reize - Acehbooks.org

TANTEEKENINGEN g'
GEHOUDEN ,QP EENE ||§
R E I Z E jj|
O O S T -1 N B I Ë, |
Éii
c^nranNDE EEN VEFUAIUG VEBBIUT IN ipgi
ÜNDEflSCHËlDOSiL |Sp I
y.HDERt.i? ei-meerdcnl. ^j^l^
iTï r ii ii in» i [••ïiaiimiiMlMMr •iMn" -
"'!"" — r~~~lFT~"~"rir MRHMMM

.'.
VRIJE VAART OP DEN RIJN.
• ' " •« i
Gebr. DIEDERTCHS t geven aanhoudend uit met succes : Lekte
Stuiken betreffende de vrije vaart op den, BUN door M r
. (,. ELIX
a f 1. 4°« Deze verzameling , in onderscheidene binnen- en
buitenlandsche Tijdschriften, zoo als de Argus 1826 bl. 4 22
i
Révue Encyclopédique Janvier 1827. Weegschaal 1827 N°. 5
enz. , op het gunstigst beoordeeld, bevat, behalve eene geschiedkundige
Inleiding, alle de voornaamste overeenkomsten
wegens bovengenjelde vaart, op eene algemeen bevattelijke
wijze voorgesteld en voorzien met de noodige aanmerkingen
en verklaringen tot nadere inlichting. — "Voornoemde Bockhandelaren
zullen, des gevorderd , ook de overige reglementen
enz. hiertoe betrekkelijk, op gelijke wijze verkrijgbaar
stellen.
TOT EEN VOORTREFFEIJK
GESCHENK voon JONGELINGEN,
die hunne geloofsbelijdenis hebben afgelegd , of bij andere
gewigtigé punten van overgang uit de kinderjaren in de Jongelingschap
, wordt allen ouders en opvoeders aanbevolen het
echt Christelijk en uitmuntend geschreven werk , getiteld : HT>
LIODOOR , des Jongelings Leerjaren , voor godsdienstig gevormde
tonen/ door c. riaEDiacH . met eer>e voorrede van Prof. J- CLA-
BISSE, volgens wiens getuigenis: » Dh gebcele boek een' schat
«van wijze en heilzame lessen bevat." Hetzelve is verkrijgbaar
bij de Uitgever* dezes a.y 3.6oj als ook a f 2.90.
KATHOLIKON.
EEN BOEK VOOR ALLEN.
= —
DOOR DEN SCHRIJVER
der Uren aan den Godsdienst gewijd.
|j SAiH HET HOOGDTJITSCH.
Wij verklaren openlijk (zegt een geacht Beoordeelaar nopen»
dit Boek), hetzelve met ongemeenen lust en smaak te hebben
gelezen en doorlezen. Alles : behandeling , vorm , nieuwheid
van gedachten, wending en vernuftige vergelijking van zegen
spreekwijzen : dit alles houdt den leeslust dermate bezig ,
dat men het nimmer onvoldaan uit de hand leggen; maar
als dierbaar kleinood dikwerf zal herlezen. — Wij twijfelen
geen oogenblik , of dit uitmuuteud geschreven boek, zal onder
denkendo Nederlanders eeu algemeen vertier ontmoeten.
Algemeen Letterlievend Maandschrift, 1827, N°. I

AANTEEKENINGEN
GEHOUDEN OP EENE
R E I Z E
IN
OOST-INDIË

II duit règner parlout
Xe vrai seut est ahnable;
BüILEA*.

AANTEEKENINGEN
GEHOUDEN OP EENE
R E I Z E
IN
OOST-INDIË,
EN
GEDURENDE EEN VEELJARIG VERBLIJF IN ONDERSCHEIDENE
NEDERLANDSCHE ETABLISSEMENTEN
ALDAAR.
DOOK
J O H . O L I V I E R,
•VOORHEEN SECRETARIS TE PALEMBANG.
MET PLATEN.
Uit het Tijdschrift CYBELE afgedrukt en mtt
Aanmerkingen vermeerderd.
TE AMSTERDAM, BIJ
DE GEBROEDERS DIEDERICHS.
1827. ,

