen raden Te-
goeh; die ontkwamen slechts door een wonder den dood en deelden
de volgende bijzonderheden van die rampspoedige zending mede:
Nabij de missigit gekomen, werden zij aangehouden door een troep
volk, dat, toen zij het doel van hunne komst bekend gemaakt hadden,
een der hoofden ging roepen. Dientengevolge verschenen de panglima
der XXVI en die der XXV Sagis, benevens Toekoe Talang, die de brie-
ven aannamen; toen reeds gingen er stemmen op, om de gezanten
te vermoorden, en aan Mas Soemo Widikdjo werd zijn zilveren
sirihdoos ontnomen. Doch een hadji kwam tusschenbeide en deed de
woeste horde opmerken dat ten tijde van den vorigen sultan nooit
leed mocht worden gedaan aan den brenger van een brief; wel een
bewijs, dat zelfs Atjeh eenig besef had van de barbaarschheid die
gepleegd wordt, als men een parlementair kwalijk bejegent.
Raden Tegoe werd naar panglima Polims verblijf overgebracht;
de drie anderen bleven bij Toekoe Talang, die hen als volgelingen

209
gebruikte. Hoewel hun voeding veel te wenschen overliet, ondervonden
zij geen bepaalde mishandelingen; doch den ll^n Januari werden
zij gebonden en hun werd meegedeeld, dat zij den volgenden dag
moesten sterven. Er was dus slechts heil voor hen in de vlucht.
Mas Kerta Soedira beet de touwen stuk, waarmee hij gebonden
was, bevrijdde toen de beide anderen, en omstreeks 7 uur 's avonds
vluchtten zij in de rivier; den volgenden ochtend om 5 uur bereikten
zij onze voorposten.
Soero Melengi echter, die zich een oogenblik aan wal gewaagd had,
viel in handen van den vijand ; men voerde hem weder naar de rivier
en hield hem onder water, tot men hem dood waande, ten overvloede
hem nog twee lanssteken in de borst toebrengende, waarna
men hem in een kuil wierp.
Met zulk een vijand, die in zijn beestachtige wreedheid het volkenrecht
met voeten trad, moesten onze troepen oorlog voeren, en
vooral toen de laaghartige moord, op onzen zendeling gepleegd,
bekend werd, vroeg menigeen zich af, of generaal van Swieten niet
wat te veel consideratie had voor dergelijk bandietenvolk en den
oorlog niet wat zoetsappig voerde.
Wij weten, dat hij gevangen Atjehneezen niet alleen goed liet
verplegen, maar ze wel doorvoed de vrijheid gaf, ten overvloede
van een geschenk in geld voorzien; het gevolg was, dat enkelen
zich onbeschroomd lieten gevangen nemen, naar het schijnt om
onze position eens goed op te nemen en dan met een paar zilveren
muntstukken op zak tot de hunnen terug te keeren.
De voorzichtigheid, waarmede generaal van Swieten de bewegingen
leidde, werd nog voorbijgeschreden door de gemoedelijkheid, dien
hij tegenover den vijand ten toon spreidde; de uitkomst heeft geleerd,
dat de generaal in dit opzicht heeft misgetast. Eerst oorlog
voeren — en dan, na de overwinning, grootmoedig zijn; maar niet
in de eene hand het zwaard en in de andere hand het lokkebrood!
Den 9 aen December was de landing geschied, en het duurde tot
14

210
den 25 sten , voordat eenig belangrijk gevecht geleverd werd ; dit dralen,
de omstandigheid dat geheele dagen volmaakt werkeloos voorbij
gingen, kon niet anders dan de troepen ongeduldig maken.
De civiele regeerings-commissaris meende natuurlijk goede gronden
te hebben om zoo te handelen, en niet anders; steeds had hij
getracht om met de bevolking in aanraking te komen en had zich
door het tot dusver ondervondene niet laten afschrikken. Hij ontwikkelde
de door hem gevolgde politiek/In een schrijven aan den gouverneur-generaal,
waarin hij meldde, dat hij dadelijk na aankomst
maatregelen getroffen had om de proclamatie aan de bevolking te
verspreiden; dat hij al het mogelijke gedaan had, om die bevolking
onze goede bedoelingen kenbaar te maken; dat hij op de meest
humane wijze oorlog gevoerd had, maar dat dit tot geenerlei resultaat
had mogen leiden »).
l ) »Onze politieke aanrakingen met Atjehs hoofden en bevolking," zoo schreef
generaal van Swieten uit het bivouak Penajoeng aan den gouverneur-generaal,
»waren in de eerste dagen na mijne aankomst ter reede te weinig belangrijk, om
een afzonderlijk verslag daarvan noodig te maken.
»Thans echter acht ik het noodig, uwe excellentie een overzicht aan te bieden
van hetgeen tot nog toe op dat terrein is voorgevallen.
»Dadelijk na mijne aankomst zijn door mij maatregelen genomen tot verspreiding
mijner proclamatie, waarin de bevolking der verschillende kampongs wordt aangemaand,
in haar belang, om de wapens niet tegen ons te voeren, en waarin
haar in dit geval zelfs hulp en bescherming worden toegezegd.
»Een tiental exemplaren daarvan werd in den nacht van 3 op 4 December op
de hoogte van kampong Maraksa aan den wal gebracht door zekeren Si Bagia,
een Atjehneesch krijgsgevangene van de eerste expeditie, die zich bij den ambtenaar
Kroesen aan boord van het gouvernements-stoomschip »Hertog Bernard"
bevond, op welken bodem ook de tolk Sauli Tahir, benevens eenige gidsen en
spionnen verblijf hielden.
»Later zijn ook eenige dier proclamatie's op Poeloe-Nassi aan de boomen vastgehecht
en na ons debarkement in de nabijgelegen kampongs verspreid, telkens
wanneer daartoe, bij verkenningen als anderzins, de gelegenheid zich voordeed.
»Hoewel dus het mogelijke gedaan is, om de bevolking onze welwillende bedoelingen
kenbaar te maken ; niettegenstaande wij onder anderen door het vrijlaten
op den W December van drie Atjehneesche gevangenen en door het behoorlijk
verplegen van gewonde vijanden trachtten blijk te geven, dat het ons ernst was

211
Doch generaal van Swieten had genoegzaam ondervonden, dat met
minzaamheid hier niets was uit te richten en dat alleen door kracht
van wapenen een bevredigende oplossing van de zaak kon worden
verkregen. Het noodige geschut werd nu gedebarkeerd om den
kraton te bewerpen, en den 25 aten zou een verkenning in zuid- en
zuidwestelijke richting worden ondernomen, naar de vlakte die ten
zuiden van Penajoeng moest gelegen zijn.
Dien dag verlieten de troepen 's morgens om 8 uur het bivouak ;
hiertoe waren aangewezen het rechter- en het linkerhalf 3 e bataljon,
benevens de 3 e kompagnie artillerie, een halve kompagnie sappeurs
en de kavalerie, onder bevel van kolonel Wiggers van Kerchem;
de generaals van Swieten en Verspijck zouden de verkenning volgen.
Even buiten het bivouak gekomen, werden de troepen hevig beschoten;
de kampong, waaruit men bestookt werd, was omringd door
een lange, gebroken borstwering, grootendeels door een natte gracht
omgeven. Langs die kampong moest worden heengetrokken.
met onze welwillendheid tegenover de bevolking; ondanks het feit, dat zelfs de
verlaten eigendommen van den vijand door onze troepen gerespecteerd werden,
voor zoover zulks maar eenigszins was overeen te brengen met de veiligheid
van het bivouak, toch vonden wij de kampongs verlaten en werden de vrouwen
en kinderen naar het binnenland in veiligheid gebracht. Alleen in het gebied van
Toekoe Neq Radja van Maraksa zijn de vrouwen en kinderen gebleven, maar voor het
overige heb ik nog niets kunnen bespeuren van de uitwerking van bedoelde proclamatie.
»Nadat den vijand bij onderscheiden gevechten ruimschoots gelegenheid was
gegeven, om onze physieke meerderheid te gevoelen en hem vooral op den 14 den December
bij de inneming van kotta Perak zulke gevoelige verliezen waren toegebracht
, dat hij, tot in den omtrek van den kraton teruggedrongen, ons meester
moest laten van de oevers der Atjeh-rivier, zoodat wij met de geheele troepenmacht
ons tegenwoordig bivouak, op nog geen uur afstands van den kraton, konden
betrekken, achtte ik het oogenblik gekomen, om den sultan van Atjeh bekend te
maken met het doel, waarvoor wij gekomen waren, en met de voorwaarden, waarop
wij den vrede wenschten te sluiten. Ik deed zulks bij mijn brief van 1 December
waarbij ik nog een tweeden voegde, houdende belofte om krijgsgevangenen en gewonden
behoorlijk te behandelen en te verplegen, de dooden te respecteeren,
kortom den oorlog te voeren, zoools het aan beschaafde natiën betaamt, en niet
uitnoodiging om wederkeerig evenzoo te handelen."
14'

212
Door de artillerie ondersteund, rukte de kolon ne vooruit; spoedig
was kampong Lemboe bezet, welke met zeer veel oordeel versterkt
was door een aarden borstwering, die door de kunstmatig aangebrachte
doornbamboe een groote mate van stormvrijheid bekwam.
Beide halve bataljons waren gelijktijdig in gevecht gewikkeld. De
tegenstand was zoo hevig, dat er versterking moest worden ontboden
; namelijk het linkerhalf 9 e en het rechterhalf 9 e bataljon infanterie.
In het heetste van het gevecht, werd kolonel Wiggers door een
geweerkogel in de dij gewond; majoor Verspijck leidde nu de verdere
operation.
De troepen, die in het bivouak waren gebleven, waren intusschen
mede onder de wapens gekomen en stonden gereed, ten
einde zonder verwijl te kunnen oprukken; want de troepen, die
een bloedig gevecht onderhielden, avanceerden slechts langzaam.
Hevig was de strijd, die ontstaan was, daar de vijand zijn versterkte
positie krachtdadig verdedigde. Sommige versterkingen
moesten met de bajonet genomen worden ; maar niets was bestand
tegen de moedige volharding onzer troepen. Vooral het rechterhalf
9 e onder luitenant-kolonel Engel, en het linkerhalf 9 e bataljon hebben
zich dien dag bijzonder onderscheiden.
Tegen drie uur was de overwinning in zoover aan ons, dat de
strijd kon worden afgebroken; de genomen stelling werd door het
rechterhalf 12 e en twee kompagnieën van het linkerhalf 12 e bataljon
bezet. De weg, die onze troepen hadden af te leggen, was
over ruim 500 pas met doornbamboe versperd geweest en werd
van den linkeroever der rivier bestreken.
Onze troepen bevonden zich na afloop van het gevecht aan de
rivier, op eene plaats zuidelijk van den kraton, een weinig hooger
dan bedoeld was ; de vijandelijke versterkingen aldaar waren genomen.
De onzen hadden zware verliezen geleden. De I e luitenant J. A.
L. Schoenmaeckers was gesneuveld; kolonel Wiggers van Kerchem,
de luitenants W. L. E. V. von Massow, P. van den Blijck, H. J. A.

-Msmüij!
213
Eichholtz, C. E. J. Schweijs, W. F. Kroesen en de officier van gezondheid
H. C. J. T. van Hardenbergh waren gewond ; 76 minderen
waren gesneuveld of buiten gevecht gesteld. Zeer aanzienlijk waren
ook de verliezen door den vijand geleden; door de onzen werden
54 Atjehneezen, waaronder een panglima, begraven.
Aan het eigenlijke doel der verkenning was intusschen niet voldaan.
Aan de rivier, tusschen de positie die den vorigen dag was ingenomen
en het bivouak, moest een groote vlakte liggen, die men
had moeten bereiken. Den volgenden morgen zouden de operation
worden voortgezet.
Daartoe verlieten 's morgens om zeven uur van den 26 sten December
het rechterhalf 3 e en het linkerhalf 9 e bataljon, met één
batterij en detachementen kavalerie en mineurs, het bivouak Penajoeng,
om langs de rivier op te rukken ; luitenant-kolonel Pel zou
met het rechterhalf 14 e bataljon, een sectie artillerie, benevens de
gewapende sloepen-flotille op den westelijken oever de beweging
ondersteunen.
Generaal Verspijck drong met de troepen uit kampong Lemboe
tot den oever der rivier door ; uit versterkingen bij den kraton van
den anderen oever werden de onzen zoo aanhoudend beschoten,
dat de bedoelde vlakte weder niet bereikt kon worden.
De kolonne Schultze was gelukkiger. Hoewel zij wegens het zwaar
begroeid en doorsneden terrein slechts langzaam kon avanceeren,
bereikte zij toch tegen elf uur den rand der bij den oostelijken
rivieroever gelegen grasvlakte. De artillerie koos nu een gunstige
positie om het vuur van uit de versterkte linie, die de andere
kolonne zoozeer geteisterd had, tot zwijgen te brengen; maar nu
werd de kolonne Schultze zoo moorddadig beschoten, dat hij evenzeer
zich gedwongen zag, terug te trekken.
Ook dezen dag was het heet toegegaan; de kapitein der infanterie
P. F. T. la Fors en 15 minderen waren gesneuveld; gewond
waren majoor H. J. van Lith, kapitein L. F. Nix, I e luitenant C.

214
C. F. J. Hirschman, 1« luitenant J. K. Koot; 2 e luitenant P. D. W.
Wilken en 55 minderen. Dubbel te betreuren waren die verliezen,
omdat dit tweedaagsch gevecht tot geenerlei resultaat had mogen
leiden; alleen had men gezien, dat de werken aan de] overzijde der
rivier tot den kraton en de missigit behoorden.
Daar de gevonden grasvlakte door de werken aan de overzijde der
rivier bestreken werd, besloot de opperbevelhebber om belegerings-
-batterijen te laten maken, ten einde de - zonder een geregelden
aanval onmogelijk te nemen — werken te bemachtigen ; de mineurs
en sappeurs zouden, versterkt door infanterie, die batterijen opwerpen.
Mede werden de loopgraven geopend, waartoe op 200 meter buiten
de zuidelijke postenlinie in zuidelijke richting een sappe begonnen
werd. Ook des nachts werd gesappeerd ; alsdan werden de werkers
gedekt door twee kompagnieën infanterie.
Den troepen wachtte daarom een inspannende, eenigermate ontmoedigende
arbeid ; de wapenen zouden nu tijdelijk rusten. Men moest
met schop en spade de legerplaats verschansen en de vesting-artillerie
behulpzaam zijn, haar batterijen op te bouwen, zooals de opperbevelhebber
zich uitdrukte in zijn dagorder van den 27 sten 8)
waarin hij een welverdiende hulde bracht aan de dapperheid- en de
energie der troepen, die zich door een terrein, dat alle denkbare
moeielijkheden vereenigde, dat geen berijdbare wegen had en doorsneden
was met moerassen, en ondoorwaadbare wateren, een weg
tot de voorwerken van den kraton gebaand hadden.
Intusschen had men vernomen van Toekoe Neq, dat Toekoe Radja
Pakid van Pedir niet alleen met ruim 1000 man naar den kraton
was getrokken, om dien te helpen verdedigen, maar den sultan tot
het voortzetten van den oorlog had aangespoord. In verband met
de door hem uitgevaardigde proclamatie, besloot generaal van Swieten
nu, Pedir hiervoor te tuchtigen, en den 27 sten December ontving de
kommandant der maritieme middelen aanschrijving om tot dit doel
naar Pedir te stoomen.

215
Hiertoe moesten de aan het strand gelegen kompagnieën mariniers
weder embarkeeren ; zij werden vervangen door een kompagnie Am-
boineezen van het rechter-half 3° bataljon.
Het kommando op de reede van Atjeh werd door kolonel van
Gogh tijdelijk opgedragen aan den kapitein-luitenant-ter-zee W. F.
L. de Vriese; de »Zeeland," »Metalen kruis," »Citadel van Antwer-
pen," »Banda" en »Borneo" vertrokken nu den volgenden dag naar
de noordkust van Pedir, teneinde die plaats te straffen.
Het rechter-half 14 e bataljon bevond zich aan den linkeroever
van de Atjeh-rivier, het 12 e bataljon was nog in het bivouak gele-
gerd. De forten tusschen de monding en het bivouak Penajoeng
bleven bezet door een kompagnie van het linker-half 12 e bataljon.
Het belegeringsgeschut en materieel, tot het belegeringspark be-
hoorende, werden nu aangevoerd en een kruitmagazijn werd in het
bosch bij het bivouak gemaakt, terwijl gaten in den grond gegraven
werden tot bergplaats voor lithofracteur.
De vijand vuurde aanhoudend, welk vuur door 2 mortieren van
20 c.M. beantwoord werd. Van den arbeid aan de loopgraven scheen
hij nog niets ontdekt te hebben; die arbeid avanceerde langzaam.
De sappen werden tot loopgraven verbreed; de halve bataljons
wisselden elkander bij het werken af.
Men ontving bericht van Abdoel Rachman van kampong Pandei,
dat de sultan zich nog in den kraton bevond ; de operation des vij-
ands werden geleid door diens schoonvader Toekoe Radja Pakid,
kortelings van Pedir gekomen.
Den 29 stc " werd een brief van den radja van Gigieng ontvangen 9),
waarin deze te kennen gaf, dat het altijd zijn voornemen geweest was
om zich te stellen onder bescherming der Nederlandsche vlag en dat
hij bereid was, om alles te doen wat het Gouvernement hem mocht
bevelen. »De oorlog met Atjeh richt land en volk te gronde; daarom
wil ik, als mijn vriend het goed vindt, trachten den vrede te be-
werken tusschen het Gouvernement en den sultan van Atjeh", zoo

216
schreef de radja, verzoekende dat men hem een Nederlandsche
vlag zou zenden.
Dienzelfden dag was de Engelsche oorlogstoomer »Thalia" ter
reede gekomen; ten doel hebbende, om een brief van de koningin
van Groot-Brittanje aan den sultan over te brengen, waarin deze
werd aangespoord, zich aan het Nederlandsche gezag te onderwerpen.
De kommandant van dien oorlogsbodem, kapitein-ter-zee Woolcombe,
kwam den volgenden, morgen generaal van Swieten zijne
opwachting maken. Deze, hoewel niet bekend met den inhoud van
den brief, verklaarde zich bereid, om zooveel in zijn vermogen was
behulpzaam te zijn, opdat het schrijven van Hare Majesteit den
sultan mocht bereiken.
De ons goedgezinde Toekoe Neq werd aangezocht, om den sultan
met de komst van het Britsche oorlogschip in kennis te stellen; het
antwoord des sultans was van dien aard, dat het zenden van'een
sloep tot voor den kraton moest worden ontraden.
Den 31»'- werd door generaal Verspijck, in overleg met den chef
van den staf, den kommandant der artillerie en den chef der genie,
de plaats bepaald, waar de belegerings-batterij moest komen; die'
batterij, welke de missigit en den kraton beschieten moest,'zou
vooreerst bewapend worden met zes getrokken stukken van 12 c.M.
Des morgens ten 8 ure van den 29"- December was het eskader,
dat met de bestraffing van Pedir belast was, voor Koewala
Pedir, op ongeveer 1200 meter van den wal verschenen; onmiddellijk
werd op de versterkingen en kampongs het vuur geopend,
zoodat op onderscheidene plaatsen brand ontstond.
Den 31»"» debarkeerde de landingsdivisie, sterk ruim 200 mariniers,
behalve de matrozen die in de gewapende sloepen meegingen.
Het debarkement geschiedde met behulp van 12 gewapende sloepen
en 3 stoombarkassen, onder bevel van kapitein-luitenant-ter-zee
W. H. F. van Oordt; de rivier werd opgevaren, ten einde een ge-

217
schikt terrein te zoeken om te landen. Men had te beschikken over
een getrokken kanon van 7 c.M. en een bronzen Coehoorn- mortier.
Na een tocht door 't moeras, waarbij men tot over de knieën in
de modder zakte, bevond het I e peloton mariniers zich op een smallen
weg, die naar de dahlem voerde; toen, ongeveer een uur later,
de geheele macht verzameld was, trok het I e peloton en tirailleur
op en werd door de Pedireezen beschoten, zoodat één man sneu-
velde en 7 gewond werden.
Wegens het moeielijk terrein kon men slechts langzaam avan-
ceeren; ook de sloepen konden, ten gevolge van de geringe diepte
der rivier, niet dan met de meeste inspanning en zeer langzaam
vooruit komen. Daarom besloot kapitein-luitenant van Oordt, terug te
keeren, zonder de kampongs bereikt te hebben, en het werd onraad-
zaam geacht om tot vernieuwde vijandelijkheden over te gaan, zoodat
men 1 Januari 1874 naar de reede van Atjeh terugstoomde.
De steenen versterking en de hoofdkampongs van den vorst van
Pedir waren intusschen door het granaatvuur der schepen zwaar
geteisterd ; overigens had die kleine expeditie weinig te beteeke-
nen gehad.
Intusschen had men vóór den kraton hard gewerkt; de 3 e paral-
lel was op ongeveer 600 meter van den kraton gemaakt en achter
die parallel waren de batterijen aangelegd.
De aanvalswerken waren grootendeels bij dag uitgevoerd en door
den vijand niet belemmerd geworden. Over enkele dagen zou het
vuur op den kraton geopend worden.
Het belegeringspark bestond uit 4 achterlaadkanons van 12 c.M.
4 voorlaadkanons van 12 c.M., 4 voorlaadkanons van 8 c.M., allen
getrokken, en 4 mortieren van 20 c.M.
Zoo brak het jaar 1874 aan. De toestand was bevredigend; de
cholera was gelukkig in hevigheid verminderd en begon thans de
Atjehneezen te teisteren. De geest der troepen bleef uitmuntend,
hoeveel bezwaren zij ook het hoofd moesten bieden en al mocht

218
het veler goedkeuring niet wegdragen, dat de opperbevelhebber met
zoo'n kalm overleg te werk gin».
Volgens de geruchten waren de sultan en eenige hoofden niet ongeneigd
zich te onderwerpen, maar de overheerschende priesterpartij
was en bleef oorlogzuchtig gestemd.
Ofschoon het zich liet aanzien, dat de val van den kraton nabij
was, vreesde men, dat dit nog met groote opofferingen gepaard zou
gaan, daar de vijand hoogstwaarschijnlijk zijn voornaamste bolwerk
hardnekkig zou verdedigen. (
Hoe weinig resultaat de civiele regeerings- commissaris van zijne
pogingen, om met de vijand in aanraking te komen, ook mochte
gehad hebben, meende hij toch te moeten protesteeren tegen de
mishandeling van zijne parlementairs; onder dagteekening van den
8fw Januari werd het volgend schrijven aan den sultan gericht:
Brief van den luitenant-generaal van Swieten, die bevel voert over
de legers te land en te water in den oorlog tegen het rijk van
Atjeh, aan Z. H. Aladin Machmoed Shah, Sultan van Atjeh.
Ik heb U. H. nu 12 dagen geleden twee brieven gezonden.
In den eenen bood ik U. H. den vrede aan op aannemelijke voor-
waarden, om een einde te maken aan den oorlog, die uw land ver-
woesten en U arm maken zal.
In den anderen verzocht ik U. H. om, zooals in alle landen van
het Oosten en Westen gebruikelijk is, geen leed te doen aan mijne
zendelingen.
Op mijne brieven heb ik geen antwoord bekomen en mijn zendeling
is niet teruggekeerd.
Bij geen volk der wereld worden de zendelingen der oorlogvoerende
partijen gevangen gehouden of beleedigd.
Wat heeft U. H. met mijn zendeling Mantrie Mas Soemoe Widikdjo,
een man van aanzien en hoogen ouderdom, gedaan?
Het is ook bij geen volk gebruikelijk, om brieven onbeantwoord

219
te laten. Wat kan de reden zijn, dat U. H. geen antwoord heeft
willen geven op mijn aanbod om vrede te sluiten?
Is het dan de wil van U. H. dat uw land geheel verwoest worde?
Ik ben beschaamd, dat U. H. met mijn zendeling en met mijne
brieven zoo onheusch heeft gehandeld.
Ik kan nu niemand meer vinden, die een brief naar den kraton
wil brengen.
Ik heb dus geene andere keuze, dan den oorlog op den ernstigste
wijze voort te zetten en Uwe Hoogheid bij alle beschaafde volken
voor de gevolgen verantwoordelijk te stellen.
Mijn vriend, den Engelschen kolonel Woolcombe van Harer Brit-
sche Majesteits schip »Thalia" zal ik nu verzoeken, dezen brief te
gelijk met den brief van Koningin Victoria aan Uwe Hoogheid te
zenden.
Ik geef U. H. kennis, dat ik over eenige dagen gereed zal zijn,
om den kraton te beschieten en dat ik dan verplicht zal zijn, den
kraton met al de daarin staande en omliggende huizen te vernielen.
Dit zijn mijne woorden.
(get.) VAN SWIETEN.
Reeds vroeger had generaal van Swieten den sultan een degelijk
protest willen doen toekomen, maar na het treurig lot van onzen
zendeling was er geen vertrouwd persoon meer te vinden geweest,
die zich met de bezorging had willen belasten. Zooals uit den brief
zei ven blijkt, had de generaal de komst van de »Thalia" gretig aan-
gegrepen , om te gelijk met den brief van de Engelsche regeering
ook den zijne te kunnen verzenden en alzoo eenige zekerheid te
hebben, dat ditmaal zijn schrijven den sultan bereiken zou.
Den 5 den Januari werd Ali Bahanan, die zich met de bezorging-
van den brief belast had, in den kraton toegelaten; maar toen het
bleek, dat er ook een brief van den opperbevelhebber in het couvert
gesloten was, had hij het hard te verantwoorden, en ware hij geen
*

220
Arabier geweest en hadde hij zijn onschuld niet onder eede betuigd,
dan zou het ook met hem niet goed zijn afgeloopen.
Ali Bahanan boorde den brief van het Engelsche Gouvernement
voorlezen; met moeite kon de sultan zijne teleurstelling over den
inhoud van dien brief verhelen. Ook de brief van generaal van
Swieten werd voorgelezen, maar niet beantwoord; de sultan verklaarde,
niets te weten van Mas Soema Widikdjo of de door hem
gebrachte brieven. Zeer zeker bleek hieruit opnieuw, dat hij een
hoogst onbeduidend persoon was.
Den 3 de " Januari was de belegeringsbatterij voltooid; die arbeid
was zeer afmattend en moeitevol geweest, daar in de laatste dagen
veel regen was gevallen.
Zoodra de artillerie-kommandant kon rapporteeren, dat de belegeringsbatterij
tot vuren gereed was, werd den 4 aen een conferentie
gehouden door den opperbevelhebber, den tweede bevelhebber, den
chef van den staf en de chefs van diensten ; er werd bepaald dat
het vuur der batterij met kracht zou geopend en van de verwarring,
die hierdoor zou ontstaan, gebruik gemaakt worden om langs
den linkeroever der rivier de missigit en omliggende werken aan te
vallen, waartoe door de genie een brug over de rivier was geslagen
, die echter door de bandjirs van de laatste dagen vernield was
geworden, waarna een gierpont gemaakt werd.
De radja van Gigieng, Toekoe Bentra Kamangan Potjoet Osman,
deed nu opnieuw het aanbod, om als bemiddelaar tusschen het
Nederlandsch-Indisch Gouvernement en den sultan van Atjeh op te
treden; generaal van Swieten, zijn politiek getrouw blijvende om
geene gelegenheid te laten voorbijgaan, die tot den vrede leiden kon,
schreef hem 10), dat hij medelijden had met de bevolking van
Atjeh en dat hij het dus met welgevallen zien zou, als »zijn vriend"
naar Atjeh ging, om over den vrede te spreken. Daarbij werd de
gevraagde Nederlandsche vlag gezonden.
Het bleek al weder, dat met voordacht allerlei lasterlijke verzin-

221
sels werden rondgestrooid, om de bevolking tegen de Nederlanders
op te hitsen; om de ongegrondheid daarvan te toonen en ze formeel
tegen te spreken, liet generaal van Swieten door den ambtenaar
Kroesen den volgenden brief schrijven aan den hoeloebalang
van Tadjé :
»Ik deel T. Nja Aden, hoeloebalang van Tjadé, mede, dat ik gisteren
ontmoet heb een zekeren Saleh, die zegt door u te zijn gezonden,
om ons namens u en de bevolking van Tjadé mededeeling te doen
van uwe goede gezindheid jegens het Gouvernement.
»Is dit werkelijk zoo, gelieve zulks dan te toonen door het zenden
van een brief met een behoorlijken zendeling.
»Indien gij wel wilt zijn met ons, wij willen ook wel zijn met u.
»Neem wel in aanmerking, dat wie het eerst zich onderwerpt aan
het Gouvernement en oprecht handelt, voor zijn volk voordeel, voor
zichzelf eventueel grootheid verwerft.
»Ik hoor, dat er onder het volk tal van valsche geruchten verspreid
worden omtrent het Hollandsche Gouvernement; dat men vertelt
dat wij den godsdienst zullen verbieden, de vrouwen rooven, rechten
heffen op klapperboomen en huizen enz. enz. Laat men toch
zulke praatjes niet gelooven.
»De gewoonten van het Gouvernement zijn volstrekt niet zoo. Waar
ook het Gouvernement bestuur voert, heerschen rust, vrede en welvaart
onder het volk.
»Daarbij, wij zijn niet in Atjeh gekomen, om er direct bestuur
te voeren, maar om dat land onder onze bescherming te nemen
en een billijke overeenkomst te maken, opdat er blijvend rust
heersche en de welvaart worde bevorderd; zoowel van de grooten
als van het volk.
»Ik zend u dezen brief, opdat aan het volk kenbaar worde, wat
wij hier komen doen en geen geloof meer worde geslagen aan lasterlijke
praatjes van slechte menschen, want ik zeg u, de men-

222
sehen van Atjeh, die tegen ons vechten, zijn gelijk aan iemand die
een zelfmoord wil plegen.
MAHTOEB, 6 Januari 1874 (18 üzoelkaidah 1290)."
Generaal van Swieten begreep desniettemin terecht, dat de tijd
tot onderhandelen voorbij was en daarom werd besloten, om tot
de, in de conferentie besproken, operatie over te gaan, waarvoor
aangewezen werden de vier bataljons en de batterij der 2 e brigade,
onder bevel van haar kommandant, kolonel de Roy van Zuydewijn.
De aanval zoude 't eerst gericht worden tegen de missigit,
die — naar een spion berichtte — niet verlaten was. De oevers
der riviermonding werden bezet door mariniers, en sloepen werden
gereed gehouden, om desgevorderd spoedig een gedeelte der troepen-
macht van den eenen oever naar den anderen te kunnen overbrengen.
Van 1—5 Januari was zoo ijverig gearbeid, dat den 5 den 's avonds
vier achterlaad- en twee voorlaadkanonnen van 12 c.M., benevens
vier mortieren van 20 c.M. gereed stonden, om hun vuur op mis-
sigit en kraton te openen. De twee achterlaadkanonnen van 12 c.M.,
die aan het zuideinde van het bivouak in batterij stonden, moesten
het terrein vóór de missigit beschieten. Met inbegrip van het ge-
schut der gewapende sloepen, konden in het geheel 26 vuurmon-
den in werking gebracht worden.
's Morgens van den 6 den , om 5 uur, stond de 2« brigade gereed om
naar den linkeroever te worden overgebracht ; met de vlotten ging dit
langzaam door het onklaar raken der schroeven van de stoombarkassen.
Kort daarop werd door middel van 50 kilo buskruit de bamboe-
doerie-pagger vernield, welke voor de batterij stond, waardoor deze
in een oogwenk gedemaskeerd was, en nu opende zij onmiddellijk
haar vuur op missigit en kraton. Tevens rukte de infanterie op,
doch werd door den vijand met een vreeselijk geweervuur begroet en
de voorhoede stiet op een versterking, waarvan de toegangen met
randjoe's en bamboedoerie bezet waren.

223
Niettegenstaande het moordend lood van den vijand, die de nauwe
accessen bestreek, hadden de onzen den boschrand weldra bereikt ;
hier stiet men op een groote aarden versterking, en de verliezen
Waren aldra zoo gevoelig, dat een front-aanval schier ondoenlijk was
en men 's vijands linkervleugel besloot om te trekken. Zoodra de
vijand den terugtochtsweg bedreigd zag, ging hij op de vlucht; de
overige troepen drongen nu ook in front over den wal het werk
binnen. Kolonel de Roy van Zuydewijn was gewond, doch wilde
het kommando niet overgeven, zoodat de opperbevelhebber hem
moest gelasten, om zich te laten verbinden.
De vijand trok door en langs de missigit terug en belette niet,
dat onze troepen deze sterkte bezetten. Echter duurde het gevecht
voort, ten einde den vijand uit de naburige versterkingen te verdrijven.
De veroverde stelling werd bezet door het rechter-half 14 e , het
3 e bataljon, en de 3 e kompagnie artillerie, onder bevel van luitenant-
kolonel Pel; de overige troepen keerden naar het bivoauk terug.
De zege was ons; maar die werd met zware offers gekocht.
Van de 1400 man, die aan het gevecht hadden deelgenomen, waren
11 officieren en 203 minderen buiten gevecht gesteld. Er waren
kompagnieën, die de helft harer manschap verloren hadden.
Behalve de brigade-kommandant waren gewond: de kapitein der
infanterie J. P. van Lier ; de kapitein der artillerie J. Schneiter,
de kapiteins der infanterie P. E. F. A. von Mauntz, C. H. Visscher ;
de Ie luitenants der infanterie L. J. Populier, H. A. Hulstkamp,
W. Comfurius; de 2 e luitenants der infanterie W. C. Meuleman,
G. C. J. Hemmes en de officier van gezondheid I e klasse J. de Wilde.
Van uit de werken, in den omtrek der missigit gelegen, werd
aanhoudend gevuurd; door het aanbrengen van zandzakken werd
dit vuur onschadelijk gemaakt.
Tot dusverre was geen gevecht geleverd, zoo bloedig als op den
6 den Januari; in 't bijzonder onderscheidde zich de onversaagde
kolonel van Zuydewijn, die kort te voren was aangekomen ter

224
vervanging van den gewonden kolonel Wiggers van Kerchem. In-
zonderheid zijn personeele moed en zijn voortvarendheid moeten tot
de overwinning hebben bijgedragen; hoewel gewond bleef hij het
kommando voeren en te voet de troepen den weg der overwin-
ning wijzen.
Van de zeven stafofficieren van den kolonel werden er niet min-
der dan vijf gewond.
Trots het vuur van onze zware vuurmonden, bleef de vijand on-
afgebroken de missigit beschieten ; dientengevolge werden nog gewond
de kapitein A. P. Soetens van de infanterie en de I e luitenants
W. Broese van Groenou van de artillerie en A. S. H. Booms van
de mineurs. De geleden verliezen waren van dien aard, dat de
opperbevelhebber besloot, het rechter- en linkerhalf 2 e bataljon in-
fanterie te ontbieden.
Het eenige hoofd, waarmede men tot nog toe op vredelievende
wijze in aanraking was gekomen, was Toekoe Neq Radja Moeda
Setija van Maraksa, die tijdens de eerste expeditie reeds bewijzen
van goede gezindheid had gegeven.
Thans werd Toekoe Neq, welke die goede gezindheid na het vertrek
der troepen in April te voren met een aanval op zijn kampong had
moeten boeten en dus huiverig geworden was, om zonder eenigen
waarborg voor het succes onzer wapenen openlijk onze partij te
kiezen, mededeeling gedaan van de behaalde overwinning, met uit-
noodiging, om thans openlijk zijne onderwerping aan te bieden.
Vier voorlaad-kanons 12 c.M. en twee achterlaad-kanons 12 c.M.
werden naar de missigit overgebracht, die beter versterkt werd.
Daar de vijand zich verzamelde, waarschijnlijk om padi te snij-
den en tevens om veldwerken aan te leggen, werden drie kom-
pagnieën van het linkerhalf 9 e , onder bevel van majoor Romswinckel
uitgezonden; hoewel de tocht zeer veel bezwaren opleverde, bood
de vijand geen tegenstand.
Op last van den opperbevelhebber gingen de kommandant der

225
artillerie en de chef der genie er nu toe over, om een geregeld
plan van aanval tegen den kraton te maken.
Intusschen had een sluippatrouille onder kapitein van Wijhe een
verkenning ondernomen in de richting van den kraton. Zonder aanvan-
kelijk te worden opgemerkt, naderde zij een muur, waarin een open-
staand poortje was ; na dit te zijn doorgegaan, zag men een tweeden
muur. Men geloofde, dat men zich in den kraton bevond; onverwijld
werd een kompagnie infanterie gevraagd. Ongelukkig werden de
troepen ontdekt ; er werd alarm gemaakt, en een hevig geweervuur
dwong de kleine troepenmacht om terug te keeren.
Generaal-majoor Verspijck overtuigde zich in persoon van de zaak ;
het bleek dat de kraton niet altijd met de noodige zorg bewaakt
werd, daar een kompagnie den muur genaderd was, zonder bemerkt
te worden. Dit in overweging nemende, werd besloten, zoo mogelijk
den kraton bij verrassing te nemen, met welk doel door den opper-
bevelhebber voor den volgenden morgen bepaald werd dat de genie
trachten zou, ongeveer 100 pond lithofracteur aan den voet van den
muur te brengen en te laten springen, waarna de artillerie een
krachtig vuur op den kraton openen zou.
De infanterie moest opgesteld worden in divisie-kolonne ; daarvoor
werden, onder opperbevel van generaal-majoor Verspijck, aangewezen :
het linker-half 9 e bataljon, het rechter-half 14 e en het linker-half 3 e
bataljon. Het scheen dat de vijand een voorgevoel van naderend gevaar
had, want hij was des avonds en in den nacht zeer onrustig, zoodat
de troepen in het bivouak onder de wapens kwamen.
Om 1 uur werd de missigit van uit den kraton hevig beschoten,
en weldra naderden de Atjehneezen in dichte drommen onder vree-
selijk getier; doch het snelvuur bracht hen tot staan en deed hen
spoedig den terugtocht aannemen.
Een weinig later dan bepaald was namen de troepen de bevolen
positie in ; het linker-half 3 e bataljon echter zou tot nader order in
het bivouak blijven.
15

226
De luitenant-ingenieur Cramer zou de lithofracteur aanbrengen,
ten einde een stuk van den kratonmuur te vernielen.
Doch het bleek, dat de vijand meer waakzaam was dan te voren,
zoodat het ondoenlijk zou zijn om de lithofracteur door de gracht
aan den voet van den muur te brengen. Daarom werd van den be-
volen aanval afgezien.
Het terrein om den kraton was zóó begroeid, dat men niets van
die sterkte zien kon; het werd bestreken door aarden werken, achter
de Koerong Dalam gelegen. Intusschen werd ter vervanging van de
gierbrug een vaste brug over de rivier gemaakt, ten einde de com-
municatie tusschen de oevers te verbeteren.
Nu werden naar het bivouak teruggezonden: het rechter-half
3 e en het 14 e bataljon infanterie, benevens de 3 e kompagnie artil-
lerie; naar de missigit vertrokken het rechter- en linker-half 12 e
bataljon infanterie, een kompagnie van het rechter-half 9 e en een
sectie van de 18 e kompagnie artillerie.
Den ll dcn Januari had er een samenkomst van den ambtenaar
Kroesen en Toekoe Neq plaats. Hoewel dit hoofd nog weinig opge-
wektheid toonde om in onderwerping te komen, werd hem onder het
oog gebracht, dat de motieven voor zijne reserve thans niet meer
bestonden en dat men eindelijk eens moest weten, wat men aan hem
had. Toen hem verzekerd werd, dat onze troepen in geen geval Atjeh
zouden ontruimen, toen eerst beloofde Toekoe Neq plechtig, dat hij den
13 den met de notabelen uit zijn gebied zich bij den opperbevelhebber
zou vervoegen. Tevens werd door hem aangeraden, om ons meester
te maken van de Taman (lustplaats) ten zuidwesten van den kraton,
vanwaar men in den kraton schieten kon; daartoe moest men echter
eerst kotta Bantang, van Blang-Padang, bezetten.
Generaal van Swieten besloot, van Toekoe Neq's aanwijzing gebruik
te maken. Daartoe zou het linker-half 9 e bataljon infanterie den vol-
genden morgen de rivier overtrekken, naar de missigit gaan, en in
westelijke richting oprukken, om de bedoelde versterking van Bantano-

227
om te trekken of in de flank te nemen ; het linker-half 12 e bataljon
infanterie moest, nadat Bantang genomen zou zijn, op Taman aanrukken.
De troepen werden aan den noordwestelijken hoek van de missigit
in gesloten kolonne opgesteld, en marcheerden nu in westelijke
richting door de sawah's; dezelfde, die tijdens de eerste expeditie
als bivouakplaats gediend hebben en waaraan noodlottige herinnerin-
gen verbonden waren. De opmarsch werd zeer vertraagd door de
4 meter hooge rijstplanten.
Reeds op 400 pas van de missigit ontving men geweervuur uit
den rand van een zuidwestelijk gelegen kampong; de artillerie nam
positie en beantwoordde het vuur.
Majoor Romswinckel deed een paar salvo's geven en liet toen de
troepen zich in den looppas op den linkervleugel des vijands in den
kampongrand werpen; door die omtrekkende beweging gelukte het
den onzen, in de kampong door te dringen. Bijna gelijktijdig rukte
ook de overige infanterie in front op ; de vijand gaf hier verderen
tegenstand op.
Nu moest worden overgegaan tot den aanval op kotta Petjoet. Alvo-
rens werd er versterking van infanterie en reserve-munitie aangevraagd;
hierop wachtende, kon den troepen een weinig rust gegund worden.
Inmiddels had er een verkenning plaats, waarna het plan van
aanval vastgesteld werd ; majoor Romswinckel zou in een bijna rechte
lijn oprukken, majoor Luymes zuidwaarts daarvan. Kolonel Schultze
kwam nu tot versterking met het rechter-half 12 e bataljon aan.
Tegen 10 uur bevonden zich het linkerhalf 9 e en het linkerhalf
12 e bataljon in den rug van den kraton; de twee kompagnieën van
het rechter-half 9 e bataljon werden als reserve opgesteld. Het linker-
half 12 e bataljon nam nu zonder veel tegenspoed te ondervinden
Goenoegan , op ongeveer 300 pas achter den kraton gelegen. Het lin-
ker-half 9 e bataljon veroverde kotta Petjoet. Ook hier verliet de vij-
and, zoodra hij een omtrekkende beweging bespeurde, zijne versterking.
Kotta Petjoet was een begraafplaats met een zwaren met cordons
15*

22S
versierden muur, hoog 4.5 meter, lang en breed 20 meter; een der
officieren beschreef haar als volgt :
Achter den muur is een begraafplaats, waarvan de aarde meer
dan 2.75 meter onder den bovenkant van den muur blijft, zoodat
men niet over den muur kon vuren.
»Aan de zuidzijde is een 2 meter breede doorgang met een trap
naar de binnenruimte, waarin verscheidene breedgekruinde boomen
aanwezig waren. (
»Voor dien ingang en op 6 pas daarvan is een tweede steenen
gebouw gelegen, dat aan den voet den .vorm heeft van een onregel-
matigen achthoek, waarvan de langste diagonaal hoogstens 10 pas
bedraagt. De buitenmuur is 2 à 3 meter hoog en rnet bogen versierd ;
in het midden staat een torentje, dat niet meer dan 6 meter hoog
is, en daaromheen loopen gangen op verschillende hoogten, waartoe
men van buiten kan geraken door een trap in het midden.
»Er zijn verschillende lezingen omtrent de oorspronkelijke bestem-
ming van dit vreemdsoortige monument, waarvan ik hoop, dat een
photographie zal genomen worden 1 ). Sommigen beweren dat de
lijken, die in de begraafplaats zouden worden bijgezet, op dit to-
rentje werden tentoongesteld ; anderen zeggen, dat het de speelplaats
des sultans was.
»De vierkante begraafplaats was met den toren verbonden door
een borstwering van zoden; ten noorden van de begraafplaats, en
daaraan verbonden, was eene versterking, mede van zoden aange-
legd , waarvan één face was gericht naar het noorden (de missigit),
de andere naar het westen, terwijl de oostzijde (naar den kraton)
geheel open was."
Nadat een voldoende macht in kotta Petjoet was achtergelaten,
keerden de overige troepen naar de missigit terug.
De positiën om en bij Taman waren alle genomen en door het
) Dit is geschied.

