A M P I E N - Acehbooks.org

U
LEGER GEDESERTEERDEN BELG
r**
HARDERWIJK.
Fi KM A I. WEDDING.
1887
A M P I E N

BIBLIOTHEEK KITLV
0044 8058
O So ^is ^*f'
_Ji

DE DESERTEUR.

DE DESERTEUR.
LOTGEVALLEN ONDER DE ATJEHERS,
UIT HET NEÉRL.-INDISCH LEGER GEDESERTEERDEN BELG.
A M P I E N.
V* VOOR V >>
[ÏIâL-,IAND-â VOLKENKUNDE
HARDERWIJK,
FIRMA I. WEDDING
1887.

I.
»Jean Baptist T , oud 24 jaar, geboren te Gent
(België), beroep machinist, laatstelijk soldaat in de....
compagnie van het bataljon infanterie, in garnizoen
te Atjeh....
Is dat goed zoo ?"
De toegesprokene, een korte, breed gebouwde kerel
met een brutaal uiterlijk, maar door ziekte en ontbering
vervallen en vermagerd, knikte onverschillig toestemmend.
»Waarom deserteerde je eigenlijk?"
Hij staarde voor zich uit en scheen niet genegen te
zijn om te spreken. De vraag werd herhaald en bh' trok
ongeduldig de schouders op. Maar hn' veranderde van
houding, toen hem herinnerd werd, dat h|j geen reden
had om zijn ondervrager brutaal of onwelwillend te bejegenen.
„Waarom ik eigenlijk deserteerde, luitenant'? Ja, dat
weet ik waarachtig zelf niet. Om de menage was het
niet, zooals ze wel vertellen. Ik wil niet zeggen, dat die
altijd zoo uitstekend was, vooral niet toen wij zelven langzamerhand
in gezouten vleesch veranderden ; O maar ik
begreep toch ook wel, dat de Atjehers mij geen biefstuk
(1) Dit gezegde doelt op de ontzettende hoeveelheden gezouten vleesch die
inen onze soldaten op Atjeh — als bezuinigings-maatregel ! — heeft laten
verorberen.
De Deserteur. 1

2
zouden voorzetten. Om de behandeling was het ook
niet; ik heb nooit onverdiend in de kast gezeten. Ik
houd het er voor, dat het werken mjj ging vervelen.
Toen wjj op een goeien dag van corveeën in de benting
terugkeerden, hoorde ik een soldaat pruttelen, terwijl
hij met een vloek zn'n schop in den grond smeet: »Je
bent hier meer polderjongen dan soldaat. Ik zou wel
eens willen weten, of dat bij de Atjehers ook zoo is."
Dat is nog zoo gek niet, dacht ik zoo, wat hij daar
zegt. Ik ging op de baleh-baleh (brits, rustbank) liggen
en de begeerte om naar de Atjehers over te loopen kwam
bg mij op, om mjj niet meer te verlaten."
»En toen ben je maar van je post geloopen en gedeserteerd
»Dat is te zeggen — van mijn post niet. Ik was wel
op wacht, maar om twaalf uur van mjjn post »voor 't
geweer" afgelost. Een half uur later liep ik weg."
„Maar hoe heb je ongemerkt uit de benting kunnen
komen ?"
„Nou, dat ging gemakkelijk genoeg. De manschappen,
die niet op post stonden, sliepen, de Javaansche
sergeant, die op wacht was, deed niet veel minder, en
ik wachtte natuurlijk tot de luitenant zijn ronde had
gemaakt. Toen ging ik naar buiten, den Javaanschen
soldaat, schildwacht »voor 't geweer", wijsmakende, dat
ik naar het privaat ging en mnn geweer medenam,
omdat ik de Atjehers niet vertrouwde."
»Vertel eens verder, hoe het je gegaan is."
„Alles ?"
„Ja, alles, wat je ten minste nog goed weet."
„Mag ik er dan bh" gaan zitten ? want ik ben zoo
lam in mh'n beenen."

3
Den verbaler werd een stoel gegeven en na een glas
ajer-batoe (jjswater) te hebben gedronken, ging hy
voort :
„Toen ik kruipend over de open terreinstrook, die de
benting omringt, in de rimboe (struikgewas, wildernis)
was gekomen zonder door iemand opgemerkt te zijn,
liep ik op goed geluk recht voor my uit. Mijn geweer
hing ik aan den riem over den schouder, maar de
bajonet hield ik in de hand, om klaar te zu'n bij een
onverhoedschen aanval.
„Het weer was niet helder, zoodat ik moeite had om
het voetpad door de wildernis te volgen ; nu en dan viel
er een regenbui. Met beide ooren luisterend en zooveel
mogelijk rondom mij heen ziende, zal ik zoo naar mijn
berekening een uur hebben voortgeloopen, toen ik tot
mijn schrik bemerkte, dat ik in verkeerde richting ging.
Want eensklaps hoorde ik het getik tegen de bamboekokers
en patjols (schoppen) (') van een onzer posten
dicht bjj mij, en op den top van een heuveltje gekomen,
dat ik bezig was te beklimmen, zag ik de bekende petroleumlantaarns,
vóór de draadversperring van een benting.
Dat moet Djêrir zijn geweest. Terwijl ik een oogenblik
in gedachten stond, hoe mijn marsch te hervatten,
vlamde het licht uit een geweerloop en sloeg een kogel
vlak voor mijn voeten in den grond. Een der schildwachten
had mjj, boven op die hoogte staande, gezien.
Er volgden meer schoten, maar ik had mn' reeds plat
(1) Opdat de wachtcommandanten zich van de waakzaamheid der schildwachten
konden overtuigen zonder ieder oogenblik rondes te maken, waren
er bij de verschillendo posten ijzeren voorwerpen, zooals schoppon, enz. en ook
wel bamboekokers opgehangen, waartegen de schildwachten ieder kwartier
moesten slaan.

op den grond geworpen en kroop snel door de struiken,
links aanhoudende. Nu kon ik mij niet andermaal in de
marschroute vergissen. Ik ging, Djérir een 100 passen
rechts van mn' latende, behoedzaam voorbij en voorwaarts
in de richting van de rivier. Weldra had ik den post achter
mn'. Het kon, zoo dacht ik, nu niet lang meer duren,
of ik moest in aanraking komen met de Atjehers. Het
weer was intusschen aanmerkelijk opgeklaard en de regen
had opgehouden ; de heldere maneschijn verlichtte
het landschap zoo klaar, dat ik het pad, waarop ik
voortging, duidelijk, nagenoeg evenwijdig aan de rivier,
voor mij uit zag kronkelen. Voorwaarts in een donkeren
kampong-rand, zag ik hier en daar een lichtje schijnen,
en mij nu en dan omkeerende op het klimmend en dalend
terrein, bespeurde ik nog flauw de lantaarns onzer uiterste
posten.
„Het was een mooie nacht. De sterren flonkerden en
duizenden, duizenden vuurvliegen schitterden in de hoogopgaande
bamboe-doeriestruiken langs de kali. Ik liep na
te denken, hoe ik by' de Atjehers, als machinist wellicht,
een boel geld zou verdienen ; hoe ik daarmede dan zoo
gauw mogelijk naar België zou terugkeeren, en naar....
Belle Mine, die mooie meid, van wie ik u vroeger vertelde,
maar die toch de eigenlijke oorzaak was geweest,
dat ik koloniaal werd.
„De stilte van den nacht werd slechts verbroken door
mijn schreden of door een Allah.' van een Atjehschen
wachtpost in de kampong, die ik hoe langer zoo meer
naderde.
„Toen ik eindelijk aan den ingang daarvan was gekomen
en goed uit mnn oogen moest zien, om het pad
te houden, dat onder het dak der klapperboomen geheel
1

5
in donker werd gehuld, — aarzelde ik. Het was niet
uit vrees, maar het was mij, alsof ik hier voor het eerst
iets van berouw gevoelde ; een oogenblik dacht ik er
aan om terug te keeren. Het was te laat. Ik hoorde
snel, hoewel zacht, heen en weer loopen en fluisteren.
Begrijpende, dat ik was opgemerkt en verloren zou zn'n,
zoo ik vluchtte, omknelde ik vaster de kling van mijn
bajonet en stapte, luid roepende: „Orang blanda —
deserteur!" de kampong vastberaden binnen.
„Er volgde geen antwoord. Ik kon bijna geen hand
voor oogen zien en het scheen, alsof de lichtjes, die ik
kort geleden had opgemerkt, plotseling waren uitgedoofd.
Bovendien was het doodsstil geworden ; ik hoorde geen
enkel gerucht meer. Langzaam voortgaande en terwijl mijn
oogen geleidelijk aan de duisternis gewenden, kwam ik
al spoedig aan een huis — een gewoon Atjehsch huis
door een pagger (heg) omgeven, op palen gebouwd en
met een hooge houten trap aan de voorzijde. Het moest
bewoond zijn, want aan een der palen stond een geit
vastgebonden, en een hond, die onder de woning had
liggen slapen, hief plotseling een vervaarlijk geblaf aan.
Ik stond op het punt om de trap te beklimmen en
gerucht aan het huis te maken, maar na een oogenblik
nadenken kwam het mü toch meer geraden voor de
kampong verder in te gaan, overtuigd, als ik was, wel
iemand op mijn weg te zullen ontmoeten. Met dit doel
hervatte ik mijn marsch langs het kampongpad, dat
een bocht om het huis maakte. Ik ging den hoek om
Eensklaps lag ik languit op den grond. Ik was gestruikeld
over eeii stuk hout, dat daar lag, of dat mü
behendig tusschen de beenen was gestoken.
„Het laatste kwam mü wel het waarschijnlijkst voor ;

want op hetzelfde oogenblik, waarop ik viel, zat mij
een kerel op den nek en hadden zich twee of drie anderen
van mü'n armen en beenen meester gemaakt. Mijn
geweer en bajonet waren in een oogenblik in hunne handen.
Terwijl de mijne werden gebonden, trachtte ik
zooveel mogelijk in het Maleisch uit te drukken, dat ik:
niet met vüandige bedoelingen, maar als deserteur was
gekomen en als vrij man onder hen wenschte te leven.
Zn' letten weinig op hetgeen ik zeide — dat zn wellicht
niet goed verstonden — en slechts nu en dan gaven zij
een kort en driftig: „baai, baai" (goed, goed) ten antwoord,
maar schenen al dadelijk onderling te twisten
over de verdeeling en het bezit van mijn wapens. Onder
dit standje trachtte ik op te staan, doch dit werd mn'
belet door twee voeten, welke zich heel onzacht op mijn
schouders plaatsten en mij dwongen kalm te blijven
liggen.
„Deze voelbare aanmaning om rustig te zijn ging gepaard
met een gebrul van den Atjeher, waarin ik duidelijk
het Maleische woord andjing (hond) verstond. De
ontvangst viel mij dus niet meê ; en ik lag er over te
piekeren (nadenken), dat ik wellicht een domme streek
had begaan met dat deserteeren, toen een der Atjehers
ten laatste het woord nam en een voorstel scheen te
doen, waarmede de overigen instemden.
„Met een ruk en de andere helft van de toespraak
van zooeven, beduidde men mü op te staan. Wü gingen
op marsch.
„H«, die het voorstel deed — zooals ik ten minste
vermoed — liep vooruit, in de eene hand mijn geweer,
in de andere de bajonet dragende; ik volgde tusschen
twee van imjn vriendelijke gastheeren in, en nummer
6

7
vier maakte de achterhoede uit. Onderweg werd aanvankelijk
geen woord gewisseld, maar weldra braken
nieuwe onlusten uit. Nummer drie bemerkte eensklaps,
dat nummer twee bezig was om, zoo ongemerkt voortwandelende,
een mijner broekzakken te visiteeren en de zich
daarin bevindende pakjes patronen, zak met tabak en portemonnaie
van eigenaar te doen veranderen en voorloopig
te bergen tusschen de plooien van zijn kaftan of baadje.
Algemeene verontwaardiging, geschreeuw, gevloek en
bijna een vechtpartij I ' De orde werd niet spoedig en
niet gemakkelijk hersteld, vooral, zooals ik duidelijk
kon opmerken, omdat de heeren elkaar onderling voor
geen cent vertrouwden. Eindelijk, gingen wij toch weer
voort; maar mijn leidslieden waren nu zoo dicht opgesloten,
om elkaar op de vingers te kunnen zien, dat ik
ieder oogenblik mjjn voorman op de hielen trapte of
door mijn achterman geschopt werd.
„Na een kwartier aldus te zijn voortgegaan, kwamen
wij op een heuvelachtig open terrein, door een kampong
ingesloten, te oordeelen althans naar de spitse daken,
die ik in het maanlicht hier en daar tusschen en boven
de klapperboomen kon waarnemen. In een diepte van
deze vlakte, achter een vrij hoogen heuvel, werd halt
gemaakt."

II.
„Na een kort beraad verwijderden zich twee der Atjehers,
mij onder bewaking van de rest van het escorte
achterlatende. Zij keerden weldra terug, belast en beladen
met hout, zooals ik bemerkte, w r aarvan al spoedig een
helder en knappend bivakvuur opvlamde.
„Door een müner vriendelijke geleiders werd ik nu
door teekens en gebaren en met enkele maleische woorden
uitgenoodigd, of liever werd mij dringend gelast,
alles, wat ik in mjjn zakken of bij mij mocht dragen,
aan hem af te geven. De beide pakjes patronen, de zak
met tabak en de portemonnaie, die mij gedurende den
marsch reeds gerold waren, zag ik op den grond liggen
in het volle licht van het vuur — den zakkenroller waren
deze voorwerpen op zijn beurt weer ontnomen — en achtereenvolgens
werden daarnaast gelegd : mijn mes, mijn
kam, mijn horloge, mjjn pijp, een lucifersdoosje — in
ée'n woord, alles, wat ik uit de benting had medegenomen
en mijn eigendom was, met uitzondering van het geweer
en de patronen, die van het gouvernement waren. In de
hoop, dat ik na die uitpakkerjj met rust zou worden gelaten,
werd ik, tot mijn woede, teleurgesteld, toen de
kerels mij vervolgens met rukken en duwen en driftige
gebaren te kennen gaven, dat ik mijn kleeding moest uit-

9
trekken. Mjjn toppie (pet), dat reeds op den grond was
gevallen, werd met de meeste aandacht geïnspecteerd;
zeker niet om het model of het maaksel, want van in
hunne handen gevallen gesneuvelden, en ook door deserteurs,
is onze uniform den vijanden overbekend geworden
„Pardon, luitenant, ik bedoel vrinden " ( 1 ) viel de
verhaler hier zichzelf, en schamper lachende, in de reden,
met den wijsvinger by wijze van saluut tegen de klep
van zijn pet slaande.
Na de opmerking om dergelijke ongepaste aardigheden
voor zich te houden, te hebben beantwoord met een
tweeden tik tegen het toppie en het verplaatsen van een
kleine verhevenheid op de wang van rechts naar links,
ging hij voort :
„Ik geloof, dat zij geld of tabak in mijn pet zochten,
want tot zelfs de band werd er uitgescheurd — zonder dat
zij echter iets vonden dan een spel kaarten en een zakdoek.
Niet zonder tegenstribbelen en eerst nadat twee
der roovers hunne klewangs voor den dag hadden gehaald,
ontdeed ik mij van buis, broek en schoenen. Deze
kleedingstukken werden bekeken, betast en bevoeld, met
een nauwgezetheid, zooals ik gedurende mijn geheelen
diensttijd nog nimmer bij een inspectie, zelfs niet voor
een generaal, had bijgewoond. Het gold echter ook hier
minder de kleeding dan wel hetgeen daarin verborgen
kon zijn. Teleurgesteld wierpen de Atjehers ze
evenwel op den grond, doch niet dan nadat een der
inspecteurs, een kleermaker, dacht ik, al de knoopen,
(1) De soldaten noemen de Atjehers spottend „vrinden van 't gouvernement",
doelende op de ziekelijke politiek welke als het ware bedelde om de
vriendschap Oer allerslechtste hoofden.