VOORBERIGT.
De bekendmaking dezer Aanteekeningen 14 ontspro­
ten uit des Schrijvers liartelijhen wensch, om aan
diegenen zijner landgenooien die nimmer ia Indië
zijn geweest, en inzonderheid ooi aan diegenen^
die derwaarts willen reizen, eenig berigt te geven
nopens de zeden der Europeanen (van verschillende
natiën) en nopens die der inboorlingen in dat gewest.
Dat deze kennis, zoowel als die van de gebrui­
kelijke talen in Indië, voor den Europesnhen amb­
tenaar, die aldaar voor zijn vaderland en niet voor
zich zeiven alleen wil nullig zijn, noodzakelijk zoo
niet onontbeerlijk,is, zal denkelijk door niemand ont­
kend worden. Des Schrijvers meest geliefkoosde tijd­
korting gedurende zijn verblijf op onderscheidene ge­
deelten van Java, Sumatra, Banka, Malakka, Celebes en
de Moluksche -Eilanden, was het aanleer en der gemel­
de talen en, het daardoor gemakkelijk verzamelen
van bijzonderheden nopens de inlandsche volksgebrui­
ken, wetten en zeden. Deze bezigheden deden hem
menigvuldige onaangenaamheden over het hoojd zien,
met welke ieder ambtenaar, die in Indië tot stelregel
neemt

ii VOORBERIGT.
neemt » Doe wel en zie niet om '% veel meer te ham­
pen heeft clan met het zoogenaamd vernielend klimaat.
De Schrijver is minder uitvoerig geweest over de
zeden der Europeanen dan over die der inlandsche
bevolking; eensdeels omdat het hem verdroot bij het
Jierzien zijner aanteekeningen op nieuw te ontwa­
ren, dat er omtrent de grondbeginselen van vele Eu-
ropeërs in Indië niet veel goeds te zeggen valt, en
hij dus vreesde dat zijn geschrift naar eene Chronique
scandaleuse zoude gelijken, hetwelk verre van zijne
bedoeling was; anderdeels omdat het ook misschien
van meer nut kan zijn, vooral voor hen die zich
naar Indië willen begeven, zich eerst en vooral bekend
te maken met de instellingen, gebruiken en zeden der in­
boorlingen van het land. Kan echter deze gedeeltelijke
bekendmaking van hetgeen de Schrjver in dat be­
langrijk gedeelte van den aardbol heeft gezien en op>-
gemerkt, zijnen weetgierigen landgenoot eenige
oogenblikken van aangename en niet geheel nutte-
looze verpozing bezorgen, zoo zal hem dit welligt
kunnen aanmoedigen, om in het vervolg, het Pu­
bliek eenige minder beknojite, doch niet minder
onpartijdige beriglen omtrent de Nederlandsche be­
zittingen in Indië, aan te bieden.
AAN-

AANTEEKENINGEN,
GEHOUDEN OP EENE
REIZE
I N
OOST-INDIË,
E N
GEDURENDE EEN VEELJARIG VERBLIJF,
IN ONDERSCHEIDENE
NEDERLANDSCIIE ETABLISSEMENTEN
ALDAAR.
DOOR
JOH. O LI F IER.
tOORHEEH SECRETARIS TE PALEMBANG,

AANTEEKENINGEN,
GEnoüDEN 01* EENR
REIZE
IN
OOST -INDIË,
DOOR
J O II. O LI VIE R,
VOORREEK SECilETARIS TE PALEMBANGd
Er is in onze taal , in de Fransche , maar vooral in de
Engelschc, zoo -veel geschreven over Indië, over de IndL.
sche huishouding , over den toestand onzer bezittingen in
dat gewest, over onze grootste belangen, den handel en de
Scheepvaart, dat het bij den eersten oogslag ten eenemale
overtollig sehijnt, de bestaande geschriften van dezen aard,
door eenige nieuwe pennevrucht te vermeerderen. Deze
bedenking hield ook den schrijver dezer aanteekeningen
terug, wanneer hem somwijlen gezegd werd , dat de be­
kendmaking daarvan welligt van eenig nut koude zijn. Een
verblijf van nagenoeg tien jaren in bijna alle onze Ne-
derlandsche bezittingen, had hem, wel is waar, doen
zien, dat de Engelsche schrijvers, CRAWFURD niet uit­
gezonderd , altijd partijdig 'en hier en daar zeer onnaauw-
keurig waren; dat inzonderheid RAFFLES tot zijn bijzonder
oogmerk schijnt gehad te hebben de Nederlandsche bestu­
ring der Indische zaken, met de afzigtelijkste verwen
A 2 te