229
bezetten van kotta Petjoet was de kraton aan de noord- en west-
zijde door onze troepen ingesloten.
De veroverde stelling werd nu zonder tijdverlies verder versterkt ;
tevens werd het terrein bij Pintoekaap opgeruimd, daar het uit-
zicht belemmerd werd.
Deze hoogst gewichtige operatiën, die den val van den kraton
voorbereid hebben, kwamen ons op geen zware verliezen te staan ;
17 man waren buiten gevecht gesteld en toch waren nog geen en-
kelen keer zulke belangrijke voordeelen behaald. De Atjehnees echter
was niet uit het veld geslagen; integendeel, met verwoedheid deed
hij een aanval op onze ambulance.
De afsluiting aldaar bleek niet voldoende te zijn; door het dicht
begroeid terrein wist de vijand den 13 den Januari 's middags onge-
merkt te naderen; tevens werd een aanval ondernomen op onze
batterij op den oostelijken oever der rivier, waardoor de aandacht
der veldwacht, die het bivouak nabij de ambulance moest bewaken,
werd afgeleid. Een 40tal Atjehneezen wierpen zich onverwacht op
die veldwacht, 60 man sterk, onder kommando van luitenant G.
A. Raaymakers. Voordat de manschap de geweren had kunnen grij-
pen, klonk de oorlogskreet des vijands haar in de ooren en werd zij
met den klewang aangevallen. De kapitein van den staf van Daalen
en andere officieren snelden met eenige soldaten het bedreigde punt
te hulp, zoodat de aanval werd afgeslagen; de veldwacht had reeds
2 dooden en 14 gewonden bekomen, waarvan nog 5 bezweken; luite-
nant Raaymakers had twee kogels en een klewanghouw ontvangen.
Ook generaal Verspijck had zich naar de ambulance begeven; bin-
nen enkele minuten was de orde hersteld. Een spion deelde latei'
mede, dat het plan tot een algemeenen aanval bestaan had; het
vuur aan de oostzijde echter had den vijand tot staan gebracht. Ware
de aanval 's nachts geschied, dan zou de paniek grooter geweest zijn.
Den 15 den Januari hield de chef van den staf met de kommandanten
/

2bO
der artillerie en genie een conferentie, waarin werd overeengekomen,
dat de genie een plan zou maken om de westelijke face van den kraton
bedekt te naderen; de artillerie zou een levendig vuur onderhouden.
De missigit en de zuidwaarts daarvan gelegen, op den 12 den ver-
overde , versterkingen vormden een goede stelling tegenover de wes-
ter-face van den kraton; men zou dus op de lijn missigit-kotta-Petjoet
naar den kraton vooruitgaan en trachten om het gedeelte, waarin
zich de woning van den sultan bevond, te naderen.
Daar de weg van kotta-fladja-Bedil naar Lemboe door den vijand
herhaaldelijk beschoten werd, liet de opperbevelhebber dien weg
door de marine bewerpen; de »Watergeus" en »Borneo" wierpen den
15 den en 16 de " Januari in de bedoelde richting elk uur één granaat.
Ten oosten van kotta Petjoet bevond zich een open terrein, dat
gepasseerd moest worden, om uit de missigit die kotta te bereiken.
Daar men op die vlakte door het vuur uit den kraton bestookt werd,
begonnen de mineurs den 19 den , onder dekking van een halve kom-
pagnie infanterie, aldaar een loopgraaf te maken; van uit die loop-
graaf zou men naar de wester-face van den kraton sappeeren.
Dienzelfden dag begaf de kommandant der maritieme middelen
zich met de »Citadel van Antwerpen" naar de westkust, ten einde
te onderzoeken of het mogelijk was om, volgens het voorstel van
den kommandeerenden officier van de »Riouw" op Lepong een ben-
ting te bouwen, waarvan de bezetting den toevoer van levensmiddelen
enz. uit de zuidelijke staatjes naar Groot-Atjeh zou kunnen beletten.
De »Schouwen" nam aan dezen verkenningstocht deel.
Het bleek echter, dat aan de uitvoering van dit plan veel bezwaren
verbonden waren, voornamelijk met het oog op het transporteeren der
benoodigde materialen, waarom die maatregel moest worden ontraden.
Hoewel Toekoe Neq nog altijd, niettegenstaande zijne belofte, in
gebreke gebleven was om zich te onderwerpen, bleef hij toch op onze
hand; dezerzijds bleef men de betrekkingen met hem onderhouden,
en meermalen had men zijn invloed in ons voordeel weten aan te

231
wenden; zoo ook, toen het bleek dat de Malaboehneezen op weg
waren om den sultan hulp te verleenen.
De civiele regeerings-kommissaris liet den ambtenaar R. C. Kroesen
een brief 11) aan hem schrijven, waarin hij verzocht werd, die men-
schen aan te manen om aan hun voornemen geen gevolg te geven.
Het oogenblik was nu aangebroken, dat tot de beslissende operatie,
het insluiten van den kraton, zou worden overgegaan, opdat zooveel
inspanning en ontbering, als van de troepen gevergd hadden moeten
worden, zouden bekroond worden met een succes, dat moeitevol voor-
bereid, maar door bedaardheid en overleg dan ook verzekerd was.
Dat de veldtocht veel toewijding van den soldaat geëischt had, moet
den lezer overtuigend gebleken zijn; niet alleen de gevechten waren
het, die zware verliezen berokkenden. Onophoudelijk werd men be-
stookt en vielen er dooden en gewonden; en ten overvloede bleef
de vreeselijke ziekte woeden.
Voortdurend moest men op zijn hoede zijn, en weinig rust was
er voor den soldaat weggelegd. Daarbij was er al zeer weinig af-
wisseling in de voeding; rijst en soep waren schering en inslag.
Een groote verbetering was, dat men thans den soldaat geregeld
versch brood kon verstrekken; verwonderlijk echter is het feit dat
een inlandsen soldaat slechts de halve hoeveelheid brood ontving, die
voor een Europeaan noodig werd geoordeeld. — Inzonderheid ook
heeft het transport van alle benoodigdheden heel wat moeite gekost.
Genoeg zij het te vermelden, dat op en in de branding niet minder
dan drie vlotten, zestien sloepen en een stoombarkas zijn stukgeslagen.
Van de 235 officieren, die uittrokken, waren vóór de inneming
van den kraton reeds meer dan 50 ziek, gewond of dood. Den 16 de "
Januari werden in de hospitalen verpleegd 1187 zieken en gewonden,
waarvan 714 herstelden of geëvacueerd werden, en 61 overleden.
Gelukkig bleef de cholera verminderen ; slechts 14 nieuwe gevallen
waren er in de laatste tien dagen bijgekomen. Daarentegen waren
de koortsen, diarrhée en dysenterie toegenomen.

282
Alleen in de gevechten van O—16 Januari waren 360 man gewond,
onder welke 43 door randjoes; dat is ongeveer de helft van het ge-
heele aantal, namelijk 730 tot en met den 16 den Januari.
Den 23 5,e " Januari zou met de operatiën tot insluiting van den kraton
een begin worden gemaakt ; daartoe moesten het rechter- en linker-
half 2°, het rechter- en linker-half 9 e bataljon infanterie, de 18 e kom-
pagnie artillerie, versterkt met 2 sectiën en 4 mortieren van de
4 e artillerie-kompagnie, 2 pelotons kavalerie en 1% kompagnie mineurs
om 4% uur uitrukken; het rechter-half 14 e bataljon zou in het bivouak
blijven, gereed om op het eerste bevel tot versterking op te marcheeren.
Dooi' omtrekking moesten de kampongs Aadteh en Longbattah
genomen worden, als wanneer de kraton zou zijn ingesloten.
Om half vijf uur 's ochtends van den 23' ,en Januari, verlieten de
aangewezen troepen het bivouak langs de missigit en waren om 6
uur te kotta Petjoet vereenigd. De opperbevelhebber met zijn staf
volgde met de kommandanten der artillerie en genie, en begaf
zich naar de missigit, om van daar zoo noodig verdere maatregelen
te kunnen nemen.
Luitenant-kolonel van der Heyden zou van Petjoet in zuidweste-
lijke richting langs de Koerong-Dalam oprukken, deze overgaan en
dan in oostelijke richting doordringen, om kampong Aadteh, voorts
Longbattah en zoo mogelijk de rivier te bereiken. Deze operatie zou
geschieden door het linkerhalf 9 e en een gedeelte van het 2 e batal-
jon; de overige troepen zouden dichter bij den kraton de Koerong-
Dalam overgaan, om van daar dezelfde beweging' te maken.
De zuidelijke kolonne had doorgaans een moeielijk terrein. Om de
richting te doen kennen, waarin de kolonnes marcheerden en om on-
derling in verband'te blijven, werden voortdurend signalen geblazen.
De versterkingen, die men aantrof, waren van weinig beteekenis
de tegenstand welke men ondervond, was dan ook luttel.
Tegen o uur des avonds werd een bivouak betrokken op een

233
uitgebreid padieveld, ten zuiden van den kraton; een aaneenge-
schakelde reeks kampongs, waaronder Aadteh en Longbattah, wa-
ren genomen. Gesneuveld was een marinier, gekwetst waren de
I e luitenant der mariniers J. P. Smith en 8 minderen; ook overste
van der Heyden had een schampschot bekomen.
Overste Pel trad op als kommandant van het bivouak Longbattah.
Den volgenden morgen om 6 uur zouden het rechter- en linker-
half 2 e bataljon en % der ^ kompagnie artillerie weder uitrukken,
om in verband met het rechter- en linkerhalf 9° bataljon infanterie,
onder leiding van generaal-majoor Verspijck, de beweging van den
vorigen dag voort te zetten en zoo mogelijk de versterking van pan-
glima Polim en de Pakan-Atjeh te bezetten.
De vesting-artillerie moest uit de front- en rivierbatterij op de
Pakin-Atjeh en de versterking van panglima Polim vuren; toen zij
echter om 6% uur het vuur geopend had, werd weldra rapport
ontvangen, dat een granaat in het bivouak van het 9 e bataljon was
terechtgekomen, zoodat het vuur moest gestaakt worden.
De omtrekkende beweging werd dus den 2i aten Januari vervolgd
en de salvo's, die van tijd tot tijd gegeven werden, toonden dat de
kraton bijna geheel ingesloten was. Tot aller bevreemding werd
door den vijand, die den vorigen dag nog hevig gevuurd en des
morgens nog eenige schoten gelost had, nu taal noch teeken ge-
geven. Ook het vuur van het positie-geschut uit de missigit bleef
onbeantwoord.
Bij generaal van Swieten rees het vermoeden op, dat de kraton
misschien door de Atjehneezen, ook nu weder voor de omtrekkende
beweging bevreesd, kon verlaten zijn. Daarom gelastte hij overste
Pel, om een kompagnie van het rechterhalf 14 e bataljon in de rich-
ting van den kraton een verkenning te laten doen; zij trok de ge-
makkelijk doorwaadbare Koeroeng-Daroet over en verwijderde zich
in de aangegeven richting.
Weldra baande zij zich een weg tusschen de struiken, die aan

234
den voet der borstwering werden aangetroffen; zij ging een hoogen
aarden wal over, die door den auer-auer, boomstammen en bamboe
moeielijk te naderen was geweest.
De opperbevelhebber ging met zijn staf zich van den stand van
zaken overtuigen, zekerheidshalve drie kompagnieën van het 14« ba-
taljon medenemende. Doch de eerst gezonden kompagnie stond -
hoewel achter een zware pagger - reeds binnen den kraton.
Langs een nauw slingerpad werd verder voortgerukt en een kreek,
waarover een balk lag, omgetrokken, waarna men een open plein
bereikte. De opperbevelhebber met zijn staf kwam op hetzelfde
oogenblik aan, en weldra verkondigde een luid »hoera" en het »Wien
Neerlandsch bloed" door de muziek van het 14« bataljon aangehe-
ven, dat de kraton in ons bezit was. Ook de hoofdpoort was in-
middels door de mineurs geopend.
Tot bezetting bleven achter, onder bevel van majoor Luymes,
vier kompagnieën van het rechter-half 14-= en drie kompagnieën van
het linkérhalf 12° bataljon; de benting panglima Polim werd bezet
door één kompagnie van het rechterhalf 12= en Goenangan door
een sergeant en 12 man; de opperbevelhebber keerde met de overige
troepen naar het bivouak terug.
Den 25-- werden de kommandanten uitgenoodigd, om des avonds
ten 8 ure in het hoofdkwartier te komen en het behaalde succes
met den opperbevelhebber feestelijk te vieren. Deze heette allen van
harte welkom, er werd een glas champagne op het behaalde succes
gedronken, en generaal van Swieten onthield natuurlijk niet een
woord van lof aan het leger, dat zich in dezen veldtocht niet alleen
door dapperheid, maar vooral ook door geduld, door volharding
onderscheiden heeft.
De opperbevelhebber haastte zich dan ook de volgende dagorder
uit te vaardigen :

235
»Aan de officieren en minderen van de zee- en landmacht,
uitmakende de 2 e expeditie tegen Atjeh.
»De kraton is ons, en het trotsche volk van Atjeh heeft voor uw
moed en uw krijgskunde moeten zwichten.
»Ik rekende niet te vergeefs op uw dapperheid en volharding, en
oordeelde ook niet ten onrechte, dat dit bolwerk door andere mid-
delen dan een geweldigen aanval genomen moest worden.
»De verovering van de missigit was een meesterstuk, dat u allen
en uw brigade-aanvoerder eer aandoet. Ik zoude den aanval op de
punt der bajonet nog dàn hebben bevolen, al had ik te voren ge-
weten, wat hij ons zoude kosten, omdat die positie vooral noodig
was, om tegen den kraton te kunnen opereeren. Maar dat deze door
een geweldigen aanval niet te nemen zoude zijn, begreep ik, en dat
het zoo is, kan een ieder getuigen, die zijn wallen met voorliggende
werken gaat zien.
»Wij behoeven dus geen spijt te hebben, dat wij dit steunpunt
van 's vijands verdediging' eerst 47 dagen na de landing hebben
verkregen, want de zege komt vroeg genoeg, indien zij met weinig
verlies is behaald, en dit was vooral het oogmerk uwer manoeuvres
en werkzaamheden met schop en spade.
»Maar de vijand is wel overwonnen, doch nog niet onderworpen ;
daarvoor zal ik nieuwe inspanningen van u vorderen, die echter licht
zullen zijn in vergelijking van hetgeen reeds door u is verricht.
»Laat ons tevreden en gelukkig zijn, dat wij den Koning en het
Vaderland deze zege hebben geschonken!"
Ook werd bij dagorder aan de troepen bekend gemaakt, dat Z. M.
de Koning den gouverneur-generaal had opgedragen, om H. D. te-
vredenheid en gelukwenschen aan de zee- en landmacht voor en
in Atjeh bekend te maken. Per telegraaf werd het bericht overge-
bracht, dat tot ridder van de Militaire Willemsorde benoemd waren

236
de adjudant-onderofficier vaandeldrager von Bredow, de sergeant-
majoor Bach en de Ambonneesche sergeant Latoemaina.
Zoowel in Indië als in het moederland was de blijdschap algemeen
en werd dit wapenfeit op den hoogsten prijs gesteld.
Er verscheen een buitengewoon nommer van de »Staats-Courant",
bevattende de heuglijke mare in de volgende bewoordingen :
»Een telegram van den luitenant-generaal van Swieten, ge-
dagteekend Atjeh 24 Januari en in den namiddag van den
26 8te " te Penang aangeboden, luidt :
DE KRATON IS ONS.
»Door een omvattende beweging, gisteren en heden gedaan, is de
kraton geheel berend en de gemeenschap met het omgelegen land
afgesneden. De sterkte was toen niet meer houdbaar. Terwijl de be-
weging om het oosten van den kraton heden werd voortgezet, is die
sterkte door eenige kompagnieën van het 14 e bataljon aan de west-
zijde aangevallen en verlaten gevonden.
Het terrein is van dien aard, dat een aanval de vive force zeker
zoude zijn afgeslagen en dat zonder deze gelukkige manoeuvre de
versterking niet had kunnen worden geforceerd. Nu de vijand zijne
gemeenschap verloren had, was de uitslag beslissend.
Hoewel het verlies zeer gering is, is het cijfer echter nog niet
met zekerheid bekend.
Koning en Vaderland zij geluk gewenscht met deze overwinning!
Te Amsterdam, Rotterdam en 's-Hage, overal heerschte de grootste
opgewondenheid. Aan verschillende gebouwen werd dadelijk de vlag
geheschen, in den Haagschen schouwburg badden demonstraties plaats,
nadat het orchest fanfares had aangeheven, een menigte menschen
was overal op de been, te Rotterdam werden in sommige buurten
kleine vuurwerken en gekleurde vuren ontstoken, — kortom, allerwege
toonde men, hoezeer het behaalde voordeel gewaardeerd werd. Van alle

237
kanten ontvingen de troepen welmeenende gelukwenschen en generaal
van Swieten kon bij dagorder van 6 Februari aan de expeditionaire
troepen bekend maken, dat aan land- en zeemacht gelukwenschen
waren aangeboden door Vlissingen, 's-Hertogenbosch, door de stu-
denten van de Leidsche hoogeschool, door de vereeniging »Ami-
citia" en tal van andere vereenigingen.
Vooral ook uit een moreel oogpunt was de bezetting van den kraton
een hoogstgewichtig feit, dat zeer ten onrechte door sommigen gering
geschat werd. Wij moesten overwinnen, de kraton moest val-
len, of onze suprematie in Oost-Indie ware ernstig bedreigd geworden.
Het laat zich hooren, dat de Inlandsche bevolking evenzeer met een
verklaarbare belangstelling de krijgsverrichtingen volgde, als wij Eu-
ropeanen; de treurige afloop van de eerste expeditie had een ver-
derfelijken indruk gemaakt, want de Javaan begon aan ons prestige
te twijfelen, en dit toch is het, wat wij in Indië méér noodig hebben
nog dan sabels en bajonetten. Reeds was door de Mahomedanen voor
den sultan van Atjeh gebeden, en ingrijpend zouden de gevolgen
geweest zijn van een noodlottigen uitslag der tweede expeditie.
Menig inlander had zich in stilte verheugd over het echec, door
ons geleden; maar diep was de indruk door den val van den kraton,
hetgeen genoegzaam blijkt uit het volgend Inlandsch gedicht, dat
na de overwinning gemaakt werd en vertaald aldus luidt :
»Groot Nieuws!
»Heeft mijnheer het bericht gehoord, dat op dinsdag den 24 ste "
dezer maand de stad Atjeh verwoest is?
»Heeft mijnheer vernomen, dat het rijk van Atjeh schipbreuk
heeft geleden en de zeer groote kraton des sultans met beving ver-
laten is?
»Nu staat er de vlag met drie kleuren op: rood, wit en blauw.
»Wie zal den moed hebben, haar neer te halen, nu het zeker is
dat het groote gebouw ter aarde is geworpen?

238
»De kraton is genomen door een verschrikkelijk leger, dat in den
oorlog even opgewonden als een woeste tijger is.
»De mannen van Atjeh konden het niet houden. De kogels kwa-
men als regen, van welken kant was niet te zien. Zonder nut bleek
alle tegenstand."
Uit den aard der zaak werd de genomen kraton - diezelfde sterkte
waarvoor de eerste expeditie het hoofd gestooten en waarvan de
m-bezit-neming ook thans zooveel bloed gekost had - door onze
braven met de meeste belangstelling opgenomen, hoewel de aan-
blik, die deze zetel van onzen hardnekkigen vijand aanbood, alles
behalve grootsch was.
Vele gedetailleerde beschrijvingen van het binnenste des kratons
zooals die zich destijds vertoonde, zijn tot ons gekomen; zij kwamen
in hoofdzaak op het volgende neer:
De hoofdwal bestond uit een rechthoekige borstwering, hoog 4 à 5
meter, van boven slechts 1 meter dik; zij was voorzien van een
walgang en een groot aantal traversen, scherf weren en parados.
Alleen de noord- en westface en een gedeelte der zuidface waren
tot verdediging ingericht. De zijden naar de rivier en het binnen-
land waren niet bewapend; doch ook aan dien kant bevond zich
vóór de borstwering een gracht, 6 meter breed, gedeeltelijk droog;
vóór de gracht en op de bermen stonden heggen, die grootendeels
uit dicht in elkander gegroeide doornstruiken bestonden en dus een
bestorming onmogelijk maakten; de hoogte van die heggen en het
zoo dicht begroeid terrein in en om den kraton waren oorzaak, dat
men de versterking zoo dicht heeft kunnen naderen, zonder haar
te ontdekken.
In de traversen, evenals aan den voet der wallen, bevonden zich
blindeeringen; tusschen die traversen stond geschut van de meest
verscheiden kalibers in batterij. In 't geheel vond men 52 vuur-
monden in den kraton, waaronder een aantal, die totaal onbruik-

239
baar waren; velen stonden op oude veld-affuiten, maar de meesten
lagen op den walgang, met de monding buiten de borstwering, zoodat
men zich daarbuiten moest begeven, om den vuurmond te laden.
Het best geconserveerde stuk was een houwitser van 61 c.M., met
het Engelsche wapen er op; daaronder stond: JACOBUS Rex.
Hoewel de meeste vuurmonden in een deplorabelen toestand ver-
keerden, waren er toch genoeg nog bruikbaar en die zouden ons
meer kwaad hebben gedaan, wanneer de Atjehneezen niet gebrek
aan munitie hadden gehad. Zelfs hebben zij gevuurd met de scher-
ven van onze granaten.
In de binnenruimte zag men bij den eersten oogopslag niets dan
wildernis, stukken muur, inlandsche huizen en begraafplaatsen.
Binnen de enceinte der facen bevonden zich een vrij regelmatige
steenen redoute met bastions en, in de nabijheid daarvan, het stee-
nen kruithuis, de woning des sultans en de begraafplaatsen. De
woning van den sultan bestond uit hout en getuigde, door haar
bouw trant en het fijne eigenaardige snijwerk in den gevel, van
vroegere grootheid; doch het eenige, wat onderhouden scheen, wa-
ren de oude sultansgraven. De begraafplaats was omgeven door een
vierkante steenen omwalling en werd tegen den invloed van het
weder beschermd door een groot atappen-dak. De grafzerken, waar-
heen kleine steenen trappen toegang gaven, waren ook van steen
en ten getale van vier; op elk daarvan stonden twee houten vazen,
van fraai snijwerk voorzien en in den vorm van twee, met het
grondvlak tegen elkander geplaatste afgeknotte, vierhoekige pyra-
miden, staande op een steenen voet; iedere grafzerk was door een
gordijn afgesloten.
Wij weten dat de kraton voor een groot gedeelte doorsneden werd
door een ne venriviertje van de Kali-Atjeh, waarover twee bruggen
waren geslagen, die naar het achterste gedeelte des kratons voerden.
Eene lezenswaardige beschrijving van het terrein, waarop missi-
git en kraton zich bevonden, gaf een der officieren, welke ze kort

240
nadat deze sterkten door onze troepen bezet waren, in oogenschouw
nam ; zij werd destijds in onze dagbladen opgenomen en moge ook
hier eene plaats vinden :
We reden dan naar de missigit. Veel is reeds opgeruimd; boo-
men en struiken zijn weggehakt, huizen verbrand of afgebroken,
ten einde het uitzicht vrij te maken voor de schildwachten; maar
toch ziet men hier en daar nog lange liniën en versterkingen, dooi-
den vijand opgericht en altijd verborgen door de zoo moeielijk door
te dringen bamboe-doerie (bamboe met stekels).
De weg, dien wij nu volgden, en welke er thans zoo vroolijk en
druk bezocht uitzag, als leidde hij naar het eene of andere feest
in plaats van naar een veroverde stelling, was weinige dagen ge-
leden niets meer dan een voetpad, dwars door een dicht kreupel-
bosch, en het heeft een harden strijd en een 160 dooden en gewonden
gekost, om er meester van te worden. Eindelijk, na nog weinige
minuten rijdens, zagen wij over een nu schoongeveegde vlakte de
muren van de missigit, waarboven hoog in een boom de Hollandsche
vlag wapperde. De missigit of Mahomedaansche kerk is een uitge-
strekte vierkante enceinte, omgeven door een uit klipsteen opge-
metselden muur, ter hoogte van pi. m. 3 à 4 meter. Binnen dien
muur en evenwijdig er aan is, of liever was nog een tweede, en
daarbinnen lag het gebouw zelf, waarvan thans nog slechts het
fundament te zien is. Het overige was reeds bij de eerste expeditie
verbrand, terwijl onze projectielen ook de buitenmuren op verschei-
den plaatsen hebben vernield. De binnenruimte is nu bezet door
lange rijen van lage tenten voor de bezetting. Hier en daar heeft
men traversen opgeworpen of de gaten in den muur met zandzak-
ken dichtgestopt, ten einde de soldaten te beveiligen tegen het
hevige vuur, door den vijand op de missigit geopend, nadat zij door
onze troepen bezet was. Één plekje vooral was zoo gevaarlijk, dat
men er den naam aan heeft gegeven van het »kogellaantje". Op dit
oogenblik is wel het merkwaardigste punt van de missigit de boom,

241
waarbij generaal Köhler gesneuveld is, alsook een prachtige hooge
oude waringi, waarin een vloer is gelegd om uit te kijken, en dien
men bereikt langs een Jakobs-ladder, gelijk men op onze werven
ziet, om den mastbok te beklimmen.
De missigit ligt zeer dicht bij den rivoer-oever. Men weet, dat de
Mahomedaan zich eerst moet wasschen, voor hij mag bidden, De
ruimte nu voor de missigit tot aan de rivier was weer gesloten door
een versterking, waarvan het uiteinde de rivier zoodanig bestreek,
dat de vijand van daar vroeger ons kampement beschoot en menigmaal
dooden en gewonden maakte, tot er een einde aan kwam door
het oprichten eener travers, die later met getrokken 12 ponders
werd bezet. Dat vijandelijk werk is thans door ons verbeterd en veranderd
in een nieuwe batterij, die de noord-oostelijke zijde van den
kraton en de rivier bestrijkt. Waar men den blik ook wendde, overal
zag men de sporen van kogels en granaten, afgeschoten boomtakken,
gespleten boomen, groote gaten in borstweringen — kortom, het moest
.daar warm geweest zijn.
Op het punt, waar ik u nu gevoerd heb, staan wij juist tegenover
de rifle pits, die aan den tegenovergestelden oever der rivier
gelegen zijn. Voor ons, achter ons, links en rechts, overal zijn wij
nu omgeven door veroverd terrein; maar als wij rechts langs de
hooge boomen de rivier op kijken, zien wij toch nog een enkel wit
vlaggetje. Daar is de vijand weer bezig met het opwerpen van
nieuwe versterkingen, zoodat de luitenant der artillerie, die de wacht,
in de batterij heeft, altijd een paar stukken in die richting gepointeerd
houdt, om bij de eerste brutaliteit een woordje op zijn pas
mee te praten.
Keeren wij nu door de missigit terug, om links of in zuid-westelijk
richting af te slaan. Alsdan zullen wij weldra de kleine steenen
versterking (kotta) vinden, waarbij een nieuwe loopgraaf begint,
die ons tot zeer nabij de zoogenaamde kotta Petjoet brengt. Voor
een gedeelte rijden wij bij voorkeur door die loopgraaf en zien een
1Ü

242
steenen muur met oude Hindoesche versierselen voor ons en rechts
daarvan een muur van vreemde constructie, blijkbaar een door
Mahomedanen verminkt overblijfsel uit den Hindoe-tijd. Het gebouw
heeft eenigszins den vorm van de heilige Lotusbloem; uit het
midden rijst een zuil op, waarop zeker vroeger een beeld heeft
gestaan, dat door de Mahomedanen, die geen beelden mogen zien,
verwijderd is.
In de nabijheid van dat, in omtrek 40 meter groote en 15 meter
hooge gebouwtje, van welks top men een heerlijk gezicht over het
omringende landschap heeft, ligt de grafplaats der vorstinnen van
het Atjehneesche rijk, omgeven door een marmeren muur. Daar-
binnen staan eenige prachtige boomen, waarvan de wortels de
grafsteenen gedeeltelijk verdrongen hebben, zoodat men mag aan-
nemen, dat de graven minstens vier eeuwen oud zijn en waar-
schijnlijk dagteekenen van vóór de invoering' van het Islamismus.
Gelijk van zelf spreekt, bevindt zich thans in de grafplaats een
detachement infanterie, dat er een flinke redoute van heeft gemaakt.
Onder het lommer der boomen en wellicht niet genoeg doordron-
gen van ontzag voor de droevige overblijfselen van zooveel Atjeh-
neesche schoonen, vleiden wij ons op de grafplaats neer, lieten de
kurk van een flesch champagne springen en dronken met de offi-
cieren van de bezetting een glas op vorst en vaderland en een
tweede op de schimmen der sultanes van Atjeh, en bestegen daarop
weer onze rossinanten, om naar den kraton te rijden.
Gedeeltelijk volgden wij den weg, dien wij gekomen waren, maar
lieten de missigit nu links liggen en kwamen weldra op een ter-
rein, waar het eenige dagen geleden alles behalve frisch moet ge-
weest zijn. Geen boom toch, die niet doorboord was van kogels,
en de diepe groeven in het gras toonden de sporen van granaten.
Eindelijk zagen wij een hooge haag van bamboe doerie, waarachter
hier en daar stukken muur met schietgaten zichtbaar werden. Groote
prachtige boomen, soms van boven tot onder gespleten door gra-

243
naatschoten, spreidden nog hun weelderig loof er boven uit en
dienden tevens tot schaduwgevend dak voor de javaansche soldaatjes,
die op schildwacht stonden of, neergehurkt achter de borstwering,
met het geweer in de hand op de loer liggen.
Wij reden een breede opening in den muur binnen over een
aarden dam, die voor brug over de gracht moet dienen, en stegen
af bij een groot bronzen kanon, dat minstens 0,60 meter diameter
beeft, maar waarvan de metaaldikte zoo onbeduidend is, dat het
totaal onbruikbaar moet geweest zijn. Volgens de schitterende wapens
en de namen, die er op staan, is het een geschenk van koning
Jacobus van Engeland geweest. Z. M. heeft dan echter wel geweten,
wat hij gaf, gedachtig aan dei waarheid, dat de vrienden van heden
de vijanden van morgen kunnen zijn.
Na onze paarden aan de zorg van een soldaat van de wacht te
hebben toevertrouwd, beklommen wij aan den rechterkant den wal,
daar deze vooral aldaar belangrijk is, omdat hij naar de missigit is
gekeerd en de vijand dus van dien kant onzen aanval had mogen
verwachten. De wal is daar minstens 9 meter hoog boven den beganen
grond en zeker even breed of dik. De buitenzijde is bekleed
door een zwaren muur, waarvoor de berm ligt met een hooge bamboe-doerieheg;
dan een diepe modderige gracht; vervolgens weer
bamboe-doerie. Op den wal stonden minstens een dertigtal stukken,
groot en klein, oud en nieuw, sommige op en andere zonder affuiten
; enkele hoogst interessant door de verbazende afmeting of zonderlinge
confectie. Men zag er veldstukken, vierponders uit den
tijd van Napoleon I, oude Turksche kanonnen uit den tijd, toen
sultan Mahmoud de zooveelste den Atjehneezen werklieden heeft
gezonden, om hen in het geschutgieten te onderwijzen; stukken van 6
meter lengte en 16 à 20 c.M. middellijn van ziel. In een van die
kanonnen was 4 meter lading gevonden. Het lag plat op den grond
onder een zekere helling en moest waarschijnlijk alleen gediend hebben
bij een aanval en wel bij het overgaan der gracht. Van een ander
16*

244
kanon was het achtergedeelte afgesprongen, doordien men er een
niet gesprongen 16 duims punt-granaat van onze schepen op onhan-
dige wijze op had willen laden, zoodat den Atjehneeschen artilleristen
de geheele boel om de ooren moet gevlogen zijn. Het stuk zelf was
zeer eigenaardig, namelijk een ijzeren cilinder, waaromheen ijzeren
staven zaten, terwijl de buiten-bekleeding een metalen voering van
fraai en met zeer veel zorg gegoten brons was. Een volgend kanon
was voorzien van vijf ringen om het op te lichten, 2 voor, 2 achter
de tappen en een als druif. Toen wij boven op den wal stonden en
naar beneden zagen en zoo de onmogelijke versperring goed beke-
ken, zeiden we onwillekeurig: Goddank, dat onze soldaten daar niet
tegen hebben gestormd, want het zou honderden menschenlevens
hebben gekost en nog zou misschien de aanval zijn afgeslagen."
Binnen den wal hebben de woningen der Atjehneesche bevolking-
gelegen. Nu zijn zij alle verbrand. Zij lagen nochtans tegen den wal
aan en waren alle met aarde bedekt, om eenige beschutting te
hebben tegen het granaatvuur; voor verticaal vuur was de blin-
deering echter onvoldoende. Wij wandelden de wallen langs en zagen,
dat zij geen rechte lijnen vormden, maar dat men wel degelijk ge-
dacht heeft aan een soort van bastions en verdere verdediging van
de gracht, door aan den wal den vorm te geven van een zigzag of
gehakkelde lijn.
Zonder mij nu verder op te houden bij de versterkings-werken
van den kraton, ga ik over tot de beschrijving van het inwendige
er van. Men zal in Nederland wel reeds weten, dat de kraton niet
het paleis van den vorst, maar wel een versterkte vorstelijke resi-
dentie is. Binnen den kraton leeft een geheele bevolking en men
vindt er niet alleen afzonderlijke huizen van de vorsten of volge-
lingen, maar ook kleine kampongs, grafplaatsen, kerken, tuinen,
soms zelfs bebouwde velden. De kraton van Atjeh is een langwerpig
vierkant, waarvan de korte zijden, evenwijdig aan de rivier geplaatst,
nagenoeg 800 meter lang, en de langste ongeveer 1500 meter lang

245
zijn. Binnen de buitenste omwalling, welke ik zooeven beschreven
heb, loopt op 150 à 200 pas afstands een tweede muur met poorten,
schietgaten, zwaar geschut enz. daarbinnen, opnieuw op pi. m. 100
pas afstands, een derde, die een klein vierkant vormt, waarbinnen
de sultan zijne woningen voor particulier gebruik heeft gehad. Al
die muren zijn voor een gedeelte vervallen, hier en daar wellicht
nooit geheel afgewerkt, zoodat men op verscheidene plaatsen groote
vakken ziet, waar geen muur meer is. Daarentegen loopen van
muur tot muur weer dwarsmuren met poorten en deuren, wat een
labyrinth vormt, waarin men zonder kennis van het terrein allicht
zou verdwalen. Door den kraton loopt een riviertje, de Goerong
Dalam (kan beteekenenen : »diepe beek" of »beek van het paleis")
en vormt daarin een elleboog; de boorden zijn van gemetselde
kaaien voorzien, welke nu natuurlijk vervallen zijn, maar nog bewijzen,
dat de kraton van Atjeh eens de woonplaats is geweest
van een machtig vorst.
Over dit riviertje ligt een breede plank als brug, die wij nu niet
zullen overgaan. Integendeel keeren we haar den rug toe en komen
zoo op den rand van een groot grasveld te staan. Rechts voor ons
zien wij een kruithuis, waaraan weinig bijzonders valt te zien, behalve
dat de grond er om heen vol diepe gaten en putten is; het
gevolg van de uitbarsting der granaten en bommen. Het geheele
terrein is dan ook bedekt met granaatscherven. Eenigszins rechts
van het kruithuis staat achter een muur het eigenlijke huis van den
sultan. Wie nu zich veel heeft voorgesteld van Oostersche pracht,
zal erg teleurgesteld zijn! Het gebouw is van hout opgetrokken,
hoewel dan ook van een fraaie houtsoort, maar niet geschilderd;
aan het snijwerk echter en de zorgvuldige betimmering, als ook
aan de koperen scharnieren en enkele verguldsels zag men, dat het
niet de woning is geweest van een gewoon inlander. De geheele
breedte van het gebouw is ongeveer 10 meter bij gelijke diepte; het
wordt overdekt door een atappen-dak en is verdeeld in drie deelen,

246
rechts het slaapvertrek, waar nog het goei bewerkte ledikant staat,
links een vertrek van 3 meter in het vierkant, en in het midden
de doorgang. Men vergeté vooral niet, zich diep te buigen bij het
binnengaan, daar men anders zijn hoofd zou stooten en tegen den
adat zou handelen, die gebiedt, dat men de woning van den sultan
niet dan kruipend binnenga. Gekropen hebben wij echter niet.
Is het altijd een slecht gekozen oogenblik, om een huis te gaan
zien, als de laatste bewoner het pas verlaten heeft, vooral is dit
hier het geval; want de gaten en spleten in wanden en dak, de
groote scheuren in de planken van den vloer, veroorzaakt door de
granaatscherven, vormen met de gebroken potten en pannen, de
enkele ledige kisten, de verscheurde boeken, de opengereten hoofd-
kussens enz. een zeer treurig geheel. Dat de sultan het er niet lang
in heeft kunnen uithouden, zal niemand verwonderen.
Na als souvenir een paar bladen van een Maleisch manuscript te
hebben meegenomen, verlaten wij spoedig de treurige vorstelijke
woning, gaan de andere huizen maar voorbij, stappen nu de brug
over, die wij straks zoo onbeleefd den rug hebben toegekeerd en
komen zoo onder het lommer van eenige schoone waringiboomen.
Rechts voor ons staat het huis van de vrouwen van den sultan,
dat op hoog bevel gesloten is, maar waarin wij trouwens niet veel
fraais zouden vinden. Onder dat huis — want het staat op palen —
zien wij een paar stok-oude inwoners van den kraton, die dezen,
evenals de Romeinsche senatoren van weleer, niet hebben willen
verlaten. De eene is een zeer oude Hindoe, pikzwart met langen
grijzen baard; niemand doet hem natuurlijk eenig leed ; integendeel
de soldaten brengen hem in overvloed rijst, voor welke beleefdheid
hij hun dank zegt door met groote oprechtheid en op allerlei toon
te verzekeren, dat hij vreeselijk het land heeft aan de blanke men-
schen. De andere oude man zegt daarentegen geen enkel woord,
maar verkropt zijn verdriet en zijn haat, en blijft kalm op zijn
matje zitten.