10
met uitzondering van de allernoodzakelijkste, had afgesneden
en in zy'n baadje gestoken.
„Ik meende mij nu weer te mogen kleeden; maar zoover
was het nog niet. Onverhoeds werd ik door drie van
de kerels vastgegrepen - om mij te kunnen ontkleeden,
had men het touw van mijn armen losgemaakt — en begon
de vierde een even nauwkeurig onderzoek op mijn
lichaam, als zooeven met mijn uniformstukken had plaats
gehad. Bij de eerste betasting reeds vond de roover een
zakje met rijksdaalders gevuld op mijn borst, dat ik
aan een koord op het bloote lichaam, onder mijn onderkleederen
had verborgen, en die ik van myn oppassersgeld
had bespaard. Hij maakte een geluid als een
blazende kat, en zich niet eens den tijd gunnende om
het touw los te maken, rukte hij er zoo hevig aan, dat
het brak en mij door de huid sneed. Dol van woede
trachtte ik den Atjeher in de keel te bijten, en er ontstond
een worsteling, waarin ik al heel spoedig het onderspit
dolf, daar ik mijn armen nagenoeg voelde ontwrichten.
Onder bewaking van alle vier de dieven, die
hun klewang hadden ter hand genomen, werd ik losgelaten,
in de gelegenheid gesteld myn goed aan te trekken
en daarna opnieuw gebonden. Toen ook het touw
om myn beenen was gestrikt, dwongen zij mij op den
grond te gaan zitten en toe te zien, dat zy' al het geroofde,
met uitzondering van het geweer met bajonet en
patronen, onder elkander gingen verloten. Het getal rijksdaalders,
toevallig even, werd gelijkelijk verdeeld ; maar
de aanstaande eigenaars van de voorwerpen werden door
het lot aangewezen met een spel van die kleine Chineesche
speelkaartjes, waarmede men de Javaansche
vrouwen veel ziet „keplekken" (een soort hazardspel).

Il
„Ik was nu in de gelegenheid om een oogenblik over
mijn toestand na te denken, en ik verzeker u, luitenant,
dat ik reeds berouw had als haren op mijn hoofd over
de domste streek, die ik tot nu in mijn leven heb
uitgevoerd, en dadelijk al middelen bedacht om zoo gauw
mogelyk weer van de Atjehers „te deserteeren." Ik beschouwde
aandachtig de vier „heeren" bij het vuur, die mij
„verwelkomd" hadden, en die bij het schijnsel der vlammen
vier duivels geleken. Twee hunner herkende ik —
ik durf er myn hoofd onder verwedden — als bezoekers
van den pasar pasar (markt) bij de mesigit (moskee) ;
herhaalde malen heb ik hen daar zien zitten bij de oude
steenen begraafplaats aan de rechterhand, als u naar
Oleh-leh gaat, den een met sarongs en tabak, den anderen
met kippen en eieren. Ik zie de kerels nog duidelijk
voor mij. Zij hadden alle vier de wyde Atjehsche broek
aan en waren overigens gekleed in een wit kort buisje,
met van riet gevlochten toppies op het hoofd, of hadden
een soort slendang (lange doek) van vuil wit katoen om
het naakte bovenlijf geslagen en de lange zwarte haren
met hoofddoeken omwoeld. Een hunner scheen iets meer
te zijn dan de anderen ; ten minste, zijn broek was onder
aan de pijpen, of liever aan de gaten, waar de beeilen
doorsteken, met vierkantjes van gouddraad bestikt ;
ook had hij een kiewang met zilveren greep.
„ Toen zij daar als echte gauwdieven met hun gemeene
gezichten mijn goed bekeken en stuk voor stuk door
hun vieze, bruine vingers lieten gaan, spande ik alle
krachten in om het touw te verbreken waarmede ik gebonden
was, — doch vruchteloos. Ware het my gelukt
dan had ik mijn leven op het spel gezet om te ontvluchten.

lü
„Ten laatste was de buit naar algemeen genoegen,
zoo 't scheen, verdeeld en beduidde men mij om op te
staan. Het vuur werd uit elkaar geworpen en gedoofd,
en wij gingen andermaal, in de vorige orde, op marsch.
Naar myn berekening liepen wy nu ongeveer nog een
half uur, en twee of drie kampongs door, toen wij weder,
en nu voor goed, halt maakten by een groot huis,
dat wel tot de laatste kampong scheen te behooren,
die wij doorgetrokken waren, doch in ieder geval daar
buiten stond. Een zware pagger (heg) en eenige hoog
opgaande bamboe-doeriestruiken omringden het. Uit een
eerbiedig fluisteren en wijzen naar de woning maakte
ik op, dat zy' van een hoofd was. Een der mannen legde
zijn klewang op den grond, beklom stil en langzaam de
hooge houten trap, die naar den ingang leidde, en verdween
in het huis. Na een kwartier ongeveer keerde
hjj langs denzelfden weg terug, nam zyn wapen weer
ter hand en wenkte zijn metgezellen hem, met mij, te
volgen. Wij gingen achter het huis om, en onderweg
deelde hij, die daar binnen was geweest, op fluisterenden
toon iets aan de anderen mede. Ik zou weldra begrijpen,
wat het geweest was. Onmiddellijk achter de woning
werd ik in een kleine vierkante vlakte geleid, die door
lage aarden wallen, aan de buitenzijde met struikgewas
begroeid, was ingesloten — een Atjehsche benting dus.
In een der hoeken daarvan ontwaarde ik dadelijk by
het binnenkomen — want het was nu heldere maneschijn —
het beruchte Atjehsche blok op den grond. Ik wist direct,
wat my' stond te wachten. De Atjehers duwden my'
voort tot in dien hoek, grepen mij vervolgens onverhoeds
en stevig aan, en terwy'l een hunner het blok opende,
zetten de overige vrienden mij met de beenen in een

LS
der gaten — waarna de eerste het blok weer sloot. (*)
Met vloeken en schelden en met al het Maleisch, dat
ik ken, protesteerde ik tegen deze handelwijze, doch zonder
eenig ander gevolg, dan dat ik van een der kerels
een schop in den rug ontving, dien ik nog drie dagen
later voelde. Terwijl dit alles voorviel, kwam er een
vh'fde persoon op het terrein, gewapend met een klewang,
maar bovendien nog met een donderbus over-den schouder.
Ik vermoed, dat hij uit het huis kwam. Hij scheen
de anderen te komen aflossen — althans die verwijderden
zich nu na eenige woorden met den nieuw aangekomene
te hebben gesproken. De schildwacht, want dat
was hij, zooals ik bemerkte, kwam naar mij toe, overtuigde
zich dat mijn in arreststelling naar behooren
was verricht en dat het blok goed gesloten was ; daarna
kwam hij voor mij staan en maakte mij duidelijk, dat
ik een kind des doods zoude zijn by de minste poging,
die ik tot ontvluchting durfde wagen.
„Vervolgens begon hij op en neer te wandelen zonder
mij echter uit het oog te verliezen.
„Het weer scheen intusschen opnieuw te veranderen;
er kwam wind, het werd nu en dan donker en weldra
sloeg mij een fijne motregen in het gelaat. Ook mijn schild-
en Een blok is een lange, zware houten balk, die in de lengte juist in het
midden is doorgezaagd, en waarvan de beide helften, aan twee der uiteinden,
zoodanig met een zwaar scharnier zijn verbonden, dat zij bij wijze van
een schaar kunnen geopend en gesloten worden. Over de lengte der beide
halve balken zijn halfronden uitgezaagd, die, wanneer het blok is gesleten,
volkomen rondo gaten vormen. De gevangenen worden nu, met do boenen
door die gaten, in het blok gesloten. De soldaten noemen dit strafwerktuig
niet oneigenaardig de portative politiekamer, of ook wel de knoopenschaar,
omdat er tot twaalf gevangenen aangeregen kunnen worden, zooalsknoopen,
op het bekende poetsplankje.

14
wacht scheen dit onaangenaam te vinden, want hij plaatste
zich onder een afdakje van atap (blad) tegenover
mijn gevangenis, en trok zich bovendien nog zijn wit
bovenkleed over het hoofd. Lui en vadsig evenals onze
Javaantjes op wacht, ging hij spoedig zitten en een oogenblik
later reeds hoorde ik den trouwen wachter luid
snorken, ü kunt begrijpen, hoe ik toen het mogelijke en
onmogelpe aanwendde om uit het blok te geraken. Welk
een schoone gelegenheid zou dit geweest zijn om den kerel
zijn wapens te ontnemen en te vluchten — om nooit
weer te deserteeren ; want ik verzeker u, dat ik hoe langer
zoo meer berouw kreeg ! Maar of ik mijn voeten al
wrong en schuurde, dat het bloed er langs droop, zooals
ik duidelijk voelde, het hielp mij niets - ik zat vast
en ik bleef vast. Dit nachtje zal ik niet licht vergeten,
luitenant ! 't Is niet te beschrijven, wat ik uitstond. Dooiden
motregen, die aanhoudend bleef neervallen, was ik
langzamerhand door en door nat geworden; mijn armen
waren opgezwollen en pijnlijk van het knellen der touwen,
waarmede ik nog steeds gebonden was, en mijn
opengereten enkels veroorzaakten mij onuitstaanbare pijn.
Hoelang ik in dezen toestand bleef, weet ik niet, maar
wel, dat ik langzamerhand mijn bewustzijn verloor en
weer bijkwam, toen men bezig was mij uit het blok
te halen. Het was toen dag. Toen de Atjehers bemerkten,
dat ik onmogelijk loopen kon, namen twee kerels mij
op en droegen mij voort. Ik werd onder een afdak gebracht
in de nabijheid van het groote huis en op een
baleh-baleh (rustbank) neergelegd. Spoedig verscheen
een oude, afzichtelijk leelijke en onzindelijke vrouw, die
op alles behalve zachthandige wijze de wonden aan mijn
voeten met een v uilen lap en onrein water begon te

15
wasschen. Daarna legde zij er natte kleiaarde op, alsofik
een gedrukt paard ware. Nu werd mij ook eenig eten
gebracht, nl. wat rijst en kleine dobbelsteentjes vleesch
met kerrie, dat mij goed smaakte, omdat ik uitgehongerd
was, maar aan bereiding en zindelijkheid alles te
wenschen liet. Weldra viel ik in een vasten slaap, waarvan
men mij dan ook rustig liet genieten. Toen ik na geruimen
tijd ontwaakte, kwam de vrouw mijn wonden weer
verbinden en bemerkte ik tekens, dat er altijd een „eerepost"
met ontblooten klewang voor mijn deur schilderde.
Spoedig herstelden zich mn'n gekneusde lichaamsdeelen
en mijn krachten, dank zij mijn sterk gestel en
de rust, die ik genoot, meer dan de paardenmiddeltjes van
de Atjehsche pleegzuster. Ongeveer acht dagen zal ik ziek
zijn geweest, en gedurende dien tijd ontbrak het mij zeker
niet aan bezoek. De bewoner van het huis, mijn gastheer
dus, was inderdaad een hoofd, zooals ik gedacht
had ; hij werd door het volk Toekoe Said genoemd en
met eerbied bejegend. Dagelijks kwam hij mij bezoeken
en vroeg dan met enkele maleische woorden en gebaren
naar mijn welstand, en ik mag niet zeggen dat
hij mij onvriendelijk behandelde. Hij was een oud man
met een goedig gezicht, of liever hij is dat nog, want
een paar dagen vóór ik van de Atjehers weer ben weggeloopen
naar onze postenlinie, heb ik hem nog gezien.
Uit de kampong, die hem toebehoort, en ook uit de
omliggende, kwamen iederen dag mannen en vrouwen
en ook kinderen naar mji zien, hoewel vrouwen weinig.
De mannen, die mij gevangen gemaakt en mishandeld
hadden, merkte ik echter niet onder hen op. De meeste
bezoekers staarden mij een oogenblik aan en gingen
dan weer heen ; sommigen hunner wierpen mij echter

16
woedende blikken toe of gebaren van haat en nijd, ja
enkele malen bedreigingen. Dit gebeurde echter nooit,
als zij Toekoe Said gewaar werden, die belang in mij
scheen te stellen.
Den eersten dag, dat ik weer, op een stok geleund,
dien Saïd mij liet geven, had gewandeld, kreeg ik eensklaps
een onweerstaanbare begeerte om een bad in de
kali (rivier) te gaan nemen. Ik begaf mij dan ook met
dit doel derwaarts, maar bemerkte ook nu weer, dat
de schildwacht mij op den voet volgde. Toen hij mijn
voornemen bemerkte, wees hij mij een plaats aan in
de rivier, waar ik mijn bad zou kunnen gebruiken, doch
ging ook zelf, gekleed en wel en zonder zijn wapens
af te leggen, in het ondiepe water, waarin hij stroomafwaarts,
dus in mijn rug, postvatte. Na mij verfrischt
en gewasschen te hebben, keerde ik naar den oever
terug en wilde mij weer kleeden, maar was niet weinig
verbaasd, toen ik op de plek, waar ik mijn onder- en
bovenkleeding had achtergelaten, slechts laatstbedoelde
mocht terugvinden. Daar lag niets meer dan mijn buis,
mijn blauw linnen broek en mijn pet. Met een vloek
vroeg ik den schildwacht, wie mijn goed had weggenomen
— hij had het onmogelijk kunnen doen, want
wij hadden elkaar geen oogenblik uit het oog verloren.
— Maar dit nam toch niet weg, dat de kerel
medeplichtig was aan den diefstal ; dit zag ik in zijn
oogen, waarmede hij mij zoo spottend en met gemaakte verbazing
aankeek, dat ik in woede ontstoken op hem aanviel.
Hij sprong echter achteruit en hield mij zijn
klewang voor, waarop ik begreep verstandiger te handelen
met mijn klachten in te brengen bij Toekoe Saïd.
Ik was nu spoedig gekleed — dit voordeel had ik

17
althans van het koopje, dat mij daar geleverd was —
en op weg naar mijn beschermer, als een schaduw gevolgd
door mijn schildwacht.
Toen ik om den hoek van het huis ging, zag ik
toevallig met een oogopslag, dat mijn eerwaardige gastheer,
Toekoe Saïd, kamponghoofd en voorganger van
de geloovigen bezig was inderhaast mijn ontstolen
ondergoed in te pakken.
De Deserteur :'

111.
„Een oogenblik stond ik als verbijsterd van verbazing en
in beraad, wat te doen ; maar in dat zelfde oogenblik verdween
mijn vriendelijke gastheer met mijn pakéjan
(kleeding) binnen de woning en kwam ik tot het besluit,
dat het verstandigste zoude zijn niets anders te doen, dan
mij, zoo mogelijk, bij voorkomende gelegenheid op slinksehe
wijze weer in het bezit te stellen van mijn ontvreemd
eigendom. Het zag er nu echter treurig uit met
mijn uitrusting, daar ik nagenoeg niets anders had overgehouden
dan mijn bovenkleeding.
„Intusschen had ik thans ook kennis gemaakt met
het eerlijk karakter van een Atjehsch hoofd en kon daar
voor het vervolg mijn voordeel mede doen.
„Behalve deze verdrietelijkheid, had ik over de behandeling
gedurende mijn verblijf in de kampong Lampoe —
zooals de naam van het gebied was van dien kleerendief
en waarin ik slechts een paar weken vertoefde, alvorens
verder landwaarts in te worden gebracht — geen
reden tot klagen.
„Wanneer ik dit zeg, moet men echter niet denken,
dat ik hiermede wil te kennen geven een goed leven
te hebben gehad. Dat zij verre! Maar daar ik niet anders
dacht dan te zullen blootstaan aan voortdurende