4 3. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
te schilderen (i), doch des schrijvers doel bestond minder
in het aanwijzen der onnaauwkeurigheden van CRAWFURB-
en in het wederleggen der bitse aantijgingen van RAFFLES,
dan wel in het beschrijven van nog niet algemeen bekend
geworden bijzonderheden, die de strekking zouden hebben
om voor onzeLandgenooten den staat der zaken, delevens-
wijze en bedrijven, zoowel der inlandsche als ook der Eu-
ropeschc bevolking, vollediger en in een helder licht ten
toon te stellen. Dit ten doel hebbende, zal hij zieh enkel
bepalen tot de bekendmaking van daadzaken (2), welke
opzettelijk of niet, aan het publiek tot nu toe onthouden
zijn geworden, daarbij, wat de landbeschrijving betreft,
wiet meer en niet minder omhalende, dan tot beter ver­
stand van de zaak vcreischt wordt, en hetwelk gedeelte­
lijk tot nu toe onvolledig of onnaauwkeurig ter kennis
van het publick is gekomen. ^
Batavia, wat de plaats betreft, behoeft geeue beschrij­
ving. Men weet, dat de stad zelve in diep verval is ge­
zonken; dat de steeds plaats hebbende, zoo niet toenemen­
de ongezondheid derzelve, de gegoede inwoners dagelijks
meer en meer naar boven (3) doet verhuizen , en dat er
bijgevolg niet dan behoeftige volksklassen overig blijven.
(1) RAFFLES, de Britsclie Ex-Gouverneur van Java, zoude,
zoo men in Indië atellrg verzekert, nimmer in zijne Hislory of Java
zoo schrikkelijk tegen het Bewind der Nederlanders hebben uitgevaren,
hadde men hem, tijdens der overname van hei; eiland,
meer gecajoleerd, en hem bijv. eene decoratie, of iets anders van
dien aard, in het verschiet doen zien. Deze en meer dergelijke
bijzonderheden, welke nu en dan in het vervolg zullen voorkomen
, zijn den Schrijver van goeder hand toegekomen.
(a) Een woord door BILDERDUK. afgekeurd , doch waarvoor mij
op het oogenblik geen ander invalt,
(3) Wanneer men op Java zich binnenwaarts van het land of
naar het gebergte begeeft, noemt men zulks naar boven gaan } en
strandwaarts reizen heet naar beneden komen.
Het

OP EENE REIZE DOOR OOST-MDIE. 5
Het zal dus niemand verwonderen dat Batavia, op een klein
gedeelte na(3) geheel ontvolkt is, en schier naar eene ruïne
gelijkt, een schouwspel hetwelk, door den onlangs plaats
gehad hebbende feilen brand in de Ghinescbe kamp , het
meest bevolkte gedeelte der stad, nog akeliger is geworden.
De menigte der ledig staande geslotene huizen, bevatten
noodwendig eene soort van mephitische lucht, die,
gepaard met dc natuurlijke miasmata van den Bataviaschen
grond, en met de uitwasemingen der stilstaande
grachten (4), het verblijf in de stad, op den langen duur,
voor den Europeaan doodelijk maken. Kortelings heeft de
Waterstaat op last van den Gouverneur-Generaal Baron
VAN DE» GAPELLEN, wiens bestuur in Indië altijd in gezegend
aandenken zal blijven , door het herstel van sluizen
cn het aanleggen van gewigtigc werken, inzonderheid van
het palenhoofd voor de Bataviasche rivier, veel toegebragt
om dit zeer groote gebrek van de hoofd- en stapelplaats
ypen Nederlandsch Indië uit den weg te ruimen.
Wanneer men Batavia binnen komt, ziet men ter regterhand
do Chinesche kamp , een gedeelte der stad, niet
ongelijk aan den zoogenoemden JodenJwek te Amsterdam (5),
De Chinezen, die wel een derde gedeelte der bevolking
van Batavia uitmaken , zijn meestal kooplieden, schagcheraars,
wisselaars en woekeraars. Maar ook een groot gedeelte
dezer natie houdt zich bezig met nuttige handwerken,
en bestaat uit timmerlieden, metselaars, smids, schrijnwerkers,
wagenmakers, juweliers, enz., zoodat zij voor den
Europeaan onontbeerlijk zijn ; want de Javanen die zich
om en in Batavia ophouden, oefenen zelden cenig werkzaam
beroep , en zijn meestal dienstboden van de Euro-
pe-i
(3) De Nieuivpoortstraat, de Roea malakka, enz.
((\) In vroeger tijden, eer men nog zoo vele dwarsgrachten had
gegraven, had de rivier meer doorspoeling', en was ook de stad
minder ongezond.
(. r
>) Het woord lamp is afkomstig van het Maleische kampong,
en heleekcnd dorp, gehucht , ook wel wijk.
A 3