247
Links van het serail zien wij een gebouw, waaronder de prachtige
graven der vorige sultans tegen den invloed van het weder
beveiligd zijn. Die graven zijn waarlijk fraai en uitstekend onderhouden.
De eigenaardige ornamentatie der Mahomedanen ontbreekt
hier niet. Het snijwerk bestaat uit arabesken en spreuken uit den
Koran, alles met schitterende kleuren overgoten, die bont zouden
heeten, indien het felle licht der zon al die tinten niet heerlijk
ineen deed smelten. De bekende roode en gele gordijnen boven het
graf worden er evenmin gemist als de pajongvormige offerhoeden
van gekleurd papier.
Keeren we nu op onze schreden terug, gaan we nogmaals het
vrouwenkwartier voorbij en beklimmen we even een kleine hoogte,
waarop een missigit staat, eene hofkapel, welke zich door niets
bijzonders onderscheidt dan door een groote bronzen klok, die aan
een boom hangt en waarschijnlijk gediend heeft, als de muezzin
van de tinne der missigit het volk tot het gebed opriep.
Verder komen we nog aan een begraafplaats, die zeker zeer oud
moet zijn, daar ook hier de grafsteenen geheel door de wortels der
waringi-boomen verdrongen zijn. Sommige der grafteekens zijn van
gegoten brons en zeer fraai. Slechts is het jammer, dat de geheele grafplaats
door een aardbeving verwoest schijnt. Alles toch ligt door
elkander en de muren zijn gescheurd, 't Is daar verkwikkend koel,
en men heeft er een schoon gezicht op den kraton. Een meter of
vijf onder ons zien we een inlandsch soldaat op schildwacht staan
bij een poortje, waarvan onze geleiders vertellen, dat op den avond
van den dag, toen de kraton door onze troepen bezet was, er tegen
aan geklopt werd. De schildwacht opende natuurlijk niet, maar deed
evenals onze dienstmeiden sedert den moord van mevrouw van der
Kouwen; hij zette de deur op een kiertje en vroeg: »Wie daar?"
Orang Djaga== »Menschen van de wacht!" was het antwoord. »Derri
mana = van waar?" Het antwoord zeide, dat het Atjehneezen waren,
die, onbekend met het feit, dat de kraton in onze handen was,

248
zich op hun post kwamen begeven en nu onmiddellijk het hazenpad
kozen.
Intusschen is het langzamerhand middag geworden. Met moeite
waren wij te bewegen, om het schaduwrijke plekje te verlaten; maar
het moest zoo, en we reden naar het hoofdkwartier terug, waar we
onzen vriendelijken geleiders hartelijk dank zeiden.
Wat ik gezien heb, vervult mij met achting voor de Atjehneezen.
Zij hebben prachtig partij getrokken van het moeielijke terrein en
uitstekend stand gehouden. Des te grooter is echter ook mijne bewondering
voor onze soldaten, en des te meer ook ben ik bevestigd
in de meening, die ik altijd gehad heb, dat generaal van Swieten
werkelijk de man is, dien wij moesten hebben, orn den oorlog tot
een goed einde te brengen. Hij moge volgens sommigen niet snel
genoeg handelen; hij weet dat snel-handelen veel, zeer veel menschenlevens
zou kosten. En dat weet hij niet alleen, maar moet ieder
begrijpen, die de versterkingswerken der Atjehneezen heeft gezien en
daaruit heeft kunnen opmaken, met welken vijand wij te doen hebben..
Zoo was de toestand, kort na de inneming van den kraton. Thans
is dit alles natuurlijk veranderd ; want weldra zou nabij de plaats
waar de sultans van Atjeh hun zetel hadden, kotta-Radja verrijzen ;'
een versterking, die den Nederlanders voor goed heer en meester
van het veroverd grondgebied moet maken.
Tot bezetting van den kraton werden aangewezen, onder bevel
van majoor Luymes, vier kompagnieën van het rechterhalf 18 e en drie
kompagnieën van het linkerhalf 12 e bataljon; de benting panglima
Polim werd door één kompagnie van het rechterhalf 12» bataljon
bewaakt. Behalve dat nog eenige andere posten bezet werden, keerden
de overige troepen naar het bivouak terug.
Generaal van Swieten achtte nu het oogenblik gekomen, om de

249
bevolking op het nuttelooze van verderen tegenstand te wijzen en
haar tot toenadering te bewegen, waartoe hij de volgende procla-
matie uitvaardigde :
Ik J. van Swieten, luitenant-generaal, adjudant des Konings
in buitengewonen dienst, opperbevelhebber der Land- en
Zeemacht in den oorlog tegen Atjeh, breng ter kennisse
van alle hoofden en onderhoorigen in het rijk Atjeh :
dat het Nederlandsch-Indisch Gouvernement het de Atjehneezen
volstrekt niet ten kwade duidt, dat zij ons hebben tegengestaan
om hun grond te verdedigen en hun vorst bij te staan; dat zij
echter thans, nu zij overwonnen zijn, den overwinnaar behooren te
eerbiedigen en al onze bevelen behooren op te volgen ;
dat wij verlangen, dat zij de wapenen zullen nederleggen, de
versterkingen om de kampongs slechten en dat een iegelijk naar
zijne respectieve verblijfplaats terugkeert met vrouwen en kinderen
ten einde zich wederom te wijden aan de zorgen voor zijn onderhoud ;
dat aan degenen, die gevolg geven aan dezen onzen uitdrukkelijken
wil, geenerlei leed zal geschieden en hun zelfs wordt vergund, hun
padi van het veld te halen ; maar dat diegenen, die niet voldoen
aan ons verlangen, geheel verantwoordelijk worden gesteld voor al
de gevolgen.
Zoo -is het.
Geschreven te PENAJOENG, op den 28 sten Januari 1874 (10 Dzoe-
lhidjah 1290).
Ook van deze proclamatie werd niet de minste notitie genomen,
waarom de regeerings-commissaris drie dagen later een nieuwe
uitvaardigde, waarin hij de bevolking deed kennen, dat het land
door het recht van overwinning aan het Nederlandsch-Indisch Gou-
vernement behoorde, en dat hij, in het belang van handel, nijver-
heid en landbouw, de gevolgen van den oorlog wenschte te doen

250
eindigen en daarom alle hoofden van de drie Sagis en die der on-
derhoorige staten uitnoodigde, van hunne onderwerping schriftelijk
te doen blijken; daarbij belovende, dat de blokkade zou worden
opgeheven voor de staten, die in onderwerping zouden komen en
dat door hen de handel kon worden hervat, onder voorwaarde dat
zij de Nederlandsche vlag zouden voeren en hunne schepen voor-
zien moesten zijn van behoorlijke scheepspapieren, daar geen andere
vlag dan de Nederlandsche en die der bevriende mogendheden zou
erkend worden ; daarentegen zouden zij, die binnen redelijken tijd hunne
onderwerping niet hadden aangeboden, als vijandig worden beschouwd.
Den dag na de inneming van den kraton begaf de opperbevelheb-
ber zich reeds 's morgens ten O ure met zijn staf weder derwaarts,
om de positie nader in oogenschouw te nemen ; de veroverde sterkte
werd door de verkenningsbrigade nauwkeurig opgenomen.
Om 10 uur werd in den hoogsten boom van den kraton, onder
het spelen van ons volkslied, de Nederlandsche vlag geheschen; die
werd door de marine met een salut van 21 schoten begroet.
Generaal van Swieten had reeds ingezien, dat er van onderwer-
ping ook na den val van den kraton nog geen sprake was; doch meer
nog dan door den hardnekkigen tegenstand, dien men ondervonden
had, was hij door de barbaarschheid van den vijand, die door het
vermoorden van onzen zendeling alle mogelijkheid tot onderhandelen
afgesneden had, tot het besluit gekomen, dat het sluiten van een
tractaat, zooal niet onmogelijk, dan toch weinig waarborgen voor de
toekomst opleveren zou. De inzichten van generaal van Swieten wa-
ren dus veranderd en hij had reeds voorloopig aan den gouverneur-
generaal geschreven: »ik kan niet ontveinzen, dat een en ander
wijziging dreigt te brengen in mijn vroegere opinie over de beëin-
diging der Atjehneesche quaestie en, hoewel ik den tijd niet wensch

251
vooruit te loopen, acht ik het niettemin wenschelijk Uwe Exellentie
daarvan nu reeds met een enkel woord mededeeling te doen."
Daar de generaal de waarschijnlijkheid aannam, dat de hoofden
van de XXV en XXVI Sagi's ook na de verovering van den kraton
in hun verzet zouden volharden, zoodat zij door kracht van wapenen
tot onderwerping zouden moeten gedwongen worden, achtte hij
het oogenblik gekomen om de te Padang gebleven troepen te ontbieden,
ten einde mobiele kolonnes te kunnen, samenstellen zonder
de bezetting der veroverde stellingen te zeer te verzwakken.
Te bejammeren was het, dat de cholera weer heviger begon te
woeden, vooral onder de nieuw aangekomen troepen; den 25 ste "
waren 10 officieren en 290 man van het 9 e en 10 e bataljon per
»Vice-president Prins" aangekomen, van welke in één dag 35 man
aan de cholera bezweken.
Den 26 8tol werd de frontbatterij ontwapend en de vuurmonden werden
naar het artillerie-park in het bivouak overgebracht.
Intusschen werden de operation zonder verpoozing voortgezet en
's avonds van den 26 8ten Januari werd voor den volgenden dag bepaald,
dat Lampo Idjoe van vijanden moest worden gezuiverd en
verder een verkenning ondernomen worden in de richting van kampong
Panteiri, waarin de sultan en eenige panglima's zich moesten
ophouden. Daartoe rukten onder bevel van kolonel Schultze het
rechterhalf 3 e , het linkerhalf 9 e bataljon, twee section getrokken
kanons van 8 Cm. licht, en vier mortieren van 12 Cm. van de 3 e
kompagnie artillerie, eene sectie mineurs en 12 kavaleristen uit,
hun weg nemende door de benting panglima Polim, langs de rivier;
een half uur later begaf zich het rechterhalf 14 e bataljon over de
groote grasvlakte langs de rivier, en het rechterhalf 9 e bataljon ging
door de sawah van 25 December in de richting van kampong Lemboe.
Hoewel de vijand de werken, die 25 en 26 December door onze
troepen verlaten waren, op nieuw versterkt had, verdedigde hij
ze niet, doch men ontving vuur uit de kampong Pinang, achter

252
deze versterkingen gelegen, waarna die positie door het rechterhalf
9 e en 14 e bataljon genomen werd.
Kolonel Schultze was op den linkeroever tot Lampo Idjoe geavanceerd
, waar de kolonne in het front uit een suikerrietveld beschoten
was; daarom werden twee kompagnieën den vijand in de
flank gezonden, waarop deze in zuidelijke richting vluchtte.
Den 29 st - rukten het rechterhalf 14« bataljon, met twee sectiën
artillerie, één peloton mineurs en de kavalerie onder bevel van
overste van Thiel uit, om het terrein ten zuiden van den kraton en
van Longbattah te verkennen en den sleutel te zoeken van de stelling
tusschen de XXII, XXV en XXVI Moekims. De kolonne marcheerde
langs de noordzijde van den kraton en de rivier; de opperbevelhebber
en de tweede bevelhebber met den staf volgden haar.
Thans kon men de werken eerst goed in oogenschouw nemen, die de
vijand buiten den kraton tot versterking van die positie had aangelegd,
zijnde de werken passar Atjeh, panglima Polim en van kampong
Idjoe, namelijk een aaneenschakeling van redouten, die langs
de rivier een uitgestrektheid van 1000 meter hadden. De belangrijkste
versterking bleek die van passar Atjeh te zijn, een op zich
zelf staand werk, dat front maakte naar de missigit en naar de
rivier, en de hoofdpoort des kratons verdedigde. De versterkingen
panglima Polim en Lampo Idjoe dienden, om de doorwaadbare
plaatsen der rivier te beschermen. Overtuigend bleek, nu men die
omvangrijke, geheel stormvrije werken in oogenschouw nemen kon,
dat deze enkel door een omtrekking te nemen waren geweest.
Ten zuiden daarvan werd het terrein moeielijker, zoodat de kolonne
slechts langzaam kon avanceeren.
Nadat de kolonne de kampong Longbattah verlaten had, werd zij
beschoten uit de nabijgelegen kampong Lam Sireh, welke tot de
XXII Moekims behoort. Het plan was slechts om het terrein te
verkennen en proclamatiën te verspreiden, ten einde het volk aan
te manen om de wapenen neder te leggen en zich te onderwerpen ;

253
doch de troepen zagen zich genoodzaakt, het gevecht aan te nemen
en de kampong te verbranden. Wel werden eenige vijandelijke po-
sities genomen, maar een versterking achter een ondoorwaadbaar
riviertje was niet te genaken, en toen het vuur daaruit in hevig-
heid toenam, ontving luitenant-kolonel van Thiel bevel, op een
geschikt oogenblik het gevecht af te breken. Het linkerhalf 3 e ba-
taljon verliet den kraton, om den terugtocht van de kolonne, die
gebrek aan munitie had, te dekken.
Om 2% uur kwam het hoofdkwartier, ruim een uur later kwamen de
overige troepen in het bivouak terug. Men had 16 gewonden; waaron-
der twee officieren , de I e luitenants C. van Leeuwen en J. S. Bijsterveld.
In den morgen was met het stoomschip »Baron Bentinck" het
korps barissan aangekomen en denzelfden dag gedebarkeerd.
Thans werd de missigit verder geslecht, waartoe men de zware
muren liet springen; de aldaar gelegerde kompagnie werd gevoegd
bij die in de versterking panglima Polim. Evenzeer werd in de bin-
nenruimte van den kraton alles opgeruimd, wat nadeelig voor de
gezondheid kon worden geacht. Dienzelfden dag kwam met de »Ba-
ron Mackay" het rechterhalf 6 e bataljon infanterie aan, waarvoor in
tijds barakken waren gereed gemaakt.
De vesting-artillerie had ten taak, om het in den kraton gevonden
geschut daar buiten te brengen ; het bronzen geschut werd naar Batavia
overgebracht, het ijzeren (38 stukken) werd onbruikbaar gemaakt.
Was de krijgskans ons gunstig geweest, in den politieleen toestand
kwam niet de minste verandering. De civiele regeerings-commissaris
zette dien den gouverneur-generaal uitvoerig uiteen. Wel waren door
verschillende hoofden stappen tot toenadering gedaan, doch eigen-
lijke onderwerping bleef achterwege. Alleen Toekoe Neq was ein-
delijk den 27 ste " Januari, na nogmaals daartoe gesommeerd te zijn,
in het bivouak verschenen, gevolgd door een afgevaardigde van Toekoe
Lempassé met een brief, waarin deze zijne onderwerping aanbood.
De kontroleur Kroesen stond hem te woord. Toekoe Neq deelde

254
hem bij die gelegenheid mee, dat Toekoe Nanta zich in de VI Moe-
kims begon te versterken, en dat zulks denkelijk op hem gemunt
was, als wanneer hij onze hulp zou inroepen. Hem werd medege-
deeld, dat hij zijne bevolking moest aanmanen om haar gewone
bezigheden te hervatten, en dat zij niet verontrust moest worden bij een
militaire promenade, die binnen eenige dagen in zijne afdeeling zou
plaats hebben; ook werd hem gezegd, dat er nabij het kampement
een passer zou worden opgericht, en dat hij de bevolking moest
aanmoedigen, om aldaar hare koopwaren te komen brengen.
Op den brief van Toekoe Lempassé werd geantwoord, dat hem
amnestie zou verleend worden. De andere hoofden der XXV Moekims,
met wie Toekoe Neq confereeren zou, kwamen niet op den door
hen bepaalden dag. Hoewel al het mogelijke gedaan was om de vij-
andelijkheden te kunnen staken, had generaal van Swieten geen
andere gevolgen van zijne proclamatie gezien. Toch deden zich uit
XXVI Moekims teekenen van toenadering voor, en de panglima der
III Moekims, het meest invloedrijke hoofd dier Sagie, had den 29 sten
doen weten, dat hij den oorlog wilde staken; hij was echter met
zijne hoofden aan het beraadslagen — en daarbij bleef het vooreerst.
Daarentegen wilden de XXII Moekims in 't geheel van geen toe-
nadering weten ; de bevolking daarvan was ons zoo vijandig gezind,
dat toen de troepen op den 29 8t6n Januari eene militaire verkenning
bezuiden den kraton deden, zij uit verschillende kampongs bescho-
ten en op den terugmarsch zelfs door den vijand vervolgd werden,
waardoor zij drie dooden en zeventien gekwetsten bekwamen.
Men vernam, dat de radja van Pedir, Toekoe radja Pakik, die
reeds vroeger den kraton verlaten had, van plan was om naar huis
te gaan en een brief aan het Gouvernement te schrijven.
Den 25 8te " Januari was zekere Nja Assan in het kampement ge-
bracht, die verklaarde te komen van Toekoe Doelah, hoeloebalang
van Boeboek; een negorij tusschen Pedir en Gigieng.
Deze hoeloebalang was den 15 de " naar Atjeh gekomen, met 500

255
man hulptroepen, op bevel van panglima Polim; zij hadden niet
aan het gevecht deelgenomen en bevonden zich te Mesdjid Larang,
bewesten Longbattah. Toekoe Doelah wilde na de verovering van
den kraton niet meer aan den 'oorlog deelnemen en verzocht nu,
langs het strand te mogen terugkeeren, daar hij anders in handen
van panglima Polim zou vallen. Men heeft echter van dezen Toekoe
Daleh later niets meer vernomen.
Van Analaboe was bericht ontvangen, dat den 18 lk " Januari ongeveer
1000 man hulptroepen te Koeroeng Raba waren aangekomen;
reeds een hunner vaartuigen was den onzen in handen gevallen ; de
overigen bevonden zich te Rigas en durfden niet verder. Daarom
schreef kontroleur Kroesen aan Toekoe Neq Radja, dat deze den
lieden van Analaboe moest doen weten dat zoo zij niet onmiddellijk
terugtrokken, hunne negorijen overeenkomstig de regeerings-proclamatie
van 7 Juni zouden getuchtigd worden. Deze maatregel had
een gewenscht resultaat gehad.
Het gerucht, dat de sultan van Atjeh overleden was, had zich
bevestigd; zelfs hadden onze troepen in de nabijheid van het huis
van Iman Longbattah een versch graf onder een atappen-dak gevonden,
dat — overeenkomende met de beschrijving, die daarvan
reeds gegeven was — het graf van sultan Aladin Mantsjoer
Shah wezen moest, die den 26 Bten te voren aan de cholera overleden
was.
Er moest dus tot de keuze van een nieuwen sultan worden overgegaan
; als pretendenten voor den troon werden genoemd :
Toeankoe Daoed, 7 jaar oud, kleinzoon van sultan Mantsjoer Shah;
Toeankoe Hoesin, neef van Mantsjoer Shah, ongeveer 20 jaar
oud, die reeds als vermoedelijk troonsopvolger was aangewezen; en
Toeankoe Hasin, een afstammeling van een der vroegere sultans.
Generaal van Swieten echter verklaarde bij voorbaat de eventuëele
keuze van een sultan onwettig. Hij schreef dit aan de
hoofden en de voornaamste hoeloebalangs der drie Sagi's, in een

256
brief 13), waarin hij opnieuw hen aanmaande, om niet in hun
verzet te volharden.
»Maar zoo de hoofden en het volk zich van mij verwijderd houden,
zich niet komen onderwerpen en niet medewerken om een geregeld
bestuur te verkrijgen, dan zullen mijne soldaten uwe schoone
kampongs gaan bezoeken en vernielen, wat mij tegenstand biedt.
»Wanneer er soms aan gedacht mocht worden, een anderen
sultan in de plaats van den overledene te kiezen, weet dan, dat ik
die keuze als onwettig en van geen waarde beschouw en geen anderen
souverein erken dan het Nederlandsche Gouvernement.
»Bedenkt wel, wat gij doen zult; mijne bedoelingen zijn goed."
En daarop liet de generaal de tamelijk anti-militaire bedreiging
volgen :
»Gods vloek zal over u en over uw volk komen, wanneer gij op
den ingeslagen weg voortgaat," welk dreigement nog al zonderling
klinkt tegenover een vrije, onafhankelijke natie, met welke men in
oorlog is en die zich blijft verzetten, omdat zij liever niet geannexeerd
wil worden; een preferentie, die wij Nederlanders 't allerminst
in gemoede met Gods vloek kunnen bedreigen.
Dat generaal van Swieten met recht van gedachten veranderd was
en de onvermijdelijke noodzakelijkheid der inlijving van Atjehneesch
grondgebied moest inzien, behoeft niet breedvoerig ontwikkeld te
worden. Hij kwam daar rond voor uit in zijn verslag aan den gouverneur-generaal
, waarin hij schreef :
»Dat thans van een vervangen van den sultan geen sprake meer
kan zijn, maar de opheffing van het sultanaat en eene inlijvingnoodzakelijk
is geworden, zal na hetgeen ik reeds in mijn vorig
verslag mededeelde, niet nader meer behoeven betoogd te worden.
Het is mijne vaste overtuiging geworden, dat zoowel de dood van
den sultan als het hardnekkig verzet der hoofden, ook indien er een
nieuwe sultan mocht verkozen worden, iedere gedachte aan een
tractaat moet uitsluiten.

257
»Ook met het oog hierop, heb ik, meenende hierin niet te kort
te doen aan de beslissing der regeering, omtrent de inlijving van
Groot-Atjeh eene proclamatie uitgevaardigd, bestemd om de on-
derhoorigheden van Atjeh den stand van zaken te doen kennen en
een richtsnoer te geven voor hunne gedragingen tegenover het
Nederlandsch-Indisch Gouvernement."
Hoe weinig bewijs van toenadering de bevolking ook gaf, generaal
van Swieten wanhoopte niet ; hij achtte het een gunstig verschijnsel,
dat Toekoe Lempassé met zijne bevolking teruggekeerd was, en dat
er uit de vlakte ten oosten van ons kampement sedert den 24 stfm
geen schot meer gelost was, en vond het daarom zaak, om onzerzijds
een meer vreedzame houding aan te nemen; maar een zeker opti-
misme, dat den generaal destijds van vele zijden verweten werd en
ook meermalen oorzaak van een minder krachtdadig optreden is
geweest, verloochende zich ook hier niet. Het bleek maar al te zeer,
dat de civiele regeerings-commissaris zich in de houding der bevol-
king bedroog, en reeds in zijn volgend verslag van 4 Februari 1874
moest hij schrijven:
»Sedert mijn" verslag van 31 Januari jl., lit E. geheim, is er in
de politieke verhouding tegenover hoofden en bevolking weinig ver-
andering gekomen. De verschijnselen, die zich hebben voorgedaan,
getuigen weinig van meerdere toenadering; integendeel, men moet
het veeleer een blijk van achteruitgang in goede gezindheid noemen,
dat Toekoe Nanta, die aanvankelijk, blijkens hetgeen ik Uwe Excel-
lentie in mijn vorig verslag mededeelde, stappen scheen te willen
doen tot vrede, zich thans, volgens de geruchten, heeft terugge-
trokken en versterkingen aanlegt.
»Volgens Toekoe Neq Radja zouden die echter meer tegen hèm
dan tegen ons gericht zijn. Ook ten zuiden van den kraton en in de
III Moekims, die ons legerkamp begrenzen, worden, naar ik verneem,
versterkingen aangelegd.
17

258
»Deze verschijnselen, hoezeer niet getuigende voor toenadering,
zijn echter, mijns inziens, niet verontrustend. Het zoude weinig moeite
kosten, om met de groote macht, waarover ik beschikken kan, die
versterkingen onschadelijk te maken; maar wat zou het baten, zoo-
lang het volk omtrent zijn te nemen gedragslijn niet tot eene beslis-
sing is gekomen? Het eenige resultaat wat daarvan te verwachten
is, zou dit zijn, dat de versterkingen, die nu in betrekkelijke nabij-
heid zijn, zouden verlegd en op grooteren afstand gebracht worden,
terwijl ik ze aanvankelijk liever in mijne nabijheid dan ver weg heb.
»Nevens deze minder gunstige verschijnselen, die ik, om den toe-
stand te schetsen, zooals hij zich in schijn of werkelijkheid voordoet,
gemeend heb niet onvermeld te mogen laten, blijven zich echter ook
betere voordoen."
De assistent-resident Kroesen vernam nu, dat de negenjarige
Toeankoe Daoed, achterneef van den overleden sultan Ibrahim Mant-
sjoer Shah, tot sultan zou gekozen worden, onder voogdij van vier
hoofden, die het regentschap zouden uitmaken, o. a. Iman Long-
battah en Toeankoe Hassin.
Den 8 8tcn Februari werd een aanvang gemaakt met de voorberei-
dende werkzaamheden tot het maken van een blijvende versterking
met kampement; een reuzenwerk, dat heel wat krachtsinspanning
zou eischen van de troepen, die zich voorzeker zoo goed mogelijk
in de weinig benijdenswaardige omstandigheden schikten, getuige
een concert, dat den volgenden dag plaats had; in een opzettelijk
daartoe gemaakten muziektempel, met hanglampen en lantaarns
verlicht, lieten de verschillende muziekkorpsen zich hooren, terwijl
de Zangvereeniging een paar stukken ten beste gaf.
Ook werd door drie officieren een kluchtspel opgevoerd. Doch
dit was slechts een klein intermezzo onder veel inspannenden arbeid.
In plaats van den kraton, zou een permanente versterking worden
gebouwd, die de grondslag voor de duurzame vestiging van ons
gezag in Groot-Atjeh worden zou. Er werd in een conferentie van

259
den opperbevelhebber met de brigade-kommandanten bepaald, dat
daaraan dagelijks driehonderd man infanterie, bijgestaan door mi-
neurs , sappeurs en genie-werklieden, onder leiding van genie-
officieren zouden arbeiden; er zou een vierkante redoute met cir-
kelvormige bastions gebouwd worden, met zwaar geschut bewa-
pend, waarin na voltooiing een vaste bezetting van 500 man komen
zou. Onder het werkzame vuur der redoute werd een kampement
opgericht voor tweeduizend man infanterie, een detachement mi-
neurs en sappeurs, een kompagnie vesting-artillerie en anderhalve
batterij veld-artillerie.
Dit kampement, door een zware palissadeering omgeven, zou ook
een woning bevatten voor den militairen gouverneur en voor den
brigade-kommandant.
Door den chef der opnemings-brigade werd den 9 den een verken-
ning en opname in westelijke en zuidwestelijke richting gedaan,
onder dekking van een kompagnie infanterie.
Den 10 den Februari werd de kompagnie vesting-artillerie, welke op
het oorlogstooneel niet meer noodig was, aan boord van de »Jason"
ingescheept; dien dag werd opnieuw, onder dekking van een kompa-
gnie, een opname in westelijke richting tot aan het zeestrand gedaan.
Toekoe Neq had door zijne onderwerping aan het Nederlandsche
Gouvernement zich de vijandschap der andere hoofden op den hals
gehaald en Toekoe Nanta, hoofd van de VI Moekims, die aan het
gebied van Toekoe Neq grenzen, alsmede het hoofd der III Moekims,
Iman Djempet, begonnen van uit kampong Bital hem te bedreigen.
Daar men Toekoe Neq diende te ondersteunen, en daar tevens ook
het bezit van kampong Bital voor ons van waarde was te achten, werd
besloten om tot het nemen van Toekoe Nanta's versterkingen over
te gaan. Er werd in beginsel aangenomen, dat na den val van Bital
de aangrenzende kampongs Peioram en Londjame van zelven onze
troepen in handen zouden vallen. Hiertoe moest van de Taman in
zuid-westelijke richting naar kampong Lamtermin worden opgerukt,
17*

260
öm Bital in den rug te vallen, Radja Pakik en kampong Djempet
links latende liggen.
Generaal van Swieten had bepaalde bevelen gegeven, dat geene
kampongs mochten verbrand worden; werd men er uit beschoten
en was de vijand verdreven, dan moest men een brief achterlaten,
»waarin aangemaand werd, om in het vervolg het schieten na te
laten, ten einde te voorkomen dat men gedwongen zou zijn, de
kampong in den asch te leggen, hetgeen zeker gebeuren zou, indien
men de gegeven waarschuwing in het vervolg niet betrachtte," om
welk dreigement de Atjehnees zich niet bijzonder bleek te bekreunen.
Toekoe Neq werd aangeschreven, om bij het oprukken van zijne
bende de Hollandsche vlag te voeren, opdat men zijne manschap
niet als vijanden zou behandelen.
's Morgens om 5 uur rukten het 6 r bataljon en de Madureesche
barisans van de I e brigade, het rechterhalf 14° van de 2 e en het
rechterhalf 9 e bataljon van de 3» brigade uit; alsmede de 4 e kom-
pagnie artillerie, een peloton mineurs en sappeurs en 30 à 45 ka-
valeristen; luitenant-kolonel van der Heijden voerde het kommando.
Omstreeks 8 uur begon het geweer- en kanonvuur, dat den ge-
beden dag met meer of minder hevigheid aanhield.
Het doel van den tocht werd volkomen bereikt, want de versterkte
kampong Bital werd genomen.
Dit was reeds ten 12 ure geschied, maar men kon eerst ten 4
ure terugkeeren, daar Toekoe Neq zich niet geheel aan de afspraak
gehouden had en te laat verschenen was. Onze verliezen bedroegen
twee gesneuvelden en veertien gekwetsten.
Den 13

261
Ook vernam men, dat zich veel volk van elders had vereenigd
te Ketapang-Doea, om de inwoners van de omliggende kampongs
te beletten, zich te onderwerpen en koopwaren in het bivouak te
brengen. Toekoe Hoesin en Toekoe AJbdul Medjid zouden die be-
weging leiden, waaraan Toekoe Moeda Tjoet Leteg van Merdoe
met 500 gewapenden deelnemen zou. Bet werd daarom noodig ge-
oordeeld om die benden uit Ketapang-Doea te verdrijven en kam-
pong Marasa te beschermen.
Daartoe marcheerden den 10 ac " om 6% uur de volgende troepen
uit het bivouak: van de 1° brigade het linkerhalf 2° bataljon, het
linkerhalf' 6" bataljon en het korps Madureesche barisans; van de
2 e brigade het rechterhalf 3 e bataljon, het rechter half' 14" bataljon,
en van de 3 C brigade het rechterhalf 12 e bataljon, waaraan waren
toegevoegd de 3 e kompagnie artillerie, alsmede ééne sectie en twee
mortieren van de 4 C kompagnie artillerie, één peloton mineurs en
sappeurs, en twintig man kavalerie, onder bevel van luitenant-kolonel
Pel. Van Goenangan opgerukt zijnde, werd men aldra door den vij-
and beschoten; voorloopig werd het vuur niet beantwoord. Men
bevond zich om 8 uur ter hoogte van kampong Lantei, waarna
men over een droge sawahvlakte tusschen de twee kampongs Getjoe-
roe met gesloten bataljons op den kampongrand aanmarcheerde.
In de nabijheid van Ketapang-Doea Ketjil gekomen, werd men door
geschutvuur begroet. Daar de sterkte niet kon worden omgetrokken,
werd er een aanval beproefd op de rechterflank daarvan, met het
voornemen, om door de kampong heen rechts af te gaan en de ove-
rige versterkingen in den rug te nemen.
Van alle kanten werd op de troepen gevuurd; luitenant-kolonel
Engel werd zwaar, kapitein van Daalen van den staf licht gewond.
De gids, die de onzen den weg zou wijzen naar Ketapang 11, voerde
hen naar het front der kampong, die den vorm van een halven
cirkel heeft. Zonder aarzelen werd tot den aanval overgegaan.
Wel verdedigde de vijand zich dapper, doch de borstwering werd

262
bestormd, waarna oen bloedig gevecht man tegen man ontstond;
want men had met de keurbende van Panglima Poiim te doen.
Maar ook hier moest de Atjehnees het onderspit delven en leed
hij zware verliezen; vier panglima's sneuvelden, waaronder pan-
glima Tamon, de bevelhebber der troepen.
De gevechten werden met een schitterenden uitslag bekroond ;
alle versterkingen in den omtrek van Ketapang Doea werden genomen.
De troepen kwamen tusschen 4 en 5 uur in hel bivouak terug.
Den vijand was een zeer gevoelige slag toegebracht; meer dan 200
Atjehneezen waren gesneuveld. Onzerzijds had men 6 dooden en
49 gewonden te betreuren.
Den geheelen nacht en den daaropvolgenden dag regende het zwaar
en aanhoudend, zoodat op onderscheidene plaatsen in het bivouak
het water bleef staan , dat door de lage ligging niet afgevoerd Icon
worden. Zelfs moest een kompagnie van het linkerhalf 9* bataljon
verhuizen, daar het terrein geheel ondergeloopen was.
Den 18 de » Januari vertrokken tot het rondbrengen van proclama-
tion aan de onderhoorige staten van Atjeh, om hen aan te sporen
tot onderwerping aan het Nederlandsche gezag, de »Metalen Kruis"
naar de west- en de »Citadel van Antwerpen" naar de noordkust.
Als secretaris en tolk was aan den kapitein-luitenant-ter-zee Kip
toegevoegd de 1° luitenant Segov van den staf der expeditie, en aan
den kapitein-luitenant-ter-zee Binkes de ambtenaar Dias.
Men vernam, dat de onzen den 15 dcl ' gestreden hadden tegen het
volk van Merdoe, Toenoeng (XXII Moekims) en Tonom; daarentegen
moet het volk van Ketapang Doea en omstreken aan het gevecht
geen deel genomen hebben.
Ter gelegenheid van 's konings verjaardag werd om 7 uur op de
grasvlakte, noord-oostelijk van den kraton, aan de overzijde der-
rivier gelegen, een parade gehouden waaraan zes bataljons, een
batterij en de kavalerie deelnamen; de opperbevelhebber, vergezeld
van den tweeden bevelhebber, inspecteerde de troepen.