19
mishandelingen en honger lijden, misschien wel aan
moord — denkende aan mijn eerste kennismaking — zoo
viel mij de wijze, waarop ik verder bejegend werd, inderdaad
nog al mede. Van lichamelijke pijnigingen of
straften was geen sprake meer; alleen werd mij duidelijk
gemaakt in het Maleisch — dat de Atjehers slecht
spreken en ik weinig versta — dat ik onmiddellijk vermoord
zou worden bij de eerste poging tot ontvluchting.
„Ik behield mijn ligplaats onder het afdakje, dat
tevens de overige vertrekken van mijn woning uitmaakte.
Driemalen daags werd mij eten gebracht, nl. 's morgens
droge rijst of ook wel een soort van koek, die,
als ik mij niet bedrieg, van sago en van gemalen rijst
wordt gebakken, en nu eens week dan weer zoo hard
was als scheepsbeschuit ; 's middags rijst met kerrie,
lombok en visch of geroosterd vleesch, doorgaans van
geiten, soms van een sapie (koe) en enkele malen van
een karbouw; 's avonds weer rijst en somtijds vruchten
daarbij, een pisang, een papaja, een klapper of een
stuk pompelmoes. Dit eten was op zichzelf nog zoo
kwaad niet, als het maar niet zoo onzindelijk ware
toebereid geweest. De verregaande onzindelijkheid van
de Atjehers, die uit de onreine, ongewasschen rijst
en uit het smerige, nimmer gereinigd wordende vaatwerk
overtuigend bleek, benam mij aanvankelijk allen
eetlust.
„Maar men gewent zich wel aan hangen, hoeveel te
spoediger dus aan onzindelijk eten, wanneer men niets
anders krijgt. In het begin at ik met de oogen dicht
en met lange tanden, maar weldra wist ik niet beter,
of het hoorde er zoo bij. Ik zorgde echter zooveel moge-

20
lijk uit de keuken te blijven, wanneer men althans
dezen naam wil geven aan de plaats, waar gekookt
werd.
„In een afgelegen hoek van het huis, en ook wel buiten
het huis, onder een afdakje van atap (blad), waren
een paar zeer vuile vrouwen eenige malen daags bezig
in allerlei onzindelijke aarden voorwerpen te koken.
De potten en pannen staan boven het vuur, dat aangelegd
is in gaten, die gegraven zijn in een hoop hier of
daar in het huis neergeworpen aarde, of in den grond
zelf. De gereed te maken spijzen liggen in zakken en zakjes
om de kookvrouwen verspreid. Het vleesch, aan stokjes
gestoken, die naar het vuur overhellen, roostert langzaam
en stinkt geweldig. Koekjes bakken, visch schoonmaken
en een kip „uithalen" geschiedt nagenoeg gelijktijdig
door dezelfde morsige, bruine, aapachtige vingers.
„Als de dames een oogenblikje kunnen rusten, wanneer
alles staat te koken, te borrelen en te knappen, houden
zij zich onledig met de jacht op klein wild in eikaars
lange, zwarte haren — een handwerkje bij de Atjehsche
schoonen zeer in trek. — Wat het verrichten van arbeid
betreft, in het begin had ik niets te doen dan meê te
loopen bij het werk, waarbij ik genoodzaakt werd tegenwoordig
te zijn. Het bepaalde zich tot visschen in de
kali (rivier), werken op de sawah's (rijstvelden), uitpluizen
en draaien van tabak in den vorm van kabeltouw, afhakken
van vee, nadat het door den hadji (priester) was geslacht,
en meer huiselijk werk. Al deze werkzaamheden, met
uitzondering van het visschen, dat uitsluitend de mannen
deden, werden door mannen en vrouwen verricht ; de
sawah-arbeid dikwijls door oude vrouwen. Meermalen

21
kon ik de vrouwen niet van de mannen onderscheiden.
"Beide seksen worden in hun ouderdom dikwijls afzichtelijk
leelijk, en de vrouwen dragen evenals de mannen
broek, sarong en baadje. In de kampong hield men zich
veel onledig met handwerk, b.v. het vervaardigen van
grof en fijn vlechtwerk van riet en bamboe-bast, door
welk werk de bewoners dier kampong zelfs zeer bekend
zijn, en stikten de vrouwen met zilverdraad de vierkantjes,
die men onder aan de wijde, nationale selouar-Atjeh
(Atjehsche broek) waarneemt, of andere versierselen op de
kleeding der hoofden. Zooals ik zeide, had ik aanvankelijk
niets anders te doen dan toe te zien, en mocht ik zelfs geen
werktuig of instrument in handen nemen. Of dit ten
doel had mij zoo ongemerkt het werk te leeren of om
mij eerst wat te laten „veratjehneezen", weet ik niet,
maar wel weet ik, dat ik later den verloren tijd ongemakkelijk
heb moeten inhalen en dat menigeen onder het
aanhoudend, zwaar werken, dat ik toen voor mijn rekening
kreeg, zou bezweken zijn. Maar gelukkig heb ik een
krachtig gestel, en het scheen, alsof ik in de achting
van de bevolking rees, toen zij mij onvermoeid het zware
poekat (werpnet) door de kali zag trekken of zware
balken aansjouwen en bekappen voor een huis, dat gebouwd
werd, of werken op ladangs. (*)
„In de eerste weken, dat ik in de kampong was,
werd ik eer met onverschillige minachting dan met
eenige belangstelling, of nieuwsgierigheid zelfs, beschouwd.
De mannen, die voorbij mijn tampat (ligplaats)
gingen, waarop ik ziek lag uitgestrekt, zagen nauwelijks
m
(1) Terrein, dat platgebrand wordt, om het geschikt te maken voor de rijst-
cultuur

22
naar mij om ; sommigen deden het met een blik, waaruit
haat en nijd was te lezen — enkelen spogen vlak
voor mij op den grond. Vrouwen ontwaarde ik aanvankelijk
weinig en nooit zonder doek voor het gelaat —
later ontmoette ik ze meer en ongesluierd. Kinderen
waren er betrekkelijk weinig in de kampong — mooie
kinderen, krachtig gebouwd en met levendige oogen. De
kinderen waren erg schuw en het kostte mij veel moeite
eenigszins gemeenzaam met hen te worden.
„Het trok in het begin mijn aandacht, dat sommige
jongens, knaapjes van 5 tot 7 jaren naar gissing, misvormd
waren door een vreemd vooruitstekend uitwas,
zooals ik dacht, aan het onderlijf. Later bleek mij echter,
dat die kinderen onlangs besneden waren en nu, ter
bevordering van de genezing, een soort kooitje van gevlochten
bamboe voor den buik droegen, waarover dan
hun kleeding hing.
„Over het algemeen vond ik de Atjehers erg lui in
alles, wat zij deden, behalve wanneer het iets betrof, dat
den krijg raakte. Wapens slijpen, kogels gieten, tandakken
(dansen) met lans en klewang en den geheelen dag
in het veld zijn om de Kafirs (ongeloovige honden —
Hollanders) te bevechten of afbreuk te doen — in dit
alles zijn zij onvermoeid. Het andere zwaardere werk,
dat zij 's morgens, en het lichtere, dat zij 's avonds
voor zonsondergang verrichten, gaat minder vlug van
de hand, en over het geheel doen de vrouwen vrü wa t
meer dan de mannen, die over dag lang slapen en, naar
het mij voorkwam, telkens gingen bidden — dat zij volgens
den koran minstens vijfmalen daags moeten doen —
wanneer het werk hen verveelde en zij zich daaraan
wilden onttrekken of uitrusten. Op feestvieren zijn zij ver-

23
zot, en bedrinken zich aan een brouwsel, dat veel van
sagoeër [ l ) heeft, maar ook aan arak.
„De meer beschaafde westersche dronkenschap van
jenever en cognac maakt echter ook al flinke vordering
onder hen. De meeste mannen zijn hartstochtelijke opiumschuivers.
Het opioen, mâdat of tjandoe (opium) wordt
doorgaans door de hoofden op feesten uitgereikt en als
een soort betaalmiddel gegeven aan hen, die gaan vechten
tegen de blanda's, vooral aan de voorvechters. Om opium
machtig te worden is de Atjeher, als hij het niet kan koopen,
tot de grootste laagheden in staat ; zelfs het verkwanselen
van vrouwen en kinderen voor een hoeveelheid van
dit vergif is volstrekt geen zeldzaamheid. De hoofden,
en wel de rijke hoofden, zijn nagenoeg uitsluitend in
het bezit van opium, dat hun door middel van de
Atjehers te Singapore bezorgd wordt in kisten, die
voor een waarde van ruim 1000 gulden inhouden. In
grootere of kleinere hoeveelheden, tot zelfs een balletje
zoo groot als een erwt, verkoopen zjj het weer met
woeker aan hunne ondergeschikten, of gebruiken het
heulsap om alles van hen gedaan te kunnen krijgen.
„Als de Atjeher op een feest goed opgewonden raakt,
gaat hij dansen, met een parang (mes, dolk) gewapend,
en toont aan de omstanders zijn moed en gehardheid
door zich aanhoudend in armen en beenen te steken.
Bij zulke gelegenheden werd ik altijd door hen, die mij
niet ongenegen waren, ijlings verwijderd. Over andere
afschuwelijke ondeugden van de Atjehers, die trouwens
algemeen bekend zijn, zal ik liever niet in bijzonderheden
treden.
(!) Vocht dat uit den sago-booni wordt opgevangen, door er een gat in to
alaan, en dat men laat gisten.

24
„Spoedig na mijn herstel reeds begon een hadji
(priester) mij langzamerhand voor te bereiden tot den
Mahomedaanschen godsdienst, waartoe ik stellig zou
hebben moeten overgaan, indien ik het verblijf in de
kampong Lampoe niet had geruild tegen dat in Babapoeti.
Hadjie Ibrahim, de voorganger van de Atjehsche
kudde te Lampoe, hield dagelijks catechisatie
met mij — maar op een eigenaardige wijze. Als ik
op de sawah of in den papajatuin van den Ketjik
(kamponghoofd) of in de kampong zelve aan het nieuwe
huis werkte, en ook wel als ik zat te eten, zag ik Tongkoe
Mandersah (priester van de kampong) in de verte
aankomen met zijn pajong boven het hoofd, den koran
en het koranstoeltje. Deze soort van stoeltjes, welke veel
in de Mendersahs (bedehuizen) en Mesigits (moskeeën)
gebruikt worden om het Heilig Boek op neder te leggen
en vervolgens op Turksche wn'ze daarvoor geknield te
lezen of te bidden, verdienen wel een kleine beschrijving ;
want, hoewel op het oog hoogst eenvoudig, zijn zjj toch
staaltjes van vernuft en van onuitputtelijk geduld. Het
stoeltje bestaat uit een plankje van een halven meter
lengte en een paar centim. dikte, bij een breedte van
2y2 à 3 decim. ten naastenbij. Het wordt in de dikte
tot op de helft van de lengte doorgezaagd; vervolgens
wordt uit de hand over de geheele breedte een scharnier
ingesneden, iets dat een ongelooflijk geduld moet
kosten; daarna wordt de eerste bewerking over de andere
helft herhaald, waarna het stoeltje als een wafelijzer kan
worden geopend en dichtgeslagen en dus in den vorm
van een liggend kruis op den grond kan worden gezet.
Om op mijn catechiseermeester terug te komen, —
hh' zette zich neder, vouwde zijn beenen toe, zijn koran

2.".
en stoeltje open, en begon mij voor te lezen of voor mij
te bidden, zoo ik mij niet bedroog. Hij hield dan bijna
onafgewend den blik op mij gevestigd en wees met den
vinger om beurten naar den hemel en naar mü, den
adspirant-Muzelman.
„Intusschen werkte ik kalm door, alsof er van geen
Ibrahim sprake was. Het scheen tot het effect van de
plechtigheid ook weinig af te doen, of ik er bij present
bleef of niet. Want meermalen moest ik mij verwijderen,
om het een of ander te halen, en bleef dan korter
of langer tijd weg, hetgeen geen reden voor den prediker
scheen te zijn om de oefening of voorbereiding
zoolang te staken, evenmin als ik mij, na hem by het
eten met zijn geprevel, bij wijze van muziek aan tafel,
te hebben genoten, weinig aandachtig en nog minder
eerbiedig uitstrekte om mijn middagslaapje waar te
nemen.
„Hij preekte maar trouw door. Wanneer men hierbij
in aanmerking neemt, dat ik natuurlijk geen tittel of
jota van het Arabisch of van het Atjehsch, dat hij
prevelde, verstond, dan zal het niemand verbazen,
dat ik niet uit overtuiging Mahomedaan kon worden.
Het eenige, wat ik ooit van mijn leermeester heb kunnen
verstaan, was de vraag, in gebrekkig maleisch op
zekeren dag tusschen een lezing en een gebed in gedaan,
of ik ook bij geval rokomanilla (manillasigaren) van de
blanda's had medegenomen Ik moest Zijn AVel Eerwaarde
antwoorden, dat ik hem tot mijn leedwezen niet
kon laten opsteken, aangezien zijn brave geloofsgenooten
mij zelfs tot mijn pakje pruimtabak toe hadden ontstolen.
Hij betuigde door gebaren zijn leed over dit ongeval,
d. w. z. niet over dat ongehoord stelen, waaraan zijn'

26
schapen zich schuldig maakten, maar uit teleurstelling, dat
hij de manilla's niet zag aanrukken. In weerwil van deze
kleine onaangenaamheid bleef hij mij toch trouw den
weg wijzen naar Mahomed's zevenden hemel, en ik zou
in geen maand kunnen vertellen, hoe de kerel mg wel
verveeld heeft.'
„Van het karakter der Atjehers geloof ik verder
nog gerust te kunnen zeggen, dat er, dunkt mü, geen
leugenachtiger, listiger, verraderlijker en ook geen dommer
en toch trotscher volk kan bestaan. Om zich de
eer van het een of ander feit te geven, laat ik b. v.
eens noemen het stelen of veroveren van een Beaumontgeweer
op de Kafirs, iets dat als een wapenfeit wordt
aangemerkt, deinzen zij dikwijls niet terug voor den
laaghartigsten sluipmoord, zelfs op bloedverwanten.
„Het volgend geval deed zich eenmaal te Lampoe
voor. Drie Atjehers, nl. een hoofd en twee minderen,
die zwagers waren, gingen op zekeren dag op roof uit
in de richting van het kampement der Nederlanders.
Tegen den middag komt het hoofd alleen terug, en
wel met de geheele wapenrusting van een Nederlandschen
soldaat. Hg doet aan het verzamelde kampongvolk
een verschrikkelijk verhaal van een aanval, dien hij
alleen had gedaan op een benting van de blanda's, daar
zijn beide tochtgenooten niet goed gedurfd hadden, toen het
er op aankwam. Na bijna de geheele bezetting te hebben
doodgeslagen, was hij met de veroverde wapens doodbedaard
terug gegaan naar de beide vrienden, die sidderend
in de rimboe (wildernis) waren achtergebleven. Maar
zie, daar komt een patrouille aan van de Kafirs, en
in het gevecht, dat opnieuw ontstaat, doet hij andermaal
een tiental vijanden in 't zand bijten — doch, helaas,

met verlies van de beide kampongbewoners, die in den
strijd vielen. Zoo luidde het verhaal, dat door den schurk
met een onuitstaanbaar gezwets werd opgedischt. De
trots en opgeblazenheid, waarmee hij met zijn buit door
het volk liep, waren inderdaad ontzettend bespottelijk.
„Maar zie, wat gebeurd er? Met het vallen van den
avond komt een der beiden door het hoofd doodgemelde
Atjehers, meer dood dan levend, in de kampong aan.
Stervend geeft hij de volgende lezing van het voorgevallene.
„Bij een verlaten woning op een halfuur van een benting
der Hollanders gekomen, hadden zij eensklaps een Javaansch
soldaat ontwaard, die blijkbaar bezig was met
rampassen. ( l ) De zwager van den verhaler besluipt den
onvoorzichtige en schiet hem, op een paar passen afstand,
in den rug met zijn donderbu? dood. Men kwam overeen,
dat hem, die den moord beging, het geweer van den verslagene,
het opperhoofd de sabel en het leergoed, en den
dercle _ den verhaler dus - wat er op het lijk verder
mocht gevonden worden, zoude toebehooren. De verdeeling
geschiedde aldus. Onder het naar huis gaan weet
het hoofd aan den laatstbedoelde in te fluisteren dat hij,
den bezitter van het geweer moest vermoorden en dat
zij dan met hun tweeën om het wapen zouden dobbelen.
De overeenkomst wordt zwijgend gesloten en terwijl het
hoofd de aandacht van het slachtoffer op iets in de verte
vestigt, steekt de eene bloedverwant den anderen overhoop.
Het lot beslist, dat de doodslager het geweer zal
hebben. Maar dit kwam niet uit met de rekening van het
hoofd. Op een kwartier afstand van hunne woonplaats ge-
(1) Eigenlijk rooven, maar hier meer in de beteekenis van nasnuffelen van
verlaten huizen, iets, dat onze soldaten dikwijls zeer onvoorzichtig doden.