6 J. OLIVIEIl, AANTEEKENINGEN
peanen (6). In de bovenlanden zijn de Chinezen planters„
suikermolenaars, enz. en de Javanen landbouwers.
Een ander gedeelte der stad bevat dc Arabische homp,,
alwaar meest kooplieden, schrijvers, taalmeesters, priesters
en hadjis wonen : deze laatsten zijn eene soort van Mahomedaansche
monniken, die eene bedevaart naar Mekka
hebben gedaan, en hierom dezen eertitel ontvangen hebben.
De 'Armenisehe kooplieden maken een vrij aanzienlijk
gedeelte der bevolking van Batavia uit. Velen hunner zijn
gegoede lieden, sommigen zelfs zeer rijk, zoodat zij ook
al grootendeels 6 a io palen (7), boven de stad, hun verblijf,
en in de stad alleen hun kantoor en hun magazijn
houden.
De Portugezen (eigenlijk, in het land geborene afstammelingen
van Portugezen) , maken eene talrijke volksllasse
te Batavia, en in sommige andere plaatsen uit. Zij
zijn in beschaving, in nijverheid en welvaart ellendiglijk
gezonken , en voegen bij hunne domheid en luiheid nog
eene belagchelijke trotschheid op hunne afkomst van de
jiïbuquerques en Galvans, tot welke voorouders men ben
stellen kan, gelijk de hedendaagsche marmottenjongens uit
Savoije tegen de oudeRegulussen en Scipios. Men noemt hen
orang
(G) Enkele Javanen zijn waschlieden. Dus is er eene geheele
kampong aan de weslzijde van het Molenvliet (de Kampong Mol)
waar louter Orang menalo (wassetters en Weekers) wonen. Zelden
Wordt het linnengoed door vrouwen gowasschen , alzoo dit een
zwaar werk (voor Indië) is. Het linnengoed wordt aan den rivier­
kant dan eens in het water gedompeld, dan weder op een' groo-
ten gladden steen zoo lang geklopt tot het schoon is, en alsdan
gebleekt. De felle hitte der zon maakt het zeer wit, doch het
linnengoed heeft veel te lijden. Taste knoopjes worden er ter­
stond afgeslagen, en dit is de oorzaak van het gebruik van gou­
den of andere losse knoopjes aan hemden en vesten.
(7) Deze palen zijn onder het Britsen tufschcnbesluur ingevoerd,
cn derhalve zooveel als Engelsche mijlen.