263
Om tien uur ontving generaal van Swieten de officieren der land-
macht; generaal-majoor Verspijck verzocht namens de oflicieren van
het leger aan den opperbevelhebber, om den Koning hunne gehecht-
heid en hulde over te brengen, hetgeen per draad geschiedde.
Eenige dagen te voren had de heer von Bultzingslöwen zich met,
een paar officieren tot eene commissie vereenigd tot het organiseeren
van volksspelen en van een concert, ter viering op 's Konings ver-
jaardag. Op een smaakvol daartoe ingericht terrein hadden die volks-
spelen plaats en des avonds werd door de muziekkorpsen een concert
gegeven en vuurwerk afgestoken.
Veel droeg tot de meer opgewekte stemming de omstandigheid bij,
dat de gezondheids-toestand in den kraton beter dan in het bivouak
Penajoeng was.
Den 24 8ton Februari werd door het linkerhalf 9 e bataljon de weg
langs de rivier tot aan de marine-benting verbreed en het aan-
grenzende terrein langs de rivier opengekapt; van af' de brug te
Penajoeng langs den linkeroever der rivier begon men rails voor
een tramway te leggen.
Een hoofd uit de IV Moekims vervoegde zich bij den assistent-
resident Kroesen om over zijne onderwerping te spreken; hij be-
kende , dat hij met zijn volk in den kraton tegen de onzen gestreden
had. Tevens vernam men, dat Kadja Pakik van Pedir, Toekoe Tjoet
Lateg en Toekoe Hasim in de kampong Pinang een vergadering
gehouden en onder eede besloten hadden, den oorlog tot het uiterste
voort te zetten; tevens hadden zij Toekoe Neq aangeschreven, om
gezamenlijk met hen den strijd vol te houden.
Het »Roode Kruis" deed veel om den soldaat het leven iets
meer aangenaam te maken ; ook de voeding der troepen, die
zeer eentonig was, werd verbeterd, 'tgeen met het oog op den
gezondheidstoestand noodzakelijk werd geacht. Behalve dat dage-
lijks, des morgens vroeg, koffie met brood en boter, ten 10 ure
soep met versch vleesch, rijst en tjabé werden verstrekt, ontvingen

264
zij beurtelings aardappelen met uien en vleesch, rijst, gedroogde
visch en meer van dien aard. Van Java werden groene erwten en
bruine boonen, Soerabaijasche aardappelen, versehe groenten en
zuurkool, vooral ook vruchten en eene partij groentezaden verzonden.
Er werd bericht ontvangen, dat de Arabier Ah Bahanan - dezelfde
die de brieven van den Engelschen zee-officier Woolcombe en van
generaal van Swieten naar den kraton had gebracht -in zijn woning
in kampong Lampasei bedreigd werd; onmiddellijk werd een deta-
chement Afrikanen uitgezonden, dat de kwaadwilligen verdreef en dien
Arabier in zijn verblijf bij de missigit van kampong Djawa terugbracht.
Door den chef van den staf werd in overleg met den chef dei'
genie de plaats bepaald voor de redoute op den rechter rivieroever,
nabij de brug te Penajoeng; den ¥ Maart werd begonnen met het
plaatsen der gebouwen binnen de enceinte der redoute.
Dien dag werden aan de oostzijde van het bivouak schoten gelost;
aan de zuid- en noordzijde van het bivouak werden patrouilles uit-
gezonden, die den vijand terugdreven.
De gezondheidstoestand was weder minder gunstig; ook kwamen
enkele cholera-gevallen voor.
Er was reeds driemalen een groote aanval op Penajoeng en kot-
ta-Radja beraamd en de afspraak was bezegeld door het slachten
van een karbouw. Daarom achtte de opperbevelhebber het niet over-
bodig, Toekoe Neq Radja Moeda Setia er aan te herinneren, dat aan
hem de zorg was overgelaten om den vijand niet door zijn gebied te
laten komen; ook moest hij er tegen waken, dat soms volk van VI
Moekims langs het strand tot onze vestiging aan de riviermonding door-
drong. Van al die aanvallen gebeurde echter vooreerst niets, daar
de hoeloebalangs en het volk van XXVI Moekims niet opkwamen.
Den 8"» zag men bij kampong Lemboe zich vijandelijke groepen
vereenigen; daarom werden op geschikte punten van den bivouakrand
4 kanons van 8 c.M. zwaar in batterij gebracht, en een paar wor-

265
pen in de richting van Lemboe gedaan, waren voldoende om den
vijand te verdrijven.
Toekoe Neq zond thans bericht, dat op de grenzen van zijn gebied
meer en meer versterkingen werden opgeworpen, blijkbaar met vij-
andelijke bedoelingen tegen hem; om na te gaan, of soms Maraksa
door het bezetten van een versterkt punt beter beveiligd zou kunnen
worden, vertrok den 13 dc " 's morgens om (3 uur de tweede bevel-
hebber met 100 man infanterie en 10 kavaleristen.
Hoewel de bevolking goede gezindheid aan den dag legde, ver-
oorzaakte do komst der kolonne toch eenige onrust. Het opnemen
van het terrein en het bezichtingen der verschillende bentings en
versterkte liniën veroorzaakten oponthoud. Door Toekoe Neq uit-
drukkelijk verzocht, dat men in vijandelijke richting niet verder zou
gaan, oordeelde generaal-majoor Verspijck het wenschelijk, de kolonne
te doen terugkeeren.
Tusschen kotta Radja en de rivier, de zoogenaamde Paking-Atjeh,
was door de vesting-artillerie een versterking gemaakt, die den
14 de " bewapend werd met twee getrokken bronzen kanons van
12 c.M.
Volgens ingewonnen berichten was Tokoe Baik van VII Moekims
naar zijn kampong teruggegaan en had geweigerd, langer te strij-
den, wanneer hem de 3600 dollars, door hem aan oorlogskosten uit-
gegeven, niet gerestitueerd werden; panglima Polim bemoeide zich
weinig meer met de zaken; Iman Longbattah was de steun der
oorlogspartij.
Den 17 de " werd last gegeven, om twee ziekenbarakken, die ledig
gekomen waren, naar kotta Radja over te brengen.
Een Atjehnees, die gewond zich bij de voorposten aanmeldde,
verklaarde, dat het volk van XXVI Moekims geneigd was tot on-
derwerping, wanneer het maar voldoende werd beschermd tegen de
anderen. Ook vernam men, dat Toekoe Radja Pakik zich in kam-
pong Penang ophield en getracht had, een nieuwen sultan aan te

266
stellen; de meerderheid had zich daar tegen verzet, aangezien de
adat meebrengt, dat dit in den kraton geschiedt. - Dit zou in den
eersten tijd nog al bezwaarlijk gaan!
Het stoomschip »Citadel van Antwerpen" kwam den 23 sl van
zijn zending tot het rondbrengen der proclamation van den civielen
regeerings-commissaris terug en de kommandeerende officier van
dien bodem meldde, dat Gighen de opperheerschappij van het Nederlandsen-Indisch
Gouvernement erkende; de andere onderhoorigheden
hadden voor langere of kortere termijnen uitstel gevraagd,
om de zaak te bespreken.
Door de »Vice-admiraal Koopman," »Citadel van Antwerpen,"
»Watergeus," »Deli," »Riouw" en »Admiraal van Kinsbergen" werden
de kampongs beschoten, behoorende tot het gebied van Toekoe Nanta,
daar deze in zijn verzet bleef volharden; de vijand beantwoordde het
vuur goed. De »Deli" kreeg uit een vijandelijke benting een schot
0.7 meter boven de waterlijn. De kampongs Sabang, Lamasse en
Lamtik leden het meest; zeven huizen waren verbrand.
Het stoomschip »Deli" werd nu aangewezen om voor Gighen post
te vatten, ten einde dat rijk van de zeezijde te beschermen en tegenover
de naburige staatjes de blokkade, die natuurlijk voor Gighen opgeheven
was, te handhaven.
Na rijp beraad was de gouvernements-commissaris tot het besluit
gekomen, dat hij de hem opgedragen taak vervuld had; de onderwerping
van Atjeh was een quaestie van tijd, en in elk geval was
het onnoodig om zulk een aanzienlijke krijgsmacht doelloos op Atjehneesch
grondgebied te laten. Hij dacht er dus aan, om den bodem
van Atjeh te verlaten; alvorens zou hij echter den loop van zaken
in de staten op de west- en noordkust afwachten, om zoo mogelijk de
bezwaren uit den weg te ruimen, die tegen het erkennen van de
Nederlandsche souvereiniteit werden ingebracht.
In beginsel was dus aangenomen, dat de oorlog als geëindigd beschouwd
kon worden; slechts een deel van de troepen zou achter-

267
blijven en reeds bij voorbaat waren die in kotta Radja. Den 23 8ten
April werd een begin gemaakt met het embarkeeren der troepen,
die naar Java terugkeerden.
Men haastte zich met het gereedmaken van kotta Radja, dat een
goed en gezond verblijf voor de troepen moest worden.
De stoomer »Batavia" kwam van Padang ter reede met den inten-
dant 2 C klasse W. M. de Jongh en den majoor der genie W. J. Leers,
bestemd om op te treden als chef' der militaire administratie en als
chef der genie bij de achterblijvende bezetting.
De marine bracht ijverig behoeften en levensmiddelen aan, ten
einde zoo mogelijk vóór het invallen van den westmoesson al het
benoodigde te kotta Radja te hebben. Voor het geval, dat de com-
municatie met de schepen verbroken mocht worden, zou in de ma-
rine-benting een seintoestel worden geplaatst, om door seinen met
de reede gemeenschap te houden.
De kommandant van kotta Radja werd gelast om dagelijks pa-
trouilles uit te zenden; zoo vertrokken van Pakan-Atjeh en van de
Taman (kotta Petjoet) twee patrouilles op hetzelfde uur, de eene
naar de Taman, de andere naar Pakan-Atjeh, zoodat ze elkander
kruisten.
De assistent-resident Kroesen ontving bericht, dat de vijand des
nachts van alle zijden een aanval op onze troepen zou doen. Daar
het bleek, dat driehonderd Atjehneezen op de sawah's van kampong
Poehoek vereenigd waren om die tegen zonsondergang aan te vallen,
zond de kommandant van kotta Radja daar het linkerhalf 9 e bataljon
heen; docli de avond en de nacht gingen rustig voorbij.
Het volk van VI Moekims, Toenoeng en van Lamtermin beraad-
slaagden er over, om Toekoe Neq in kampong Pi aan te vallen ; na
Maraksa onderworpen te hebben, zouden zij bentings maken te
Lampasei en tusschen de kampong Pinang en Penajoeng, ten einde
kotta Radja in te sluiten. Men was daarom zeer op zijne hoede, en
twee patrouilles, die zich — een aan de noordoost- en een aan de

268
zuidoostzijde van het bivouak — in hinderlaag gelegd hadden om
de vijandelijke groepen te verdrijven, die dagelijks het bivouak
beschoten, rapporteerden dat er een buitengewone beweging van
sterke vijandelijke benden plaats had, en het bleek dat de vijand
zich verzamelde op de vlakte beoosten het bivouak. Een bende, on-
geveer 300 man sterk, naderde het bivouak aan de zuidoostzijde
en plaatste daar een roode vlag. Generaal Verspijck achtte het nu
geraden om de troepen onder de wapenen te laten komen. Zoodra
de scherpschutters en de sectie artillerie het vuur openden, ver-
spreidde zich de vijand achter heuveltjes, boomen en galangangs,
van waar hij het vuur bleef' beantwoorden. Daarom deden drie kom-
pagnieën van het rechterhalf' 14 e bataljon infanterie, onder bevel
van majoor C. J. M. de Wilde, een uitval naar de zuidzijde van het
bivouak; toen deze kolonne in de open sawahvlakte deboucheerde,
vluchtte de vijand naar den oostwaarts gelegen kampongrand. Deze
ontmoeting kwam den vijand op een verlies van 27 dooden en 22
gewonden te staan.
Ook op kotta Radja had een aanval plaats, die nog minder te
beduiden had — ziedaar de zoolang beraamde aanval, waartoe men
zich onder eede verbonden had!
Den 14 den kwam de »Timor" ter reede, die de proclamation ter
Oostkust verspreid had; het bleek dat Pasei, Kerti en Soengei-Raijah
de gestelde voorwaarden aangenomen en de Nederlandsche souve-
reiniteit erkend hadden.
De terugkeer naar Java van de expeditionaire troepen begon te
naderen; den 15 den werden de korpsen der 2 C brigade, die zouden
achterblijven, aangevuld; den 17 d0 " werden de redoute Penajoeng en
de marine-benting door de daarvoor bestemde troepen bezet; de
eerste door 3 officieren en 100 minderen, benevens een officier van
gezondheid, en één adjudant-onderofficier met 19 minderen van de
vesting-artillerie; de tweede door 2 officieren en 50 minderen der

269
infanterie, benevens één onderofficier en 5 man der vesting-ar-
tillerie.
Een noodlottige ontmoeting met den vijand dreigde het voorge-
nomen vertrek der hoofdmacht te verijdelen. Den 16 de " rukten 2
patrouilles, ieder sterk 100 bajonetten uit, onder bevel van de ka-
piteins Bardok en Scheltens; de laatste stiet op den vijand. Dadelijk
werd majoor Romswinckel met het overige van het linkerhalf 9 C
bataljon, een kompagnie van het rechterhalf 3 C bataljon infanterie
en een sectie artillerie tot versterking gezonden; deze kolonne stiet
evenzeer op een vijandelijke versterking, waaruit de patrouille was
beschoten. Daar een levendig vuurgevecht ontstond, zond kolonel
Pel de inmiddels teruggekeerde patrouille en later nog de I e en 2 e
kompagnie van het rechterhalf 9 e bataljon infanterie ; met deze ge-
zamenlijke macht viel majoor Romswinckel de sterke benting aan,
die op 1000 meter zuidoostwaarts van den kraton gelegen was.
Maar hoe dapper de aanval ook geschiedde, — de vijand sloeg dien
af; hernieuwde pogingen mislukten evenzeer, en na een hardnekkig
gevecht moest majoor Romswinckel terugtrekken, met een verlies
van 3 dooden en 86 gewonden; de kapiteins Bardok, van Poll, lui-
tenant Kruyt, de luit.-adjud. Sievers en luitenant Burgerhoudt werden
geblesseerd. Te meer was dit echter te betreuren, omdat het geleverde
gevecht niet in de bedoeling van den opperbevelhebber gelegen had.
De zeer sterke stelling van den vijand kon bezwaarlijk anders dan
in front aangevallen worden, hetgeen weder groote offers kosten zou,
terwijl de veroverde positie weer zou moeten verlaten worden, wilde
men onze positie aan de rivier niet verzwakken en zich blootstellen
aan de moeielijkheden, verbonden aan het proviandeeren van voor-
uitgeschoven posten. De opperbevelhebber achtte het dus niet noodig,
om verandering in zijn plan te brengen ; alleen rekende hij het voor-
zichtigheidshalve wenschelijk, de achterblijvende macht met het rech-
terhalf' 12 e bataljon te versterken, dat in kampong Djawa tegenover het
fort Penajoeng gelegerd was, waardoor tevens de positie van Maraksa

270
beveiligd werd. Den 20 Bten embarkeerde de artillerie aan boord van
de »John Bramall" en werden de stallen en barakken, waarvan de
nog bruikbare materialen voor de achterblijvenden moesten dienen,
opgebroken. Het fort Penajoeng en de marine-benting werden nu
bezet, terwijl een begin gemaakt werd met het dichtmaken der loop-
graven en het opruimen van het terrein vóór het kampement van
het rechterhalf 2 e bataljon infanterie.
Een kompagnie mariniers werd naar Poeloe Bras gezonden, om
daar het kolen-depôt en het op te richten licht-etablissement te be-
schermen. De overige gebouwen en barakken, die niet meer benoo-
digd waren, werden afgebroken; nadat de vesting-artillerie de
nog bruikbare materialen naar kotta Radja overgebracht had, begaf
zij zich mede derwaarts. Eindelijk werden de boomen, die het uitzicht
van het fort belemmerden, opgeruimd. Daarna werd alles voor het
naderend vertrek der troepen in gereedheid gebracht.
Door generaal van Swieten werd onder dagteekening van 20 April
aan de troepen een dagorder uitgevaardigd waarin hij ontvouwde, dat
het naderend regenseizoen niet toeliet, offensieve operation op groote
schaal uit te voeren, noch een zoo aanzienlijke macht, als op dat
oogenblik vereenigd was, onder dak te brengen, te proviandeeren
en van de noodige magazijnen te voorzien, waarom de hoofdmacht
winterkwartieren moest betrekken en het behouden der genomen
stelling toevertrouwen aan een vaste bezetting, »die daarvoor vol-
doende sterkte bezit en, wanneer het noodig zal zijn, de verdediging-
door offensieve bewegingen zal ondersteunen."
Hij betuigde allen, zonder onderscheid van wapen, landaard of
rang, zijne tevredenheid en zijn dank voor de uitmuntende diensten,
aan koning en vaderland bewezen.
Met een enkel woord herdacht hij 'tgeen volvoerd was. »Reeds met
den dag der inscheping begon de strijd met een vreeselijke ziekte,
die gedurende vijf maanden heeft aangehouden, talrijke offers kostte en
toch niemands moed deed bezwijken. Gij hebt de vijandelijke hoofd-

271
macht verslagen en, hoewel het volk nog weigerachtig blijft, zich
te onderwerpen, zal onze gematigdheid na de overwinning en onze
vaste wil om het met mildheid en rechtvaardigheid te besturen, het de
oogen doen openen en zich eindelijk bij het onvermijdelijke doen
nederleggen."
Na elk wapen afzonderlijk de eer gegeven te hebben, die het
toekwam en hulde te hebben gebracht aan het civiel personeel,
eindigde generaal van Swieten zijne proclamatie, welke men in
haar geheel in Bijlage 14) aantreft, aldus :
»Onze achterblijvende wapenbroeders zullen gewis den goeden
geest blijven onderhouden, die tot dusver is aan den dag gelegd,
en in hunne goed versterkte stelling de aangevangen taak voort-
zetten. De bevolking zal het vruchtelooze van het verzet inzien en,
door haar materieel belang gedreven, eindelijk de wapenen neder-
leggen. Onze wapenbroeders zullen de passificatie van het land vol-
tooien en zich opnieuw aan het vaderland verdienstelijk maken.
»Reeds zijn verschillende onderhoorige staten tot de erkenning
van Nederland als opperheer toegetreden, als: aan de Westkust,
al de staatjes ten noorden van Troemon tot en met Weilah; aan
de Oostkust, Edi met Soengei-Raya, Passei en Kertie, terwijl die
van Tamiang spoedig volgen zal.
»Na het vertrek der hoofdmacht, gaat de leiding der militaire en
politieke aangelegenheden over op den kolonel J. L. J. H. Pel, met
de titulatuur van militair en civiel bevelhebber te Atjeh."
Mede werd door den generaal als civiele regeerings-commissaris
den 23 sten April de volgende proclamatie aan de hoofden en bevol-
king der drie Sagi's in Atjeh uitgevaardigd:
»Aan de hoofden en het volk van de drie Sagi's in
Groot-Atjeh !
»Ik maak u bekend, dat mijne bezigheden mij niet toelaten om
langer te Atjeh te blijven, en dat ik de regeling der zaken van Atjeh

272
heb opgedragen aan J. L. J H. Pel, die zal voortgaan op den weg,
dien ik heb aangewezen.
»Ik ben vijf maanden hier geweest en had gehoopt, dat de hoof-
den tot mij zouden zijn gekomen om den vrede te sluiten en de
zaken te regelen. Het zou voor u voordeelig zijn geweest, want gij
zult spoedig' zien dat al de onderhoorige staten, die zich onder de
vlag van Nederland hebben gesteld, rust en welvaart zullen genieten
en geen nadeel zullen ondervinden, dat zij onder de bescherming
eener groote mogendheid staan.
»Ik zou, als de hoofden tot mij gekomen waren, met hen hebben
overlegd, aan wien het bestuur over de drie Sagi's kon worden
opgedragen; want ik herhaal wat ik reeds zoo dikwijls gezegd heb :
met uw godsdienst, met uwe volksgebruiken en huishoudelijke zaken
willen wij ons niet inlaten. Wij verlangen geen rechtstreeks be-
stuur, noch eenig voordeel van u te trekken. Wij willen slechts, dat
er rechtvaardig bestuurd worde, dat er niet worde geroofd, noch ter
zee, noch te land, noch goederen, noch menschen, en dat vreemde
handelaren, van waar zij komen, veiligheid genieten, en dit voor-
namelijk om welvaart en rust onder het volk te doen komen, en
er dus ook niet onderling worde geoorloogd. Dit zijn zonden, die
ook door uw Profeet veroordeeld zijn en die gij toch altijd
onder de aanroeping van zijn naam en zijne leer hebt begaan.
Daarom heeft hij u verlaten en is God in dezen oorlog met ons geweest.
»Ik keer met eenige van mijne soldaten naar Java terug, maar,
ik heb deze te voren door andere doen vervangen. Gelooft dus niet,
dat wij zwak zijn geworden, want er blijven nog zooveel terug, als
er in den aanvang geweest zijn.
»Al wat Toenkoe Paja u uit Penang geschreven heeft op den
20"- der maand Moeharam 1291 (8 Maart 1874) is onwaar, met
uitzondering van het laatste gedeelte, waar hij u berispt wegens
het vermoorden van mijn zendeling. Het zijn uwe vrienden niet,
die u, evenals Toenko Paja. tot de voortzetting van den oorlog aan-

273
zetten. Denkt gij dan, dat wij onze kracht niet kennen en ons aan
het gevaar om van hier verdreven te worden zouden blootstellen,
zoo dit mogelijk ware? Neen, zoo dom zijn de Nederlanders niet;
kotta Radja zal altijd door de Nederlanders bezet blijven, maar het
zal onder ons gezag een welvarende stad worden, waarvan gij zelf
de grootste voordeelen zult trekken, indien gij met ons in overleg
wilt treden, om onder onze heerschappij het bestuur over de drie
Sagi's aan een van uwe meest vertrouwde hoofden op tedragen.
»Wilt gij dat, dan kunt gij u wenden tot den kolonel Pel, die
in kotta Radja het bevel voert.
»Dit zijn mijne woorden en het zijn woorden van waarheid.
»ATJEH, 23 April 1874."
De bezetting van kotta Radja was bepaald op 2560 man infanterie,
392 man artillerie, —de helft voor de bediening eener bespannen
veldbatterij en de andere voor het positie-geschut, —60 mineurs en
sappeurs en 5 kavaleristen voor ordonnance-dienst, te zamen 3000
man; alzoo nagenoeg zooveel als in het felste van den Padri-oorlog
op Sumatra's Westkust voldoende gebleken was.
Generaal van Swieten gaf kolonel Pel, zonder hem aan eene in-
structie te binden, toch in eene nota eenige wenken, hem aanradende
om zich niet met het terrein ten zuiden van kotta Radja, alwaar
de kraton zich bevonden had, in te laten, doch zijne aandacht vooral
te vestigen op het terrein ten noorden, om de gemeenschap met de
zee vrij te houden, het aanleggen van versterkingen in die richting
te beletten en zijne verdediging offensief te maken, d. i. als hij aan-
gevallen mocht worden, haar door offensieve bewegingen te onder-
steunen, maar overigens buiten het hier bedoeld rayon den vijand
noch op te zoeken, noch aan te vallen. Want," zoo schreef generaal
van Swieten, »is de agressieve kracht des vijands gering, zijne de-
fensieve is het niet; wij moeten ons dus niet aan nuttelooze verliezen
blootstellen, maar den aanval afwachten en den vijand de verliezen
18

274
toebrengen, die wij zouden lijden, als wij hem in zijne stellingen
gingen opzoeken en aanvallen."
De embarkements-order werd den 21 8ten April uitgevaardigd. Den
22»ten Z0U(jen embarkeeren de kavalerie en de verkennings-brigade,
met uitzondering van één opnemer en één teekenaar, die achterbleven
; voorts de paarden van den staf en van de andere voor Batavia
bestemde officieren, en ongeveer 350 dwangarbeiders.
Men ging ijverig voort met het vervoeren van bouwmaterialen
naar Poeloe Bras, tot het maken van woningen voor de mariniers.
Terwijl de inscheping der troepen, waartoe de generaal na rijp beraad
was overgegaan, dus begonnen was, bracht de assistent-resident
Kroesen het bericht, dat de vijand van plan bleek te zijn, om bij
het ondergaan van de maan of den volgenden dag bij het opkomen
der zon een aanval te ondernemen. De bivouak-kommandant werd
gewaarschuwd ; andere maatrgelen werden niet genomen. Die aanval
had dan ook niet plaats.
Van de noordkust kwam de »Citadel van Antwerpen" terug; de
kommandant daarvan, kapitein-luitenant-ter-zee Binkes , rapporteerde
dat te Gighen de Nederlandsche vlag met veel plechtigheid genesenen,
en de aangegane overeenkomst bekrachtigd was.
De opperbevelhebber begaf zich 24 Mei met den tweeden bevelhebber,
den staf en de chefs van diensten naar kotta Radja, om
van de achterblijvende troepen afscheid te nemen.
Generaal van Swieten sprak hen toe en maande hen aan, om
in plichtsbetrachting te blijven volharden, zooals zij tot dusverre
hadden gedaan. Daarna begaf hij zich naar Penajoeng en het kampement
van het 2 e bataljon bij kampong Djawa, evenzeer om afscheid
te nemen. Dienzelfden dag werd door Toekoe Neq Radja en
Toekoe Lampasei met eenige hoofden een afscheidsbezoek aan den
opperbevelhebber gebracht, die hen nogmaals op 't hart drukte om
aan 't Gouvernement getrouw te blijven en vooral waakzaam te zijn.
Den volgenden dag begaven de generaals van Swieten en Ver-

275
spijck met hun staf zich naar de reede; een groot gedeelte der
achterblijvende officieren was tegenwoordig, om hen, voordat zij
zich aan boord van de »Prins Alexander der Nederlanden" begaven,
voor 't laatst te begroeten. Weldra lichtte het stafschip 't anker.
De marine-benting werd nog even aangedaan, om ook de aldaar
achterblijvende bezetting vaarwel te zeggen; ook de gewonden en
zieken op het ziekenschip »Kosmopoliet III" werden bezocht.
Het fregat »Zeeland" verliet mede de reede van Atjeh, nadat het
kommando der maritieme middelen door kapitein-ter-zee J. van Gogh
aan den kapitein-ter-zee H. B. Kip was overgedragen.
Den 26 aten April omstreeks 6% uur begon men met de eerste van
Penajoeng vertrekkende troepen naar de, voor hen bestemde, bo-
dems over te brengen. De overige troepen volgden, en weldra had
de hoofdmacht der tweede expeditie het strand van Atjeh verlaten,
om terug te keeren naar de verschillende garnizoensplaatsen.
Wel mochten zij, die gezond terugkeerden, zich gelukkig gevoe-
len, want onze dapperen hadden bloedige dagen achter den rug;
zij hadden zich velerlei ontbering moeten getroosten. Tot op dat
oogenblik waren niet minder dan 1713 dooden te betreuren, waar-
van 606 door de cholera waren weggerukt, en 1005 gewonden, van
welke nog ruim 130 aan hunne wonden bezweken. Wel verdiend dus
was de ovatie, welke de troepen wachtte.
Hartelijk en treffend is de ontvangst geweest, die den soldaat bij
zijne aankomst te Batavia ten deel viel. Op Zondag den 3 aen Mei
had de feestelijke intocht der van Atjeh teruggekeerde troepen plaats;
's morgens vroeg debarkeerde het rechterhalf 12 e bataljon ; het lin-
kerhalf was nog niet ter reede gekomen. Per extra-trein kwam het
comité tot ontvangst en onthaal der troepen aan, alsmede een zes-
tigtal jonge meisjes, die zich bereid verklaard hadden om lauweren
te bieden aan hen, -die Neêrlands eer zoo schitterend gewroken had-
den. Eenvoudig en smaakvol in het wit gekleed, getooid met de
vaderlandsche en oranje-kleuren, stond de jeudige schare daar, het
18*

27G
oogenblik verbeidende dat zij haar liefdeplicht mocht vervullen. Om
acht uur stonden de troepen langs de kade opgesteld; de generaals
van Swieten, Verspijck en de Neve, de korps-chefs en chefs van sta-
ven plaatsten zich aan het hoofd daarvan, en de stafmuziek liet de
vaderlandsche liederen en den Atjeh-kraton-marsch hooren.
De heer Kleijn, voorzitter van het comité, begaf zich met mevrouw
van Rees, presidente van het dames-comité, voor het front der
troepen, en nu hechtte zij een krans van bloemen aan het vaandel,
dat de zichtbare sporen van de vele kogels droeg die het doek
getroffen hadden, dat zoo fier omhoog gehouden was. Andere da-
mes boden den generaals en eenige hoofd-officieren een bloemrui-
ker aan, en nu marcheerde de troep door de versierde straten; de
poort aan den ingang der stad was mede met tropheeën getooid.
Bij de »Harmonie" hield de stoet halt; de overige troepen van
het garnizoen en de élite van Batavia waren daar bijeen. Er was
een eereboog opgericht met een »Hulde aan het leger en de ma-
rine." Weldra werd de tocht vervolgd; in de vestibule van het
Gouvernements-hôtel Op Rijswijk stonden de gouverneur-generaal
en zijne gemalin, met eenige Raden van Indië, de aankomst van het
bataljon af te wachten. Nadat het bataljon binnen de enceinte van
het voorplein opgesteld was, sprak de landvoogd den bataljons-
kommandant toe, en mevrouw Loudon hechtte een tweeden lauwer-
krans aan het vaandel. Daarna begaf men zich naar de esplanade
van het fort Prins Frederik, waar de vermoeide troep onthaald werd.
De heer Kleijn nam nu het woord, en zeide :
»Toen ik op den elfden Mei van het vorige jaar de terugkeerenden
namens vele ingezetenen van Batavia op deze zelfde plaats begroette,
wees ik er op, dat er geen sprake was van lauweren, kransen en
triumfkreten, maar dat velen het bewijs wilden leveren, dat zij het
pogen en beleid op prijs stelden, ook al was het gewenschte resul-
taat niet verkregen. En na een kleine uitweiding liet hij er op volgen :
»Nu heeft uwe ontvangst een feestelijker aanzien ; nu kwamen wij

277
u tegemoet in feestgewaad; nu mocht Batavia's schoone vrouwen-
schaar u en uw vaandel met bloemen sieren ; nu klonken "u op uw
tocht het »hoera" vroolijk tegen; nu worden u niet alleen door Ba-
tavia feesten en uitspanningen aangeboden, maar uit geheel Indië
zijn wij gesteund, om u een blijden intocht te bezorgen. En waarom ?
Omdat aan het eerste gedeelte der voor een jaar uitgesproken hoop
is voldaan; omdat Neêrlands vlag, op Atjehs veste geplant, veilig
is onder de hoede der daar achtergeblevenen. Die vlag zal daar blij-
ven uitwaaien, zoolang Nederland zal blijven bestaan, totdat de laatste
der onzen het verdedigend wapen in zijn stervende handen zal zien
verbrijzelen. De volkeren zullen het aanschouwen, dat nog de moed
der vaderen is blijven voortleven in het nageslacht en nog altijd de
leus van Nederland en Oranje : »17c zal handhaven" waarheid is. Wij
bidden dat daar, waar onze vlag zich ontplooit, beschaving, nijver-
heid, handel en landbouw zich krachtig zullen ontwikkelen 14)."
Generaal van Swieten dankte hartelijk de burgerij van Batavia,
die de manschap zoo gul en op onbekrompen wijze had ontvangen,
en inzonderheid de lieve vrouwenschaar, die hem zulke verrassende
blijken van waardeering gegeven had.
De inlandsche hoofden werden onthaald op het Residentiehuis en
de inlanders op volksspelen. Des avonds was er thé dansant in het
paleis, en den 5 de " 's namiddags werd op het Waterloo-plein een
waar volksfeest gevierd.
Rondom de kolom van Waterloo, tegenover het sociëteitsgebouw
»Concordia", waren tenten opgeslagen met ververschingen voor de
krijgers; ook bestond er gelegenheid tot mastklimmen en andere
vermakelijkheden, waarvoor mooie prijzen waren beschikbaar gesteld.
In de tenten hadden eenige jonge dames zich met het bedienen
van de feestvierende manschap belast. Zoodra de duisternis inviel,
werd het terrein door Bengaalsch vuur, en een chassinet, waarop
»Hulde aan het leger", schitterend verlicht.
Alom heerschte een opgeruimde toon ; en na afloop kwamen de

278
onderofficieren en corps den president van het comité hunne erkentelijkheid
betuigen.
Nog was den troep een aangename verrassing bereid; een gedeelte
daarvan werd door Blondin, welke in Batavia voorstellingen
gaf, uitgenoodigd om die te komen bijwonen. Een paar dagen lateigaven
dilettanten een uitstekend geslaagde opvoering van »la Fille
du Régiment", waarvan de opbrengst ten bate kwam van hen, die
door den oorlog geleden hadden.
Jammer dat de feestvreugde een oogenblik verstoord werd door
het onverklaarbaar, zeer anti-militair gedrag van den overigens
hoogst verdienstelijken kapitein van den generalen staf G. C. E. van
Daalen, welke, toen de gouverneur-generaal aan den Kleinen Boom
hem naar den toestand van de bekomen wonde vroeg en de hand
reikte, ten aanschouwe van een iegelijk die hand weigerde en den
vertegenwoordiger des konings dus in het openbaar beleedigde.
Die betreurenswaardige demonstratie vormde een hoogst onaangename
dissonant onder de schier algemeene feestvreugde; wij vergenoegen
ons daarom, dit feit slechts aan te stippen.
Niet minder hartelijk was de ontvangst, die den troepen te Samarang
te beurt viel. Deze werden daar evenzeer door de burgerij
feestelijk ontvangen. De officieren vonden een feestdisch bereid ; de
manschap werd niet minder gul onthaald.
Van meer droevigen aard was een andere plechtigheid; namelijk
de lijkdienst voor de gesneuvelde strijders in Atjeh, welke 20 Mei
te Batavia in de Roomsch-katholieke kerk gehouden werd. Het hoofdaltaar
en de twee kleinere altaren waren met zwart laken en draperieën
behangen ; tegenover het hoofd-altaar was een sierlijke katafalk
opgericht. De plechtige lijkdienst had plaats in tegenwoordigheid van
den leger-kommandant, generaal Verspijck, kolonel Schultze, den
Franschen consul-generaal en verscheidene andere officieren.
*

279
Ook in het moederland had kort te voren eene dergelijke plechtigheid
plaats gehad, die met een enkel woord moet vermeld worden.
Te 's-Gravenhage had men het sneuvelen van den algemeen geachten
en beminden kapitein der grenadiers La Fors herdacht en wel
door een plechtigen lijkdienst, die op-de vele aanwezigen een diepen
indruk maakte en wel deed zien, hoezeer hier te lande gedeeld
werd in de beproevingen, die het Indische leger door de onvermijdelijke
omstandigheden worden opgelegd; beproevingen, die steeds
een scherp contrast vormden met het overigens opwekkende van
het krijgsmansleven.

X.
DE TOESTAND IN ATJEH NA HET EINDE DER TWEEDE EXPEDITIE.
De tweede expeditie naar Atjeh is zeer verschillend beoordeeld
geworden. Velen hebben aan de bekwaamheid van generaal van
Swieten alle recht doen wedervaren; anderen daarentegen trachtten
het behaalde succes te verkleinen en spraken van het nemen van
den »leegen kraton", alsof het niet juist een dubbele zegepraal was,
dat van Swieten die hoofdversterking des vijands zonder bloedverlies
wist te bemachtigen.
Hadde dit wapenfeit in hunne oogen grooter beteekenis bekomen,
wanneer de werken herhaaldelijk bestormd hadden moeten worden
en honderden hun leven gelaten hadden, weer honderden gekwetst
en verminkt waren geworden; geheel noodeloos?
Was menv dan zoo naïef om te denken, dat de Atjehnees den
kraton uit een gril verlaten heeft en dat dit werk bij toeval den
onzen in handen viel? Neen, het verzet is te hardnekkig geweest,
om niet de overtuiging te mogen koesteren, dat bij een aanval de
vive force de kraton tot het uiterste verdedigd zou zijn geworden
en die aanval stroomen bloeds zou gekost hebben.
Wel degelijk was het de omtrekkende beweging, die generaal van
Swieten met veel kennis van zaken deed volvoeren," welke het beoogd
resultaat heeft doen verkrijgen; alleen deze was oorzaak, dat
de vijand, vreezende geheel ingesloten te worden, in tijds een goed

281
heenkomen zocht ; alleen de goede tactiek van den opperbevelhebber-
was oorzaak, dat onze troepen in een »leegen" kraton kwamen.
Hoewel zelfs in onze Tweede Kamer op dergelijke wijze over de
bezetting van den kraton gesproken werd, kan men in gemoede aan
zulke moedwillige geringschatting van een zoo belangrijk voordeel
geen waarde toekennen.
Maar er zijn andere grieven tegen den generaal aangevoerd,
minder in zijn qualiteit als opperbevelhebber dan wel als civiele
regeerings-commissaris.
Men heeft generaal van Swieten verweten, dat hij in den brief
aan sultan Mantsjoer Shah zich onvoorzichtig heeft uitgelaten, toen
hij schreef : »Ik kan en zal mij op den bodem van Atjeh vestigen en
daar blijven, totdat het rijk is ten onder gebracht en een tractaat
gesloten zal zijn."
Aan die bepaalde verzekering is nu — althans naar de letter —
geen gevolg gegeven; doch daarom ging het niet aan, om te ver-
langen dat de civiele regeerings-commissaris nog jaren lang in Atjeh
ware gebleven, alleen om die woorden tot waarheid te maken.
Twee jaren zijn reeds verloopen en nog kan een geruime tijd
benoodigd zijn, voordat de onderwerping van Groot-Atjeh geheel
ten einde zal zijn gebracht. Onmogelijk toch kon men van generaal
van Swieten eischen, dat hij op het oorlogstooneel gebleven zou
zijn, totdat een tractaat gesloten was — enkel en alleen om niet
den schijn op zich te laden, dat hij zich zelven tegensprak.
In de Tweede Kamer der Staten-Generaal verhieven zich zelfs
enkele stemmen, die het krijgsbeleid van generaal van Swieten in
het openbaar afkeurden, zooals b. v. het lid Fabius, die den mi-
nister van Koloniën nopens het militair beleid bij de tweede expe-
ditie tegen Atjeh interpelleerde. Zijns inziens had generaal van
Swieten niet voldaan aan het door hem kenbaar gemaakte voorne-
men, om zich in Atjeh te vestigen en er te blijven, totdat het rijk
ten onder gebracht en een tractaat gesloten zou zijn. En met het

282
oog hierop werden door hem den minister van Koloniën de volgende
vragen gesteld : »Is nu de terugkeer van den opperbevelhebber een
gevolg van de meening van het Gouvernement, dat de oorlog ge-
ëindigd is en de vredelievende stemming van het volk van zelf
blijken zal, of wel, zal generaal van Swieten na afloop van den
kwaden moesson weer naar Sumatra terugkeeren, om verdere vij-
andelijkheden der bevolking met kracht te onderdrukken en zooda-
nigen geregelden staat van zaken in het leven te roepen, als door
hem in het verschiet is gesteld? De natie moet weten, hoe het
Gouvernement de zaak beschouwt."
Minister Fransen van de Putte antwoordde, dat hij nog wel niet
de laatste rapporten van den civielen regeerings-commissaris ont-
vangen had, maar dat de terugkeer van een deel der troepen, zoo-
mede van de beide opperbevelhebbers reeds 18 April bekend was. Op
dat tijdstip had een interpellatie in denzelfden geest door den heer
Messchert van Vollenhoven plaats gehad en geen enkele afgevaar-
digde had toen nadere inlichtingen gevraagd. »Noch uit een krijgs-
kundig, noch uit een politiek oogpunt was het noodig, de hoofd-
macht in Atjeh te laten. Of die toestand blijven zou, kon nog niemand
met zekerheid zeggen. Het kon zijn, dat de tegenstand van Atjeh
nog niet uit was; het was mogelijk, dat nogmaals de troepen moesten
worden uitgezonden. Maar niets was daaromtrent voorgesteld of
beslist, evenmin de vraag, of generaal van Swieten andermaal naar
Sumatra zou terugkeeren."
In diezelfde vergadering vond de afgevaardigde Nierstrasz het goed,
om de expeditie mislukt te noemen en het militair beleid van generaal van
Swieten zeer af te keuren, »ook op grond van partikuliere brieven, die
van overdreven optimisme van generaal van Swieten gewaagden." Men
kan echter de woorden van den regeerings-commissaris zeer goed aldus
lezen: mijne troepen zullen Atjeh niet eer verlaten, voordat Atjeh ten
onder gebracht en een tractaat gesloten zal zijn. Doch dan was het
verkieselijk geweest, wanneer de generaal zich anders had uitgedrukt.