28
komen, trekt hij geheel onverwacht zijn roedoes (Atjehsch
mes), keert zich bliksemsnel om en stoot zijn volger het
wapen tot aan het hecht in de borst. Daarna ontneemt
hij hem alles wat hij van den vermoorden soldaat bij zich
heeft, en werpt het lichaam in de kali. De ongelukkige
— die intusschen loon naar werken kreeg — was
echter niet dood. Hij kwam langzaam in het koele water,
dat toevallig zeer laag in de rivier stond, tot bewustzijn
en strompelde naar zijn woning, waar hij echter,
na bovenstaand verhaal te hebben gedaan, den adem
uitblies.
„Het hoofd was rijk en kon zich de gevolgen van zijn
misdaden voor een aanzienlijk bedrag afkoopen. AVant
zoo verregaand zedeloos en willekeurig is de Atjehsche
adat (wet), dat de mindere man voor diefstal dikwijls
wordt gepijnigd en gedood en de rijken, als zij slechts
boete betalen, verder ongestraft de schandelijkste euveldaden
kunnen bedrijven.

IV.
„ßuim veertien dagen zal ik in de kampong Lampoe
vertoefd hebben, toen ik voor het eerst het binnenste
van een bewoond Atjehsch huis betrad — en nog wel
op slinksche wijze.
„In het begin met ruw geweld en later met allerlei
dreigende gebaren daaruit geweerd, bekroop mg op
zekeren dag de lust om in de woning van den Ketjik, (*)
die in de onmiddellijke nabijheid was gelegen van het
nieuwe huis, waaraan ik werkte, een kijkje te gaan
nemen. Ik had ZHEG. met al de mannelijke en vrouwelijke
leden van zijn gezin in optocht zien uitgaan,
waarschijnlijk om een pasar (markt) te bezoeken, of een
feest in den omtrek te gaan bijwonen, en op het uur
van de middagrust waagde ik de inspectie.
„Het uiterlijk van het huis was iets beter dan dat
van de overige kampong-woningen. Het had een dubbel
dak, zooals van de Chineesche huizen, doch zonder opgekrulde
hoeken ; het was wat grooter, hooger en rustte op
meer palen dan de daaromheen gelegene — een paar van
mindere hoofden uitgezonderd — en was van fijner vlechtwerk
uit licht en donker bamboe - („treng," zeggen
de Atjehers) - langs de wanden voorzien. Een galerij
(1) Kamponghoofd.
«

30
omringde de vertrekken. De vrij breede houten trap van
twintig treden met houten leuningen was spoedig beklommen
en de klep van vlechtwerk, die zich „deur"
liet noemen en slechts met een houten pin door een
ijzeren kram gesloten was, even spoedig geopend. In een
smal gangetje, een soort doorloop, gekomen, dat, zooals
ik dadelijk bemerkte, de woning juist in twee gedeelten
verdeelde, die elk weer uit twee nagenoeg even groote
vertrekken bestonden, ontmoette ik al dadelijk — wie
had ooit zoo iets kunnen denken I — een paar heele oude
kennissen van mij. Hoe is 't mogelijk? zult u vragen,
luitenant. En toch is het zoo. Daar zag ik namelijk op
eenmaal over een lijntje hangen.... de treurige overblijfselen
van mijn gestolen onderkleeding : mijn hemd,
zonder mouwen — mijn onderbroek, met nog slechts
ééne pijp ! Omtrent de echtheid van mijn gekaapt eigendom
behoefde ik geen oogenblik in twijfel te verkeeren,
daar de gouvernements-equipementstukken nog duidelijk
prijkten met A. 97889G, door den braven sergeant Kobus,
mijn sectiecommandant bg de „Blanda's," eigenhandig
met roode verf daarin afgedrukt. Toevallig was het dien
dag, dat ik hier in deze Atjehsche woning bezig was,
juist Zaterdag, en onwillekeurig vlogen mijn gedachten
naar Kotta-Radja en omliggende posten, waar de Zaterdagsche
inspectie werd gehouden. Ik maakte zwijgend
een vergelijking tusschen de orde en zindelijkheid daarginds
en den vuilen boel hier, en had verschrikkelijk
berouw, dat ik zoo dom was geweest om over te loopen
naar de Atjehers, die mgn goed hadden gestolen; want
al zeg ik het zelf — en sergeant Kobus kan het getuigen,
luitenant, — ik ben altijd proper en netjes op mijn
uitrusting geweest. Maar ik had niet veel tijd om te

31
piekeren (na te denken). Ik lichtte een klep op - ongeveer
een dergelijke als die voor den ingang van het
huis — in het beschot hangende, dat de vertrekken van
het gangetje afsloot, en trad de eerste kamer (als het
hokje dien naam verdient) aan mijn rechterhand binnen.
Aanvankelijk zag ik niets dan een donkere ruimte, want
het daglicht, dat slechts toegang kreeg door de reten
van het gessak (plat geslagen bamboe) - waaruit een
groot gedeelte van den wand was gemaakt — en door de
openingen tusschen de beide daken, was niet voldoende
om het overigens geheel gesloten vertrek, dat bovendien
met geheel het huis door de zware kronen van opgaande
klapperboomen werd beschaduwd, voldoende te verlichten.
Mijn oogen wenden echter spoedig aan dit schemerdonker
en ik bemerkte aldra, dat de vloer, waarop ik
liep, van pinanghout vervaardigd, ook licht doorliet, door
openingen, die de bewoners schenen te gebruiken om
daardoor alles naar beneden onder het huis te werpen,
wat zg kwijt wilden zijn. Dat zij dit bovendien nog
slordig doen, ondervond ik eensklaps door uit te glijden en
languit neer te vallen. Het vertrek, dat ik langzamerhand
nauwkeuriger opnam, scheen door de beide dames
van den kampong-commandant te worden bewoond, te
oordeelen naar sommige voorwerpen en kleedingstukken
uitsluitend door vrouwen gebruikt en gedragen. In welke
verhouding deze dames tot het hoofd stonden, ben ik
niet te weten gekomen. Ik zag de vrouwen zoo nu en
dan, maar toch dikwijls genoeg om te weten, dat zij,
naar mijn begrip van mooi althans, wedijverden in leelijkheid.
De eene zal ongeveer twintig, de andere om
en bij de veertig jaren zijn geweest. In de laatste dagen
had ik vriend Ibrahim, den hadji, met nog een vreemden

32
Atjeher herhaaldelijk het huis zien binnengaan en toevallig
gehoord, dat eene der proemoeas ( J ) ziek ;iag.
„De vrouw van het hoofd scheen echter gelukkig hersteld
— immers, ik had beiden zien uitgaan. En nu
was ik zoo onbeleefd haar kamer te doorsnuffelen. Veel
merkwaardigs vond ik er niet in — maar wel veel
eigenaardigs. De wanden waren hier en daar behangen
met gekleurde doeken en op den vloer lagen eenige
fijn gevlochten matjes, benevens een paar bultzakken
met langwerpig ronde, en ook vierkante kussens, bijna
alle met groote gaten er in, waaruit pruiken kapok
hingen. Een baleh-baleh (rustbank) van gevlochten bamboe
stond in een der hoeken, en in een anderen, tot
mijn niet geringe verbazing, een Europeesch houten
ledikant zonder beddegoed niet alleen, maar zelfs zonder
onderlagen. Daarnaast een buffet-kastje met de opening
tegen den wand der kamer geplaatst, zoodat ik er niet
in kon zien, en een oude roodfluweelen stoel, waarop
een vergulde schildenjlijst was neergezet. Al deze voorwerpen
deden mij sterk denken aan een aandeel van den
inventaris van een afgeloopen schip, aan welks roof de
eigenaar van het huis stellig een handje had meegeholpen.
„Een ruw bewerkte tafel stond in het midden deiruimte
en daarop bemerkte ik verscheidene gereedschappen
en benoodigdheden, zooals betel-bladeren, kalk,
pinangnoot, tot het gereedmaken van de geliefde sirihpruim,
maar ook lange, fijne bamboesteeltjes en gekleurde
draden. Daaruit vervaardigen de vrouwen een soort
van bloemen, die ik vroeger reeds had gezien, en door
(1) Eene der vele Atjehsche uitdrukkingen voor het woord vrouw.

33
de soldaten, „doodsbloemen" werden genaamd, waarom
weet ik niet. Zij zijn zuiver kegelvormig, een vinger lang
en worden door de vrouwen aan een lang steeltje gedragen.
„Er lagen eenige half- en geheel afgewerkte bloemen
op tafel. Toen ik er een van wilde opnemen om ze van
nabij te beschouwen, merkte ik een stuk gebreid goed
op, dat gedeeltelp was uitgetrokken en waarvan de
draad op een houtje was gerold. Eensklaps valt mijn
oog op A 978896, en daar herken ik waarlijk een
van mijn gestolen kousen, die tot Atjehsche dames-handwerken
werd verwerkt.
„Ik mocht mij niet lang ophouden met eene bespiegeling
over zulk een vreemde lotsverwisseling van een paar
soldaten-sokken, maar moest mijn inspectie voortzetten.
„Trouwens in deze kamer was zij afgeloopen, nadat
ik nog een groote, goed gesloten kist van Djatti-hout
onder de tafel had opgemerkt. Het tweede vertrek,
dat ik betrad, was blijkbaar dat van het hoofd. Op
dezelfde wijze nagenoeg ingericht, als hetgeen ik zoo
even in hoofdtrekken beschreef, was het in de hoeken
en op planken opgestapeld met allerlei barang (goederen)
in zakken, in kisten of oningepakt.
„Een scheepsklok met één wijzer, Europeesche stoelen,
tafel en kast, vooral een vélocipède trokken mn'n aandacht
onder allerlei Indische voorwerpen. De wanden
waren beplakt met etiquetten van flesschen en blikjes,
met een proclamatie van den generaal Van S wieten
en met allerlei prenten en prentjes uit Hollandsche en
Hngelsche illustraties. Een paar donderbussen, klewangs
en messen waren met een hoop vischnettten aan den
wand gehangen, en, raad eens, luitenant !... met mijn
De Deserteur. *

34
geweer, dat mij door de schurken, die mij opbrachten,
was afgenomen. Mijn oog viel natuurlh'k dadeljjk op het
Beaumont onder al dat ontuig. Toen ik naderbij trad,
ja wel, hoor! daar las ik mijn wapennummer op de
kolfplaat. Ik kon een' vloek niet inhouden, toen ik mijn
trouwe spuit ( x ) daar geheel verwaarloosd, rood door
den roest terugvond. Hoe gaarne had ik ze weer over
mü'n schouder gelegd, om er mede naar Kotta-Badja
terug te marscheeren.
„Ik had echter niets anders te doen dan het wapen
weer op te hangen en ijlings mijn inspectie door het
huis te vervolgen, wilde ik niet overvallen worden dooide
terugkeerende vrinden. Eenigszins haastig verder
willende gaan, schopte ik een voorwerp vooruit, dat
voor mijn voeten op den grond lag, zoodat het door
het vertrek vloog. Ik ging het terughalen om het weer
op zijn vorige plaats te zetten, ten einde mijn bezoek
door niets te verraden. Het bleek mn' een lederen sandaal
te zijn, zooals veel door de hoofden wordt gedragen.
Maar verbeeld u wederom mijn ergernis en
verbazing, toen ik aan een plotselinge ingeving om het
ding te bekijken gevolg gevende, in de zool, dicht bij
de hak, andermaal A 978896 moest lezen — mijn
met slagletters ingeslagen nummer !
„Het schandaal van een Atjehsch opperhoofd had
mijn modelschoenen tot een paar sandalen ingericht.
Al het leer boven de zolen was weggesneden, op een
klein riempje na, dat, zooals u weet, tusschen de teenen
gekneld, het voorwerp onder den voet vasthoudt. Hoofdschuddend
en toch in mijn geest moetende lachen om
(1) Soldatonterm voor „geweer "

35
die roovers — hier nog wel een hooggeplaatste, nota
bene — die alles schenen te kunnen gebruiken, zette
ik de sandalen weer op de plaats, waar zij stonden,
sloop het vertrek uit en door het gangetje de keuken
in. Een beschrijving van zulk een ruimte gaf ik vroeger
reeds.
„Verplaatst men zich nu in gedachten daarin en
denkt men zich daarbij een hoop van allerlei door
elkaar geworpen vaatwerk: Indisch en Europeesch, van
roode en witte aarde, van porselein, van ijzer en van
koper, opgestapelde en omvergegooide zakken met rijst,
met gedroogde visch, met zwarte peper, met witte
peper, met zwarte suiker, met ongebrande koffieboonen,
heele en gebroken champagne- en andere flesschen en
aarden kruiken (natuurlijk, evenals veel van het vaatwerk,'van
ons afkomstig), met klapperolie en ander vet,
met melk of met petroleum gevuld, een stapel vruchten,
een bak met eieren, in één woord, denk u een pasar
(markt), waar een dolle karbouw heeft huisgehouden, dan
maakt ge u een vrij getrouwe voorstelling van de keuken
in het huis van den Ketjik van Lampoe.
„Een opening, in het atappen dak aangebracht, trekt
rook en damp „naar den hoogen", en toen ik zoo eens
naar boven en naar beneden keek, wachtte mij ook hier
nog een kleine verrassing. Ik bespeurde nl. eene langwerpig
ronden zak, ongeveer in den vorm van een bantal
goeling (rolkussen). Onderzoekend van aard, schopte ik
hem met den voet om. Wat zie ik alweer... ? A
978896. De zoo straks gemiste pijp van mijn onderbroek
had een andere bestemming gekregen en was door mevrouw
de Ketjik'sche — meer vindingrijk dan kieskeurig
— tot een berging voor zout ingericht. Wellicht

«U
had ik by' een nauwkeurig voortgezet onderzoek de aan
het andere kleedingstuk (dat ik daar straks in het gangetje
had teruggevonden) ontbrekende onderdeden ook
nog wel uit den chaos opgevischt; maar de tijd dwong
my voort te maken, en bovendien, de zaak kwam my
toch ook minder gewichtig voor.
„Ik stapte de keuken uit en kwam tot de zekerheid,
dat ik het aantal vertrekken in het huis goed
had geraden en er dus nog slechts één moest visiteeren.
„Ik had de afsluiting voor den toegang tot die kamer
spoedig gevonden, sloeg hem open en kroop naar
binnen.
„Een onbeschrijfelijke stank, door bedorven lucht, opium
en visch naar het mij voorkwam, veroorzaakt, deed mij
onwillekeurig een stap terugdeinzen, en ik stond op
het punt om dat „kwalijk riekende", donkere verblyf
zonder verdere „kunstbeschouwing" te verlaten, toen ik
toevallig een luik, een soortgelijke klep als voor den ingang
hing, in een der buitenwanden ontdekte. Ik stootte
het luik open. Na even wat frissche lucht te hebben
gehapt, keek ik in het licht, dat naar binnen stroomde,
onderzoekend om my heen, en... dacht van schrik te
verstijven. In een hoek van het vertrek lag een menschelyk
wezen op een baleh-baleh uitgestrekt, in eenigszins
opgerichte houding, een paar groote koolzwarte
oogen, met een onbeschrijfelijke uitdrukking van angst,
strak op my gevestigd houdende. Uit het door ziekte en
ouderdom tot iets ongelooflijk afzichtelyks geworden en
doodshoofdachtig met geel vel overtrokken gelaat zou ik
niet hebben kunnen opmaken, of het dat van een man of
van eene vrouw moest zyn, zoo de afschuwelijk uitge-