283
Een andere grief betrof den eenigszins overhaasten terugkeer,
nadat zoo kort te voren door een deel der troepen een niet onbe-
langrijk echec geleden was. Zooals reeds vermeld werd : de komman-
dant eener patrouille was een verkeerden weg ingeslagen en uit een
kampong beschoten, waarop men versterking zond; majoor Romswinckel,
die uitgezonden was om de patrouille te degageeren, ging nu verder,
deed een aanval op de kampong — 'tgeen volstrekt niet in de be-
doeling van generaal van Swieten gelegen had — en werd met verlies
afgeslagen. En nu verlangde men, dat de opperbevelhebber, in strijd
met zijne plannen en in zeker opzicht volmaakt doelloos, de kampong
had moeten aanvallen, alleen om een klein echec te wreken, dat wel
is waar een pijnlijken indruk maakte, doch niet van dien aard was,
dat het ons overwicht in gevaar bracht. Zelfs bij den vijand kon het
aan geen twijfel onderhevig zijn, na den beslissenden zegepraal onzer
wapenen vanaf den eersten dag der landing, dat de generaal de kam-
pong en de werken had kunnen veroveren, als hij gewild had. Maar
dat zou ons op zware en noodelooze verliezen zijn te staan gekomen ;
noodeloos, omdat die kampong niet in het rayon van de beoogde
operatiën lag; hij had ze dus weder moeten ontruimen, ze in asch
leggen, en wij weten hoezeer dit laatste in strijd was met de inzich-
ten van generaal van Swieten. Zoo dachten de meeste officieren, die,
op het tooneel des oorlogs aanwezig, met kennis van zaken konden
oordeelen.
»Men make zich vooral geen overdreven voorstelling van hardnek-
kig volksverzet," zoo schreef een hunner; »na het vertrek van generaal
van Swieten, zwoer de vijand ons allen in zee te drijven of zelf te
sterven. Toch bepaalde hij zich tot schieten op groote afstanden en
tot hardloopen daar, waar zich eenige troepen vertoonden. De At-
jehnees is, na kennis gemaakt te hebben met onze wapenen en troepen,
alleen dapper als hij in een benting zit, die schier ongenaakbaar
geworden is. Twintig à dertig man met donderbussen gewapend,
waarin tot zelfs 10 à 15 kogels geladen worden, kunnen stormko-

284
lonnes, die allerlei hindernissen moeten opruimen alvorens door te
kunnen dringen, groote verliezen toebrengen. Vandaar ons echec op
16 April. Generaal van Swieten wilde toen geen versterking zenden,
omdat strijden niet meer in zijne bedoelingen lag, en onze dappere
soldaten, die wellicht met wat onbezonnen moed herhaaldelijk ten
storm werden gevoerd, moesten uit gebrek aan strijdkrachten ten
laatste afdeinzen."
Trouwens zij hadden het overwicht onzer wapenen afdoend onder-
vonden. Bij de eerste expeditie vielen zij met onbesuisden moed,
de klewang in de vuist, onze troepen aan; maar die overmoed is
danig bekoeld en zij zorgen zooveel doenlijk om een respectabelen
afstand te onderhouden, zoodra zij de punten der bajonetten zien
schitteren.
Bedenkt men nu, dat alles reeds voor het vertrek der hoofdmacht
voorbereid was, dat de voorraad levensmiddelen verbruikt was, zoo-
dat men, als het vertrek werd uitgesteld, van dien der bezetting had
moeten gebruik maken ; neemt men voorts in overweging, dat iedere
dag, welken men langer bleef, aan huur der transportschepen /'18000
kostte, terwijl eindelijk het aantal zieken, zoowel onder de officieren
als onder de minderen, door de gebrekkige legering op onrustbarende
wijze toenam, zoodat het reeds moeielijk werd, voor de achterblijven-
den gezonde officieren en manschappen aan te wijzen, dan moet men
in gemoede den generaal gelijk geven, dat deze niet, uitsluitend om
een niet noemenswaardig echec te wreken, het vertrek der troepen,
dat reeds geheel voorbereid was, onbepaald uitstelde. Alleen was
het vertrek eenige dagen verschoven, om af te wachten wat de hou-
ding van den vijand zou zijn; doch van eenigen bijzonderen indruk
bij den vijand was na een paar dagen niets bespeurd of vernomen;
en daarom bleef generaal van Swieten bij zijn plan om een deel der
troepen terug te zenden, hoezeer, als maatregel van voorzorg, een
bataljon meer achterlatende dan aanvankelijk het voornemen was ge-
weest. Dat was tevens wenschelijk, omdat de vijand van plan was om

285
na. het vertrek der hoofdmacht met vereende krachten de achterblij-
vende bezetting aan te vallen, hetgeen in het hoofdkwartier bekend
werd, zoodat kolonel Pel daar voldoende op voorbereid was en nu
zeer zeker een voldoende macht onder zijne bevelen had, om een alge-
meenen aanval op de deugdelijk bewapende werken het hoofd te bieden.
De uitkomst heeft het bewezen, dat generaal van Swieten goed
gezien heeft ; van de dikwerf met veel gerucht aangekondigde aan-
vallen had weinig of niets plaats. Dat algeheele onderwerping nog
zoo spoedig niet volgen zou, was wel te voorzien ; de Indische krijgs-
geschiedenis echter kan vele voorbeelden aanwijzen van een langdurig
verzet, dat steeds met onderwerping eindigde.
Tegenover veel miskenning stond ook erkenning van verdienste.
Gelukkig dat men te Batavia het laatste échec niet zoo zwaar heeft
laten wegen als enkelen dit deden, die zelfs zoover gingen, om zich
tegen een feestelijken intocht der troepen te verklaren en zulks
nadat den 23 8ten Februari te voren de Tweede Kamer hulde aan de
expeditionaire troepen had gebracht en terwijl de eerste expeditie
feestelijk was ingehaald!
Het gezond verstand heeft gezegevierd en, al mochte de staat-
kundige toestand nog weinig bevredigend zijn, men heeft niet ver-
geten wat de troepen gedaan hebben, aan wier, boven allen lof
verheven, dapperheid en volharding het zeker niet te wijten is, dat
de beëindiging der Atjehneesche zaak zich nog altijd laat wachten.
Na hun terugkomst in het moederland werd den generaals van
Swieten — deze betrad den 10 de " September weer vaderlandschen
grond —, Verspijck en den kommandant der zeemacht van Gogh
een feestmaal aangeboden, waar de prins van Oranje en prins
Alexander aanzaten. Die ovatie is van te meer beteekenis, omdat
zij uitging van den nieuwen minister van Koloniën van Golstein
— het Kabinet Fransen van de Putte had voor een conservatief
Kabinet moeten plaats maken —, waaruit dus bleek, dat de regee-
ring niet de zienswijze toegedaan was van hen, die geringschatten

286
'tgeen door generaal van Swieten verricht is. Al de ministers en
eenige oud-ministers namen aan den maaltijd deel, en de prins van
Oranje, die een dronk wijdde aan de leiders der expeditie, zoo te
land als ter zee, en op de samenwerking van het Nederlandsche en
het Nederlandsch-Indische leger, zeide : »hij hoopte van harte, dat
de gebrachte offers en het bloed, aldaar gestort, zouden leiden tot
een gunstig resultaat ter bevestiging onzer maatschappij in Neder-
landsch-Indië en wijders tot rustige ontwikkeling van dat gedeelte
onzer bezittingen op Sumatra."
Een aantal vereerders van van Swieten hebben hem kort daarna
een kostbaren beker aangeboden.
Eerst den 7"- October werden onderscheidingen toegekend aan
hen, die bij de expedition bijzonder hebben uitgemunt. Men vindt
de namen van hen, die gedecoreerd of eervol vermeld werden, in
Bijlage 15).
Door den koning werd tevens, bij gelegenheid van de viering van
het kroningsfeest, een herinnerings-medaille"'ingesteld voor allen,
die aan de expedition naar Atjeh hebben deelgenomen.
De geringschatting van de resultaten der tweede expeditie waren
van dien aard, dat generaal van Swieten eindelijk zich genoopt ge-
voelde om het stilzwijgen te verbreken en in 't openbaar iemand,
die schreef dat de expeditie slechts »ten halve gelukt" was, ant-
woordde; eerstens, om zich te rechtvaardigen; vooral ook om de
natie in staat te stellen, met kennis van zaken te oordeelen.
Omtrent de tweede expeditie is het meest welwillende oordeel
»dat zij niet is mislukt, doch ook slechts ten halve is gelukt," zoo
schreef de generaal.
»Hierover wensch ik een opmerking onder uwe aandacht te brengen.
»Op den 12*'? Mei 1873 is door den kommandant van het leger
en chef van het Departement van Oorlog in Nederlandsch-Indië een
conferentie gehouden met de chefs van de 2 e en 3 e afdeeling van
het Departement van Oorlog (generaal majoor G. M. Verspijck en

287
kolonel E. H. W. Ubbens) en de hoofd-officieren, die bij de eerste
expeditie tegen Atjeh zijn opgetreden, respectievelijk als opperbe-
velhebber , chef van den staf en kommandant van de artillerie, n.l.
de kolonels E. C. van Daalen en A. W. Egter van Wissekerke en
de luitenant-kolonel H. G. Boumeester, waarin is beraadslaagd over
de sterkte en samenstelling der voor een tweede expeditie naar
Atjeh te bestemmen troepenmacht.
»De kolonel van Daalen, aan wien het eerst het woord gegeven
is, gaf als zijn meening te kennen, dat indien men zich bij de
tweede expeditie uit een krijgskundig oogpunt en als rechtstreeksch
doel stelde vermeestering van den kraton (de hoofdversterking des
vijands en verblijfplaats zijner bestuurders) en daarmede de bemach-
tiging van de hoofdplaats en haar onmiddellijke omgeving, om van
daar uit naar de onderwerping des lands te streven, een troepen-
macht, waarbij p. m. 6000 man geregelde infanterie, zeer voldoende
zoude zijn. Wanneer men echter de dadelijke verovering en onder-
werping van het geheele rijk beoogde, zoude er zijns inziens een
troepenmacht worden vereischt, die onze krachten te boven gaat.
»De kolonel Egter van Wissekerke verklaarde, omtrent het mili-
taire deel eener tweede expeditie gelijke inzichten te koesteren als
de kolonel van Daalen; hij had gerekend dat daarvoor 5 à 6000
man infanterie noodig zouden zijn.
»De luitenant-kolonel Boumeester was een gelijke meening toe-
gedaan.
»De generaal-majoor Verspijck oordeelde, dat men zich voorzeker
aanvankelijk geen uitgebreider plan mocht voorstellen, dan door
kolonel van Daalen het eerst was aangenomen,
»Ook den kommandant van het leger kwam dat denkbeeld juist
voor. (Rapport van den kommandaut van het leger en chef van het
Departement van Oorlog in Nederlandsch-Indië van 15 Mei 1873, n° 30).
»De Raad van Nederlandsch Indië heeft zich in hoofdbeginsel met
deze beschouwing vereenigd, doch wenschte dat de troepenmacht

288
wat sterker werd genomen »omdat het beter is een bataljon te veel
dan een escouade te weinig te hebben" (advies van 20 Mei 1873
n°. II). Ik heb mij echter met de aanvankelijk vastgestelde sterkte
van 6000 man infanterie tevreden gesteld, omdat bij de vele aanhit-
singen, die van Atjehneesche zijde gedaan werden om Java en de
buitenbezittingen in opstand te brengen, het mij niet raadzaam voor-
kwam, Java te veel te ontblooten.
»De samenstelling en de sterkte van de 2 e expeditie naar Atjeh
zijn dus berekend op het nemen van den kraton, om daar vasten voet
ce krijgen en vandaar uit naar de onderwerping des lands te streven.
»Dit was dus het militaire doel en programma van de tweede ex-
peditie, en dat is ten volle uitgevoerd en wellicht meer dan dat."
Niet te verwonderen is het, dat uit de volgende woorden, aan het
eind van dien brief, eenige verbittering spreekt:
»Partij- en ijverzucht zijn dikwerf oorzaak, dat belangrijke gebeur-
tenissen worden verkleind of te gering geacht. Wij hebben, alles te
samen genomen, door dezen veldtocht een groot resultaat verkregen,
dat hoog geprezen zoude zijn, indien het door een ander volk ware
behaald. Onze landgenooten zijn er echter niet mede tevreden en
versmaden uit partijzucht, wat eene schoone bladzijde in de geschie-
denis van onze koloniale staatkunde en Indische oorlogen zal o-even."
Hoe het mogelijk is, dat na het publiceeren van dezen brief er
nog iemand kan gevonden worden, die kan volhouden dat de2 e ex-
peditie niet aan het beoogde doel beantwoord heeft, verklaren wij
niet te begrijpen. En dat de regeering evenzoo dacht, bleek over-
tuigend, toen de gouverneur-generaal per telegram aan het opper-
bestuur de zienswijze van den regeerings-commissaris medegedeeld
en nadere instructiën omtrent de te volgen gedragslijn gevraagd had.
Na raadpleging van den Raad van State en in overeenstemming met
zijn advies, was den 1 den Februari aan den gouverneur-generaal en
aan den regeerings-commissaris langs telegraphischen weg als volgt
de zienswijze van het Opperbestuur medegedeeld :

289
»In de eerste plaats komt het nu aan op de oprichting eener
versterking in Atjeh-proper en vestiging aldaar op zoodanige wijze,
dat ieder ziet dat het voor altoos is. Tevens moeten de onderhoo-
righeden bezocht en, op grond dat wij in Atjeh overwonnen en ons
gezag aldaar gevestigd hebben, overreed en gedwongen worden, de
Nedeiiandsche vlag aan te nemen, het Nederlandsche oppergezag te
erkennen en de voorwaarden te onderschrijven, onder welke wij de
tegenwoordige bestuurders als zoodanig willen handhaven. Dezen weg
inslaande, waarbij dus het vroegere denkbeeld van integriteit van
Atjeh wordt losgelaten, beoogt men niet zoozeer tractaten als wel
akten van erkenning of bevestiging, waarin toch de bepalingen van
het Siak-tractaat als richtsnoer kuunen genomen worden. Zoo blijft
onze positie als overwinnaar zuiverder ; het hinderlijke verschil tus-
schen al of niet geannexeerde landen vervalt en gelijkvormige regeling-
wordt bevorderd. Waar geen acten geteekend worden, moeten wij
wel direct besturen, zij het ook in afwachting dat een geschikt In-
landsch bestuur wordt gevonden. Te dien opzichte, vooral ook in
Atjeh-proper, waar wij, totdat onze vestiging voltooid is, allen tijd
hebben, voor het oogenblik zoo weinig mogelijk praejudicieeren. Het
voorgaande is de zienswijze van het Opperbestuur."
En deze politiek is immers in alle deelen gevolgd geworden, nadat
zij door de 2 e expeditie voldoende was voorbereid. Toen generaal
van Swieten den kraton des sultans van Atjeh genomen en inplaats
daarvan een vesting gebouwd had, goed bewapend en voor een in-
landschen vijand onneembaar; een vesting, verrezen op de plaats
zelve, waar de sultans eeuwen lang bun heerschappij voerden, —
toen had hij als vertegenwoordiger van den gouverneur-generaal daar
niets meer te doen. Zijne taak was volvoerd, aan anderen kon het
worden overgelaten om het civiel en militair bestuur nader te regelen
en den overwonnen Atjehnees verder in bedwang te houden.
En dat de Atjehnees overwonnen, schoon steeds weerspannig,
was; dat zijne zaak hopeloos is, als mochte hij den tegenstand nog
19

290
volhouden en weigeren zich te onderwerpen — het werd erkend
door hen, die, op een onzijdig standpunt staande, een geheel onbe-
vangen oordeel velden, en het voornaamste blad der Straits-settle-
ments, namelijk de »Penang-Gazette" van 2 Mei 1874 schreef:
»De positie der Atjehneezen is thans zoo hopeloos, dat wij ter
wille der humaniteit wenschen, hen een minnelijke schikking met
de Nederlanders te zien aangaan. Nu de Nederlanders de hoofd-
plaats in bezit genomen en versterkt hebben en verscheidene kleine
staten , onder anderen Pedir, zich hebben onderworpen, is het voor
de overige Atjehneezen eene onmogelijkheid geworden, eene Euro-
peesche strijdmacht, welke ook, het hoofd te bieden. Al kunnen
zij, door een soort van guerilla-krijg, den strijd een onbepaalden
tijd rekken en daarmede hun vijand kwellen, zij zouden voor zich
zelven geen voordeel er bij vinden en zich misschien ten slotte
harder voorwaarden zien opleggen, dan hun nu zijn aangeboden.
Op dit oogenblik hebben zij te doen met een vijand, die bereid is
om te onderhandelen; maar met in hun verzet te volharden, zou-
den zij bij de Nederlanders wellicht verbittering te weeg brengen
en in een toestand worden gebracht, waarin niets anders zou over-
blijven dan de hardere voorwaarden aan te nemen. De Atjehneezen
moeten trouwens zelven inzien dat zij, en wel binnenkort, moeten
toegeven en dat zij, hoe spoediger en bereidvaardiger zij het
doen, zooveel te meer kans hebben om zich de volledige vervul-
ling te verzekeren van de beloften, die generaal van Swieten in
zijne manifesten heeft gedaan. In Europa en Amerika is aller aan-
dacht op hen gevestigd. Door de edele wijze, waarop zij voor
hunne onafhankelijkheid hebben gestreden, hebben zij overal sym-
pathie en belangstelling verwekt, en vooral daarom is het ten eenen-
male ondenkbaar, dat de Nederlanders in de vervulling hunner be-
loften zouden te kort komen. Met het oog op al deze omstandig-
heden, stemmen wij in met hetgeen generaal van Swieten in zijne
proclamatie heeft gezegd : dat ieder die, evenals Toenko Paja, de

'291
Atjehneezen aanspoort om den strijd voort te zetten, geen vriend
van Atjeb is."
Het ware doelloos geweest, een zoo sterke troepenmacht langer
te Atjeh te laten; vooral met het oog op de ziekten, die voortdu-
rend haar bleven teisteren. Tot aan het einde der expeditie had de
oorlog ons reeds ruim zeventienhonderd dooden gekost, waaronder
600 aan de cholera, en meer dan 1000 man Maren gekwetst. De
namen van de gesneuvelden en gewonden vindt men in Bijlage 16).
* *
*
Wij mogen dit werk niet met een bevredigend einde van den
oorlog besluiten; het verzet duurt nog altijd voort, en meermalen
kwamen onze troepen in ernstige aanraking met den vijand.
Een gedetailleerde beschrijving van de verdere gebeurtenissen na
het einde der tweede expeditie zou ons te ver voeren, zoodat wij
het bestek van dit werk zouden overschrijden. Liever besluiten wij
deze geschiedenis met het einde der tweede expeditie, ons verge-
noegende met een vluchtigen blik te werpen op 'tgeen tot heden
aan Atjeh's strand plaats greep.
Den 27 8ten April noodigde de vijand onzen bondgenoot Toeko Neq
Radja uit tot een bijeenkomst op neutraal terrein, hem wijsmakende,
dat men over de onderwerping aan ons gezag wilde onderhandelen.
Toen hij zich naar het aangewezen terrein begaf, trok een vijan-
delijke bende zijn gebied binnen en stak er 7 kampongs in brand;
een verraderlijke wraakoefening omdat hij onze partij gekozen had.
Men ziet hieruit opnieuw, met welk slag van menschen wij te doen
hebben; hun trouwelooze aard, die reeds voor eeuwen hen berucht
deed zijn, heeft zich waarlijk in geen enkel opzicht verloochend.
Natuurlijk miste die aanslag volkomen het doel; want Toekoe Neq,
die tot nog toe altijd aarzelend had gehandeld, uit vrees dat hij met
zijne landgenooten zou breken, zag nu wat hij van de tegenpartij
19*

292
te wachten had en het gevolg was, dat hij onze bedoelingen niet
meer dwarsboomde en er zelfs op aandrong, dat in zijn gebied ver-
sterkingen werden aangelegd, die hem zouden beschermen.
Ook werd nu een weg gemaakt, die een tweede gemeenschap met
de reede gaf, en zonder dat er tijd verloren ging, werden de noo-
dige versterkingen op Toekoe Neq's grondgebied opgeworpen, waar-
aan zijne manschap medewerkte. Zoo kwam het, dat toen de vijand
den 9 den Mei den aanval hernieuwde, hij tegen die versterkingen het
hoofd stiet en met een hoogst aanzienlijk verlies werd terugge-
dreven.
Intusschen was — kort nadat de minister Fransen van de Putte
de portefeuille had neergelegd — ook generaal Loudon teruggeroepen
en vervangen door van Lansbergen, den Nederlandschen gezant te
Brussel. Het was dus hen, die dezen Moedigen oorlog aanvaard had-
den, naar hunne en veler meening in het belang van Nederland
en Indië, niet vergund om de zaken in Atjeh tot een bevredigende
oplossing te brengen. Toch was de toestand destijds verre van on-
rustbarend, hetgeen niet 't minst moet worden toegeschreven aan
het beleid en het doortastend optreden van kolonel Pel. Deze zag
de zaak goed in ; energiek ging hij te werk, en hij wist den Atjeh-
nees ontzag in te boezemen.
De weg door Toekoe Neq's gebied naar Koewala Tjankoel was
spoedig gereed. Tot nog toe was de ontscheping aan de rivier ge-
schied; daar de zandbank, die daarover gelegen is, en de hevige
branding in den westmoesson zulks in dit jaargetijde onmogelijk ma-
ken, werd een deugdelijk landhoofd gemaakt tot het inschepen van
goederen, munitie, levensmiddelen enz. Ook werd een aanvang ge-
maakt met een belangrijk werk van geheel anderen aard ; een werk
des vredes, dat tevens aan alle naties der wereld het bewijs leveren
zou, dat het ons ernst was, om Atjeh onder Nederlandsche opper-
heerschappij te brengen. Den 18 llen Mei kwam de gouvernements-
stoomer »Axgus" ter reede, met den onder-inspekteur van het loods-

293
wezen, om de plaats op te nemen voor den vuurtoren , die op Poeloe-
Bras zou verrijzen tot heil van alle zeevarende volken der wereld.
De nieuwe opperbevelhebber liet den Atjehnees niet met rust,
en trachtte een toestand in 't leven te roepen die op den duur
voor den vijand onhoudbaar te achten was, opdat des te spoediger
zijne onderwerping zou volgen. In de oogen van den philantroop
werd misschien wel wat wreedaardig te werk gegaan, althans geheel
van het conciliant stelsel van generaal van Swicten af geweken ; doch
dit was noodig. Men overwege slechts, wat van het oorlogstooneel
dienaangaande geschreven werd :
»Vertoont zich hier of daar in 't gezicht van onze linieën een vij-
and in de sawah, om deze te bewerken, een paar scherpschutters
doen hem door eenige schoten spoedig 't hazenpad kiezen, 't Zal wel
barbaarsch klinken in de ooren van Hollandsehe philantropen, die
aan den haard gezeten den toestand van Atjeh onder een goed glas
wijn en smakelijke sigaar bespreken; doch 't kan niet anders en
daarom wordt 't zoo gedaan. Elke Atjehnees heeft minstens één ge-
weer of donderbus; de meeste hebben er meer. De nijvere landman*
dien ge daar in de sawah ziet werken, komt straks te huis, gebruikt
het maal en gaat daarna met een paar makkers, de donderbus in
de hand, er op uit om eens een paar schoten tegen de Hollanders
te lossen. Zij doen weinig of geen nadeel, die schoten, omdat wij
ons goed dekken; maar toch gebeurt het wel, dat hier of daar een
kogel zijn doel treft. Welnu! daarom willen wij niet hebben, dat
die landman zijn sawah bewerkt; 't is ons niet om zijn leven te
doen, maar wij willen hem noodzaken, zich te onderwerpeneneen
einde maken aan zijn vijandelijke handelingen."
Aanvankelijk onderwierpen zich onderscheidene staten, aan Groot-
Atjeh onderhoorig. De maatregel, om oorlogsschepen naar die staatjes

294
te zenden, was in den regel met günstigen uitslag bekroond ge-
worden en voor het einde van 1874 waren de volgende staten, in
volgorde van Troemon op de Westkust tot Tamiang op de Oost-
kust, in onderwerping gekomen :
Westkust van Troemon tot Waylah, Loong, Lepong, Gighen,
Endjoeng, Pasei, Kurti, Edi, Soengei Raya en Tamiang.
Weerspannig bleven de staten tusschen Waylah en Loong, Pedir
(dat echter spoedig in onderwerping kwam), Merdoe, Samalangan,
Pasangan, Kloempang Doea, Telok Semawe, Perlak en Langsar.
De onderworpen staten hadden de volgende verklaring moeten
onderteekenen, ten bewijze van hun erkenning van het Nederlandsch
oppergezag.
»Ik ondergeteekende beloof plechtiglijk :
»1°. dat ik zijne Majesteit den Koning der Nederlanden, verte-
genwoordigd door den gouverneur-generaal van Nederlandsch-Indië,
als wettig opperheer erkennen en als een teeken daarvan geen andere
vlag nemen zal, hetzij te land, hetzij ter zee, dan de Nederlandsche;
»2°. dat ik met rechtvaardigheid zal regeeren, de rust en vrede
in mijn rijk en met mijne naburen handhaven, het welzijn des volks
bevorderen, en handel, nijverheid, landbouw en scheepvaart be-
schermen zal ;
3°. dat ik den handel in slaven met alle macht tegengaan en
menschen- en zeeroof beletten zal;
»4 Q . dat ik aan schipbreukelingen hulp verleenen en gestrande
goederen bergen zal, en niet zal dulden dat mijne onderdanen
zulks niet doen;
»5°. dat ik aan onderdanen van het Gouvernement, die zich aan
misdrijf hebben schuldig gemaakt, geen schuilplaats verleenen zal;
6°. dat ik in geen staatkundige aanrakingen zal treden met
vreemde mogendheden;
»zullende ten slotte alle hier niet besproken punten tusschen den
vertegenwoordiger van het Nederlandsch-Indisch Gouvernement in

295
Atjeh en mij .. overeenkomstig de bestaande toestauden en
met inachtname van de aloude instellingen worden geregeld."
Groot-Atjeh echter gaf geen noemenswaardig blijk van toenadering
en meermalen hadden er bloedige ontmoetingen plaats. Den 9 de " Ja-
nuaril875 behaalden onze troepen belangrijke voordeelen op den vijand
bij Longbattah; de Atjehnees toch ging voort met versterkingen
op te werpen, maakte het terrein rondom den kraton voortdurend
onveilig en scheen zelfs meer dan ons, in plaats van heer en meester,
tot »belegerden" te willen maken.
Ook den 31 stc " Maart waren onze wapenen voorspoedig; dien dag
kwam de radja van Pasangan in onderwerping. Daar de Atjehnee-
zen voortgingen met nieuwe versterkingen op te werpen, zag ko-
lonel Pel zich weer genoodzaakt om tot het olïënsieve over te gaan,
en den 30 ste " April werden de Atjehneesche sterkten bij Lohong
door onze troepen genomen.
Den 12 deu Juni vertrok generaal-majoor Pel — intusschen tot
dien rang bevorderd — naar Batavia, het opperbevel overdragende
aan kolonel Wiggers van Kerchem; na alvorens met den nieuwen
gouverneur-generaal, die 8 Februari op Java aangekomen was, ge-
confereerd te hebben, vertrok de generaal weder naar het oorlogs-
tooneel en aanvaardde den 30 ste " October opnieuw het bevel over
de Nederlandsche krijgsmacht in Atjeh.
Hij ging voort op het ingeslagen voetspoor, volkomen het ver-
trouwen genietende van den koning, die openlijk van zijne tevre-
denheid blijken gaf, van de regeering en niet minder van zijne
onderhoorigen. Een ieder was van oordeel, dat op de wijze, waarop
generaal Pel de door van Swieten begonnen taak volvoerde, de
eind-beslissing zich niet lang kon laten wachten; doch onder die
s,moone verwachtingen werd de dappere en bekwame krijgsman in
den nacht van den 24 8tc " op den 25 s,c " Februari eensklaps weggerukt.
Diep was de indruk, door die treurmare teweeg gebracht. Gene-
aal Pel immers was de man, die door zijn heldenmoed de man-

296
schap steeds voorging; die den toestand juist scheen te begrijpen
en wist, met welken vijand hij te doen had.
De afgevaardigde Fransen van de Putte wijdde in de Tweede
Kamer een woord van hulde aan den overledene en ook generaal
Knoop sprak in de vergadering der Vereeniging tot beoefening van
de Krijgswetenschap de volgende woorden ter nagedachtenis van
den zoo algemeen betreurden overledene :
»Het Bestuur der Vereeniging zou te kort doen aan zijn plicht
en slecht beantwoorden aan liet vertrouwen, waarmede het dooi' u
wordt vereerd, wanneer het verzuimde hier een hulde te brengen
aan de nagedachtenis van een braaf wapenbroeder, aan de nage-
dachtenis van het roemrijk legerhoofd in Atjeh, den generaal Pel.
»De onverbiddelijke dood heeft een einde gemaakt aan een hel-
denleven. Pel is gestorven te midden van strijd en overwinning.
En moge het nog onzeker zijn, op welke wijze hij is gevallen als
slachtoffer van zijne toewijding aan de zaak des vaderlands; zeer
zeker is liet, dat hij zijn leven heeft ten oiler gebracht aan eer en plicht.
»De mensch gaat voorbij, maar zijn naam blijft bestaan, en de
naam van generaal Pel zal altijd het gevoel van eerbied en sympathie
opwekken bij ieder Nederlander, die het hart op de rechte plaats
heeft. Die naam zal een aansporing zijn tot heldenzin. Pel is een
waardig vertegenwoordiger geweest van den geest, die de officieren
van Neerland's zee- en landmacht bezielt en moet blijven bezielen;
die geest van eenvoud en degelijkheid, die de verlokkingen van
kleingeestige eerzucht versmaadt, evenzeer als de genietingen van
gemak en weelde, maar die, doordrongen van plichtbesef, in de ure
des gevaars er toe brengt om het leven op te offeren voor de zäak
van Koning en Vaderland. Dat heeft Pel gedaan ; daarom blijve zijn
naam in eere!"
Luitenant-kolonel Engel had tijdelijk het opperbevel overgenomen.
Generaal-majoor Wiggers van Kerchem vertrok onverwijld naar Atjeh

297
om de taak optenemen, die zijn voorganger onvervuld moest laten.
Met nadruk werd hem door de Regeering aanbevolen, om toch vooral
de operation met kracht voort te zetten, daar de vijand met den dag
weer overmoediger werd en o. a. den 13 d0 " Februari een detache-
ment van 3 officieren en 57 man overviel, bij welke gelegenheid
niet minder dan 2 officieren en 42 man sneuvelden.
Kort daarop werd te Lambaroe een patrouille afgemaakt (7 April) ;
dat is dus op korten afstand van de Nederlandsche versterkingen.
\)ea il*» Maart kwam kolonel Wiggers van Kerchem te Atjeh aan
en nam het opperbevel der troepen op zich. Den laatsten van de
vorige maand had de radja van Pedir zich aan ons gezag onder-
worpen.
Het scheen, alsof de dood van generaal Pel den moed van den
vijand had doen herleven; want zijne onbeschaamdheid nam met den
dag toe, en in de onmiddellijke nabijheid van den kraton waren
onze troepen niet veilig. Zelfs overviel men den 2 deu Mei het Neder-
landsch kampement te Lampagger ; er had een hardnekkig en bloedig
gevecht plaats, en niet dan met de meeste moeite werd de meer
en meer stoutmoedig geworden vijand teruggedreven.
Kolonel Wiggers van Kerchem zag dan ook de noodzakelijkheid
in, om meer aanvallend te werk te gaan ; een al te defensieve hou-
ding zou onze positie weinig benijdenswaardig hebben gemaakt. Den
19 to September werd een nieuw gemaakte versterking bij Passar-
koerong-Tjoet voltooid en door onze troepen bezet, evenzeer als
een paar dagen later Silang, nadat dit genomen was. Desniettemin
laat de ontknooping van het drama zich lang wachten. Het jaar
1876 spoedt ten einde, en nog altijd blijft een eerst begin van toe-
nadering in Groot-Atjeh ontbreken. Onophoudelijk hebben scher-
mutselingen plaats en dat de Atjehnees nog altijd met verbittering
vecht, kan blijken uit het volgend welsprekend fragment uit de
»Nominatieve opgave" van gewonden, die een paar maanden geleden
gepubliceerd werd :

298
H. Mingoe —twee klewanghouwen over den rechterbovenarm, één
over den rechterschouder en één over de rechterheup.
J. W. Van den Broek, — vier schotwonden in den rechterschouder,
één aan de rechterzijde van den hals, schrootwonden in aangezicht
en borst, schotwond aan boven-binnenzijde der linkerdij en schot-
wonden aan beide onderbeenen.
J. Fabel, — lanssteek in de okselholte (doordringende borstwond),
vier steekwonden in den boven- en voorarm, en huidwond in de borst.
A. Krakeel, — vier steekwonden in de lendenstreek, vier steek-
wonden in de de linkerdij, vier houwwonden in den linker-voorarm
en de hand, houwwond aan den rechter-bovenarm en houwwond
aan het voorhoofd.
F. Strebel, — een klewanghouw in den nek, waardoor al de ach-
terste spieren zijn doorgeslagen, één in het voorhoofd en in de wang,
één in den linker-onderarm en één door den borst wand gestokene wond.
J. Braun — houwwond der rechter-voorhoofdstreek met doorklie-
ving van het been tot in de hersenen, houwwond rechtervoorarm
met klieving der beide voorarmsbeenderen, houwwond rechterbo-
venarm en één houwwond in de rechterzijde der borst.
Sodjojo — houwwond aan den linker-elleboog, vijf houwwonden
aan het hoofd, houwwond aan de linkerzijde der lendenen.
G. W. Van Overbeek — twee gestoken wonden in den hals, drie
gestoken wonden in den linkervoorarm.
Singodhipo — houwwonden aan achterhoofd en linkerwangbeen,
schietwond aan linkerzijde van den hals, steekwond aan voorzijde
van den hals, twee houwwonden aan het linker-onderbeen, een houw-
wond aan den linkerbuikwand.
H. J. Vastenhout — twaalf groote klewanghouwen over het hoofd
en aan verschillende lichaamsdeelen, negen, bajonetsteken in de borst,
en de rechterhand in het gewricht afgehouwen.
Waar zoo gestreden wordt, blijkt eenerzijds dat de Atjehnees nog
altijd met de kracht, die men put uit de zucht naar vrijheid, zijn

?. 99
grond verdedigt, anderzijds, dat onze krijgers in Atjeh voortdurend
een harde taak hebben en bewonderenswaardige blijken van plicht-
besef en volharding geven — zeer zeker méér dan menigeen, die
rustig te huis zit en onophoudelijk teekenen van ongeduld geeft,
welke maar al te dikwerf leiden tot onjuiste, ja onrechtvaardige
beoordeeling van 'tgeen tot heden geschied is.
Maar geen ging zoover als de hoogleeraar Vreede, die aanraadde om
Atjeh doodeenvoudig te verlaten, en zoodoende alles weg te werpen,
wat ten koste van zooveel opofferingen, van zooveel bloed verkregen is.
Gelukkig heeft zijne stem geen weerklank gevonden. — Wat zou
er van ons prestige in den Archipel worden, wanneer eens tot zoo
iets wierd overgegaan ? —
Maar te betreuren is het, dat over de aanleiding tot den oorlog
nog altijd een sluier — zij 't ook een tamelijk doorzichtige — blijft
hangen, evenals de natie het recht heeft, om te eischen dat de uit-
slag van de enquête over de I e expeditie haar niet langer verborgen
gehouden worde. Er schijnen echter overwegende redenen te be-
staan, waarom men de stukken, die op de oorlogsverklaring betrekking-
hebben, nog niet kan publiceeren; althans de motie Nierstrasz in
de Tweede Kamer omtrent de Atjeh-stukken (20 December 1875)
vond weinig ondersteuning, zoodat die motie niet in behandeling
kwam. Toch is er veel reeds uitgelekt en o. a. heeft de gepensio-
neerde luitenant-kolonel de Rochemont, die als warm verdediger van
den gouverneur-generaal Loudon optrad, 't een en ander openbaar
gemaakt, en zoo een tip van den sluier opgelicht. Daarom hebben
zijne mededeelingen eenige waarde, al kan men zich niet geheel
vereenigen met de beschouwingen, die hij daaraan vastknoopte ; want
hoe 't mogelijk is, met het oog op den oorlog met Atjeh te gewagen
van »de weldaden van den oorlog", is onbegrijpelijk. Wij beschouwden
dien als een onvermijdelijke noodzakelijkheid ; maar ze als een weldaad
voor ons land te beschouwen, dat is wat al te zeer door een bril van
geprononceerde kleur gezien. Behalve de overbekende voordeelen,

300
die tegenover de nadeelen van den oorlog staan, als: dat een eind
gemaakt is aan de toenemende onveiligheid in de wateren van
Noord-Sumatra, waardoor aan de internationale scheepvaart een
onschatbare dienst bewezen is, niet 't minst ook door het oprich-
ten van den Willemstoren, die ons Nederland over duizenden men-
schenlevens doet waken ; voorts dat aan een verdrukte bevolking de
vrijheid geschonken is ; — behalve die onmiskenbare vooroordeelen,
is er volgens luitenant-kolonel de Rochemont een groot gevaar af-
gewend door onzen zegepraal over Atjeh, en wij gelooven dat hij
niet overdrijft, waar hij schreef:
»Is het onafhankelijke Inlandsche gezag de onverzoenlijke vijand van
een beschaafde regeering, niet minder groot is de vijandschap, welke
het Christendom door den Islam wordt toegedragen. Dit heb ik na-
tuurlijk niet aan te toonen, want wij allen kennen de geschiedenis
van de uitbreiding der Mohamedaansche leer. Maar ik mag toch,
voor eene nadere bevestiging van deze waarheid, wijzen op gebeur-
tenissen, die zoowel in Engelsch- als in Nederlandsch-Indië hebben
plaats gevonden.
»Onze vijfjarige Java-oorlog, die ons koloniaal bestaan in gevaar
bracht, was niet anders dan een strijd tegen den verwoeden Islam.
Onze zeventienjarige krijg tegen de Padris, die ons bedreigde met
het verlies van Sumatra, werd alleen door Mohamedaansche dwee-
pers in het leven geroepen. Dringt eens door in de oorzaken van
onzen Bandjermassingschen strijd, en gij zult zien, hoe somber de
halve maan ook daarover schijnt. Toen wij worstelden met Boni,
was het op te merken, hoe de aandacht der belijders van den Koran
overal gespannen werd. En heeft niet de Britsch-Indische opstand
getoond, met welke ontzettende gevaren een Christen volk wordt
bedreigd, wanneer de geloofshaat wordt opgewekt bij hen, die den
Profeet aanbidden?
»Een onafhankelijke Inlandsche staat, die tevens Mohamedaansche
staat is, haat ons met dubbele haat. Aan zijn barbaarschheid, die

301
onverzoenlijke vijand is van onze beschaving, paart zich zijn geloofs-
ijver, die den dood zweert aan de Christenen.
»Zijn barbaarschheid moge groote rampen veroorzaken, wij zijn
toch altijd haar meester. Wij vinden zelfs, indien wij daartegen
strijd te voeren hebben, immer trouwe bondgenooten bij onze In-
landsche onderdanen, die gaarne medewerken aan de zegepraal van
onze regeering, die hun zoo weldadig is.
»Maar wij zijn niet altijd meester van zijn geloofsijver. Indien deze
de dweepzucht, waarmede ieder Mohamedaan is toegerust, weet
wakker te schudden, dan hebben wij. in onze Koloniën, vrienden
noch bondgenooten meer. Dan worden onze millioenen onderdanen,
even zooveel vijanden van ons. Het drama van den Britsch-Indischen
opstand zou zich ook in onzen Archipel vertoonen. Engelsch-Indië
ontsnapte, ternauwernood, aan totalen ondergang. Zou Nederland
Insulinde blijven behouden?
»Het onafhankelijke Atjeh, was een Mohamedaansche staat bij
uitnemendheid. Van zijn geboorte af, tot op heden, was het een
hartstochtelijk ijveraar voor zijn geloof. Het behoorde tot de partij
der Muzelmannen of Rechtgeloovigen, die den sultan van Turkije
erkennen als hun hoofd. Het had de halve maan, die boven zijn
kraton wapperde, ontvangen uit de handen van den Grooten Heer.
Het steunde Turkije in diens laatsten oorlog tegen Rusland. Het
vroeg, bij herhaling, den steun van Turkije tegen ons. De gansche
bevolking van onzen Archipel zag op Atjeh, als op een bolwerk
van den Islam. Het onafhankelijke Mohamedaansche Atjeh, bedreigde
ons voortdurend met groot gevaar.
»De oorlog heeft dit gevaar voor goed doen ophouden."
Nog eens : de oorlog met Atjeh lag op onzen weg. Ware die niet
in 1875 uitgebroken , hij ware toch onvermijdelijk gebleven. Dit moge
onze natie troost geven bij de zware opofferingen, welke deze krijg
haar oplegt; die zullen trouwens door de resultaten beloond worden-

302
Maar er dient een eind aan dien oorlog te komen; meerdere
krachtsinspanning onzerzijds is wenschelijk, is noodig.
De Atjehnees is niet met zachtheid of goedheid te regeeren-
hij moet tot onderwerping gedwongen worden, met kracht van wa-
penen. En om dit doel te bereiken, moet op militair gebied meer
het systeem-Pel, dan het stelsel-van Swieten worden toegepast.
Dat wil zeggen: eerst oorlog voeren en dàn grootmoedig zijn;
eerst doen gehoorzamen, en dan onderhandelen.
E J N J) F..