37
rekte en opgescheurde ooren C 1 ) my' niet hadden doen
zien, dat het eene vrouw was, die daar nederlag.
„Gedurende eenige minuten beschouwden wy elkaar als
verbijsterd. Zij blijkbaar in doodsangst, dat ik haar zou
vermoorden — en ik door het afzichtelijke der plotselinge
verschyning. Bovendien vloog het my door het
hoofd, dat zij mij zoude verraden en dacht ik er een
oogenblik aan haar te wurgen. Maar met afgrijzen
liet ik deze afschuwelijke opwelling varen, liet plotseling
het luik vallen, dat ik nog steeds met den arm
omhoog hield, en snelde het vertrek uit, echter niet zoo
snel, of ik zag de vrouw, wellicht meenende, dat ik op
haar af kwam, onder het slaken van een rauwen gil
achterover op haar leger vallen. Zonder verder om te
zien, ijlde ik de woning uit, sloot het luik voor de trap,
zooals ik het gevonden had, vloog haar af en begaf
my' toen, schijnbaar zoo bedaard mogelijk, naar de plaats
van mijn werk. Ik berekende niet langer dan een half
uur weg te zy'n geweest. De Atjehers sliepen nog. Mij
op den grond uitstrekkende, bekwam ik spoedig van
den schrik, overdacht myn ontdekkingstocht en de mogelijke
gevolgen ervan, daar die zieke vrouw mij
stellig zoude verraden, en viel weldra in slaap.
„Een paar uren, dunkt my', zal ik hebben geslapen,
toen een heidensch leven in de kampong my' wekte.
Boven alles uit klonk het gegil en geschreeuw van
vrouwen.
(1) De Atjelische vrouwen doorboren zich de ooren, om ringen en knoppen
te dragen, reeds op jeugdigen leeftijd, en maken dan de gaten door rekken
en trekken, dikwijls met behulp van gewicht, zoo groot, dat op later leeftijd
de aanvankelijk nauwelijks zichtbare gaatjes wel met de volle schijf van
een ringit (rijksdaalder) kunnen worden versierd, 't Is maar weereen quaestie
van smaak!
»

38
„Ik zag Ibrahim in draf naar het huis van het kampong-hoofd
loopen, gevolgd door den vreemden Atjeher,
dien ik reeds vroeger had waargenomen, en my' later
bleek een soort toovenaar, dokter of duivelbanner te
zijn. Naar de oorzaak van het kabaal vragende, deelde
een Atjeher mij mede, dat de Ketjik, van een feest, dat
hy had by'gewoond, te huis komende, zijn moeder Nja-
Mat, die al langen tijd ziek was geweest, dood had gevonden.
„Ik schrikte by het vernemen van deze tijding, dadelijk
begrijpende, dat ik, hoe onwillekeurg dan ook, de oorzaak
van haar plotselingen dood was. De vrouw, die
wellicht nog nimmer in haar leven een blanke had gezien,
was door mijn onverwachte verschijning stellig zoo
hevig ontsteld geworden, dat haar uitgeput gestel onder
dien door hevigen schrik veroorzaakten schok was bezweken.
Dit alles ging mij pijlsnel door het hoofd, toen
ik haar in myn gedachten andermaal, met dien verbijsterden
blik onder het uiten van een gil achterover zag
vallen. De vrees bekroop my nu nog meer, dat mijn bezoek
aan het huis zou worden opgemerkt, hoewel ik
alles had geplaatst en gesloten, zooals ik het gevonden
had.
„Spoedig echter werd ik op'dit punt gerustgesteld;
niemand scheen in de ontsteltenis over het onverwacht
verscheiden van Nja-Mat te hebben opgemerkt, dat er
iemand in de woning moest zyn geweest.
„Ongemerkt was ik intusschen opgewandeld in de
richting van het sterfhuis, maar weldra beletten mij
de Atjehers het dichter te naderen.
„Ik was echter genoeg in de nabijheid om juist waar
te nemen, dat al de leden van het gezin andermaal de

39
woning verlieten, om slechts toegang te verleenen aan
den hadji. Volgens de voorschriften van den Koran, zoo
hoorde ik, werd het lijk door den priester gewasschen
en mocht niemand daarbij tegenwoordig zijn. Eerst na
afloop dier godsdienstige plechtigheid, die zeven malen
moet worden herhaald, konden de bloedverwanten het
huis weer binnentreden. Nog voor zonsondergang had
de begrafenis plaats, die ik echter slechts uit de verte
mocht gadeslaan. Het lyk, in witte lakens gewikkeld en
met bloemen bestrooid, werd door mannen — het scheen
mij toe, op een plank — naar het graf gedragen, dat
niet ver achter het huis was gedolven. ( l ) Ik hoorde
Ibrahim uit den Koran lezen en bidden, de dragers en
volgers hem naprevelen, en niet lang daarna zag ik
allen huiswaarts keeren.
„'s Nachts hoorde ik het rumoer van een Jandorifeest,
( 2 ) zooals de soldaten dat noemen, waarvan ik
echter niets kan vertellen, omdat mij belet werd er
heen te gaan.
„Des anderen daags bezocht ik het graf van de arme
ziel, wier dood ik zoo geheel argeloos en, gelukkig voor
my, door anderen geheel onopgemerkt, verhaast had. Een
langwerpig heuveltje dat nog pas met water scheen begoten,
verrees boven haar laatste rustplaats, en door
eenige stokjes omhoog gehouden, was een wit laken,
waarop eenige bloemen lagen, als een tentje daarboven
gespannen. ( 3 )
(1) Hoewel op Atjeh veel kerkhoven worden aangetroifon, wordt toch
ook dikwijls in de kampongs begraven.
(2) Het woord is Sjandoerie en wil zeggen: feestvieren by plechtige of
godsdienstige gebeurtenissen.
(3) Een gewoonte bij vele Indische stammen in gebruik, omdat zij gelooven,
dat het goed is hunne dooden tegen de zonnestralen te beschutten.
m

f V.
„Op een goeden dag, platzak van een bezoek aan de
Seroegs l 1 ) naar huis keerende, werd ik van den kampongrand
uit reeds gewenkt en geroepen door eenige
Atjehers. „Yakenau, Yakenau," (de Atjehsche vertaling
voor: „kom hier") schreeuwden de kerels aanhoudend,
zoodat ik begreep, dat er iets by'zonders aan de hand
moest zijn. Ik wandelde intusschen met denzelfden bedaarden
pas door, want van den eersten dag af had ik
eene nog onverschilliger houding aangenomen dan die,
welke my altijd van natuur eigen is geweest, en
daar ik toevallig een paar malen in de gelegenheid was
geweest — eens tegenover een amokmaker en later nogmaals
bij een bandjir (overstrooming) — om te bewijzen,
dat ik niet bang was voor mijn „hachje", had ik het
volk reeds vry wel doen begrijpen, dat het mij al heel
weinig kon schelen, wat er met my gebeurde.
„Toen ik by de schreeuwers was aangekomen, maakten
zij zich nog drukker met hun Atjeh-koeterwaalsch en
met allerlei gebaren, die ik niet begreep. Ik ondervond
echter geen onvriendelpe bejegening ; zij namen mij in
hun midden en voort ging het in de richting van "het
(1) Seroegs zijn kuilen en ondiepe plaatsen langs de rivieren, die aan de
waterzijde met gevlochten bamboe zijn afgesloten en waarin de visch, mot
vloed binnengekomen, bij eb achterblijft.
#

41
huis van Ketjik, waarvoor ik reeds uit de verte een
hoop volk zag samengeschoold. Aha, dacht ik, de huisinspectie
is uitgelekt en de inspecteur zal worden opgehangen
of zoo iets. Gelukkig echter betrof het opstootje
iets anders.
„Te midden van de menigte op den grond zat een
voornaam Atjehsch hoofd. Zoo was althans mijn eerste
indruk, en hij bleek juist te zyn. De eerbiedige houding
van het kampongvolk en het pàkejan bâgoes (mooi kostuum)
van den bezoeker deden my' de gevolgtrekking
maken, dat hij vrij hoog geplaatst moest zijn. Laat ik
hem maar dadelijk aan u voorstellen als Toekoe Machmoed,
Oeloebalang der Moekim, waartoe de kampong
behoorde
„Een oogenblik dacht ik, dat de kerel — pardon,
Zy'ne Excellentie, wil ik zeggen — een „opgezette" was,
of dat er een pop was neergezet van gele was. Want
hij zat daar „op z'n kleermakers", met de handen in
den schoot en neergeslagen oogen, precies als een
mummie.
„Er heerschte een plechtige stilte, en ik geloof, dat
hy' het volk eenige oogenblikken goedertieren onthaalde
op het genot van den aanblik zy'ner heerlijkheid. Hij
scheen my' toe evengoed veertig als zestig jaren te kunnen
tellen ; zijn gelaat, als dat van .alle Atjehers, mager,
hoekig en donker geel, kwam mij nog wat onzindelijker
voor dan de tronies van de Atjehers om mij heen,
overigens gaf hy my den indruk van groot en stevig
gebouwd te zyn. Van zijn tenue merkte ik op een wit
onderkleed, met goud- en zilverdraad en juweelen knoopjes
versierd, waarover een groenachtig satijnen jasje met
dergelijke versierselen was aangetrokken ; verder de be-

42
kende Atjehsche broek, rijkelyk geborduurd onder aan de
beenopeningen, eindelijk een hoofddeksel, dat scheen
samengesteld uit een tulband en een hoog, stijf mutsje,
nogal veel gedragen en op de Atjehsche „kappia"
gelijkende. Tal van volgers, die achter hem neergehurkt
waren, droegen pajong, wapens en de sirihdoos. Het
meest viel my op de witheid van zijn onderkleeding ;
zoo'n wit hemd had ik op Atjeh nog niet gezien, hoewel
ik er toch zeker van ben, dat het by ons, met een bijzondere
aanbeveling voor een extra kluitje zeep, terstond
naar den waschbaas zou zijn teruggebracht.
„Toen ik Zyn Hoogheid op my'n gemak bekeken had,
en nog in twijfel verkeerde, of ik inderdaad met een
levende of met een „geprepareerde" te doen had, werd ik
in dit opzicht eensklaps uit den droom geholpen.
„Vriend Ibrahim, dicht in zijn nabijheid zittende,
zag onderzoekend den kring rond, tot zijn blik op mij
rustte, en fluisterde toen den Oeloebalang iets toe. Deze
richtte langzaam het hoofd op, wendde het terzijde
en ontlastte zich van een vervaarlijken straal rood
sirih-speeksel. Tegelijkertijd echter met deze nette verrichting
nam hij mij van top tot teen met een enkelen
blik op. Zoo iets listigs en sluws, als uit dien blik sprak,
had ik nog niet in Atjehsche oogen gezien. Na eenige
oogenblikken werd mij beduid uit den kring te komen
en tegenover den Toekoe, op een tiental passen
afstand van hem, op den grond te gaan zitten. Ik dacht
nu eens nauwkeurig opgenomen te zullen worden, of
wel een ondervraging te ondergaan omtrent de Blanda's
en hun leger, of naar de redenen van mijn desertie.
Noch het een noch het ander had echter plaats. De
Oeloebalang, nu eens in gesprek met den Ketjik, dan

43
weder met den Hadji, verwaardigde mij met woord noch
blik.
„Toen ik daar zoo een poosje als een gek had gezeten,
moest ik mij omkeeren en den hoogen bezoeker mijn
rug toekeeren. Of hij dien bekeken heeft, weet ik niet.
Eindelijk kon ik weer gaan, en toen hoorde ik van de
Atjehers, dat ik in het gevolg van Toekoe Machmoed
mede zou gaan naar zijn kampong. Een half uur
later werd mij een pak op het hoofd gelegd, dat de
Ketjik uit zijn huis had gehaald en ik dragen moest,
en dat geschenken bevatte voor zijn chef den Oeloebalang.
Ik kreeg mijne plaats tusschen zijn volgers en wij togen
op marsch. Mijn afscheid van de kampong en haar bewoners
was intusschen noch van langen duur noch hartverscheurend.
Mijnheer den Ketjik, die mij zoo schandelijk
bestolen had en voor wien ik zoo hard moest
werken, zag ik niet meer, en slechts een paar arme
Atjehers, met wie ik aan het nieuwe huis had gearbeid,
riepen my een Maleisch „tabe, tabe" toe, of piepten en
floten door hun neus een Atjehschen afscheidsgroet, dien ik
slechts kan weergeven met waaislaeikoen.
„Ook mijne goederen en reistoilet waren al heel spoedig
ingepakt en in orde. Toen ik nl. uit den kring van voor
het aangezicht des Oeloebalangs moest verdwpen en
hoorde, dat ik hem had te volgen — toen was ik ook
tegelijkertijd ingepakt en marschvaardig, daar ik letterlijk
niets meer bezat dan het goed, dat ik aanhad,
te weten, een blauw katoenen mouwvest, een dito pantalon
en mijn toppie (politiemuts), van welk hoofddeksel
nog door een Atjeher, zeker een sandalen-lapper, de
lederen klep was afgetrokken.
„In dit weinig omslachtig reiskostuum en op zoo be-

'1-1
knopte wjjze van benoodigdheden voorzien, toog ik in
het gevolg van mijn nieuwen heer en meester door het
land van Atjeh. Wie weet hoe lang en hoe ver, dacht
ik. Maar de reis duurde korter, dan ik verwacht had. Er
werd onderweg niet gerust, slechts een klein oponthoud
had er plaats, toen halverwege een Atjeher ons te gemoet
kwam met een akelig, klein, mager handpaardje,
waarop de hoofdpersoon van den stoet plaats nam. Door
kampongs en sawahs, en langs een zeer hoog gedeelte
van den kali-oever bereikten wjj nog voor het vallen
van den avond de verblijfplaats van den Oeloebalang
ToeJcoe-Machmoed.
* *
*
„Deze verblijfplaats, de kampong Eabapoeti, ligt inderdaad
schilderachtig mooi langs de rivier.
„In een vrij diepe vallei, door heuvels en dalen afgewisseld,
liggen bijna honderd woningen, waaronder
zeer hooge en zeer fraaie, met kunstig vervaardigde en
goed onderhouden daken, in een hoog opgaand, zwaar
gekroond klapperbosch verscholen. De rivier slingert
zich met een sierlijken zwaai om de kampong ; aan deze
zijde kabbelend tegen den hoogen, steenachtigen oever,
aan gene zijde een strook der lager gelegene landen
onderwater zettend, stroomt en bruist zh' bij bandjirs
(overstroomingen) met donderend geraas en woeste pracht
in ijlende vaart over geheel het omliggend landschap,
waarvan dan slechts de kampong Eabapoeti, als een
groene oase in die waterwoestenij, zichtbaar blijft.
„De bevolking, waarvan een gedeelte haar hoofd
te gemoet kwam, scheen mij beter gekleed dan die te
Lampoe, en het kwam mij voor, dat ook de tuinen en

45
paggers (heggen) om hunne huizen netter aangelegd
en onderhouden waren.
„De menschen namen weinig notitie van mij. Slechts
enkelen beschouwden mij met eenige nieuwsgierigheid
en verwondering ; maar de meesten, die my opmerkten,
verheelden, althans met hunne oogen, den haat en wrok,
dien zy tegen de Kafirs blijven voeden, ingeenen deele.
Niettemin werd my een vrij goed maal en een ligplaats
op een oude, wrakke baleh-baleh onder een afdakje
verstrekt, echter zonder dat iemand het woord tot mij
richtte. Van die weinige belangstelling trok ik my
echter niet veel aan; ik herhaalde voor de zooveelste
maal mijn stopwoord : „'t zal mijn tijd wel duren," at
mijn potje leeg, strekte mij uit en sliep als een roos
aan één stuk door tot den volgenden morgen.
„Op onaangename wijze werd ik echter plotseling
gewekt door hevige, pijnlijke schokken in den rug, en
snel oprijzende, zag ik een Atjeher naast mijn balehbaleh,
die zich onledig hield mij geweldige schoppen
in den rug toe te dienen. Woedend vloog ik van mijn
rustbank, en kort aangebonden zijnde, gaf ik den kerel
een oorvijg, die een daalder waard was, en zoo flink
aankwam, dat de vrind met het hoofd tegen een deipalen
van het huis terechtkwam en een oogenblik als
versuft bleef liggen. Zie zoo, dacht ik, daar heb-je vooreerst
genoeg aan, jou leelyke monjet (aap). Spoedig echter
was hij weer op de been en verdween in het huis. Om
mij henen ziende en op verdere aanvallen bedacht, ontwaarde
ik op eenigen afstand, onder een pendoppo gezeten, den Oeloebalang
Toekoe Machmoed. De onverwachte kloppartij
in het vroege morgenuur scheen hem erg te vermaken,
ten minste hy hield zyn buik vast van het lachen,

46
en evenzoo de Atjehers, die by hem waren. Telkens
hoorde ik hen hunne pret luchten met „ohohoho's" en
„oeroeroës". Intusschen had ik het goed ingezien om op
mijn hoede te blijven, want weldra zag ik mijn vrind, den
porder, tandakkende (dansende) uit de woning terug
komen, nu natuurlijk gewapend met een langen klewang.
Daar hij door dit tandakken nogal langzaam naderde,
keek ik zoo eens rond, of er ook bij geval iets voor de
hand lag, waarmede ik mij zou kunnen verdedigen ; mijn
oog viel op de wankelende baleh-baleh, waarop ik den
nacht had doorgebracht, en terstond zag ik, dat er een
poot van het oude ding zoo goed als bijhing. Ik pakte
hem stevig beet, zette mijn voet tegen de slaapsteê en
met een forschen ruk had ik het stuk hout in mijn handen.
U moet weten, dat ik in België altijd „meester op alle
wapens" ben geweest, en daarom had ik al dadelyk vertrouwen,
toen ik dezen wel wat zwaren baton (') meteen
paar appèls ( 2 ) boven het hoofd zwaaide. Andermaal
hoorde ik de door den neus geblazen „o&o7«o's" vanden
Oeloebalang en zyn staf onder de pendoppo. Eindelijk
was de gladdahher ( 3 ) mij genaderd; hij draaide nog
een maal of wat om mij heen, maar eensklaps zijn kans
schoon meenende, hieuw hij met een vervaarlijken zwaai
naar mijn hoofd — en ik geloof wel met de beste bedoeling
om er de helft af te slaan. Maar ik, ook niet linksch,
maakte snel een rechtsche uitwijking, bukte mij en pareerde
met den baleh-balehpoot boven mijn hoofd uitgestrekt
den slag. De klewang drong diep in het hout.
(1) Baton: acUermstok.
(2) Appèl: een hoorbaar starapen op den grond, by het schermen gebruikelijk.
(3) Gladdakker: Scheldnaam, dien de Europeanen heel dikwijls tegenover
Inlanders bezigen.