KrttaTarall O'«
der beide espeditiën naar liet Rijk hilsrhejmiit
It-n, ''""Si*/
Vervaardigd naaräej laatste, tygmcris da- opnemmgzlmgaih ««"' ^ eqwùùo/wrtJ
leger der TWEEDE expedäk
4üO HO» 1200 moo
Schaal van 1:40 OuOj,^,—,^
MET DRIE KARTONS,
aan andere gegevens ontleend-
)0 24000 2 80 32O0O 3Gooo AOOOO.
LEGENDE.
M vlaggen duidew de, plaateav aarv waar gchvakem is.
De, diepten yru lütgedntMJ m PeriwtM'
VERKLARING DER TEEKENS
Vfri Moj'-Hamp'-I' Kampomi -£§=§ Somali's(hjslwMcw)
tVt Klappertuùn/.
—-\
k:r LencnxfoTaggcr ~vx. VoetpnjL.
Suilurrietvetikiv.
^«Sfc Bamah/s (Moerassen). < ^(Versterking)
"^ Brug.
@ % ~X hlanlsclwhgraajphakcnj.
f ~ J (VJ " *). " 7 zw&i
StruMii' Banlonijbatttt/-'
%xtr
Janata, of «mala, (iknäing).
»otxw.
äjfc* ,/^^j, : .'''V-''
1 ôjfS lokali a
M
Kiillaroluima —7, rt_e Ci/7
'NAÄ
'A£
Jj Y
PLATTE GROND VAN DEN KRATON .
Schaal A^aii 1:4000.
' - 1 < i i i i
10.11. i. Z0 00 60 SO J00 120 1*0 JRO M0 ZOO
Wl
Gi y
Ir
ËvK
f -
Ijjfci » *~ék
__ _l
Valla,
Ituyboom op staandu
haji\iiim,âtJiraloil xîai
Figurative schets eener doof snede over de NoorderfacevandeiiKraton
Gemiddelde doorsnede over de Westerfece van denKraton
Doorsnede en standg-ezicht Langs de lijn A B .
Doorsnede langs de lijn C D
Verdrlarins" der luimnvers en teeTcens
* 1 Woonhus van denSultan/.
:* 2 Knutlmis.
3 Raa/Vtuis.
4 Huis ouden, Sjabwuler.
5 Kantoor'v/uvtlm Saltan.
6 Bap'O/n'plaaii vandnvSulliuv
jasas Bosciv.
SlSföiV Ktunpong.
"^ i Moerns.
SSfiSI Suikerrietvelden.'.
46Ó& Jfgstnelden.
m _r- Steeruyf faunen, en/ muren-'.
lf/raliini atu/ne twee Tmulermj. ffl
.Ba/ntoenat/ faunen,.
7 i^MtfZ aa/sufe ««/ÄV/. .fofe« . «*«"" Inlandsfhejgraoav.
8 jfa «fl» Äi^»rf Ä£ » /ÉaW ~~« B levend paggers.
volgclingeiv. ti6Êk » » oanhmèoe daeri
9 Begraafplaats »an vroegere aers/ej/MM Tcrhalàingen.
VSJMgit'. = ^ % ^
\XGi-àfvan,IbiglimaMoe.dw. ^"X Vodpodetv.
12 PÀmoo/fiaûts vanpersonen < MandsdtA mirsterkingen.
hèluwreiuh M, di< onujeoing ^ ^ loopgraven,,
van den Snltiuv. legal.
J.Loljatto.R^Iitti.
\
\
9.V Oastcrlritt/le, v

^
AANTEEKENINGEN
BIJLAGEN.

AANTEEKENINGEN EN BIJLAGEN.
JOerde gedeelte.
1) Opgave der troepen die aan de expeditie naar de Pasoemah
deel namen.
I e Luitenant Bowles.
I e Luitenant Barthélémy (Chef).
Ie kompagnie.
Kapitein van Heijningen.
Ie luitenant Voerman.
2e » Bruinier.
2e » Gaal.
KOMMANDANT DER EXPEDITIE.
Luitenant-Kolonel Koen.
ADJUDANT :
STAF:
Garnizoens-bataJjon van Palembang.
4e kompagnie.
Kapitein Grampré Molière.
"Ie luitenant Schneider.
2e , Krak.
2e » Geldorp.
I'

4
lOe Bataljon Infanterie.
Kommandant: Majoor HEIJLIGERS, later Majoor PEERENBOOM.
2e kompagnie.
Kapitein van Krieken.
Ie luitenant Stevels.
2e » Prins.
2e » Thehoff Noels.
3e kompagnie.
Kapitein du Puij de Montbrun.
Ie luitenant v. d. Bussche Ippenburg.
2e » Constant.
2e » Rocqué.
4e kompagnie.
Kapitein Benschop.
Ie luitenant Schneither.
2e » de Kroes.
2e » Meijer.
2 houwitsers.
2 mortieren.
Adjudant : Ie Luitenant DIEPENHEIM.
5e kompagnie.
Kapitein Koocken.
Ie luitenant Opscholtens.
2e » van der Schalk.
2e » Bosch.
6e kompagnie.
Kapitein van der Heerk.
Ie luitenant von Enden.
Ie » Sirks.
2e » van Delden.
Supletie-troepen, 100 man.
Ie luitenant van Dijk.
Ie » Selliger.
2e » van Leersum.
Kommandant der gewapende politie-dienaren.
Ie luitenant Münder.
Artillerie.
later versterkt met 2 houwitsers.
2e luitenant Vervat.
Genie.
Een detachement van 70 sappeurs.
Kapitein Stijnman. I 2e luitenant Rombouts.
Ie luitenant de Bloeme.
Intendance.
Ie luitenant-kwartiermeester Smith. I 2e luitenant-kwartierm. Rövekamp.
Offlc. van Gezondh. le kl. Bosman
» » » 2e » Roskes.
» » » 3e » Cochius.
e dienst.
Offlc. van Gezondh. 2e kl. Zuur.
» » u 3e » Couwenben

2.) BRIEF van Prins Maurits aan den Koning van Atjeh.
In het jaar 1598 vertrokken, op mijn bevel, twee koopvaardijsche-
pen uit deze provinciën, om in de Oost-Indiën handel te drijven en
op den 45 den Augustus van dit loopende jaar keerden zij terug. De
kooplieden deden mij verslag van de goede ontvangst en van de be-
wijzen van genegenheid, welke zij van Uwe Majesteit hadden onder-
vonden, bij hunne aankomst in Uwer Majesteits rijk. Daarbij verhaalden
zij mij, dat zij, zich op die vriendschap verlatende, hun handel hadden
voortgezet in alle eerlijkheid en met die rondheid, welke men vindt
in het karakter en de gewoonte van hen, die tot deze (Ned.) natie
behooren, maar dat de Portugeezen, onderdanen van den Koning-
van Spanje en vijanden van dezen Staat, nadat zij vernomen had-
den dat gezegde schepen onder de hoede en bescherming van het
koninklijk woord van Uwe Majesteit stonden, aan U. M. onwaarheden
hadden verhaald, terwijl ze Haar met leugens om den tuin leidden,
door gezegde kooplieden aan te klagen als zeeschuimers, die, naar
men beweerde, gekomen waren, om de landen en onderdanen van
U. M. te plunderen en te berooven ; hetgeen veroorzaakte dat U. M.
Frederik de Houtman, hoofd van de gezegde schepen, benevens ee-
nige zeelieden, in hechtenis hield, waarom ik mij bedroefd heb
Doch, vertrouwen stellende in de oprechte genegenheid en koninklijke
geaardheid van U. M. koester ik de hoop, dat gij gelastte hen goed
te behandelen, gelijk het geval geweest is met hen, die uit uw rijk
herwaarts kwamen, en thans in volle vrijheid zijn teruggekeerd;
hetwelk ik vertrouw, dat aan gezegde gevangenen, die daar ginds
gebleven zijn, eveneens zal worden toegestaan.
Insgelijks hebben zij mij kennis gegeven van den oorlog, dien de
Portugeezen in uw rijk voeren, op bevel van den koning van Spanje,
trachtende de inwoners van hunne vrijheid te berooven en als slaven

6
aan zich te onderwerpen, evenals zij het in deze gewesten, gedurende
een tijdsverloop van reeds meer dan dertig jaren, hebben gepoogd
te doen. Maar God heeft dit niet gewild. Integendeel, hebben wij
hen met kracht van wapenen weerstaan, gelijk wij dit ook nog voort-
durend blijven doen.
Derhalve verzoek ik U. M. aan gezegde Portugeezen geen geloof te
schenken; en opdat Uwe Majesteit, van den huidigen dag af aan,
geen aanleiding moogt hebben om eenige achterdocht te koesteren
ten opzichte van hen, die van hier zullen komen in uw Rijk, om
daar handel te drijven, zoo heb ik aan hen, die dezen brief over-
brengen, bevel en volmacht gegeven, - te weten, aan deze vier
Kapiteins, met name Cornelis Bastiaanse, Jan Tonneman, Matthijs
Antonisse en Cornelis Adriaansz, en aan even zooveel zaakgelastigden,
wier namen zijn: Gerard de Roij, Laurens Begger (Bicker), Jan Ja-
cobsz en Nicolaas van der Lee - dat zij op nieuw met vier schepen
en in mijn naam, met den Koninklijken Persoon van U. M. en Hare
onderdanen zouden gaan onderhandelen orn de hulp welke Zij tegen
Hare onderdanen zou noodig hebben, tot welk einde genoemde per-
sonen van voldoende bevelen en volmacht zijn voorzien.
Nog heb ik hun opgedragen, om aan U. M. eenige geschenken,
naar het gebruik dezer landen, ter hand te stellen, ten teeken van
mijn begeerte, om met U. M. vriendschap te onderhouden. Ik ver-
zoek Haar, die met dezelfde goede gezindheid wel te willen aanemen
als waarmede ik ze zend.
En hiermede zal ik onzen Heer bidden, dat Hij den koninklijken
persoon van U. M. in Zijne hoede neme en Haar Staten uitbreide,
zoo als ik Haar dat toewensch.
Uit den Haag in Holland den 11*? December van het jaar zestien
honderd.
De handen Uwer Majesteit kust
Haar Dienaar,
MAURICE DE NASSAU.

3) DE KONING van Atjeh aan Prins Maurits.
Met de hulpe Godes, die het alle regeert ende bewaert ende
danck waerdich is, een coninck boven alle coninghen grooter ende
machtiger als eenige wareltsche ;
Alsoo de natie van Hollandt, namentlyck eenen eersamen WIL-
LEM JANSSEN ende ARENT MAERTSEN , syn gecomen voor my coningh
van Atchin, genaempt PADOUQUA, Seri Sultan ende hebbende my
verwitticht van weegen syn princelycke excellentie MAURITIUS , prince
de Orange ende alle syn heerlickheden, wt syn vaste potententie
heeft gevraeght aengaende den standt van den pays tusschen syn
princelycke excellentie en den coningh van Spaingnen, waerop den
coningh hebbe contentement gedaen, volgende de ordere van onsen
prince, heeft den coningh van Atchin geandtwoort : lek segge,
seggende aen dito coningh, soo onse geallieerden wt den pays
soude geslooten werden, hadden noch liver de oorloge tegen de
Portugeesen te continueeren, heeft den coningh van Atchin geand-
woort tegen de voors. gecommitteerten, dat syn voorouders tegen
de Portugeesen hebben oorloge gehadt, om oorsaecke van religie
en tyranye, ende dat ick coningh van Atchin tegen deselve in oor-
loge will continueeren euwichlyck, ende soo syn Excellentie met
den coningh van Spaingnen wil payseeren, staet tot synen beliven,
want ick en segge, doedt het afte niet, en segge laet het, want
om oorsaeck myn broeder U. E. syn landt vere van het myne ge-
leghen is, ende malcanderen niet en connen assisteeren, maer waer
U. E. myn broederslandt ende het myne by malcanderen gelegen
ende de oorloge tegen de Portugeesen continueerde, soude myn
broeder helpen selfs in persoon ende alle myn edelen ende landt-
saten voor eerst in de crygh tegen de Portugeesen trecken, maer
omdat mijn landt verre van U. E. syn landt is gelegen, soo en can

8
ick U. E. geen assistentie in oorloge doen ende daeromme U. E.
niet verbieden met de Portugeesen te payseeren, maer onse vrindtschap
sal tusschen beyden blyven, gelyck twee coningen in een
souden vereenicht syn (off te seggen twee dingen in een werden).
De gecommitteerde van wegen U. E. aan my gesonden de swaericheyt,
van eenige armade der Portugeesen, die op myn landt
soude mogen comen, ben deselve wel getroost, want soo U. E.
weet, sy eenige armade toemaken om op myn landt te comen ben
wel gerust ende met Godts hulpe de Portugeesen te weederstaen,
ende deselve comende sal U. E. daer naer connen verstaen, hoe
ick my tegen haer gehouden sal hebben in crychhandel.
»Copye van eenen brieff door den conink van Atchin
aen Syne Princelycke Excellentie geschreven 1610.
Ontvangen 3 July 1611 met het schip de Provintien."
4) SAMENSTELLING van de eerste expeditie naar Atjeh.
I. Lamlinaclit.
Opperbevelhebber: Generaal-majoor J. H. R. KÓHLEB.
Adjudanten: J. H. Romswinckel, kapt. der infanterie, en C. J. Marinkelle,
luitenant-ter-zee Ie klasse.
a. Staf der expeditie: Kol. Egter van Wissekerke (chef), kapt. der inf.
G. de Bont, le luit. id. J. H. van der Veen, id. art. J. Schneiter.
b. Infanterie (3e bataljon). Majoor F. P. Cavaljé; le luit.-adjud. J. J.
Brondgeest; kapiteins J. B. van Driem, A. M. de Buck, J. P. van Lier, J. Lauer,
H. F. C. W. von Ende, C. H. Visscher; le luitenants B. L. R. de Sturler, H. J.
de Bordes, A. E Albrecht, H. L. T. Ligtenberg, H. W. Mijnders, C. E. J.
Schweijs, A. P. A. A. F. baron de Bounani de Rijkholt, J. A. W. Aufderheyde;
2e luitenants A. K. Eichholtz, G. A. H. J. Gandenberger, W. E. Meuleman, H.
A. de Wit, J. A. H. van Daalen, E. C. SchefTer, R. H. van Schaik, E. H. Bolten,
F. W. A. H. Scheurer, J. G. Blanken.
9e bataljon. Majoor C. J. Knoote; 2e luit.-adj. jhr. J. C. van der Wijck ; ka-

o
piteins J. H. Huijer, J. H. A. IJssel de Schepper, C. G. H. F. van Schendel, A.
P. W. Meis, T. C. V. B. de Steenhuizen, C. E. Sepp; le luitenants H. K. Ontijd,
J. H. van den Broek, F. H. de Vogel, H. A. J. Valkenhoff, F. P. Sievers, J. Vogelenzang;
2e luitenants J. J. L. A. Stutzer, M. J. Nix, P. F. T. van Veen, L.
D. M. van Son, H. A. B. Hasselaar, G. H. L. F. O. Ugen, H. G. Balfour van
Burleigh, H. C. yan Stappershoef, W. F. Kroesen, H.Kuhn.
12e bataljon. Luit.-kolonel J. G. van Thiel; le luit.-adjudant J. H. Heijl :
kapiteins L. F. Nix, K. M. A. Botter, A. A. F. Lanzing, W. H. van de Pol,
A. Luyrnes, C. H. Alteiistein ; le luitenants J. E. Ruzette, J. H. V. Popp, jhr.
O. Z. Trip, C. W. J. T. Nilant, J. Surber, G. H. Kennedy; 2e luitenants P. D.
W. Wilken, J. H. Derks, J. Vogelsang, D. J. A. E. de Brauw, T. A. Engelbert
van Bevervoorde, J. Habbema, W. A. G. Ramaer, T. Soeterik, E. W. Bischoff
van Heeraskerek, G. J. Turk, P. van Trigt, E. J. T. Gobee.
c. Bataljon Barissan (Madura). Luit-kolonel komm. P. R. de Rochemont
(pl.-komm. Soerabaija); le luit.-adj. A. J. E. van Dugteren (van het 13e bat.);
kapitein O. H. J. Muller (instr. Barissan), id. B. E. Mekern (id.); Ie luitenants
L. H. de Grijs (van het 7e bat.;, J. de Frees (14e bat.), E. R. T. J. von Ende (2e
bat.), G. A. J. Mahnke (14e bat.), W. N. Poth (13e bat.); 2e luit. P. v. Lawick
v. Pabst (4e bat.); majoor-komm. van het half bat. Bangkalan, Raden Majang
Koro; majoor-komm. van het half bat. Sumanap en Pamakassan, Raden Arjo
Soeraning Prang.
d. Kavaleri e. Ritmeester H. K. E. P. Perié; le luitenants J. J. Bijleveld
en W. C. Tijl.
e. Artillerie. Luit.-kolonel H. G. Boumeester; kapiteins W. C. de Jongh
en J. H. Wagener; le luitenants D. H. Nièpce, C, A. Whitton, J. J. K. de Moulin
, K. E. Reek; 2e luitenants A. Lugt en C. J. Zwager.
f. 1. Genie. Kapitein W. J. Leers (chef); le luitenant J. G. Kerlen; ƒ. 2.
Mineurs, Kapitein E. B. Kielstra; le luitenants H. Broese van Groenou, A.
S. H. Booms, P. J. Seibert; ƒ. 3. Br i g ade-op n am e. Kapitein F. von Balluseck;
Ie luitenant J. F. D. Bruinsma.
g. Militaire administratie. Onderintendant le kl. J. Hofstede; onderintendant
2e kl. D. W. Muller; Ie luit.-kwartierm. F. Kortenbach, A. F. L. G.
H. van der Steen van Ommeren; 2e luit.-kwartierm. A. H. Plas, W. O Swaan,
J. P. M. van Hengel, G. J. A. Schotman , A. H. Hartsteen ; 2e luitenant der infanterie
J. M. Sanders (belast met het kommando over de koelies).
h. Geneeskundige dienst. Dirig. officier van gez. Ie kl. B. E. J. H.
Becking; offic. van gez. Ie kl. A. E. Neeb, P. J. 't Hooft, C. H. E. Deelken ;
offic. 2e kl. N. P. van der Stok, H. C. J. T. Hardenbergh, L. H. N. Vriesman,
M. J. van Geelkerken, W. C. de Jongh, W. J. Oosterhoff, M. L. Ritsema; apotheker
2e kl. H. Plasberg; apotheker 3e kl. D. L. Peij ; paardenarts 3e kl. J, H.
Sorber.

10
3. Xeeiiiaclit.
Oorlogsschepen: 1. Z. M. schroefstoomschip le kl. »Djambi" (kapt.-ter-zee
Koopman). 2. Z. M. schroefstoomschip 2e kl. »Citadel van Antwerpen" (kapt.-luit.
Binkes). 3. Z. M. schroefstoomschip 2e kl. »Marnix" (kapt.-luit. Rietveld). 4. Z. M.
stoomtransportschip »Soerabaya" (kapt.-luit. Fauchey). 5. Z. M. raderstoomschip
»Sumatra" (luit.-ter-zee le kl. Guijot). 6. Z. M. schroefstoomschip 4e kl. »Coehoorn"
luit.-ter-zee Engelvaart). 7. Vijf stoombarkasseri.
Te samen 1050 koppen en 47 kanons. Een landings-divisie van 300 à 400 man
kon door deze flottille geleverd worden.
Zeemacht. Landings-divisie toegezegd van: 300 man als infanterie; 50 man
als artillerie met 5 stukken landingsgeschut en 11 coehoornmortieren, en nog 100
man voor hospitaal-vervoer, enz., enz, Totaal 450 man.
Gouvernements-Marine. Stoomvaartuig »Bronbeek," gezagv. Scholten.
Stoomvaartuig »Siak", gezagv. Meijer, en negen kruisbooten. Te samen 240 koppen
en 11 kanons, benevens 25 lillaas van 3 ü; en 1 ft".
Stoomschepen der N. I. Stoom vaart-maatschappij: o. »William Mackinnon",
750 gem. ton. gezagv. Buijs; b. »Gouv.-Gen. Mijer", 600 gem. ton, gezagv.
Lindeman; c. »Koning Willem lil", 500 gem. ton, gezagv. Logman Kóningsfeldt;
d. »Baron Bentinck", 400 gem. ton, gezagv. Kaijser ; e. »Baron Sloet v. d.
Beele", 500 gem. ton, gezagv. ten Oever Bakker.
Koopvaardijschepen: 1. »Josephine", 370 gem p. ton, gezagv. Gallas ; 2.
»Johanna Elizabeth", 708 id., gezagv. de Boever; 3. »Maarten v. Rossem, 380 id.,
gezagv. Huizer; 4. »Kosmopoliet III", 774 id., gezagv. Dienske; 5. »Suzanna Johanna",
750 id.
»William Mackinnon", staf der expeditie, 1 komp. Europeanen en 800 bannelingen;
»Gouv.-Gen. Mijer", 9e bat. inf. (Europ. en inlanders); »Koning Willem III",
3e bat. inf. (Europ. en Amboneezen); »Baron Sloet van de Beele", 12e bat. inf.
(Eur. en ini.); »Baron Bentinck", één bat. inf. Barissan; »Johanna Elisabeth",
kavalerie en artillerie, paarden, personeel en materieel (gesleept door »G. G.
Meijer"); »Susanna Johanna", artillerie, personeel, paarden en materieel, benevens
een kompagnie sappeurs en mineurs met materieel (gesleept door »Baron
Bentinck"); »Josephine", vivres-schip (gesleept door »William Mackinnon); »Maarten
van Rossum", idem (gesleept door »Baron Bentinck"); »Kosmopoliet III".
ziekenschip (gesleept door »Baron Sloet van de Beele").

5) OFFICIEREN, die te Atjeh gesneuveld, gewond, often gevolge
van de krijgsverrichtingen overleden zijn.
Gesneuveld: J. H. R. Köhler, generaal-majoor, opperbevelhebber.
J. Vogelenzang, Ie luit., gedetacheerd van het Neder), leger, 9e bat. infanterie.
J. Surber, 1ste luit., 12e bataljon infanterie.
Overleden: J. J. Brondgeest, 1ste luit-adj. bij het 3e bataljon infanterie;
G. A. H. J. Gandenberger, 2de luit, idem; C. E. Sepp, kapt. bij het 9de bataljon
infanterie, gedetacheerd vaa het Nederlandsche leger.
Gewond: J. P. van Lier, kapt. 3de bataljon infanterie; W. Pordon, idem;
J. Lauer, idem; C. H. Visscher, idem; H. J. de Bordes, 1ste luit. idem; B. L. R.
de Sturler, idem; J. A. H. van Daalen, 2de luit., idem; R. H. van Schaik, idem;
J. G. Blanken, idem; A. K. Eichholtz, idem; E. H. Bolten, idem; C. G. H. F. van
Schendel, kapt. 9de bataljon infanterie; J. H. Huijer, idem; H. A. J. Valkenhoff,
lste luit, idem; H. Kuhn, 2de luit., idem; M. J. Nix, idem; H. A.B. Hasselaer,
idem; J. G. van Thiel, luit.-kol., 12de bataljon infanterie; A. Luijmes, kapt. idem;
L. F. Nix, idem; K. M. A. Botter, idem; P. D. W. Wilken, 2de luit., idem; W.
A. G. Ramaer, idem; J. H. Derks, idem; F. von Balluseck, kap. topografische dienst.
Voorts zijn van de inlandsche militairen gesneuveld 17, aan hunne wonden overleden
14, gewond 193.
Bij de eerste expeditie tegen Atjeh is van de zeemacht doodelijk gewond de adelborst
der lste klasse B. H. Zimmer; de luit.-ter-zee lste kl. J. J. Engelvaart is
tengevolge van groote vermoeidheid bezweken.
6) OPGAVE van de officieren van het Nederlandsche leger, die
voor den tijd van twee jaren naar Indië gedetacheerd
zijn geworden.
Den 23 Mei 1873.
De kapit. F. baron van Aerssen Beijeren
van Voshol.
» W. Vleysman.
» W. H. Voorman.
Infanterie«
De kapit. F. M. Avenarius.
» P. F. T. La Fors
» H. T. Mulder.
» A. J. F. Rochell.
» F. G. Otterbein.

De kapit.
De kapit.
»
De le luit
»
»
»
i)
»
»
»
y
»
»
»
»
»
»
»
»
»
J. L. le Bron de Vexela.
Den 10 Juni 1873.
J- A. de Graaft.
J. H. Burghgraef.
Den 23 Mei 1873.
W. J. Scheltus.
J. L. de Bock.
J. Joha.
G. H. Aalders.
M. G. W. A. Schumann.
A. E. Mooyaart.
G. van Tienhoven.
F. A. Egter.
P. van Assen.
J. van Wijk
T. W. J. Buijs.
P. Vinkhuyzen.
C. van Leeuwen.
H. A. Calkoen-
H. A. Hulstkamp.
Jh. W. 0. G. Bloijs van
Treslong.
J. K. Knoot.
L. F. Leijds.
Den 10 Juni 1873.
De kapit. G. F. W. Borel.
De Ie luit. G. J. V. Vinkhuizen.
De Ie luit. D. G. Nelemans.
» A. F. Swaan.
Den 10 October 1872.
O.v. G. 2e kl. H. G. C. Heringa.
» J. Paré.
Den 3 October 1873.
O.v. G. 2e kl. J. K. Stakman Bosse.
Den 7 October 1873.
O. v. G. le kl. J. van Dorsten.
12
II. Artillerie.
III.
TV. (SeneesUiindige Dienst.
Voor I jaar.
De Ie luit. J. J. Friese.
» F. W. J. M. Hustinx.
» W. Vermeire.
» J. P. F. G. E. Delpy.
» J. A. L. Schoenmaeckers.
» D. G. baron Sloet van
» Zwanenburg.
» Jhr. W. A. Roëll.
» J. K.Wijmans.
» T. C. C. van Orsoij Veeren
» H. Koppen.
» P. E. Mulder.
» M. C. B. de Groot.
» G. H. Slot.
» D. Cheriex.
» J. P. van Vlierden.
Den 10 Juni 1873.
De Ie luit. A. Stokhuijzen.
» II. C. Smallenbach.
» A. R. F. Birnie.
» A. Evenwel.
r J. S. van Bijsterveld.
De 2e luit. E. K. J. V. van Mulken.
» H. J. Camerlingh.
De 2e luit. P. de Wijs.
» T. van Exter.
» J. M. K. Bisdom.
.
De Ie luit. J. W. N. Cramer.
» C. J. Snijders.
O. v. G. 2e kl. J. H. Bijstra.
Den 27 October 1873.
O.v. G. 2e kl. A. J. Boekelman.
O. v. G. 3e kl. J. A. van der Stok.
Den 11 October 1873.
O. v. G. 2e kl. L. B. E. Ledeboer.

7) SAMENSTELLING EN INDEELING van de tweede expeditie
naar Atjeh.
.MILITAIRE OPPERBEVELHEBBER, TEVENS CIVIEL
REGEERINGS-COMMISSARIS :
Luitenant-Generaal J. VAN SWIETEN.
Tweede opperbevelhebber : Generaal-majoor G. M. VERSPUCK.
a. Landmacht.
ALGEMEENE STAF.
Chef: kolonel der infanterie G. P. de Neve. Sous-chef: majoor
der infanterie C. Schäfer. Adjuncten : kapitein der infanterie J. P.
van Lier, kapitein der artillerie J. Schneiter, de I e luitenant der
infanterie M. Segov en de 1° luitenant der artillerie G. de Wijs.
Adjudanten van den opperbevelhebber : kapitein der infanterie
W. J. Vervloet en luitenant-ter-zee I e klasse C. J. Marin kelle.
Adjudant van den tweeden opperbevelhebber: I e luitenant der
infanterie W. C. Nieuwenhuyzen.
Officieren, toegevoegd aan den staf van den militairen opperbe-
velhebber en civielen regeerings-commissaris (Zie den tekst).
De groote staf was dus groot : 16 officieren (12 Europeèsche en
4 inlandsche), benevens eenige minderen.
Civiel-personeel, toegevoegd aan den regeerings-commissaris
(Zie den tekst).
Voor de Maleische correspondentie : de ambtenaar J. Dias.
Veldprediker, aalmoezenier en postdirecteur (Zie den tekst).
Post-commiezen : W. H. H. Snell en L. J. Berlijn.
De expeditie bestond uit drie brigades, waarvan er een voor-
loopig als reserve te Padang achterbleef.

14
De indeeling dier brigades volgt hier meer uitvoerig :
Eerste brigade.
Kommandant: C. L. S. A. M. de Roy van Zuydewijn, kolonel der infanterie.
Adjudant : E. E. E. Otken, le luitenant der infanterie; chef van den staf J.
A.Vetter, kapitein der infanterie; 3 schrijvers, 2 ordonnansen, 4 officierspaarden,
2e bataljon : kommandant van het rechter half-bataljon, luitenant-kolonel K.
van der Heyden ; 2 kompagnieën Europeanen, 2 kompagnieën Afrikanen, ter gezamenlijke
sterkte van 18 officieren en 506 minderen, waarvan 230 inlanders.
Kommandant van het linker half-bataljon, majoor M. A. E. Phaff; 2 kompagnieën
Europeanen, 2 kompagnieën mariniers, ter gezamenlijke sterkte van 18 officieren
en 548 minderen , waarvan 293 inlanders.
Half 6e bataljon: kommandant, majoor M. C. E. Ruempol; 1 kompagnie Europeanen,
3 kompagnieën inlanders, ter gezamenlijke sterkte van 18 officieren en
512 minderen, waarvan 345 inlanders.
Half-bataljon barissan van Bangkallang en Sumanap : Europeesche kommandant
majoor F. A. Gits, 1 Europeesche en 1 inlandsche luitenant-adjudant; 4 kompagnieën
als: 2 kompagnieën van Bangkallang en 2 van Sumanap, ter gezamenlijke
sterkte van 24 officieren, waarvan 17 inlanders, en 539 minderen, waarvan
504 inlanders.
Totaal der infanterie van de Ie brigade: 78 officieren, waarvan 17 inlanders,
en 2105 minderen, waaronder 298 mariniers.
Bij de Ie brigade waren de volgende troepen ingedeeld :
Kavalerie: Kommandant Ie luitenant J. J. Bijleveld; sterkte 1 officier en
25 minderen.
Artillerie: Ie bergbatterij 4e kompagnie, kommandant kapitein J. H. Wagener;
totaal 6 bronzen kanons (getrokken) 8 c.M., 4 officieren en 140minderen,
waarvan 61 inlanders; 4 officiels- en 59 rijkspaarden.
Genie: 2 section sappeurs en mineurs, (Ie peloton Ie kompagnie), bestaande
uit 3 officieren en 60 minderen, waarvan 25 inlanders.
Militaire administratie: Chef, onder-intendant 2e klasse J. van der
Linden. Onder beheer der militaire administratie stonden 945 dwangarbeiders,
als: 900 koelies en 45 mandoors; onder bevel van 1 luitenant der infanterie 22
minderen, waarvan 15 inlanders.
Geneeskundige dienst: Chef, officier van gezondheid 1 e klasse F. Perk,
4 minderen; hospitaal-personeel en schrijvers; toegevoegd ter beschikking: 1 officier
van gezondheid Ie klasse en 1 idem 2e klasse; 1 apotheker 3e klasse, 14
minderen; bij de troepen: 6 ambulances, 1 officier van gezondheid Ie klasse, 1
idem (Marine), 1 idem 2e klasse en 42 minderen (hospitaal-personeel).
Bij de brigade waren 75 vrouwen aanwezig.
Tweede brigade.
Kommandant: G. B. T. Wiggers van Kerchem, kolonel der infanterie. Adju-

15
dant : H. R. Beijen, le luitenant der infanterie: chef van den staf G. C. E. van
Daalen, kapitein der infanterie; 3 schrijvers, 2 ordonnansen, 4 officierspaarden.
3e bataljon: kommandant van het rechter hal f-bataljon, luitenant-kolonel F.
T. Engel ; 2 kompagnieën Europeanen, 2 kompagnieën Amboineezen, ter gezamenlijke
sterkte van 18 officieren en 506 minderen, waarvan 230 Amboineezen.
Kommandant linker half-bataljon, majoor F. P. Cavaljé; 2 kompagnieën Europeanen,
2 kompagnieën Amboineezen, ter gezamenlijke sterkte van 18 officierenen
506 minderen, waarvan 230 Amboineezen.
14e bataljon: kommandant van het rechter half-bataljon, luitenant-kolonel J.
L. J. H. Pel: 2 kompagnieën Europeanen, 2 kompagnieën inlanders, ter gezamenlijke
sterkte van 18 officieren en 506 minderen, waarvan 203 inlanders. Kommandant
van het linker half-bataljon, majoor H. J. van Lith; 2kompagnieën Europeanen.
2 kompagnieën inlanders, ter gezamenlijke sterkte van 18 officieren en 505 minderen,
waarvan 230 inlanders.
Totaal der infanterie van de 2e brigade: 76 officieren en 2022 minderen, waarvan
460 Amboineezen en 460 inlanders. Bij de 2e brigade waren de volgende officieren
en troepen ingedeeld:
Ka valer ie: kommandant Ie luit. W. C. Tijl, sterkte 1 officieren 25 minderen.
Artillerie: 1 bergbatterij (3e kompagnie,) kommandant kapitein J. L. van
Wijhe ; totaal 6 bronzen kanons (getrokken) 8 c.M., 6 bronzen coehoornmortieren
van 12 c.M., 4 officieren en 140 minderen, waarvan 61 inlanders, 4 officiers-en
59 rij k spaarden.
Genie: 2 sectiën sappeurs en mineurs (Ie peloton, 2e kompagnie), sterk 3
officieren en 60 minderen, waarvan 25 inlanders.
Militaire administratie: chef, onder-intendant 2e klasse L. F. H. Smith.
Onder beheer der militaire administratie : 945 dwangarbeiders, als : 900 koelies en
45 mandoors. Onder bevel van 1 luitenant der infanterie: 22 minderen , waarvan
15 inlanders.
Geneeskundige dienst: Dirigeerend-officier van gezondheid 2e klasse W.
A. J. Bernard, 4 minderen; hospitaal-personeel en schrijvers. Toegevoegd ter beschikking:
1 officier van gezondheid Ie klasse; 1 idem 2e klasse; 1 apotheker 2e
klasse: 1 paardenarts 3e klasse en 14 minderen. Bij de troepen: 6 ambulances,
2 officieren van gezondheid Ie klasse; 4 idem 2e klasse; 42 minderen (hospitaalpersoneel.)
Bij de brigade waren 75 vrouwen aanwezig.
Derde brigade
Kommandant K. F. Schultze, kolonel der infanterie. Adjudant J. H. van der
Veen, Ie luitenant der infanterie. Chef van den staf J. J. W. E. Verstege, kapitein
der infanterie (wegens ziekte vervangen door kapitein W. Pordon), 3 schrijvers, 2
ordonnancen. 4 officierspaarden.
9e bataljon: kommandant van het rechter half-bataljon, majoor C. J. Knoote;
2 kompagnieën inlanders en 2 kompagnieën Europeanen, ter gezamenlijke sterkte
van 18 officieren en 506 minderen, waarvan 230 inlanders. Kommandant van

16
het linker half-bataljon, majoor J. H. Romswinckel 2 kompagnieën Europeanen,
2 kompagnieën inlanders, ter gezamenlijke sterkte van 18 officieren en 505 minderen,
waarvan 230 inlanders.
12e bataljon: kommandant van het rechter half-bataljon, luitenant-kolonel J.
G. van Thiel; 2 kompagnieën Europeanen, 2 kompagnieën inlanders, ter gezamenlijke
sterkte van 19 officieren en 506 minderen, waarvan 230 inlanders. Kommandant
van het linker half-bataljon, majoor A. Luymes; 1 kompagnie Europeanen,
3 kompagnieën inlanders, ter gezamenlijke sterkte van 18 officieren en 505 minderen
, waarvan 345 inlanders.
Detachement van Mangkoe-Negoro en van Pakoe Alam: Mangkoe
Negoro, kommandant een inlandsch kapitein; sterk: 6 luitenants, waarvan 5 inlanders,
en 126 minderen, waarvan 120 inlanders. Pakoe Alam, kommandant een
inlandsch kapitein ; sterk 3 luitenants, waarvan 2 inlanders, en 79 minderen,
waarvan 65 inlanders.
Totaal der infanterie van de 3e brigade: 83 officieren, waarvan
8 inlanders, en 2227 minderen, waarvan 1230 inlanders.
Bij de 3e brigade waren de volgende troepen ingedeeld :
Ka valerie: Kommand., Ie luit. J. G. Martens; sterkte 1 offic, 25 minderen.
Artillerie: 1 bergbatterij, 18e kompagnie. Kommandant, kapitein W. C. de
Jongh; totaal 6 bronzen kanons (getrokken) 8 c.M., 4 bronzen coehoornmortieren
12 c.M., 4 officieren, 140 minderen, waarvan 16 inlanders, 4 officiers- en 59
rijkspaarden.
Genie: 4 sectiën sappeurs en mineurs (2 pelotons van de le en 2e kompagnie),
4 officieren en 120 minderen, waarvan 50 inlanders. Eene afdeeling genie-werklieden
ter sterkte van 3 officieren en 00 minderen, waarvan 14 inlanders, benevens 120
vrije inlanders.
Militaire administratie: Chef, onder-intendant 2e klasse D. W. Muller.
1390 dwangarbeiders, als : 1330 koelies en 60 mandoors, onder bevel van 1 luitenant
der infanterie en verder 31 minderen, waarvan 21 inlanders.
Geneeskundige dienst: Dirigeerend officier van gezondheid 2e klasse T.
J. Jorritsma. 4 minderen, hospitaal-personeel en schrijvers. Toegevoegd ter beschikking:
1 officier van gezondheid Ie klasse, 1 apotheker 3e klasse, 1 paardenarts
2e klasse en 7 minderen. Bij de troepen : 7 ambulances, 2 officieren van
gezondheid Ie klasse en 5 officieren van gezondh. 2e kl., benevens 49 minderen.
Bij de 3e brigade waren 93 vrouwen.
Buiten de bij de brigades ingedeelde artillerie was nog bij de expeditie aanwezig :
Vesting-artillerie: Kommandant, majoor II. W. Ketjen, één Ie luitenantadjudant
en één sergeant-schrijver. 2 kompagnieën (6e en 13e kompagnie) en een
detachement. Totaal 12 officieren en 212 minderen, waarvan 32 inlanders. 6
bronzen kanons (getrokken) 12 c.M., 6 bronzen kanons (getrokken) 12 cM., 4
mortieren 20 c.M. en 2 mitrailleuses; alsmede:
Reserve-park: 2 officieren, 21 minderen, 12 kanons (gladde ijzeren) 9
c.M. Totaal 16 officieren en 373 minderen, v.aarvan 93 inlanders. 6 officiersen
58 rijkspaarden.