47
Of ik nu eensklaps bemerkte, dat mijn aanvaller zijn
wapen niet al te stevig in de hand hield, of dat ik dit
maar eens onwillekeurig, gedachtig aan mijn schermlessen,
probeerde, weet ik niet, maar wel, dat ik met beide
handen en met alle kracht mijn houten wapen naar
omlaag trok en — den kerel ontwapende. — Bliksemsnel
werp ik nu baleh-baleh-poot en klewang, die onbewegelijk
in elkaar vast zaten, over mijn hoofd weg, kroop den Atjeher
tusschen de beenen en wierp hem in een oogwenk
achterover op den grond, zoo netjes en zoo vlug, alsof
ik nog straatjongen in Gent was „Ohohoho ! ! Oeroeroeroe!
!" - klonk het uitbundig juichend van onder
de pendoppo.—
„Maar ik was nog niet waar ik wilde zijn.
„Door de kortstondige worsteling, gevolgd door deze
buiteling, lagen hout en klewang weer binnen mijn bereik.
In lichaamskracht was mijn tegenstander niet tegen mij
opgewassen - dat bemerkte ik al gauw ; met de knie
op zijn borst en mijn linkerhand, om den mageren, gelen
strot gekneld, had ik den Atjeher geheel en al in mijn
macht. Snel strekte ik de rechterhand uit, vatte den
klewang en schudde hem met kracht uit het hout.
Toen hief ik het wapen hoog op, zwaaide het driemalen
boven den zwarten schurkenkop, en ... wierp het ver van
mij af. Daarna liet ik myn gevangene los, stond bedaard
op en wachtte met over de borst gekruiste armen, wat
hij verder van plan mocht zijn te doen.
„De „porder" scheen echter vooreerst zijn bekomst te
hebben ; hij richtte zich langzaam en moeilijk op, liet zijn
klewang in den steek en sloop bukkend, alsof'hy zich
schaamde, andermaal zyn woning in.
„De bijvalsbetuigingen van den Oeloebalang en zijn

48
gezelschap gingen bijna in luid gejuich over, toen ik den
Atjeher met zyn eigen wapen dreigde den kop te zullen
klieven — maar verstomden eensklaps, toen ik den
klewang wegwierp en den kerel vryliet. Onmiskenbare
blijken van ontevredenheid merkte ik duidelijk by hen
op. Zulk een beëindiging van een gevecht is bij de Atjehers
iets ongehoords en onbekends.
„Later kwam ik genoeg in de gelegenheid hiervan
overtuigd te worden. Het slottooneel, waarop de toeschouwers
zich bij voorbaat het meest zaten te vergasten, nl.
getuigen van een moord te zijn en bloed te zien stroomen,
waarop alle Atjehers verzot zyn, werd hun onverwacht
en zonder eenigen grond — in hun oogen — onthouden
; daar waren zy woedend over. Grootmoedigheid,
medelijden ridderlijkheid zijn bij hen te onpractisch,
ten eenenmale onbekend, en het eerste wat de Oeloebalang
dan ook had uitgeroepen na afloop van het gevecht,
zooals hij mij later zelf mededeelde, was: „die
kerel is ook alweer als alle Hollanders, dapper maar dom."
„Ook myn vijand, dien ik zoo royaal behandelde, is my
nimmer in eenig opzicht erkentelijk daarvoor geweest ;
integendeel, ik meende altijd, dat hij min of meer spottend
en vragend het hoofd schudde, als hij mij zag.
Pogingen om met my te vechten, stelde hij echter niet
meer in het werk; maar ik was alty'd min of meer voorbereid
op een sluipmoord, dien hij gemakkelijk had
kunnen beproeven, daar ik my steeds nagenoeg geheel in
de open lucht te slapen legde. Gedurende de eerste nachten
maakte ik een soort toestel van planken, dat op mijn
lichaam moest vallen, als er iemand bij mijn slaapplaats
kwam, doch dit verveelde mij gauw en ik liet het na.
„Als een gevolg van mijn eerly'k gevecht intusschen

49
maar misschien nog meer om mijn fatsoenlijke opvatting
van „het recht van den sterkste," werd ik door de
lijfwacht van den Moekim-commandant in het my' bekende
blok gesloten. Ditmaal ging dit echter nog al
niet hardhandig en van mishandeling was geen sprake.
Het strafwerktuig stond weder in de onmiddellijke nabijheid
van Machmoed's woning, en terwijl ik zat opgesloten,
scheen de geheele kampong-bevolking langs my'
heen te defileeren.
„De beteekenis van deze voorstelling was : dat ik, hoe
brani (dapper) dan ook, toch, Kafir (') zijnde, werd gestraft
en niets dan eene gevangene en slaaf was van den machtigen
Oeloebalang. Na verloop van weinige uren echter
werd ik weer ontslagen en bij Toekoe Machmoed gebracht.
„Ik trof hem aan in zyn pendoppo, en bij deze gelegenheid
voor het eerst het woord tot mij richtende, gaf
hij mij in vrij goed maleisch kort en duidelijk te kennen,
dat ik uitsluitend bij hem zoude werken en met een'
goede behandeling beloond, of met een slechte, al spoedig
met den dood, zou gestraft worden — al naar mate
mijn gedrag zou blijken te zijn.
„Na deze aanbeveling stond hij op en wenkte mij hem
te volgen. Wij verlieten de pendoppo, gingen het huis
om, en vervolgens naar een alleenstaand gebouw, dat op
een vijftig passen afstands daarvan gelegen was.
„Het kwam mij nog nieuw voor en was langwerpig en
smal van vorm, sierlijk vervaardigd uit de gewone bouwmaterialen
: pinanghout, bamboe en atap. Mijn heer en
meester opende de deur en wij traden binnen
Wat was dat ! ? ü kunt niet gelooven, luitenant,
hoe verbaasd ik stond te kijken. Ik begreep er niets van.
(1) Kafir: Ongeloovige hond.
De Deserteur.
4

I
VI.
„Ik wreef mijn oogen uit en trok mij eens aan de
haren, om zekerheid te hebben, dat ik niet sliep, maar
wel degelijk wakker was. Ik geloofde inderdaad een
oogenblik, luitenant, op eens in Kotta-Radja verplaatst
en corvee-wapenkamer (') te hebben. Verbeeld u, daar
stonden netjes op een geweerrek gerangschikt een veertigtal
van onze Beaumontgeweren ; daar hingen langs
de wanden onze patroontasschen met bandeliers en koppels
met sabels en scheeden ; daar lag een hoop van
onze randsels; hier stond een bak met duizenden verbruikte
hulzen, ginds een met scherpe patronen ; op een
lang gelid stonden wel vyftig niet gesprongen granaten
en bommen gerangeerd; ik merkte een trom, een
signaalhoorn, eenige revolvers, een officierssabel, veldflesschen,
een officierstasch, uniformbroeken, jassen, petten
en slobkousen .... ja, wat zag ik daar niet ? De wanden
waren beplakt en behangen met allerlei stukken beschreven
en bedrukt papier, die mij spoedig bladen bleken
te zijn uit verscheurde administratieboeken, strafregisters
en zakboekjes. Al de door onsj .uitgevaardigde proclamation
en kennisgevingen aan het Atjehsche volk
(1) Corvee-wapenkamer is oen dienst, waartoe dagelijks soldaten gecommandeerd
worden om opgelegde wapens te poetsen.

.-,1
waren er bij — en ik schudde mijn hoofd over dat aantal.
Een „Handleiding voor de troepen der tweede expeditie
tegen het ryk van Atjeh," een kaart van het land,
een plan van den Kraton, een prijscourant Van Leeuwen
en C° Ik zou u gaan vervelen, als ik wilde trachten
slechts de helft op te noemen van wat mijn oogen aanschouwden
in dit museum, wapen- en kleedingmagazijn
van den Oeloebalang Toekoe Machmoed. Laat ik echter
Voor de merkwaardigheid nog even opnoemen: een zakbijbeltje,
een batterijschool, een portretalbum en een
exemplaar van Conscience's Baas Ganzendonk, naast
elkaar op een plankje.
„De Toekoe scheen zich te vermaken met mijn verbazing
en liet mij een oogenblik beteuterd staan en
rondkijken. Ten laatste begon hij weer te spreken en mij
te verklaren, dat ik belast werd met schoonmaken,
-schoonhouden en repareeren van zijn zonderlinge verzameling,
waarmede ik dadelyk, en wel met een der geweren,
die hy mij persoonlijk in handen gaf, in zijne
tegenwoordigheid had aan te vangen. Ik nam mijn
„partie en brave," zooals wy in België zeggen, bekeek
de arme. zwart verroeste spuit en begon met te betoogen,
dat ik vooreerst zonder olie niets kon aanvangen, maar
bovendien nog verschillende gereedschappen behoefde,
e ik misschien wel onder den ouden rommel van het
magazijn vinden zou. De Atjeher scheen dit moeilijk
te begrijpen, doch liet mij ten laatste een paar borstels
n — die ik dan ook weldra in een randsel vond —
en uit de kampong klapper-olie brengen. Ik toog aan
den arbeid. De Oeloebalang volgde ieder mijner bewegingen
en inspecteerde elk onderdeel, dat ik gepoetst had.
„Tegen den middag liet hy'mij slecht eten brengen en

52
zich zelf aflossen door een zijner ondergeschikten, dietot
my'n geruststelling van het hoofd tot de voeten gewapend
was. Toen de avond viel, kon ik inrukken en
kwam Machmoed persoonlijk het „museum" sluiten.
„Ik mocht mij toen in de rivier gaan baden, kreeg
weer een' hoeveelheid rijst te eten en zocht mijn tampat
(ligplaats) op. Moe van het werken viel ik spoedig
in slaap. Voor zoo verre ik had kunnen nagaan, werd
ik, eenmaal uit het wapenmagazijn zijnde, niet verder
bewaakt.
„De eerste dagen gingen op deze wijze voorbij. Ik had
mijn handen vol - dat verzeker ik u, want dat boeltje
zag er uit, dat het een schande was. Bovendien waren
er tal van kleine reparaties te verrichten, waartoe mij
langzamerhand de gereedschappen geleverd werdendoor
een Atjehschen zwaardveger, die in de kampong woonde,
en die eigenlijk niet veel meer was dan een messenslyper.
„Vele geweren vond ik echter geheel onbruikbaar, vooral
door defecten aan het sluit-toestel, die door mij niet
te verhelpen waren. Evenwel, ik was te lang machinist
in België geweest om niet aardig te kunnen knutselen,
en met wat oud ijzer en de uiterst geringe hulpmiddelen,
waarover ik te beschikken had, bracht ik menig
wapen — de Atjehers kwamen ook al spoedig met hun
donderbussen, na bekomen verlof van den Oeloebalang —
weer in slagvaardigen toestand.
„Onwillekeurig, zooals dat gaat, kreeg ik plezier in
my'n wapenkamer, die er heel anders ging uitzien dan
ik haar gevonden had, en ook de officier van wapening,
zooals ik Toekoe Machmoed in gedachten noemde, als
ik hem iederen morgen zag aankomen om inspectie te
houden, was hoogst tevreden. Ik ontving daarvan de

53
bewijzen door eene iets minder slechte menage, een paar
oude, vieze kleedingstukken en eene behandeling, die,
hoewel verre van welwillend, toch ook niet bepaald
slecht was te noemen. Nu en dan maakte Toekoe zelfs
wel eens een praatje met mij, en dat liep dan natuurlijk
altijd over zijn museum ot' over den oorlog met de
blanda's. Keeds van 1873 af, zoo vertelde Inj bijv., dagteekende
het begin van zijn verzameling. De meeste
voorwerpen had hij zelf veroverd (iets, dat hij natuurlijk
loog, zooals alle Atjehers doen) en de rest tegen hooge
prijzen door geheel Atjeh laten opkoopen. De slag van
LongBattah, zooals hij dat voor ons ongelukkig gevecht
van December 1874 noemde, de overvalling der patrouille
van den kapitein Van Swieten en dergelijke wapenfeiten,
die de Atjehers maar al te goed onthouden, hadden
een groot deel der wapens en uitrustingen aan zijn verzameling
geleverd. Later kwam hij er moeilijker aan en
had hij meermalen honderd tot honderdvijftig dollars
voor een Beaumontgeweer betaald. Het was vooral
eigenaardig hem te hooren praten over den krijg. Van
dat vechten, of liever gezegd van die wijze van oorlogvoeren
van de Hollanders, daar begreep hij niets vanj
t ging hem te hoog. In het begin had hij klaar gestaan,
zooals de meeste Atjehsche hoofden, om zich te
onderwerpen; want wat kon het verzwakte Atjeh uitrichten
tegen de zoo talrijke en goed uitgeruste legers
en vloten van den machtigen Badja Wolanda ? (Koning
van Holland). Maar langzamerhand hadden zü opgemerkt,
dat, hoe dapper de officieren en soldaten ook vochten,
r niet doorgetast scheen te worden ; dat den Atjehers
telkens de gelegenheid werd gelaten om zich te
herstellen — iets, dat de Westersche volken wellicht

54
als eene welwillende beleefdheid aan elkaar verplicht
zjjn, maar de Indische stammen dood-eenvoudigals nietdurven
beschouwen. „Ik herinner mij nog zeer goed,"
zoo zwetste de officier van wapening bij een andere
gelegenheid, „hoe ik jaren geleden, kort voor het
terugkeeren van het groote leger naar Java, commandant
was van de benting Lampoe-oek. Op zekeren dag
werden wij daar aangevallen door de blanda's. Wij
hadden het geluk de soldaten, die gering in aantal
waren, bij den telkens herhaalden stormloop tegen het
sterke werk, terug te slaan. Officieren en soldaten vochten
als leeuwen ; ik zag met bewondering hun moed.
Dat de aanvoerder — ik zie hem nog — een rijzige
figuur, met rood gelaat, een kruis op de borst en het
toppie (pet) achter op het hoofd, niet tienmalen, bij wijze
van spreken, is neergeschoten, is mij alth'd een raadsel
geweest ( J ). Hij moet een djimat (talisman) hebben gedragen.
Maar nu dachten wij natuurlijk, dat den volgenden
dag een veel grootere macht van de Kafirs die benting
zoude komen innemen en verwoesten; wij waren
daarop voorbereid en hadden reeds des nachts onze barang
(goederen) in veiligheid gebracht. Dit behoefden
we echter niet te doen ; er gebeurde niets. Ik herhaal
het, dat ging ons te hoog, we begrepen er niets van. Ik
zag het groote leger niet lang daarna inschepen en wegstoomen
van de reede, en wij bleven rustig in onze sterke
posten, op nog geen kwartier afstands van den ouden
Kraton onzer sultans, (Allah hebbe hun ziel I), dien deblanda's
bezet hielden.
(1) Toekoe Hachmoed doelde hier klaarblijkelijk op het schitterend, maar
voor ons ongelukkig gevecht van den IGden April 1871, onder den onvorsaagden
ridderlijken majoor (thans generaal te Semarang) J. H. Itomswinckol.