17
Chef van den topographischen dienst was de kapitein v. Balluseck, die te beschikken
had over 3 officieren, -14 minderen, 35 inlanders en 3 officierspaarden.
Aan den geneeskundigen dienst was toegevoegd een veldhospitaal; 143 Europeanen,
24 inlanders, 2 ziekenschepen , waarbij 2 officieren van gezondheid der Ie
klasse, 4 van de 2e klasse en 2 apothekers van de 2e en 3e klasse; eindelijk 36
Europeanen en 24 inlanders.
ALGEMEENE RECAPITULATIE VAN DE LANDMACHT.
Opperbevelhebber met zijn staf, l Civiel. Paarden.
2e bevelhebber, algemeene 1 Offic. Mind. Pers. Bediend. Offic- Rijks-,
staf, enz. f 16 9 80 19
Civiel personeel 3 33 44
Brigade-staven 12 15 33 12
Infanterie (waaronder de mariniers). 233 6354 584 12
Kavalerie 4 75 9 4 60
Artillerie 28 656 66 16 178
Genie 17 556 40 2
Topographische dienst 3 49 7 3
Geneeskundige dienst 43 312 105 7
Militaire administratie 28 52 63 2
Koelie-dienst 3 75 6
Totaal . . . . 387 8156 33 1037 77 238
Alsmede 3280 dwangarbeiders en 243 vrouwen.
Hieronder zijn begrepen :
Bij de i n f a n t e r i e : 25 inlandsche officieren en wat de minderen betreft : 298
mariniers, 230 Afrikanen, 460 Amboineezen en 2539 inlanders; bij de kavalerie
bevonden zich geen inlanders; bij de artillerie : 215 inlanders; bij de
genie: 114 inlanders en 250 inlandsche vrijwilligers; bij den geneeskundigen
dienst 124 inlanders.
b. Zeemacht.
Kommandant: kapitein-ter-zee J. van Gogh; adjudanten luitenants
ter zee I e klasse J. M. Berends, luitenant-ter-zee 2 e klasse J. A. Snoek ;
chef van den geneeskundigen dienst, officier van gezondheid I e klasse
J. Lamie; chef van de administratie officier van administratie I e klasse
Verboom.
De oorlogs- en andere schepen, die aan de tweede expeditie deelgenomen
hebben, zijn bij de beschrijving der verrichtingen van het
blokkade-eskader opgenoemd.

Daarbij behoorden:
18
12 Stoombarkassen,
3 Barkassen 14 riemen
5 id 12 »
3 id 10 »
2 id 8 »
6 Sloepen 14 »
3 id 12 »
6 id 10 »
10 id 8 »
13 id G »
4 Reddingsbooten . . 10 »
2 id. . . G »
8 Walvischbooten . . G »
6 id. . . 6 »
11 Vletten.
De landings-divisie bestond uit een bataljon infanterie, samenge-
steld uit een half bataljon (twee kompagnieën) mariniers, een half
bataljon (twee kompagnieën) matrozen, een halve batterij artillerie
en ambulance. De sterkte der divisie was 873 officieren, onderoffi-
cieren en minderen, waarvan 1 kapitein-ter-zee, 3 luitenants I e klasse,
13 luitenants 2 e klasse en 14 adelborsten; 316 matrozen; 300 mari-
niers met 1 kapitein en 2 luitenants der mariniers; 144 man tot be-
diening, van het geschut. De landings-divisie voerde 8 stukken geschut
mede, waarvan 4 mortieren. Vijf officieren van gezondheid waren
aan de divisie toegevoegd.
Het contingent, door de verschillende schepen voor de landings-
divisie te leveren, was als volgt: het oorlogsschip »Zeeland" 189,
»Metalen Kruis" 97, »Citadel van Antwerpen" 81, »Vice-admiraal
Koopman" 95, »Watergeus" 47, »Soerabaya" 64, »Borneo" 32, »Su-
matra" 31, »Timor" 30, »Banda" 25, »Maas en Waal" 26, »Coehoorn"
25, »den Briel" 24, »Admiraal van Kinsbergen" 6 man. Totaal 873 man.

19
*
De volgorde, waarin de expeditionaire macht, zoowel van Batavia
als van Soerabaya en Samarang, naar Atjeh is vertrokken, was aldus :
12 November, van Batavia naar Samarang, het stoomschip »Baron
Mackaij", sleepende het zeilschip »Nancij". Aan boord van het stoomschip
»Baron Mackaij bevonden zich : een gedeelte van het personeel
van den geneeskundigen dienst; een gedeelte van het personeel der
administratie; 578 dwangarbeiders met hun mandoors; één der postkommiezen;
43 karren.
Aan boord van de »Nancy" : een gedeelte van het personeel van
den geneeskundigen dienst; een gedeelte van het personeel der administratie
; 100 dwangarbeiders met hun mandoors ; vivres ; slachtvee,
zooveel de ruimte toeliet; beide schepen waren den 14 den November
rechtstreeks naar Atjeh gestoomd.
15 November, van Soerabaya naar Samarang en vandaar den 18 nep
naar Atjeh vertrokken: het stoomschip »Gouverneur-generaal Meijer",
waarop zich bevonden: legioenen van Mangkoe Negoro en Pakoe
Alam ; een gedeelte van den geneeskundigen dienst ; een gedeelte van
het personeel der administratie ; de inlandsche geestelijke, toegevoegd
aan de expeditie ; 325 dwangarbeiders ; personeel, belast met het
bevel en het beheer; een ijzeren vlot.
17 November, van Batavia rechtstreeks naar Atjeh : het stoomschip
»Scotland", met: twee halve bataljons van het 12 e bataljon infanterie;
een gedeelte van het personeel der administratie ; twee houten vlotten,
een ijzeren vlot en een gedeelte materieel der genie.
17 November, van Batavia rechtstreeks naar Atjeh het stoomschip
»Sumatra", met : twee halve bataljons van het 9 e bataljon infanterie ;
een gedeelte van het personeel der administratie; twee houten vlotten,
een ijzeren vlot en gedeelte materieel der genie;
17 November, van Samarang rechtstreeks naar Atjeh het stoomschip
2'

20
»Baron Sloet van de Beele", met: staf der 2 e brigade; rechterhalf
3 e bataljon infanterie; een gedeelte van het personeel van den geneeskundigen
dienst; een gedeelte van het personeel der administratie.
17 November, rechtstreeks naar Atjeh het stoomschip »Holland",
met: personeel en materieel der genie; 130 vrije werklieden der
genie ; een gedeelte van het personeel van den geneeskundigen dienst ;
232 mandoors en dwangarbeiders; ijzeren baan met wagens ; een ijzeren
vlot.
17 November, van Samarang rechtstreeks naar Atjeh het stoomschip
»Willem Kroonprins der Nederlanden", met: linker 3 e bataljon ;
een gedeelte van het personeel van den geneeskundigen dienst; een
gedeelte van het personeel der administratie.
17 November, van Soerabaija rechtstreeks naar Atjeh het stoomschip
»Madaloni", met: twee halve bataljons van het 14 e bataljon infanterie;
een gedeelte van het personeel van den geneeskundigen
dienst; een gedeelte van het personeel der administratie; 356 mandoors
en dwangarbeiders.
18 November, van Batavia rechtstreeks naar Atjeh het stoomschip
»Chancellor", met: kavalerie; civiel personeel; een gedeelte van het
personeel van den geneeskundigen dienst ; 528 dwangarbeiders, alsmede
het personeel, belast met het bevel en het beheer; een ijzeren
debarkements-vlot; stroozakken en hoofdkussens voor ziekenverpleging.
18 November, van Batavia rechtstreeks naar Atjeh het stoomschip
»Ariadne", met: een gedeelte, van het personeel der administratie;
een gedeelte van het personeel van den geneeskundigen dienst ; 278
runderen; vivres; een gedeelte materieel der genie.
18 November, van Batavia rechtstreeks naar Atjeh het stoomschip
»Jason", met : brigade-staf der 3 C brigade ; vesting-artillerie met reserve-park
en materieel; ge weer makers-atelier; een gedeelte van het
personeel van den geneeskundigen dienst; 172 dwangarbeiders.
19 November, van Samarang rechtstreeks naar Atjeh het stoomschip
»John Bramall" met: twee bergbatterijen met personeel; een

jm
21
gedeelte van het personeel van den geneeskundigen dienst; 153
paarden en munitie-parken voor twee brigades; een gedeelte mate-
rieel der genie.
20 November, van Batavia rechtstreeks naar Atjeh het stoomschip
»Prins Alexander der Nederlanden", met: den opperbevelhebber, den
2 en bevelhebber, hun adjudanten, staf der expeditie, chef der artil-
lerie , chef van den geneeskundigen dienst ; chef en sous-chef der
administratie, adjudanten der dienstchefs, topographische dienst; 63
dwangarbeiders met hun mandoor en 150 inlandsche roeiers. Veld vivres.
21 November, van Batavia rechtstreeks naar Atjeh het stoomschip '
»Koningin Sophia", met : een gedeelte van het personeel van den ge-
neeskundigen dienst; een gedeelte van het personeel van de admi-
nistratie; onderofficieren en schepelingen der marine enz.
8) DAGORDER van den opperbevelhebber, tevens civiel regee-
rings-commissaris van Atjeh, gedagteekend hoofdkwartier
Bivouak kampong Penajoeng, den 27 ste " December 1873, N°. 2.
In zestien dagen tijds zijt ge van de monding der Tjangkoel tot
voor den vijandelijken kraton genaderd, door een terrein, dat alle
denkbare moeielijkheden vereenigt, dat geen berijdbare wegen heeft,
doorsneden is met moerassen en ondoorwaadbare wateren, zonder
middelen om ze te bevaren, en allerwege krachtig versterkt.
De zee- en landmacht hebben gewedijverd, om dat voordeel mo-
gelijk te maken.
Zonder de voortreffelijke diensten der zeemacht en de goede uit-
werking harer krachtige artillerie, zoudt gij niet zoo ver gekomen
zijn, of groote verliezen hebben geleden.
Allen, zonder uitzondering, hebt ge, naar gelang uwer middelen
en bestemming, tot de behaalde voordeelen bijgedragen.

22
De vesting-artillerie heeft een oogenblik kunnen vreezen, dat zij
aan de krijgsverrichtingen geen deel zou hebben, maar die bezorgdheid
is geweken. Door de moedige volharding van den vijand in de
verdediging van zijn bodem, zal het nu haar taak worden om de
versterkingen om te werpen, die wij voor ons hebben.
Gij zult uw wapenen tijdelijk doen rusten, om met schop en
spade uwe legerplaats te verschansen en de vesting-artillerie behulpzaam
te zijn, om haar batterijen op te bouwen.
Velen uwer tochtgenooten hebben de behaalde voordeden niet
kunnen aanschouwen, die zij met hun leven hebben gekocht. Anderen
hebben die met hun bloed bezegeld, en weer anderen zijn
gevallen als offers van andere ziekten.
Hoe gij die verliezen ook hebt betreurd, uw moed en volharding
bleken onwankelbaar.
Het vaderland zal er u dankbaar voor zijn, en ik betuig u daarvoor
mijn tevredenheid.
Gegeven in het legerkamp Penajoeng, 27 December 1873.
De militaire opperbevelhebber, tevens civiel regeerings-commissaris
bij de tweede expeditie tegen Atjeh,
J. VAN SWIETEN.
9) BRIEF van Toekoe Bintara ngan Potjoet Osman, radja van
Giegieng, gericht aan zijne Excellentie den opperbevelhebber
der troepen te Atjeh.
(Gewone inleiding.)
»Hierna geef ik te kennen, dat het altijd mijn voornemen geweest
is om mij te stellen onder bescherming der Nederlandsche vlag; ik
ben daarin geenszins veranderd; wat het Gouvernement mij beveelt,
zal ik opvolgen, en wat mijne bedoelingen aangaat, ik zal die kenbaar
maken.

23
»De oorlog met Atjeh richt land en volk te gronde; daarom wil ik,
als mijn vriend het goedvindt, trachten den vrede te bewerken tus-
schen het Gouvernement en den sultan van Atjeh.
»Mijn vriend gelieve dezen brief te beantwoorden, en zoodra ik
dat antwoord ontvang, zal ik mij onverwijld over land langs het
strand naar Atjeh begeven.
»Tevens verzoek ik mijn vriend, mij eenNederlandsche vlag te zenden.
»Ik ben van voornemen om, wanneer ik in Atjeh aankom, eerst
naar den sultan van Atjeh te gaan, om hem ten goede te raden. Slaag-
ik in mijn bemoeiingen voor den vrede, dan eerst zal ik bij mijn
vriend komen; want de gewoonten van de Atjehneezen zijn gelijk
die van boschmenschen : ging ik eerst naar mijn vriend, dan zouden
zij geen vertrouwen meer in mij stellen.
»Dit zijn mijn woorden."
Geschreven te GIGIENG op den ll de " der maand Dzoelkoedah 1290
(30 December 1873).
Voor eensluidend afschrift,
De fungeerende Secretaris,
(w. g.) KROESEN. „
10) BRIEF van Zijne Excellentie den luitenant-generaal J. van
Swieten, gericht aan den radja van Gigieng Toekoe
Bentra Kamangan Potjoet Oessman.
Hierna geef ik mijn vriend kennis dat ik zijn brief, gedateerd op
den ll den der maand Dzoel Kaidah, heb ontvangen en begrepen.
Mijn vriend wenscht een vrede tot stand te brengen tusschen mij
en den sultan van Atjeh, omdat land en volk te gronde gericht
worden door dezen oorlog. Ook ik heb zulks overwogen en daarom
heb ik den sultan reeds aanbiedingen van vrede gedaan op billijke

24
voorwaarden. Wij zijn hier namelijk niet gekomen om ons meester
te maken van het rechtstreeksch bestuur over Atjeh en ons te
mengen in zaken van godsdienst en iands-instellingen ; wij wenschen
alleen eene overeenkomst te sluiten, waarbij het rijk van Atjeh
wordt verklaard een deel uit te maken van het gebied van Neder-
landsch-Indië, en waarbij de sultan en rijksgrooten Z. M. den Ko-
ning der Nederlanden erkennen als hun opperheer.
Ik heb dit ook te kennen gegeven in den brief, dien ik twaalf
dagen geleden aan Z. M. den sultan heb gezonden; maar ik ontving
geen antwoord, en zelfs mijn afgezant is tot heden toe niet teruggekeerd.
Evenwel heb ik ook medelijden met de bevolking van dit land,
en zoo mijn vriend dus naar Atjeh wenscht te komen om over den
vrede te spreken, dan zal ik zulks met welgevallen zien.
Ik zend mijn vriend hierbij de gevraagde vlag; mijn vriend kan
die, bij een eventueel bezoek aan mij, benutten om zich en zijn
gevolg te vrijwaren, dat mijne soldaten hen bij aankomst mochten
willen beschieten.
Dit zijn mijne woorden.
Einde van den brief.
Geschreven in ATJEH op den 4 de " Januari 1874, de iö de Dzoel
Kaidah 1290.
11) BRIEF van den ambtenaar R. C. Kroesen aan Toekoe Neq,
radja te Marasa.
Ik deel u mede, dat het bericht tot ons gekomen is dat de lieden
van Malaboehop weg zijn, om den sultan van Atjeh hulp te verleenen
en dat zij reeds tot Koerang Raba gekomen zijn. Het is nu de over-
weging van den opperbevelhebber, dat mocht het waar zijn dat Mala-
boehneezen zich in den Atjehneeschen krijg wenschen te mengen, zij
daarmede slechts het ongeluk van hun eigen land beoogen, want on-

25
geveer vier maanden geleden heeft het oorlogschip »Sumatra" regee-
ringsbrieven afgegeven aan de, den sultan van Atjeh onderhoorige
staatjes, inhoudende dat een ieder, die den sultan van Atjeh in zijn
kring bijstaat, een vijand is van de Hollanders. Daarom zou het
goed zijn, de lieden van Melaboeh te doen weten, dat indien zij
niet onmiddellijk terugtrekken, hunne negorijen door ons zullen wor-
den getuchtigd.
Dat zij dit wel bedenken.
Nog is de opperbevelhebber van plan, binnen kort krijgslieden naai-
de Sagie tengat tiga poeloeh (XXV) te zenden, die haar in alle rich-
tingen zullen doorkruisen.
De versterkte kampongs zullen dan ongetwijfeld worden vernield
of in brand gestoken ; welk leed dit ons ook moge doen , toch zullen
wij daartoe moeten overgaan.
Wij zeggen dit onzen vriend, omdat die Sagie immers ook de zijne
is. Wie weet of zij later niet onder zijn beheer kome. Als onze vriend
land en volk lief heeft, dan doe hij deze weten, dat zij geen weer-
stand meer bieden, noch versterkingen opwerpen.
Verder is door ons eene plaats in kampong Djawa tot passer aan-
gewezen, alwaar een ieder zijne koopwaren brengen kan, zonder dat
naar zijne herkomst zal worden gevraagd, mits hij slechts geene wa-
penen bij zich hebbe. Dit slechts ter kennisse van mijn vriend.
Geschreven op den 4 dc " v/d maand Djoelhidjah, jaar 1290.
(w. g.) KROESEN.
12) PROCLAMATIE van generaal van Swieten aan de bevol-
king van Groot-Atjeh.
De luitenant-generaal J. van Swieten, adjudant des konings in
buitengewonen dienst, opperbevelhebber der land- en zeemacht

26
tegen het rijk van Atjeh en gevolmachtigde van het Nederlandsen-
Indisch Gouvernement ;
Geeft te kennen, dat het volk van Groot-Atjeh na een dappere
verdediging en hardnekkigen strijd voor de Nederlandsche wapenen
heeft moeten zwichten;
dat het volk overwonnen, de kraton veroverd is;
dat de sultan dood is en dat ook vele hoofden in den strijd zijn
omgekomen ;
dat het land derhalve door het recht van overwinning aan het
Nederlandsch-Indisch Gouvernement behoort;
dat hij nu in het belang van handel, nijverheid en landbouw,
hetwelk de grondslagen zijn van 's volks welvaart, de gevolgen van
den oorlog wenscht te doen eindigen en daarom alle hoofden van
de drie Sagi's en die der onderhoorige staten uitnoodigt, van hunne
onderwerping schriftelijk te doen blijken;
dat de blokkade zal worden opgeheven voor de staten, die van
hunne onderwerping schriftelijk bewijzen hebben gegeven en dat
door hen de handel, behalve die in krijgstuig, kan worden hervat,
onder voorwaarde echter, dat zij de Nederlandsche vlag voeren en
hunne schepen voorzien zijn van behoorlijke scheepspapieren ;
dat voortaan geen andere vlag dan de Nederlandsche en die der
bevriende mogendheden zal worden erkend en noch Atjehneesche
noch eigen vlag zal mogen worden gevoerd;
dat alle staten, die zich aan de nieuwe orde van zaken zul-
len hebben onderworpen, rekenen kunnen op de bescherming van
het Nederlandsch-Indisch Gouvernement en dat hun de vrije oefe-
ning van godsdienst en het behoud der volksinstellingen wordt ge-
waarborgd; doch dat het rondloopen met wapenen hiervan zal zijn
uitgezonderd ;
dat echter zij, die binnen redelijken tijd hunne onderwerping-
niet hebben aangeboden, noch hunne gewone bezigheden en bedrij-
ven zullen hervat hebben, als vijandig worden beschouwd en zich

27
en hunne onderhoorigen aan de vernieling van hunne kampongs en
verdere vijandelijke handelingen zullen blootstellen.
Geschreven te PENAJOENG op 31 Januari 1874.
J. VAN SWIETEN.
13) BRIEF van den luitenant-generaal, adjudant des Konings in
buitengewonen dienst, civiel Regeerings-Commissaris en
militaire Opperbevelhebber tegen Atjeh, aan de Hoofden
en voornaamste hoeloebalangs der drie Sagies.
Na de gewone inleiding.
Wijders geef ik U te kennen, dat ik vernomen heb, dat op het
gebied van Toekoe Nanta (de VI Moekims) versterkingen worden aan-
gelegd ; dat ook versterkingen te Longbattah en op andere plaatsen
zijn opgericht en dat zich in de Sagie der XXVI Moekims meer volk
verzameld heeft dan de bevolking van dat landschap bedraagt.
Waarom geschieden deze dwaze en vruchtelooze pogingen van
tegenstand? Had de overleden sultan Atjeh Machmoed Sjah den vrede
aangenomen, dien ik hem aangeboden heb, dan zou hem en het
kleine volk veel onheil zijn bespaard. Doch men heeft de wreedheid
gehad, mijn zendeling te vermoorden; men heeft mijne brieven niet
beantwoord en mij tot het voortzetten van den oorlog gedwongen.
Ik heb den sultan niet verzwegen, dat mijne middelen om in den
oorlog te overwinnen, zoo groot en krachtig waren, dat er voorde
Atjehneezen geen kans was om den tegenstand vol te houden. Heb
ik in mijn brief van den 31 Bte " December geen waarheid gesproken
en is alles niet uitgekomen zooals ik gezegd heb?
Denken de hoofden der Sagies, dat zij mij elk afzonderlijk zullen
kunnen weerstand bieden, wanneer zij vereenigd de verovering van
den kraton niet kunnen verhinderen?

28
Weten zij dan niet, dat mijne soldaten nog met eenige duizenden
zijn vermeerderd en dat mijn leger heden nog grooter is dan den
dag van de verovering van den kraton?
Willen zij mij dan dwingen, het land te verwoesten en hunne on-
schuldige vrouwen en kinderen ongelukkig te maken?
Ik ben den 29 8tl "' naar Longbattah gegaan, om voor de hoofden
van de XXII Moekims brieven te brengen, waarin beloofd is, dat
geen leed zal worden gedaan aan de kampongs, die zich niet ver-
dedigen. Ik heb die brieven op verschillende plaatsen neergelegd en
zij, die ze gevonden hebben, kunnen getuigen, dat in de kampong
Longbattah alles onaangeroerd is gebleven.
Maar in de kampong Longtereh heeft men op mijne soldaten geschoten.
Wij zullen niemand leed doen en het volk geruststellen en uit-
noodigen, zijn gewoon bedrijf te hervatten; wij zouden naar ons
legerkamp zijn teruggekeerd, als men ons ongemoeid had gelaten.
Maar men schoot op ons en dwong mij, de dwazen, die mij trot-
seerden, te straffen en de kampongs, waaruit geschoten werd, te
verbranden.
Zal het u wat doen winnen, op die wijze voort te gaan?
Ik heb mij eenige dagen rustig gehouden, om u tijd van be-
denken te geven en niet weder genoodzaakt te zijn, eenige van
uwe kampongs te verwoesten.
Maar zoo de hoofden en het volk zich van mij verwijderd houden,
zich niet komen onderwerpen, niet medewerken om een geregeld
bestuur te verkrijgen, dan zullen mijne soldaten uwe schoone kam-
pongs gaan bezoeken en vernielen, wat mij tegenstand biedt.
Wanneer er soms aan gedacht mocht worden, een anderen sul-
tan in de plaats van den overledene te kiezen, weet dan dat ik die
keuze als onwettig en van geen waarde beschouw en geen anderen
souverein erken, dan het Nederlandsche Gouvernement.
Bedenkt wel, wat gij doet en zult doen; mijne bedoelingen zijn

29
goed. Gods vloek zal over u en over uw volk komen, wanneer gij
op den ingeslagen weg voortgaat.
Dat zijn mijne woorden.
Geschreven te PENAJOENG, den 2 Februari 1874.
(w. get.) J. VAN SWIETEN.
Voor eensluidend afschrift,
De secretaris van den regeerings-commissaris,
(w. get.) VAN DISSEL.
Voor eensluidend afschrift,
De gouvernements-secretaris,
H. SEMLER.
14) DAGORDER van generaal van Swieten, den 20 3ten April in
het hoofdkwartier Penajoeng uitgevaardigd aan de offi-
cieren en minderen van de zee- en landmacht, uitma-
kende de tweede expeditie tegen Atjeh.
»De veldtocht loopt ten einde. Het naderend regenseizoen laat niet
toe, offensieve operatiën op groote schaal uit te voeren, noch een
zoo aanzienlijke macht, als op dit oogenblik vereenigd is, onder dak
te brengen, te proviandeeren en van de noodige magazijnen te voor-
zien. De hoofdmacht moet winterkwartieren betrekken en het behou-
den der genomen stelling toevertrouwen aan een vaste bezetting,
die daarvoor voldoende sterkte bezit en, wanneer het noodig zal
zijn, de verdediging door offensieve bewegingen zal ondersteunen.
»Alvorens te scheiden en uiteen te gaan, freb ik een aangenamen
plicht te vervullen : u allen, zonder onderscheid van wapen, landaard
of rang, mijne tevredenheid, vooral mijn dank te betuigen voor de
uitmuntende diensten, die gij aan koning en vaderland hebt bewezen.
»Wanneer wij denken aan het verrichte sedert den dag den in-

30
xheping, dan mogen wij met zelfvoldoening daarop terugzien. Reeds
met dien dag begon de strijd met een vreeselijke ziekte, die gedu-
rende vijf maanden is volgehouden, talrijke offers kostte en toch
niemands moed deed bezwijken. Gij hebt de vijandelijke hoofdmacht
verslagen en, hoewel het volk nog weigerachtig blijft, zich te on-
derwerpen, zal onze gematigdheid na de overwinning en onze vaste
wil om het met mildheid en rechtvaardigheid te besturen, het de
oogen doen openen en zich eindelijk bij het onvermijdelijke doen
nederleggen.
»Allereerst breng ik mijn dank aan de zeemacht voor de uitmun-
tende diensten, die zij bewezen heeft. Ik zal mij niet aanmatigen,
daarover in bijzonderheden te treden, wat meer de bevoegdheid is
van haren waardigen bevelhebber. Doch dit kan en mag ik zeggen,
dat de verrichtingen der zeemacht in alle opzichten voor onze ope-
ratiën een onmisbare en niet te ontberen hulp zijn geweest, zonder
welke ons streven en onze pogingen vruchteloos zouden zijn gebleven.
»Van de landmacht heeft de infanterie een uitmuntenden geest en
krijgstucht aan den dag gelegd. Zonder deze hadden wij de schit-
terende uitkomsten niet behaald, welke deze veldtocht heeft opge-
leverd, noch bij zoovele vermoeiende veiligheidsdiensten de werken
kunnen uitvoeren, die noodig waren, om met minder verlies den
vijand zijne talrijke versterkingen en zijn goed versterkten hoofd-
zetel te ontweldigen.
»De artillerie is niet minder dan de infanterie een toonbeeld ge-
weest van krijgstucht en korpsgeest. Zij heeft haar ouden roem met
eere gehandhaafd, terwijl veld- en vesting-artillerie hebben gewed-
ijverd om hare taak loffelijk te volbrengen. Zij hebben het veld- en
positiegeschut uitmuntend bediend en waren onder alle omstandig-
heden steeds gereed, den zwaarsten arbeid te verrichten. Al heeft
Nederlandsch-Indië geen tweede voorbeeld te wijzen van een oorlog,
waarbij het positiegeschut een voorname rol had te vervullen, on-
ervarenheid heeft de vesting-artillerie hier niet aan den dag gelegd-

31
»De genie en de kompagnieën sappeurs en mineurs kweten zich
eveneens voortreffelijk van hunne taak, onvermoeid, ondanks het
afmattende klimaat en het verrichten van zwaren arbeid, niet zelden
onder het bereik van het vijandelijk vuur. Aan hen hebben wij te dan-
ken het maken van sterke positiën, die op Atjeh's bodem zijn opgericht.
»De geneeskundige dienst, hoewel eene taak van anderen aard te
vervullen hebbende, stond niet achter bij andere wapenen, waar
gevaar te deelen en inspanning noodig waren. Wie zal de toewijding-
vergelden , door de officieren van gezondheid aan den dag gelegd,
zoo bij het verplegen van cholera-lijders als bij het leggen van eerste
verband aan gekwetsten? Zelfs onder het vijandelijk vuur bleken
hunne activiteit en de flinke regeling van de ambulance-diensten,
waardoor de gekwetsten na elk gevecht binnen weinige uren naai-
de drijvende hospitalen konden vervoerd worden. Ook het mindere
hospitaal-personeel verdient lof voor de zorg en de toewijding, waar-
mede het zijne taak vervuld heeft, gekwetsten en besmettelijke zie-
ken met gevaar voor het eigen leven verzorgende.
»De militaire administratie, die bij een leger een bescheidene,
doch uiterst moeielijke en niettemin gewichtige taak te vervullen
heeft, is in deze gewesten wellicht nooit in zulke moeielijke om-
standigheden geweest als gedurende dezen veldtocht, zoowel wat
talrijkheid der te voeden monden als andere voorzieningen betreft.
Het strekt haar tot bijzonderen lof dat aan de voeding van den troep
nooit iets ontbroken heeft en alle korpsen op den vereischten tijd
het hun toekomende bekomen hebben. De goede regeling van den
administratieven dienst, de goede verzorging van den troep is de
grondslag geweest van den uitmuntenden geest, die gedurende den
geheelen veldtocht is waargenomen, en heeft de gezondheid van
den soldaat, in spijt zijner afmattende werkzaamheden en diensten,
staande gehouden.
»De kavalerie heeft vele goede diensten bewezen en die met ijver
uitgevoerd. Vooral verdient het vermelding als een voorbeeld voor

32
toekomstige veldtochten, dat de ruiters maanden lang het groene
voeder voor hunne paarden zelven hebben gefourageerd, zonder dat
er ééne klacht gehoord is of één paard gebrek heeft geleden.
»Allerminst mag ik zonder melding laten de voortreffelijke diensten,
door de bevelhebbende officieren, hunne staven, den algemeenen
staf en de verkennings-brigade bewezen. Vol toewijding ter plaatse,
waar gevaren te vinden waren, en geene inspanning schuwende, heb-
ben zij de algemeene leiding gemakkelijk gemaakt, den opperbevel-
hebber op de meest volledige wijze ter zijde gestaan, en een ruim
aandeel aan het succes van den veldtocht gehad.
»Eindelijk breng ik hulde aan de ambtenaren van den burgerlijken
dienst, militaire auditie, posterijen, geestelijken en het Roode Kruis.
Evenals van het leger waren hunne diensten, wat zij wezen moes-
ten , en is door niemand daarin tekort geschoten. Zij, die tot het Roo-
de Kruis behooren, hebben die instelling bij het leger lief doen krijgen.
»Door van elk wapen en alle diensten afzonderlijk melding te
maken, wil ik doen uitkomen, dat enkele wapens alleen de over-
winning niet hebben beslist, maar alle daartoe naar evenredigheid
van hunne bestemming hebben bijgedragen.
»Onze achterblijvende wapenbroeders zullen gewis den goeden geest
blijven onderhouden, die tot dusver is aan den dag gelegd, en in
hunne goed versterkte stelling de aangevangen taak voortzetten. De
bevolking zal het vruchtelooze van het verzet inzien en, door haar
materieel belang gedreven, eindelijk de wapenen nederleggen. Onze
wapenbroeders zullen de pacificatie van het land voltooien en zich
opnieuw aan het vaderland verdienstelijk maken.
»Reeds zijn verschillende onderhoorige staten tot de erkenning van
Nederland als opperheer toegetreden, als: aan de westkust, al de
staatjes ten noorden van Troemon tot en met Weilah ; aan de oost-
kust, Edi met Soengie-Rajah, Passei en Kertie, terwijl die van Tam-
iang spoedig volgen zal.
»Na het vertrek der hoofdmacht, gaat de leiding der militaireen

33
politieke aangelegenheden over op den kolonel J. L. J. H. Pel, met
de titulatuur van militair en civiel bevelhebber te Atjeh."
14 a ) AANSPRAAK van den heer Kleyn, bij de terugkomst der
troepen te Batavia.
Toen ik op den elfden Mei van het vorige jaar de terugkeeren-
den namens vele ingezetenen van Batavia op dezelfde plaats be-
groette, wees ik er op, dat er geen sprake was van lauweren,
kransen en triumfkreten, maar dat velen het bewijs wilden leveren,
dat zij het pogen en beleid op prijs stelden, ook al was het ge-
wenschte resultaat niet verkregen; dat zij wilden toonen, hoezeer
de moed gewaardeerd werd en dat het terugkeeren aan geene an-
dere oorzaken werd toegeschreven dan aan de overmacht der na-
tuurkrachten. Ik sprak toen de hoop uit, dat weldra Neerlands vlag
op Atjeh's bodem zoo stevig door ons dapper leger zou worden
geplant, dat geen menschelijke kracht haar ooit zou kunnen afrukken
en dat zij het kenteeken zou zijn van vrede, beschaving en geluk.
Nu heeft uwe ontvangst een feestelijker aanzien ; nu kwamen wij
u tegemoet in feestgewaad; nu mocht Batavia's vrouwenschaar u
en uw vaandel met bloemen sieren; nu klonk u op uw tocht het
»hoera" vroolijk tegen ; nu worden u niet alleen door Batavia feesten
en uitspanningen aangeboden, maar uit geheel Indië zijn wij ge-
steund, om u een blijden intocht te bezorgen. En waarom? Omdat
aan het eerste gedeelte der voor een jaar uitgesproken hoop is vol-
daan; omdat Neerlands vlag, op Atjeh's veste geplant, veilig is onder
de hoede der daar achtergeblevenen. Die vlag zal daar blijven uit-
waaien , zoolang Nederland zal blijven bestaan, totdat de laatste der
onzen het verdedigend wapen in zijne stervende handen zal zien
verbrijzelen De volkeren zullen het aanschouwen, dat nog de moed
der vaderen is blijven voortleven in het nageslacht en nog altijd de
leus van Nederland en Oranje: y>Ik zal handhaven'' waarheid is. Wij
3