55
„Wij geloofden, dat de profeet het hart der Kafirs
met vrees had geslagen. En zoo ging het nog dikwijls.
En het eind van het lied voor de Hollanders zal zijn —
enfin, zooals vandaag of morgen uw lot zal worden n.l. :
onder het mes van den kerel, dien gü zoo aartsdomhet
leven liet bij die vechtpartij, door sluipmoord te vallen.
Hadt gij hem de hersens ingeslagen, dan waart gij voor
goed overwinnaar en hadt de andere het nooit meer
kunnen worden — nu heeft hij nog kans. Ziedaar een
beeld van Holland en Atjeh."
„Onder al deze beschouwingen van den bluffenden Toekoe
poetste ik maar trouw door — dat scheen hem
niet te hinderen — en meermalen, als hij met minachting
over ons sprak, prevelde ik tusschen de tanden een
„verrek" of zoo iets. Maar dat ik het niettemin dikwijls
in mijn hart eens moest zijn met zijn hoogst practische
opvatting van den strijd om het bestaan hier op
dit ondermaansche, zal ik u wel niet behoeven te
zeggen.
„Dagelijks kwam ik intusschen meer in aanraking
met de kampongbevolking. Toen zij eenmaal merkten,
dat ik in kennis en handigheid dien ouwen, suften scharenslijper
de baas was, kwam iedereen, na vooraf gevraagde
vergunning bij den Oeloebalang, meteenkarrewei
— Osman met een klewang ; Saïd met een paar lekke
petroleum-blikken ; Abdoel met een paar scharen en
messen ; bij Mohamed moest ik een reparatie aan de
suiker-machine komen verrichten ( x ) ; mevrouw Nja-
(1) De Atjehers persen de suiker uit het riet, tusschen een paar steenen of
ijzeren loopers, die door een karhouw, een paard en ook wel door menschen
in beweging wordon gebracht.

56
Pang bracht mjj een koperen ketel uit haar keuken ;
mejuffrouw Tjot-Bri haar ijzeren harp, waarop zij zijde
en gouddraad spande. Zoo ging het van 's morgens vroeg
tot 's avonds laat.
„Mijn illusie echter om bij dat volk geld te verdienen,
ging al heel spoedig in rook op ; van niemand ontving
ik zelfs een pèng (>). Met veel zelfvoldoening bemerkte
ik echter eens, dat mijn klanten bh' den Oeloebalang
gingen betalen, als ik voor hen gewerkt had. Zij lieten
hem de verrichte reparatie zien, en dan bepaalde de
gladakker, hoeveel hg voor mijn moeite moest hebben.
U kunt u niet voorstellen, hoe woedend ik mjj daarover
wel gemaakt heb. De eenige, die mij nu en dan nog
eens een kleine belooning bracht, was een vrouw, voor
wie ik een paar oorringen, zoo groot als een paar kinderhoepels,
soldeerde. Misschien had zjj wel een goed
oog op den Kafir, want behalve de vruchten, waaruit
de belooningen bestonden, die ik dikwijls van haar kreeg,
waren er op zekeren dag ook bloemen bijgevoegd.
Was dit bij geval een declaratie? Ik weet het niet. Ik
heb nooit moeite gedaan een nadere verklaring uit te
lokken, teruggehouden door de afstootende bekoorlijkheden
van de Atjehsche dame.
„Behalve het bedrijf van landbouw, suikerriet persen,
wapens smeden, schilden vlechten, zijde weven en borduren,
hielden de mannen zich veel bezig met den krijg
en krijgsoefeningen.
„Wanneer eenige Atjehers hun geluk tegen de Hollanders
gingen beproeven, ontvingen zij in den regel van
(1) Eon pèng is een looden muntstukjo waarvan er ,ruim 7000 op een ringit
(rijksdaalder) gaan

57
den Oeloebalang Beaumontgeweren uit zun maga zijn ter
leen. Maar van te voren had ik dan theorie met de miliciens.
In bijzijn van Toekoe Machmoed moest ik
dikwijls, een paar uren achtereen, heel langzaam een
geweer uit elkaar nemen, ineenzetten, laden, ontladen
en aftrekken. Dit was echter meer een pantomime dan
een theorie, want zwijgend of met een enkel woord Maleisch,
vertoonde ik de onderdeelen, zooals een goochelaar
zijn voorwerpen doet, en paste ze dan in het geweer.
Hoe dikwijls ik dit ook voordeed, er was geen
Atjeher, die het mij vlug kon nadoen. In dit opzicht
waren zij niet pinter (snugger) ; want zoo had ik ook
op mijn wapenkamer in een korf de verschillende onderdeelen
van drie geweren gevonden, die de Toekoe niet
weer bij elkaar had kunnen passen.
„Na afloop van de theorie kreeg ieder krijgsman een
paar scherpe patronen van den Oeloebalang, die dan op
honderd passen afstand werden afgevuurd op een tusschen
twee boomen gespannen karbouwenhuid, met allerlei
figuren beklad.
„Des avonds volgde dan een chandoeri-feest ter eere
Tan de helden, die gingen vechten, voor welke gelegenheid
somtijds een karbouw werd geslacht. Alvorens te
yertrekken, kochten zij, die het konden betalen, een djimat
bij den hadji van de kampong. Die talisman bestond
doorgaans uit een blad van den koran, tot een klein vierkant
opgevouwen en daarna vastgeplakt en gekleefd in
een soort zwarte hars; soms ook uit een stukje papier,
door den hadji beschreven en beklad met een tooverbrief,
en ook wel eens uit een vodje van de kleeding, die zevenmaal
- onverschillig door denzelfden of door meerdere
heiligen - naar het graf van den profeet was ge-

58
dragen. Het voorwerp werd om den hals op de bloote
borst gedragen en beveiligde den bezitter - dit spreekt
van zelf - volkomen tegen alle mogelijke verwondingen,
welke de wapens der Kafirs zouden kunnen veroorzaken!
„Op zekeren dag kwam de „Officier van Wapening"
vroeger dan gewoonlijk in het magazijn, en begreep ik
dadelijk, dat er iets bijzonders aan de hand moest zijn,
daar hn iets gejaagds en onrustigs bij zijn binnentreden
niet kon verbergen.
„Weldra deelde hij mij dan ook mede, dat den volgenden
dag al de geweren zouden uitgereikt worden,
daar er prang besar (groote oorlog) op til was. Hij zelf
wilde mede uitrukken tegen de Kafirs, en ik zou hem
volgen met zijn wapens, waaronder twee geweren, die
ik dan voortdurend tijdens het gevecht voor hem had
te laden. Met innerlijk genoegen hoorde ik deze tijding
aan; want het zal u niet onwaarschijnlijk voorkomen,
luitenant, dat mijn allereerste gedachte was aan een
kans, die mij mogelijk door het toeval zou aangeboden
worden, om bij deze gelegenheid te ontvluchten —
terug te deserteeren naar de oude kameraden, die ik
zoo onberedeneerd en onbesuisd tot mijn schade en
schande verliet. Het berouw komt echter na de zonde.
„In den loop van dien dag kwam er allerlei vreemd
volk in de kampong aan, geleid door mindere hoofden,
die allen onder den Oeloebalang ten strijde zouden gaan.
's Avonds was er groote Jandorie.
„De opperbevelhebber onthaalde op een karbouw,geiten,
opium en opwindende dranken, en toen hij daar
's nachts gedurende het feest, waarvan ik u dadehjk het
een en ander zal vertellen, met de onderbevelhebbers
onder zjjn pendoppo zat, deed hij zich duchtig te goed

59
aan Hollandsche Schiedammer en Fransehe cognac. De
bekende kisten, waarin die dranken te Oleh-leh aankomen,
stonden althans opengebroken voor de pendoppo,
en de vierkante pot ( l ) zag ik lustig onder de heeren
rondgaan.
Hij pakte uit met zijn rijkdom, met zün' vrouwen en
liet zelfs de sedatti's dansen. Dit zijn knapen van 10 tot
15 jaren, die bij rijke hoofden verblijf houden om hen
te vermaken, niet alleen door den dans, maar vooral
door de schandelijke, menschonteerende gewoonten van
dit land, die van algemeene bekendheid zijn en waarover
ik verder moet zwijgen. De beklagenswaardige kinderen,
in zijden met goud en zilverdraad geborduurde kleederen
en zilveren ringen om de polsen en voeten, tandakten
op walgelijke manier met op gelijke wfize uitgedoschte
mannen en vrouwen.
„Met verbazing zag ik op dit feest vele mooie, jonge
vrouwen. Dezen zijn inderdaad zeer schaars onder de bevolking,
omdat zij, evenals vee, door de rijke hoofden
worden opgekocht en afgeperst van den minderen, armen
man met geld of opium, of met beloften van hem te
zullen beschermen. De niets bezittende Atjehers leven
gewoonlijk met afzichtelijk leelijke vrouwen, die dikwijls
twintig, dertig, ja veertig jaren ouder zijn dan haar
mannen.
„Iets, dat ook mijn bevreemding wekte, was het koperen,
pleten, zelfs vergulde vaatwerk, waarin lekkernijen
werden rondgediend, en niet minder de prachtige
zilveren kandelaars, waarin waskaarsen brandden.
(1) Het Schiedammer vocht komt in roodgcverfde kisten, waarin 6 tot 12
vierkante flesschen - algemeen bekend onder den naam van vierkante pot-
ten — in Indiê aan.

(ill
„Toen het liederlijk en hoogst vervelende bal geëindigd
was, stroomde het volk naar een kleine vlakte aan de
andere zijde der pendoppo tot het bijwonen van een
nieuwe soort van vermakelijkheid.
„Ik schrikte geweldig van de vertooning, die ik daar
plotseling voor oogen had, en beefde van woede. Midden
in den breeden kring, door het volk gevormd, stond met
geveld geweer... een Hollandsch soldaat.
„In de blauw katoenen uniform gekleed, leergoed en
randsel om, sabel op zijde, pet op, stond hy daar uitdagend
in de gevechtspositie. Ik herhaal het, ik beefde
van woede, want voorziende, wat er zou plaats hebben,
was ik mij zelven nauwelijks meester. Begrijpende dat
het een gevangene was, die daar voor mijn oogen vermoord
moest worden, besloot ik in ieder geval een poging te
wagen om een mijner oude krn'gsmakkers te redden of —
met hem te vallen. Spoedig was mijn plan gemaakt.
U weet, hoe onverschillig ik over mijn leven denk — en
u kunt ook wel nagaan, dat het mjj onder die Atjehers
knapjes ging vervelen.
„Ik wilde van den Oeloebalang genade hebben voor
het slachtoffer, en bij weigering een der grootste klewangs
grijpen — waarop ik reeds het oog had - van
een der toeschouwers, om vervolgens te laten zien, hoe
een paar Hollandsche soldaten weten te sterven.

VII.
„Terwijl ik dit alles overdacht en de oogen op het
onbewegelijk slachtoffer gevestigd hield.... schoot ik
eensklaps in een onderdrukten schaterlach. De soldaat
was een opgezette pop, vrij natuurlijk vervaardigd van
met kapok opgevulde uniformstukken uit het wapen- en
kleedingmagazijn van den Oeloebalang. Nu begreep ik
er alles van: er zou een spiegelgevecht plaats hebben
tusschen een Atjehsch krijgsman en dien nagebootsten
Hollandschen, respectievelijk voorstellende Âtjeh en Holland.
Zoo was het ook. Nauwelijks had ik deze verblijdende
ontdekking gedaan en de juiste gevolgtrekking
gemaakt, of bijna ter zelfder tüd trad een Atjeher in
den kring, gewapend met klewang en schild, met alle
mogelijke messen en dolken, en met een lans, waaraan
een lap was bevestigd, die de Atjehsche vlag moest voorstellen
: twee witte, gekruiste klewangs op een rood veld.
Ik hoorde nu ook de tonen van gamelanginstrumenten
(groote trom), begeleid met korte roffels op mün bataljonstrom
uit het magazijn, en met oorverscheurende
stooten op een der signaalhorens, evenals de trom welwillend
door den Toekoe voor het feest ten gebruike
gegeven. De gewapende Atjeher, middelerwn.1 in de nabijheid
van de pop gekomen, begon nu, onder een heidensch
leven van het orkest en van de toeschouwers, te

62
tandakken. Hij draaide en danste al om den gemarkeerden
vijand heen, en scheen vooral te willen doen uitkomen,
hoe onverschillig hij was voor het geweer van den
blanda. Nu eens plaatste hij zich met de borst tegen
de punt der bajonet, dan draaide hij het wapen verachtelijk
den rug toe, of bootste het knallen van geweerschoten
na, daarbij met de hand een gebaar makende, dat moest
voorstellen, hoe hij de kogels van de kafirs goedig opving
en in zijn baadje stak.
„Het volk juichte : Hohohohohohoo ! ! bij het zien van
o groote onversaagdheid en doodsverachting ; de gongslager
deed een aanhoudend: Boem-boem - boemboem-
Boem - boem - boemboem, dreunen en de hoornblazer
stelde wanhopige pogingen in het werk, om een drage,
lijk: Bij den hok in de keuhen moet je wezen,( v ) uit zijn
hoorn te stooten. Dat signaal was hem stellig, onder
die, welke hij van de Kafirs had afgeluisterd, het best
bevallen, maar ondanks aanhoudend oefenen scheen hij
het juiste tempo toch maar niet in zijn harden Atjehschen
kop te kunnen opnemen.
„Toen die vervelende, flauwe tandakker ruim een half
uur om den vermeenden soldaat had gedraaid, begon
hij het gevecht. Het regende klewangslagen en mesen
lanssteken op de stomme kapok-pop ; zij had reeds
het geweer laten vallen, de armen hingen nog slechts
aan een draadje bij het lichaam en het hoofd achter op
den rug. Bjj iederen slag of steek van den aanvaller
stiet het publiek een gillenden juichkreet uit, en hielden
gong en hoorn een wedstrijd in wanklanken. Toen de
(1) Het dienst-signaal onzer infanterie, zooals de soldaten dat zingen
voor middag eten, enz.

63
pop eindelijk omver viel en de tandakker in een allerbespottelijkste,
verwaande houding, met den overwonnen
vijand onder den voet, de Atjeh-vaan en zijn wapens
omhoog hield, dacht ik in allen ernst, dat het volk tot
razernij oversloeg. Gong en trompet zwegen. Goddank,
dacht ik — die zijn ten minste stuk maar, ja wel, —
een oogenblik later, toen het volk even adem hapte
om de dollemanskreten te kunnen herhalen, daar bonsde
en schetterde het weer inmijnooren: „Boem-boem-boem
boem" .. .Bij den kok in de keuken moet je wezen, enz.,
enz.
„De overige nummers van het programma, zooals:
„de onkwetsbare Hadji" en een wâjang-voorstelling (soort
van komedie), die ik niet gaarne zou willen begrijpen —
ga ik stilzwijgend voorbij. Laat in den nacht legde ik
mij half doof van het geweld, alle Atjehers verwenschende
en met een heimwee-achtig verlangen naar een avondje
in het Théâtre de 1 a M o n n a i e, op mh'n balehbaleh
ter ruste. Lang sliep ik echter niet.
„Keeds vroeg in den morgen was de geheele kampong
weer in rep en roer; men maakte zich gereed om op
te rukken tegen de blanda's. Uit enkele woorden van den
Oeloebalang, had ik daags te voren kunnen opmaken, dat
er een konvooi zou worden aangevallen, dat nu en dan
tusschen de posten marcheerde, om ze te voorzien van
levensmiddelen en krijgsbehoeften. Een Atjeher, die op
den passâr bij Kotta-Eadja schijnbaar kippen en eieren
verkocht, maar inderdaad een spion was, had het juiste
uur van vertrek, de sterkte van het konvooi en de bedekking
ervan van een kettingganger vernomen, met
wien hg reeds langen tjjd verstandhouding hield. De
kerel had zijn medewerking beloofd, om de koelies, die

(il
zouden aangewezen worden tot het dragen van materialen,
over te halen hun barang (goederen) tijdens het gevecht
weg te werpen en dan over te loopen naar de Atjehers.
„Dit een en ander had ik van Toekoe Machmoedzelven
vernomen, toen hij in opgewondenheid verzekerdeen
zwetste de Hollanders ditmaal geheel te zullen vernietigen.
Hoe hij dat echter dacht aan te leggen, m. a. w.
zijn plan de campagne, deelde hij mjj natuurlijk niet mede.
„Langs den hoofdweg door de kampong loopende, zaten
tusschen de 400 à 500 Atjehers neergehurkt, het bovenlijf
in witte en donkere lappen gewikkeld tegen de koude,
want het was een frissche morgen, op dezelfde wijze als
bij ons de kettinggangers (koelies), wanneer zij een
kolonne moeten volgen met materialen of ambulances.
Voor zooverre ik kon nagaan, was hunne bewapening
vrh' regelmatig. Allen hadden natuurlijk hun klewang,
velen een donderbus en een honderdtal Beaumont-, Sniderof
jachtgeweren. Schilden, lansen en alle denkbare soorten
van groote en kleine Atjehsche messen merkte ik
voorts in den hoop op. Sommigen zaten zich te ontnuchteren
door wat rijst te eten van een pisangblad, anderen
maakten zich een sirihpruimpje klaar of lieten elkaar
hunne wapens zien, maar er heerschte overigens meer
orde en stilte, dan ik verwacht had. Van de hoofden bemerkte
ik echter nog niets.
t
„Met mijn beide Beaumontgeweren en een zak met
patronen, een lans, twee klewangs en twee roedoes (lange
messen), wachtte ik bij dependoppo op mh'n heeren meester,
dien ik telkens verwenschte, als ik er aan dacht, dat hij
mij wellicht zou noodzaken op mijne oude kameraden
te schieten. Berekening en hoop om te kunnen ontvluchten
kwamen sterker dan ooit bij mij op.

65
„Na een uur wachtens en toen de zon al vrij hoog
aan den hemel stond, kwamen eindelijk de luie hoofden,
nog half suf van de opium en van het feest van den
vorigen avond, één voor één, aanslenteren. Zn' plaatsten
zich ieder voor een gedeelte van den hoc-p en overtuigden
zich toen zeker, of hun kampongvolk aanwezig was.
Ook de Oeloebalang verscheen en achter hem een Hadji.
„De priester begon te bidden, kruiste de armen over
de borst, sloeg ze omhoog en gilde : „Allah ! Allah-il-
Allah!" Eensklaps rees de bende, dien kreet verward
naprevelende, van den grond op, en zonder verder oponthoud
zette de slordige kolonne zich in beweging. Dit
alles was spoediger in zijn werk gegaan, dan ik gedacht
had, maar wij waren nog niet, waar wn' wezen moesten.
„Na nauwelijks een paar honderd passen te hebben
gemarcheerd, hield de troep halt, want de Oeloebalang
moest nog wat bidden. Na een klein kwartier vermorst
te hebben, schreeuwde de hadji —die natuurlijk als
aalmoezenier in het gevolg van den generaal-en-chef
meemarcheerde — andermaal zijn Allah! Allah! uit,
en voort ging het weer. Een half uur later echter alweer
halt. Toekoe-Edi had een nieuw aanvalsplan aan Machmoed
mede te deelen. Vooruit weer. Halt! de commandant
moest een versehe sirihpruim nemen. En zoo gebeurde
het gedurende den langen marsch, dat er zeker wel tienmalen
geheel noodeloos oponthoud plaats had. Dan moest
er gerust worden, dan had Toekoe Osman dorst, dan
moest Toekoe Osman bidden of Toekoe Abdallah weer
wat anders doen; in één woord, wij kropen over den
weg. Ten langen leste zag ik echter eensklaps in de
verte de Hollandsche vlag van een der posten hovende
klapperboomen wapperen.
Do Deserteur.

66
„Van het begin van het gevecht behoef ik U weinig
te vertellen, luitenant; U weet, hoe de Atjehers plotseling
stuitten en teruggeslagen werden door de bedekking
van het konvooi, die reeds vroeg in den morgen ver
vooruit was gemarcheerd, en een uitstekende stelling
op het terrein had ingenomen. Maar van te voren, luitenant,
had ik nog een merkwaardige ontmoeting, die ik
U moet mededeelen.
„Door al dat oponthoud, waarvan ik melding maakte,
waren langzamerhand de hoofden, die bn het begin van
den marsch bij hun eigen kampongvolk waren, bij elkaar
gekomen en liepen nu aan het hoofd van de geheele
bende, leder hunner werd gevolgd door een soort wapendrager,
zooals ik van Toekoe Machmoed was, en ongemerkt
liep ik tusschen die vuile kerels, die officiersbedienden,
in. Naast my liep een kleine Atjeher, gebukt
onder een hoop wapens, evenals ik, en met het hoofd,
hoewel het weer gaandeweg warm was geworden, bn'na
geheel in een soort hoofddoek en tulband tevens, verstopt.
„Ik was verschrikkelijk uit mijn humeur en nog brutaler
en onverschilliger dan gewoonlp. Nu en dan had
ik al eens mijn boosheid geuit met een paar vloeken
en dan ook wel opgemerkt, dat mijn nevenman, die
kleine Atjeher, naar mjpeek. Ik meende, dat hem mijn
gemopper hinderde, en, uit kwaadaardigheid en ook al
om te toonen, dat ik niet bang voor hem was, bromde
ik zoo halfluid tusschen de tanden: „Ik wou, dat de
geheele troep tot den laatsten man door de Hollanders
werd neergeschoten — en ik ook."
„Stel u mijn verbazing voor, luitenant, toen ik het
mannetje naast rag op denzelfden toon en ook in het Hol-

t i?
landsch hoorde brommen : „Ik help het je wenschen,
kameraad."
„'t Was of ik uit de lucht viel, dat kunt U begrijpen.
Zoo van ter zijde had ik hem al wel eens aangekeken
en in stilte gedacht: 't is waarachtig, of die kerel zich
nu en dan wel eens wascht: wat heeft hij voor een
Atjeher een lichte gelaatskleur en een blanken neus,
maar eer dacht ik aan het uur van mijn dood dan aan....
Jan Pieterse, bijgenaamd de Buikelaar, van de 5 do compagnie
van het 20 stö bataljon die verleden jaar deserteerde;
— en waarachtig, hij was het toch in levenden
lijve.
„„Wat bliksem Duikelaar, ben jij dat? ... had ik,
nog niet van mijn verbazing bekomen, nauwelijks geuit, toen
hij snel sprak : „Ik had je reeds lang opgemerkt, Jean Baptist,
maar, kerel, houd je kalm, want op mijn woord, ze
vermoorden ons...."
„„Je loopt toch terstond mee weg, als je kunt?"viel
ik hem in de rede.
„„Dank je," was het kort bescheid; „Ik heb het eens
beproefd en er mijn bekomst van gekregen ; ze hebben
me half dood gemarteld, en toen ik weer tot bewustzijn
kwam en appèl hield over mjjn ooren, ontbrak er
een. Kp maar eens." Hij lichtte zijn tulband een weinig
op en ik zag een litteeken op de plaats, waar eenmaal
zun linker oor zat.
„„Kom, kameraad " Ik wilde hem medelijdend
troosten, maar een duw in mnn rug stoorde het gesprek,
en mü omkeerende zag ik een Atjeher, die mü met de
hand naar den Oeloebalang wees, die mij had laten
roepen. Ik had natuurlijk niets anders te doen dan te
gaan; zacht fluisterde ik nog: „courage, kameraad —

08
tot ziens..." maar ik heb hem nooit weergezien en weet
dus ook niet, of hij in het gevecht, dat volgde, sneuvelde,
of met de Atjehers is teruggegaan. Hebt U bijgeval
ook iets van hem gehoord, luitenant?"
Tot mijn leedwezen moest ik mijn verbaler deze vraag
ontkennend beantwoorden. Ik vroeg daarop naar eenige
bijzonderheden, tactiek en vechtwijze der Atjehers betreffende,
waarvan ik het een en ander aanteekende, en,
voor zooveire min of meer eigenaardig of wetenswaardig,
hier mededeel.
„Het is ons geluk, luitenant — zoo vervolgde ni. de
deserteur - dat de Atjehsche hoofden altijd onderling
oneenig en afgunstig en daarbij bespottelijk verwaand
en waanwijs zijn. ledereen wil commandeeren, iedereen
heeft aanvalsplannen, iedereen zal de Kafirs vernietigen
eii iedereen is in zijn eigen oogen de grootste held. Vandaar,
dat er nooit eenheid in de operation is en zij steeds
in afzonderlijke gevechten worden geslagen. Wanneer
het noodlot wilde, dat er onder hen een Äbdel-Kader,
of een Schamyl, of een Mahdi opstond, aan wien de
kleine vorsten en het legio hoofden, met de over-talrijke
bevolking van de kust-kampongs, blindelings wilden gehoorzamen
.... dan zou ik het ergste voor ons vreezen
"
„Maar de Habib Abdul Kachman dan?" viel ik hem
in de rede...
„De Habib Abdul Rachman, luitenant," riep de deserteur
lachend uit, „ik zou voor een lief ding willen, dat
u eens kondt hooren, hoe de Atjehsche hoofden met dien
snuiter den draak steken. Zijn gezag was nul op Atjeh,
toen hu' zich aan ons overgaf. Als afstammeling van den
profeet had hij van dit overwicht wellicht gebruik kun-

69
nen maken, ware hij niet een ontzenuwde, hoogst verwijfde
Arabier geweest. De Atjehers wisten heel goed, dat hij
gaarne geheel Atjeh, met de geheele bevolking er bü,
voor ééne mooie vrouw had willen verkoopen, als hij dat
had kunnen doen. De poets, die . hij het HoUandsche
gouvernement met dat prachtig pensioen heeft gespeeld,
vinden zij onbetaalbaar. De ernstigste vergadering verandert
in een schaterlachend gezelschap, telkens als die
ui weer verteld wordt "
„Ik vond het noodig onzen machinist, die zoo op
eens tot de politiek overging, met de vraag in de rede
te vallen :
„Vechten de mindere Atjehers goed?"
„Uitstekend, luitenant. De hoofden maken de kerels
gek met opium en de hadji's met het paradijs en met
de houri's van Mahomed. Men kan hen brengen in het
gevecht, waar men wil; maar zooals ik zeide, iedereen
wil hen ergens anders brengen, en alle hoofden en hadji's
zijn veldheeren en geven orders. Misschien hebben zij
dit van onze politieke "
„Maar hoe ben je nu eigenlijk kunnen wegloopen?"
riep ik ongeduldig uit, want Jean Baptist werd ongepast
met zijne politieke en tactische beschouwingen.
„O juist, laat ik U dat nog even vertellen. De Oeloebalang
had zich bij het begin van het gevecht al spoedig
zoodanig verdekt opgesteld achter een paar omgevallen
klapperboomen, dat hü onmogelijk door onze geweerkogels
kon geraakt worden; hij lag op zijn buik plat
op den grond. Ik stond naast hem, om hem telkenmale
een'^ geladen geweer over te reiken in plaats van dat,
't welk hij had afgeschoten.
Daar bemerkte ik, dat hij aanhoudend vuurde op den

70
hoofd-officier, commandant der bedekkingstroepen van
het konvooi, die zich nu eens hier dan eens daar vertoonde
en zich onophoudelijk bloot gaf. Op een gegeven
oogenblik stond hij, ten voeten uit voor ons zichtbaar,
op een heuveltje, gaf een signaal op zijn tirailleurfluitje
en gelastte den hoornblazer, die achter hem stond,
„attaqueeren" te blazen. Hij was toen nog geen 200
passen verwijderd van de plaats, waar de Oeloebalang
en ik ons in hinderlaag bevonden.
„Toekoe Machmoed wachtte juist op een geweer, dat
ik bezig was voor hem te laden, en zette mij, beangst,
als hij was, zijn zeker schot op den officier te zullen verliezen,
tot spoed aan. Ik was overtuigd, dat de commandant
een verloren man zou zijn — zoo ik niet tusschenbeide
kwam. Maar ik had heel weinig tjjd snel gaf ik den
Atjeher het geweer over. Hij greep het haastig, bracht
het tegen den schouder, mikte en schoot
„De officier wenkte den hoornblazer om „retireeren"
te blazen en — wandelde dood bedaard het heuveltje af.
„De Oeloebalang werd des duivels, want het geweer
had geweigerd. Zelf de oorzaak daarvan willende onderzoeken,
rukte hij het sluitstuk open en vond een
huls in plaats van een geweigerde patroon in den bak.
In het enkel oogenblik tijd, dat ik had om te laden,
was het mjj gelukt snel een reeds verbruikte patroon
in plaats van een scherpe in het geweer te doen.
„De bedrogen schutter scheen dadeljjk den streek, dien
ik hem gespeeld had, te begrüpen. Zich met eene hand
half oprichtende, in de andere de huls houdende, die
het leven van den commandant redde, zag hij mü aan,
alsof hij mjj wilde verscheuren, en dit tooneel vond ik
zoo grappig, dat ik den Atjehschen hoofdman in zun

71
gezicht uitlachte met een schaterlach.... Maar ik verloor
er mijn tegenwoordigheid van geest niet bij en nam
dadelijk mijn maatregelen. Begrijpende, dat ik op de
plaats vermoord zou worden, als ik slechts een oogenblik
draalde, wierp ik bliksemsnel de wapens weg, die ik
nog droeg, met uitzondering van een der lange klewangs,
sprong, als een razende met het wapen om mü heen
slaande, vooruit in de remboe (wildernis), mij bukkende
en van richting veranderende, totdat ik bemerkte, dat
de Atjehers — ook al niet wetende, wat er gebeurde —
een oogenblik mijn spoor bijster werden. Toen kroop ik
als een kat weer achteruit, dus in de richting van de
Atjehers, mijn eenige weg tot terugtocht, omdat, wilde ik
voorwaarts gaan in de richting onzer bentings, ik een natte
sawah had over te steken, waarin de Atjehers mij stellig
achterhaald of neergeschoten zouden hebben.
„In het terrein, achter de intusschen nog steeds in
vuurgevecht zünde Atjehers, verscholen, liep ik in een
grooten boog als een haas naar de rivier, wierp mü in het
water en zwom, wat ik zwemmen kon, stroomafwaarts.
„Het gillen en schreeuwen van achtervolgers, of beter
gezegd van jagers, die het terrein afliepen om het ontvluchte
wild op te sporen, hoorde ik nog eenigen tgd,
maar weldra verstomden deze geluiden en werd ik, tot
mijn groote geruststelling en zelfvoldoening, gewaar, dat
ik niet achtervolgd werd. Een paar honderd slagen van
Kotta-Alam (*) gekomen, dacht ik waarachtig nog verloren
te zjjn, want ik zag duidelijk een Atjeher in de
kali (rivier). Naderbij gekomen bemerkte ik echter, dat
het gelukkig een doode was, die naar zee dreef.
(' Een onzer posten, vluk aan de rivier gelegen

72
„En nu weet ü alles van mijn lotgevallen, luitenant,
maar.... ik van het deserteeren ! Een knappe kerel, die
mü dat nog eens laat doen; ik ben van die aardigheden
voor goed genezen. Dat verzeker ik U1 Kon ik hetzelfde
nu ook maar zeggen van de koorts, die mij ondermijnt .
Ik verlang hard naar het hospitaal."
De deserteur had zijne geschiedenis geëindigd. Het
verhaal, zoo eigenaardig door den onverschilligen, lichtzinnigen
soldaat gedaan, had ik - dagelijks als ik met
hem sprak - met de meeste aandacht gevolgd en aangeteekend,
en het was mij een aangename, ik gelooi
tevens nuttige bezigheid, om gedurende ons tegenwoordig
geheel doelloos en den militairen geest doodend
postenleven, de geschiedenis op te schrijven voor allen,
die belang stellen in het dappere, maar zoo verwaarloosde
en miskende Indische leger.