84
bidden dat daar, waar onze vlag zich ontplooit, beschaving, nijverheid,
handel en landbouw zich krachtig zullen ontwikkelen.
»Het terugzien op hetgeen gij weer voor Neerlands roem hebt gedaan,
is echter vermengd met droevige herinneringen. Bij het verlies
van zoovele dappere wapenbroeders en edele mannen, die voor vaderland
en koning het leven lieten, wordt een traan aan hunne
nagedachtenis gewijd, die zich ook het mannenoog niet behoeft te
schamen; die het gevoelig hart tot eer verstrekt. Met eerbied en
stille vereering roepen wij de dooden voor onzen geest en brengen
hun onzen dankbaren afscheidsgroet: mogen zij rusten in vrede!
Hunne betrekkingen en vrienden zullen troost vinden in de zekerheid
dat, in de jaren van bloedige oorlogen, eene vereeniging voor
hen zorgde, die onze eeuw tot een onvergankelijke eer strekt; dat
mannen, doordrongen van menschenliefde, hen liefderijk bijstonden;
dat alles wat toewijding en wetenschap vermochten, is gedaan om
hun lijden te verzachten en dat zij den troost van den godsdienst
genoten. Zij mogen vertrouwend hopen, dat de namen der ontslapenen
bij 't nageslacht in eere en roem zullen blijven voortleven ;
dat eenmaal een gelukkige en onafscheidelijke vereeniging voor allen
weggelegd is.
»Doch ook de treurenden mogen heden instemmen met den
groet, dien ik voor velen u breng: »Welkom, dappere strijders
van Atjeh !" Gij, beleidvolle dappere aanvoerders ; gij, trouwe moedige
krijgers; gij, eerwaarde dienaren van den godsdienst, troosters
der lijdenden; dragers hunner laatste groeten, wenschen en beden;
gij, zelfopofferend menschenvriend, waardige vertegenwoordiger van
het Roode Kruis, edele von Bultzingslöwen; gij, mannen der wetenschap,
die met nimmer verflauwden ijver den dood zijn prooi betwisttet
; gij, zorgvuldige beheerders der administratie, die zorgdet
dat niets den strijdenden ontbrak ; gij, nederige oppassers en bewakers
uwer zieke en gewonde kameraden; in één woord, gij allen,
die aan de moeitevolle tank medewerktet; niet het minst gij dappere

35
koene zeelieden, van geslacht tot geslacht Neerlands roem en trots,
ontvangt onzen dank!
»Met hoeveel genegenheid zullen wij uwe gewonde kameraden be-
handelen; hoe fier zult gij het herinneringsteeken van dezen krijg
op uwe borst laten prijken ; hoe eervol zal de geschiedenis de namen
van van Swieten, van Verspijck en van van Gogh, van alle heldhaf-
tige en waakzame officieren en de kloeke en onverschrokken volge-
lingen, van von Bultzingslöwen in hare rollen opteekenen; hoe trotsch
zullen uwe betrekkingen op u mogen zijn en hoe zal de naam van
ons dierbaar vaderland alom met eerbied genoemd worden!
»Mijne krachten zouden tekort schieten en de gaven zouden mij
ontbreken, wanneer ik eene schets trachtte te leveren van het land
en het volk, het tooneel en de getuige uwer dappere daden; wanneer
ik wilde stilstaan bij ieder roemrijk heldenfeit, bij elke schitterende
daad, door u te Atjeh verricht; andere meer bekwamen en bevoegden
zij die taak overgelaten. Liever leg ik hier voor u getuigenis af van
de vele goede gevoelens, welke wij, bij vele andere, voor u koe-
steren; wij hebben achting voor ons dapper leger, voor onze roem-
volle marine en voor hen, die ze liefderijk ter zijde stonden; wij zijn
trotsch op het land, dat op zulke mannen, als gij zijt, mag wijzen;
wij' hebben eerbied voor den koning, die op zulk een leger en zulke
zeelieden bogen mag ; wij leggen met den landvoogd onze vreugde aan
den dag, omdat wij leger en marine het eerst ook namens Nederland
het »welkom" kunnen toeroepen; wij betuigen onze warme sympathie
voor de op Atjeh achtergeblevenen, voor onze daar wakende vrienden.
»Soldaten! Toont u ook in vredestijd tegenover de gelukkige be-
woners van Indië uwe eervolle roeping, uw uniform waardig, door
een beschaafd en edel gedrag; blijft zorgen, dat nimmer met spot
en afkeer op u kan worden neergezien, dan zult gij ook krachtig
kunnen medewerken tot verwezenlijking van onze hoop, dat Neer-
lands vlag het symbool zij van rust, vrede en beschaving. Doch
genoeg, wellicht overschreed ik reeds de grenzen, welke voor deze
3*

36
toespraak dienden gesteld te worden; ik vat alles in de volgende
woorden samen :
»Hulde aan de aanvoerders en allen, die behooren tot de land-
en de zeemacht!
»Eerbied aan de godsdienstleeraren!
»Dankbaarheid aan het Roode Kruis en aan von Bultzingslöwen !
»Voorspoed aan vaderland en Nederlandsch-Indie !
»Verbroedering der volken!
»Stadgenooten en gij, die van elders kwaamt om van uwe sym-
pathie voor het leger en de marine te doen blijken, heb ik uwe
gevoelens niet bezield, krachtig en welsprekend genoeg vertolkt,
hebt dan een welwillend oordeel voor mijn pogen en goeden wil;
van eene zaak echter ben ik zeker, dat ik weerklank bij u zal
vinden, voor de bede : »Leve de Koning !"
15) ONDERSCHEIDINGEN.
In de Staats-Courant van 7 October 1874, kwam het volgende
Koninklijk besluit voor :
6 Oct. 1874, Wu WILLEM III, BIJ DE GRATIE GODS KONING DER
n°. 10. NEDERLANDEN, PRINS VAN ORANJE-NASSAU, GROOT-
— HERTOG VAN LUXEMBURG , ENZ. , ENZ. , ENZ.
Op het gemeenschappelijk rapport van Onze ministers van Kolo-
niën, van Marine en van Oorlog, d.d. 3 October 1874, Kabinet,
letter T 37 Geh., betreffende het voorstel door de kommandanten
van zee- en landmacht in Nederlandsch-Indie gedaan, ter belooning
van hen, die zich hebben onderscheiden in den oorlog tegen het rijk
van Atjeh (1873 en 1874);
Gezien Onze besluiten van 12 Mei jl., n°. 9 en n°. 10, en van 28
Augustus daaraanvolgende, n°. 3;

37
Hebben goedgevonden en verstaan :
Art. 1. TER 'ZAKE DER BEDOELDE KRIJGSVERRICHTINGEN.
1°. te benoemen tot Ridder 4 e kl. der Militaire Willemsorde, den
kapitein-ter-zee J. van Gogh;
2°. bevorderen tot Ridder 3 e kl. der Militaire Willemsorde, den
kapt.-ter-zee voornoemd J. van Gogh, alsmede den kapt.-ter-zee B.
D. van Trojen, de kapt. luit.-ter-zee J. W. Binkes en K. C. Bunnik
en den luit.-ter-zee I e kl. W. Steffens;
3°. te benoemen tot Ridder

38
2°. te benoemen tot Ridder 4 e kl. der Militaire Willemsorde : a. van
de zeemacht : den luit.-ter-zee I e kl. C. J. Marinkelle, den luit.-ter-
zee 2 e kl. R. C. A. L. Jansen ; den adelb. I e kl. (sinds bevorderd tot
luit.-ter-zee 2 e kl.) J. Cardinaal, den matroos I e kl. W. A. van der
Bilt en de matr. 2 e kl. H. T. Koning en J, Nijs ; — b. van de land-
macht : den maj. der inf. van den barissan van Bangkallang, Radhen
Mayang Koro, de kapt. der inf. J. P. van Lier (sinds bevorderd tot
majoor), J. H. Huijer (sinds gepensioneerd) en F. von Balluseck
(chef der brigade terreinopnemers), de 2 e luit. der inf. J. G. Blanken,
H. Kuhn, J. H. Derks en P. D. W. Wilken, den ziekenvader A.
Gerzner, de korpor. der inf. K. P. Bonger en S. W. van der Velde,
den ziekenopp. H. J. Poolman; den fuselier J. Mieres, den kanonn.
I e kl. W. Brinkerinck, den trompetter der artill. L. Mulder Kanter
en den mineur 2 e kl. J. L. van Toledo;
3°. te benoemen tot Ridder der orde van den Nederlandschen Leeuw,
den dirigeer, officier van gezondh. 2 e kl. A. E. Neeb ;
4°. bij afzonderlijke dagorders, zoo in Indië als in Nederland,
eervol te doen vermelden:
a. Van de zeemacht: de luit.-ter-zee I e kl. H. D. Guijot, C. de
Klopper, J..M. H. Bervoets, P. E. Winkelman, R. T. du Cloux en
W. F. Blaauw, den luit.-ter-zee 2 e kl. (sinds bevorderd tot luit.-ter-
zee I e kl.) J. A. Vening, en de luit.-ter-zee 2 kl. C. H. de Goeje,
C. H. Cornelissen en R. C. van der Meulen, de adelborsten I e kl.
(sinds bevorderd tot luit.-ter-zee 2« kl.) J. G. Snethlage, A. C. van
der Sande Lacoste, jhr. H. M. Speelman, J. B. Dukkers, C. Mey-
boom en C. J. François, den adelborst I e kl. C. F. W. K. K. Happé,
de I e luit, der mariniers C. J. Visser en H. B. Stenfert, den offic.
der administr. 2 e kl. L. F. C. Seelking, den offic. van administr.
3 e kl. J. A. Sonnenberg, de officieren van gezondh. 1* kl. W. Pan-
nevis en J. J. Borst, den offic. van gezondh. 2 e kl. S. F. Kruyt, den
schipper in het vaste korps dek- en onderofficieren J. de Smit en
den marinier 3 e kl. W. Blaas; — b. van de landmacht: den onder-

39
intend. 2 e kl. D. W. Muller; de offic. van gez. 1° kl. P. J. 't Hooft,
L. H. N. Vrieseman en H. C. J. T. van Hardenbergh ; den kapt. der
infant. W. H. van de Pol; de offic. van gez. 2 e kl. M. J. van Geelkerken
en W. J. Oosterhoff; de I e luit, der infant. J. H. van der
Veen, C. E. J. Schweis, F. P. Sie vers en J. F. D. Bruinsma; de 2«
luit, der infant. W. F. Kroesen en E. W. Bisschoff van Heemskerck;
den adj.-onderoffic. kwartierm. C. Kaakebeen; den adj.-onderofflc. der
infant. E. C. 0. von Bredow; den serg.-maj. der inf. C. H. M. Grillo
(sinds bevorderd tot adj.-onderoffic); den serg.-schrijver J. den Decker
(sinds bevorderd tot serg.-maj.-schrijver); de serg.-terreinopnemers
J. Janssens (sinds bevorderd tot serg.-maj.) en C. E. Fritz; de serg.
der infant. L. J. de Maaker en C. H. 0. Bartsch (sinds bevorderd
tot serg.-maj.); de korporaals der infant. G. van Santen (sinds gegageerd),
H. P. L. Hansen (sinds bevorderd tot serg.) en J. C. van
Leuven; den ziekenoppasser W. Ferron (sinds bevorderd tot hospitaalbediende),
en den fuselier C. Gilgien; — c. van de gouvernementsmarine;
den gezagv. I e kl. J. H. Meijer en de gezagv. 2° kl. J. W.
Scholten en M. Berends; — en d. van de transportschepen: den
gezagv. van het stoomschip »Gouverneur-generaal Mijer", O. J. C.
Lindeman.
Art. 3. TER ZAKE DER TWEEDE EXPEDITIE TEGEN ATJEH.
1°. te bevorderen tot Ridder 3 e kl. der Militaire Willemsorde,
den kapt-luit.-ter-zee W. H. F. van Oordt, den gen.-maj. G. P. de
Neve, de kolonels, der infant. C. L. St. A. M. de Roy van Zuidewijn,
J. L. J. H. Pel en K. F. Schultze en den maj. der infant. J. H.
Romswinckel ;
2" te benoemen tot Ridder 4 e kl. der Militaire Willemsorde den
gedelegeerde van de vereeniging het Roode Kruis, G. von Bültzingslöwen,
en voorts: a. van de zeemacht: den kapt.-luit.-ter-zee (sinds
bevorderd tot kapt.-ter-zee) W. F. L. de Vriese; de luit.-ter-zee
I e kl. jhr. C. C. Six, W. A. Arriëns, G. J. Buyskes en H. J. van
der Mandele; de luit.-ter-zee 2 e kl. J. Haremaker, H. J. J. Kempe,

40
W. G. van Nes, D. Hordijk, C. J. de Jong P. Az. en H. van Broekhuyzen
; den kapt. bij het korps mariniers D. C. W. Sutherland ; den
off. v. gez. I e kl. H. J. Nieuwkerk; den off. v. gez. 2 e kl. W. Schoondermark;
den bootsmansmaat J. H. Heymans; den matroos I e kl.
(thans kwartierm.) N. H. de la Bie; den matr. 2 e kl. F. C. H. de
Wit en den serg. der mar. G. Slooff; — b. van de landmacht : den
kolonel der infant. G. B. T. Wiggers van Kerchem, de luit-kolonels
der infant. F. T. Engel en J. G. van Thiel, den luit.-kolonel der
artillerie H. G. Boumeester, de majoors der infant. C. Schäfer en
F. A. Gits, den majoor der genie G. E. V. L. van Zuylen, de officieren
van gez. 4 e kl. J. A. Einthoven, N. P. van der Stok en H.
C. J. T. van Hardenbergh, de kapt. der infant. Pangeran Aria Gondo
Sisworo (van het legioen van prins Mangkoe-Negoro), Radhen Ario
Pratali Kromo (van den barissan van Sumanap), W. J. Vervloet, J.
A. Vetter, C. Deykerhoff, C. A. van Randwijk, J. B. Mack, T. C.
V. B. de Steenhuysen, L. F. Nix. G. Lamers, J. L. Ie Bron de Vexela,
F. baron van Aerssen Beijeren van Voshol en A. J. F. Rochell
(de drie laatsvermelden gedetacheerd van het leger hier te lande),
den ritmeester Pangeran Prawiro Adie Negoro (van den barissan
van Bangkalling), de kapt. der artillerie J. L. van Wijhe en J. Schneither,
den kapt. der genie C. A. Rombouts, de officieren van gez.
2 e kl. W. J. Oosterhoff, G. Sinia en E. C. van Minkeleh; Onzen voorm.
ordonn. officier, thans kapitein-adjud. van Z. K. H. prins Alexander
der Nederlanden, J. M. N. baron Sirtema van Grovestins, de
I e luit, der infant. Radhen Mas Pandjie Pakoening Prang (van 't legioen
van prins Pakoe-Alam), W. C. Nieuwenhuyzen, M. Segov, H.
R. Beijen, C. E. J. Schweys, B. L. R. de Sturler, H. J. de Bordes,
W. Comfurius (sinds gepensionneerd), D. van der Swan, C. Miseroy,
G. M. Burgerhoudt, F. P. Sievers, H. S. H. Booms, J. F. D. Bruinsma,
G. van Tienhoven, H. A. Hulstkamp, A. Evenwel, J. K. Koot
P. Vinkhuyzen en H. G. J. van Hoogstraten (de zes laatstvermelden
gedetacheerd van het leger hier te lande), de I e luit, der artill. G.

41
de Wijs, J. A. van der Kruk, J. F. L. Cassa en W. F. Schenck, de
2 e luit, der infant. E. W. Bischoff van Heemskerck, W. F. Kroesen,
J. F. F. van Bloemen Waanders en F. B. C. H. von Splinter, den
2 e luit, der artill. G. de Bruyn, den adj.-onderoffic.-kwartierm. J. P.
Michels, den adj.-onderoffic. der infant. P. Peters, den serg.-maj.
der infant. C. H. O. Bartsch, den serg.-maj. der artill. L. A. Holtes,
de ziekenv. J. Rietschi (sinds gegageerd) en H. L. J. M. van Ishoven,
den serg.-terreinopn. C. E. Fritz, de serg. der infant. J. M. G. Crans
en C. Groot, de serg. der genie H. Boersma en A. Kraibelt de Mel-
ker, den fourier der infant. F. H. A. Treutsch von Buttlar Bran-
denfels, de korporaals der infant. F. J. Kusin, H. L. Matthey, J.
H. Arts, H. J. Huppertz en J. Vilmar; den ziekenoppasser L. J.
Nollet; de fuseliers C. Gilgien, J. J. Eeftens, W. H. van Hateren,
M. S. Goldstein, P. van Caenighem, J. W. van Boven, F. Struyk,
L. Balmer en J. Schiebaan, en den mineur 2 e kl. A. C. Behouden;
3°. te benoemen tot Ridder der Orde van den Nederlandschen
Leeuw, den luit.-ter-zee I e kl. J. P. Mercier; den offic. der adm.
I e kl. G. H. Verboon; den offic. van gez. 2 e kl. der Kon. Ned. marine
G. F. Rochat ; den luit.-kol. der infant. K. van der Heyden ; den di-
rigeerenden offic. van gez. 2 e kl. T. J. Jorritsma; de onderin tend.
2 e kl. D. W. Muller en H. J. Maasland, den offic. van gez. I e kl. bij
de landmacht H. L. Benjamins, en den kapt. bij het korps mariniers
F. A. van Braam Houckgeest;
4°. toe te kennen de Eeresabel, met het opschrift: »Koninklijk
eereblijk voor betoonde dapperheid", aan de luit.-ter-zee I e kl. H.
P. König en C. P. Marinkelle; de majoors der infant. J. P. van
Lier, F. P. Cavaljé en A. P. W. Meis; den kapt. der inf. E. von
Balluseck (chef der brigade terreinopnemers); en den I e luit. der
infant. J. H. van der Veen;
5°. bij afzonderlijke dagorders, zoo in Indië als in Nederland,
eervol te doen vermelden:
a. van de zeemacht: de luit.-ter-zee I e kl. P. Swaan, J. P. Mercier,

42
J. Loots en H. A. Sirks; de luit.-ter-zee 2 e kl. L. Backer Over-
beek, G. H. van Steyn, If. Nijgh, H. H. Hora Siccama, G. M. Dol-
leman, B. T. W. van Hasselt, L. llaremaker, A. M. R. Wagner en
G. C. Otten; den adelborst I e kl. (sinds bevorderd tot luit.-ter-zee
2« kl.) J. van den Bosch ; de adelborsten I e kl. C. Moll en L. Kamp-
huis Suermondt; den officier der adm. 3 e kl. J. H. de Sauvage, den
officier van gez. 2« kl. K. G. F. Sloos; den machinist 2 e kl. A. J.
Moritz; den 1« stuurman in het vaste korps dek- en onderofficieren
K. Anker; den schiemansmaat J. Bui ter; den kwartierm. S. E. de
Greef; de matrozen I e kl. J. de Gast, A. J. Ketz en J. van der Plaat;
de matrozen 3° kl. B. de Braber en D. N. Middendorp, den korp. der
mar. A. van der Stroom; de mariniere I e kl. J. J. Bliek, A. Boers
en P. J. Bosman ; den marinier 2 e kl. A. J. H. Jansen en den tam-
boer der mariniers H. J. Beugelink ; — b. van de landmacht : den
onderintend. I e kl. F. J. D. Noordhoek Hegt; den dirigeerenden offic.
van gezondh. 2 e kl. J. R. Hessig; de majoors der infant. M. C. E.
Ruempol, A. Luymes en H. M. Tersteege; de officieren van gez.
I e kl. H. J. Alken, J. B. Dumont, H. Grève en H. K. W. Arntze-
nius; de kapiteins der infant. A. P. Bindervoet van Nahuys, C. G.
H. F. van Schendel, K. M. A. Botter, A. P. Soetens en F. van Haaften ;
den ritmeester F. K. T. van Woelderen; de kapiteins der artill. J.
H. Wagner, W. C. de Jongh en J. R. de Jong; de off. van gez.
2 e kl. W. E. de Jong, W. F. Berghuis van Woortman, J. Adriani
en J. S. Cremer; de I e luit, der infant. E. E. E. Otken, H. E. Mun-
niks de Jongh, W. F. P. J. Happé, J. H. Heyl, P. H. van Hulstijn, C.
C. F. J. Hirschman, J. H. V. Popp, A. H. W. Scheuer, W. F. Braun,
P. van den Blijk, P. J. Seibert, R. G. J. Sutherland, W. A. A. Vis-
ser, T. G. Koppen, J. P. van Vlierden en M. G. W. A. Schumann
(de drie Iaatstvermelden gedetacheerd van het leger hier te lande);
den 1 e luit, der kav. J. T. ten Bosch; de I e luitenants der artillerie
W. Broese van Groenon. J. J. Kölsch en G. J. V. Vinhuizen (laatst-
vermelde getacheerd van het leger hier te lande); den 2 e luit, der

43
infant, (sinds bevorderd tot den I e luit.) C. de Jongh; de 2 e luit,
der infant. A. F. d'Arnaud Gerkens, J. W. Ernste, A. J. Hamerster
en L. J. Smits; den adjud.-onderoffic. der artill. P. F. Hornée ; den
serg.-majoor-terreinopnemer T. Hirsch; de serg.-majoor der infant.
A. J. Pluym en A. Klepper; den serg. bij het personeel belast met
het toezicht op de dwangarbeiders C. F. Linders; de ziekenvaders
A. G. Olsen en K. F. von Schmid ; den serg.-terreinopnemers K. A.
Trescher; de sergeanten der infant. W. Maijer, J. van Oort, A. H.
Hoogendoorn, W. A. O Wickel, J. A. F. Schaeffer, R. F. Rijksschroeff,
J. P. Comfurius (sinds gepasp.) G. H. Reineke, J. Louiseder, J.
Schindler, J. Budding en G. Takens; de sergeant der artill. W. F.
Dodemont, H. H. Haitjema en W. A. C. Meurs; den serg. der genie
M. J. Benjaminsen, den fourier der infant. J. G. F. Wildhagen, de
hospitaalbed. A. J. B. J. Legrand en H. Patist, de korp. der infant.
J. de Vries, R. Schoutrop, A. Kessler en H. Tra, den ziekenoppasser
C. W. Beglinger, den hoornblazer D. van Zuidam, de tamboers J.
Counnot en J. Antonisse, de fuseliers J. Meister, J. Keetels (of Ke-
tels), T. Heukers, P. J. Waelpoel, F. Tanner, P. Schoemakers, J.
H. Wintstand, J. Bliek, C. Witte, J. Ruppenstein, A. E. Ekkers,
A. W. van Oostrum, G. L. Beck, P. D. Vallenduuk (sinds gega-
geerd), J. H. Mulkes, P. den Hartog, S. Jansen, H. Ziegler, C. Schou-
ten, P. A. van den Boogaard en J. A. Mirandee, de kanonniers 1°
kl. J. van Vliet, A. J. Wijnbergen, H. Teuben, A. Sledsens, K.
Doorgeest, H. Oosterveld, A. Catti III, J. Zondervan, A. Verwoert
en N. de Jong en de mineurs 2 e kl. G. Huizer en G. Allgaijer ; en
c. van de gouvernements-marine, den gezaghebber I e kl. A. C. Everaars.
6". Onze bijzondere tevredenheid te betuigen over de zelfopoffe-
ring, waarmede de navolgende militairen behulpzaam zijn geweest
bij het verplegen der cholera-lijders, wordende aan elk hunner, ten
laste der begrooting van Nederlandsch-Indië, een gratificatie toege-
kend van f 100 (honderd gulden), te weten: aan de ziekenoppassers
F. Rosenthal, C. Brokke, W. J. Kraa (sinds gepasporteerd), J. van

44
i
Doorn en J. Winden, den hospitaalbediende K. H. Herngreen en
den inlands chen handlanger Säiman;
7°. alsmede Onze bijzondere tevredenheid te betuigen aan den kontroleur
1« kl., thans assist.-resid. voor de betrekking met de inlandsche
staten op Noord-Sumatra, R. C. Kroesen.
Art. 4. Te bepalen, dat de namen der volgende (sinds overleden)
militairen zullen worden ingeschreven in de registers van de Kanselarij
der beide Orden, te weten : als ridder 4« kl. der Militaire
Willemsorde, de I e luit. der inf. W. L. E. V. von Massow en D. G.
baron Sloet van Zwanenburg (laatstgemelde gedetacheerd van het
leger hier te lande), en den 2 e " luit, der artill. C. J. Zwager; en als
eervol vermeld den luit.-ter-zee 2 e kl. A. Fokker, den marin. I e kl.
S. van Veen en den marin. 3 e kl. J. J. G. Koen.
Art. 5. Te bepalen, dat voor de militairen en schepelingen beneden
den rang van officier, die bij Ons tegenwoordig besluit worden
opgenomen in de Militaire Willemsorde, de riddersoldij zal worden
berekend overeenkomstig den rang, dien zij volgens de dienststaten
bekleeden op de dagteekening van dit Ons besluit, en voor zoover zij
inmiddels eervol onzen militairen dienst hebben verlaten, overeenkomstig
den door hen in actieven dienst jongst bekleeden rang l ).
Art. 6. Willende ten slotte een bewijs geven van onze tevredenheid
over den moed en de zelfopoffering, door zee- en landmacht
betoond bij de verschillende krijgsverrich tingen aan het hoofd van
dit Ons besluit genoemd, te verklaren, dat het eereteeken voor belangrijke
krijgsbedrijven, ingesteld bij Ons besluit van 19 Februari
1869 (Staatsblad n°. 24), toepasselijk is op de krijgsverrichtingen
van het begin der eerste tot het einde der tweede expeditie, d. i.
op het tijdvak tusschen 5 April 1873 en 26 April 1874, zullende de
gesp van het eereteeken daartoe het opschrift dragen :
Atjeh 1873—1874.
l ) Dit artikel van het koninklijk besluit verviel bij koninklijk besluit van 18
October 1874, No. 25.

45
Onze kanselier der beide orden is, met onze ministers van Koloniën,
van Marine en van Oorlog, belast met de uitvoering van dit besluit,
waarvan afschrift zal worden gezonden aan de algemeene rekenkamer.
HET LOO, October 1874.
WILLEM.
16) NOMINATIEVE STAAT van de Europeesche officieren, on-
derofficieren en soldaten, die gedurende de tweede expe-
ditie tegen Atjeh gesneuveld, gewond of overleden zijn.
I. Gesneuveld. J. A. L. Schoenmaeckers, I e luit.; J. A. van
Krommenie, korp. ; C. Rezzonico, sergeant ; P. F. T. La Fors, kapit.
gedetacheerd uit Nederland; J. Stratingh, sergeant; B. Oderom,
korporaal; F. Krause, idem; H. Kruiderinck, idem; S. M. Abra-
hams, idem; J. S. van Bijsterveld, I e luit., gedetacheerd uit Neder-
land; H. Berger, korporaal, en IJ. Flapper, idem, vermist, ver-
moedelijk gesneuveld.
II. Overleden. J. P. Smith, I e luit. der mariniers; J. Priester,
korp.; J. W. Bosch, idem; J. A. H. van Daalen, 2 e luit.; A. B. T.
Derksen, korp.; F. Stormer, sergeant; H. Plutschouw, korp.; P.
Pieters, sergeant: J. A. Niemeijer, korp.-tamboer; H. T. Mulder,
kapitein; L. Ruchet, korp.; H. F. Collé, sergeant ; W. van der Zande,
idem; W. O H. Eichholtz, kapitein; A. P. van Alphen, sergeant;
G. A. Raaymakers, I e luit.; H. Steiner, korp.; W. Biesma, sergeant;
C. Wichers, sergeant-majoor; T. E. C. Merens, kapitein; A. L.
Drenth, korp.; O van Leeuwen, I e luit., gedetacheerd uit Neder-
land; G. N. Levert, 2 e luit.; W. H. Voorman, kapt., gedetacheerd
uit Nederland; A. Beekhuis, 2 e luit.; P. A. W. Kamp, sergeant;
A. J. Schelfhout, idem; M. Janssen, korp.-tamb.; J. H. ter Horst,
sergeant; E. Stevan, korp.-kleerm.; G. D. B. Giese, fourier; K. F.
T. Gehne, sergeant; J. Lutgerhorst, brigadier (verdronken); J. Dok,

46
korp. ; G. J. Meijer, idem ; A. J. Gerritsen, sergeant ; K. F. R. Bruhns,
korp.; II. van Hoeflaken, idem; E. Kintzel, serg.; J. H. Schouten,
idem; J. Kibbe, korp.; C. W. Beer, serg.; J. van Us, korp.; I. D.
F. Krol, idem; J. H. Reichholdt, idem; A. W. Nolthenius,kapt. ; J-
Maekert, korp.-schoenm. ; A. Meijer, korp. ; G. Nolten, idem; J. Weij-
enberg, idem; F. Dumoisin, korp.-werkman; H. A. van der Harst,
idem ; H. C. A. O. Burgemeestre, 2 e luit.kwartierm. ; J. H. Sorber,
paardenarts 3 e kl.; H. C. Slothouwer, serg.-schrijv.; W. Fiddelaar,
serg.-majoor-schrijver; J. P. Houtkamp, serg.; W. A. F. Recknagel,
serg.-schrijv.; W. Pordon, kapitein-chef van de staf-brigade; C. I.
Stolp , kapt.; P. I. Worst, Eur. korp.; J. Pascata, korp. der marin. ;
J. Timmer, Eur. korp.; J. J. Brandenburg, idem idem.; H. A. de
Wit, 2 e luit.; J. van Heuvel, korp.-tamb., M. Masselink, Eur. serg.;
J. Klem, idem ; A. Beekhuis, 2 e luit., 6 Januari overleden aan de
gevolgen van bekomen wonden; P. IL Mazirel, Europ. serg.; H.
Kok, Europ. korp.; B. Sonderegger, idem; S. O Meerstadt, idem;
C. Deelstra, idem; B. van Helden, idem; P. E. F. A. von Mauntz,
kapt, idem, 4 Maart 1874, overleden aan de gevolgen van bekomen
wonden; G. C. J. Hemmes, 2« luit, idem; M. F. C. van Geel, Eur.
korp.; F. van den Berg, Eur. serg.; C J. van Poeljen, idem; J. C.
E. Meurs, idem ; I. Veldkamp, Eur. serg. ; M. Postelmans, Eur. korp. ;
M. Jonkergouw, idem; W. C. Bolleartz, serg.-maj. ; J. Broisi, brigad.;
L. J. H. Breukers, adj.-onderoff. kwartierm., mil. admin.; J. F. P.
Ermerins, offic. van gez. 3 e kl., gen. dienst, 2 Januari 1874; A. J.
Lammers, korp.-schrijv., schrijv.-pers. ; R. van den Berg, Eur. korp.
bat. barissans; Van Heere, serg. der marin.; D. G. baron Sloet van
Zwanenburg, I e luit, 19 Juni 1874, overleden aan de gevolgen van
bekomen wonden; W. G. van Hartsveldt, korp.; B. Peerboom, J.
Reinders, korporaal inf.; J. J. Spits, sergeant; J. W. D. Osinga,
korp. ; W. L. E. V. von Massow, 1« luit., 9 Juli 1874 overleden aan
de gevolgen van bekomen wonden; H. Enselman, serg.; C. Hillen,
korp.; C. G. P. Sterck, four.; S. C. Meerstadt, korp. ; C. Welter, idem;

47
A. F. Reichraan, idem; J. H. Cherix, adjud.-onderoff. ; M. F. C. van
Geel, korp.; J. F. de Groot, serg.; P. Pedersen, idem ; A. de Jongh,
korp. ; J. Veldkamp, serg. ; F. W. Zeime, idem ; J. van de Lugt, korp.;
J. A. Schouten, serg.; C. J. Zwager, 2 e luit., 10 Juli 1874 overle-
den aan de gevolgen van bekomen wonden; L. Moorman serg.; J.
Mixa, sergeant-conducteur, wapen der genie.
III. Gekwetst. J. P. van Lier, kapt., sedert bev. tot majoor;
J. Schneiter, kapt. der artill. ; G. B. T. Wiggers van Kerchem, kol.-
kommand.; C. L. St. A. M. de Roy van Zuydewijn, idem; J. M. G.
Crans, serg.; R. Schoutrop, korp.; J. Nufer, idem; A. Paauw, idem;
J. Tigchelaar, idem ; R. H. van Sebaik, 2 e luit. ; A. K. Eichholtz, idem;
K. Schmidt, serg.; J. van Heuvel, korp.-tamb.; H. A. Hulstkamp,
I e luit, gedetacheerd uit Nederland; W. Comfurius, 1 e luit.; W.C.
Meuleman, 2° luit. ; C. II. Visser, kapt; J. F. Menzi, serg.; H. Ver-
schuur, idem; J. E. P. Funk, serg.-maj.; F. H. Wassermann, fourier;
J. P. Mok, korp.; H. Rietveld, idem; J. Reidels, idem; M. W. J.
Portegies, serg.; D. J. G. M. Coops, idem; J. M. Hermse, idem; J.
J. Krakeel, korp.; J. E. Sonnenberg, serg.-maj.; R.Brandenberger,
korp. ; A. E. Mooijaart, I e luit., gedet. uit Nederl. ; W. L. J. Scheepens,
I" luit; J. Schindler, serg.; A. P. Soetens, kapt.; P. Hoogesteger,
2 e luit. ; L. J. Moerland, serg. ; A. Beversluis, korp. ; J. Budding, serg.;
H. Behrends, serg.; H. J. van Lith, maj. ; A. J. J. van Gogh, serg.; F.
A. Mauntz, kapt.; L. J. Popelier, 1° luit. ; G. J. C. Hemmes, 2 e luit;
A. P. W. Meis, kapt, sedert bev. tot maj.; J. Meijer, korp.; R. S.
de Vries, idem; J. B. Baas, idem; A. F. J. Spijkman, serg.; J. Wol-
thers, idem; J. van Outvorst, korp.; W. S. Schomaker, idem; H. L.
H. Roost, serg. ; J. Grolleman, korp.; P. J. van Qngelen, serg.; W. L.
E. V. von Massow, I e luit; W. F. Kroesen, 2 e luit; A. van der Geer,
serg.; J. Schutter, idem; J. C. Geraud, idem, J. A. F. Schaeffer, idem;
J. G. F. Wildhagen, four.; T. Gorgum, korp.; J. H. Romswinckel,
maj.; W. H. C. Wickel, serg.; R. F. Rijkschroeff, idem ; R. lena, korp. ;
P. H. J. Oosthout, I e luit; E. van der Zeijl, serg.; H. J. Huppertz,

48
korp.; F. L. Nix, kapt.; J. K. Koot, I e luit., gedet uit Nederland;
C. C. F. J. Hirschman, I e luit.; I. Habbema, 2 e idem; P. D. W.
Wilken, 2 e idem ; J. H. Geerling, serg.-maj. ; H. A. L. Wichers, serg. ;
T. Dort, korp. ; G. P. A. Theunissen, idem ; P. H. van Hulstijn, I e luit.;
J. C. Pflughoupt, serg.-maj.; H. Enselman, serg.; E. D. Veldhuis,
korp.; W. J. Schouten, idem; W. Broese van Groenou, I e luit; W.
C. de Jongh, kapt.; J. H. Reichholdt, korp.; P. W. Kramer, serg.;
P. van den Blijk, I e luit. der inf., tijdelijk gedetacheerd; A. Krai-
belt de Melker, serg.; G. Schotanus, korp.; P. J. Seibert, I e luit.
der inf., tijdelijk gedetacheerd; H. Boersma, serg.; A. S.H.Booms,
I e luit. der inf., tijdelijk gedetacheerd; C. E. Fritz, serg.-opnemer;
W. A. A. Visser, I e luit. der inf., tijdelijk boven de formatie ; H. C.
J. T. van Hardenberg, offic. van gez. I e kl.; J. J. de Wilde, idem;
H. C. van Stappershoef, 2 e luit. ; J. A. Hoogweg, serg. ; B. A. Hansen,
idem; W. J. Vervloet, kapt. van den algem. staf; K. van der Heijden,
luit-kolonel, 2J bat. inf.; J. Fransen, four.; A. Gobius, Eur. serg.;
P. J. Reineke, idem; T. P. Sievers, I e luit-adjud.; E. Bardok,kapt.;
J. J. van Pol, idem; T. W. H. J. M. Hustings, I e luit; L.F. Leyds,
idem; G. M. Burgerhoudt, idem; J. A. F. Scheller, Eur. serg.; J.
van der Horst, idem; E. A. Exalto, Eur. korp.; J. L. Papo, korp.;
F. I. A. van Zijl de Jong, maj., wapen der art; G. B. I. S. Joost,
Eur. korp-; W. F. Dodemont, Eur. serg.; H. R. Beijnen, I e luit-
adj., 2 e brigade ; J. H. Janssen, idem ; A. Gobius, serg. ; J. van Vulpen,
2 e luit; W. J. Kruit, idem; J, Oderom, korp. ; L. P. Buttinger, serg.-
maj.; F. H. van Kuik, serg.; L. Burgi, korp.; G. T. Stam, idem.
Wij moeten ons bij de opgave van de gesneuvelden, overledenen
en gewonden tot aan de tweede expeditie bepalen, want de oorlog
duurt steeds voort —en kan nog lang duren, zoodat nog telkens
wapenbroeders op het veld van eer vallen en wellicht nog vele of-
fers zullen noodig zijn, voordat het eind van dezen bloedigen oorlog
bereikt zal zijn.

Bij den uitgever JOH. IJKEMA te 's Hage is verschenen :
DE AFSTAMMING VAN DEN MENSCH
.EN
DE SEKSÏÏEELE TEELTKEÏÏS.
DOOR
CHARLES DARWIN, M. A., F. R. S. enz.
MET HOUTSNEEFIGTJREN.
Uit het Engelsch vertaald en van Aanteekeningen voorzien
DOOR
Dr. H. HARTOGH HEUS VAN ZOüTEVEEN.
2 doelen royal 8» prijs /"13.60 gebonden/14.80.
HET UITDRUKKEN DER GEMOEDSAANDOENINGEN
BIJ DEN MENSCH EN DE DIEREN,
DOOR ;
CHARLES DARWIN.
MET PHOTOGRAPHISCHE EN ANDERE AFBEELDINÜEN.
Uit het Engelsçh vertaald en van Aanteekeningen voorzien
DOOR
Dr. H. HAETOÖH HEUS VAN ZOüTEVEEN.
1 deel royal 8». prijs / 7.70 gebonden f 8.30.
GESCHIEDENIS
DKR
lederlandsche Oost-Indische Bezittingen
DOOR
Prof. J. J. MELASMA,
Direktem- van de Instelling voor onderwijs in de taal- en volkenkunde van Nederlandsen Indië
te Délit.
2 (ieelen royal 8" formaat prijs f 8.25.
Nederlandsch. Oost-Indië
DOOR
A. J. A. GERLACH,
Commandeur, Offlöier en lliddcr van verscheidene Orden.
Oud-KMonel der Artillerie.
Prijs ƒ 2.50.