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. 7
orang nasarani (Nazareners, dat is Christenen) ;even als dcftm-
bonesche bekeerlingen; doch de Portugezen in Indië zijn nog
minder niet den Christelijken Godsdienst bekend, dan hunne
geloofsgenootcn in de Moluccos. Deze nakomelingen der
eerste overwinnaars van het land, brengen hunne begaafd­
heden zelden verder dan vereischt wordt, om op de, bu«
reaux pennen te vermaken , en extract-besluiten afteschrij-
ven, hetwelk zij geheel werktuigelijk en letter voor letter
doen.
Uit hetgeen hier boven is aangemerkt, zal men reeds
begrepen hebben dat de Europeanen, die natuurlijk de
meest gegoede klassen der bevolking uitmaken, binnen
de stad, zelden of nimmer hunne eigenlijk gezegde woon^
plaats hebben. Wel ziet men, in de aanzienlijkste buur­
ten, huis aan huis prachtig uitgeruste en welvoorziene win­
kels, magazijnen en koopmanskantoren, doch de eigenaars
derzelve wonen allen eenige palen boven de stad, en ko­
men des morgens twee of drie, soms vier uren na zonop-
gang (8), wanneer zij, namelijk, wel verzekerd zijn, dat alle
moerasdampen door de hitte volkomen zijn opgetrokken ,
naar beneden. Des namiddags , een paar uren voor zon-
ondergang, rijden zij wederom naar boven, naar het Mo­
lenvliet , Rijswijk , Noordtvijk, Weltevreden, en het Kot
ningsplein, ja, sedert eenigen tijd tot veel hoogcr op ; want
tot aan Meester Cornelis, Kampong Malayoe, Iiidara Tjina[c^)
(8) Men behoeft niet te herinneren, dat onder deze hemelstreek.,
de zon het geheele jaar door ten 6 uren op, en ten 6 uren ouder
gaat.
(9) De wijze waarop de huizen gebouwd Worden , en de aan-
genomene leefwijze zijn ook zeer geschikt om den Europeanen
weinig hinder van het klimaat te doen ondergaan. De huizen zijn
nltijd zeer ruim, niet uitgebreid in hoogte, maar des te meer in
lengte en breedte, omdat het hier niet, gelijk in Nederland, aan
grond ontbreekt. Van allo kanten open , zonder glasramen, en
alleenlijk met tralie vensters gesloten , heeft men den geheelen dag
eene doorstraling van frissche lucht. Voor en achter eik huis is
A 4
eenft
en

8 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
en zelfs Tandjong op i5 a 16 palen afstand s van Batavia,
zijn overal woonhuizen opgetrokken, en is, als't ware, hef
begin eener nieuwe ontzaggclijkgroote stad gebouwd. Jammer
ïs het echter, dat alle deze gebouwen zonder eenige symme­
trie door elkander staan , alzoo een ieder naar zijn ver­
mogen , naar zijne verkiezing en naar zijnen smaak of
wansmaak , in het wilde heen houwen kan. Ook lijdt
de gezellige omgang door deze omstandigheid niet weinig
nadeel, vermits de afstand tusschen twee woningen som­
tijds zoo groot is, dat de eene vriend den anderen meteen
enkel span paarden bezwaarlijk een bezoek kan geven,
en daartoe noodwendig een wagen met vier paaiden moet
gebruiken, hetwelk vooral aan vreemden of pas gekomenen
niet altijd gelegen komt.
Zoodra men halfweg tusschen TVellevreden en Meesier
Cornelis komt, krijgt het groen van het veld en ook het
geboomte een ander en veel frisscher voorkomen, bijna
gelijk men tusschen Amsterdam en Utrecht eenig verschil
Van gelijken aard bespeurt. Op de hoogte van Meester
Cornelis en het nabij gelegene Kampong Malayoe, is de
hitte zeer dragelijk en de luchtstreek volkomen gezond.
Hoe verder men bergwaarts komt, hoe koeler en aan­
genamer het klimaat is. Hetgeen men van de ondrage­
lijke Oost-Indische hitte in Europa beuzelt, is alleenlijk
toepasselijk op de stad Batavia, en op alle strandplaatsen,
als Clieribon , ~Samara7ig; Sourabaija, en andere.
y De levenswijze brengt ook het hare bij, om de hitte wel
te kunnen verduren. De Europeaan vermijdt alle sterke
ligchaams-beweging. Het is in Indië een stelregel, dat het
beter is stil te staan dan te wandelen, beter te zitten dan
te staan , beter te liggen dan te zitten , en beter te sla­
pen dan te waken. Zoodra een aanvangend ambtenaar in
coue breede overdekte gallerij, en de meeste huizen hebben slechts
ééne verdieping. De daken zijn zeer steil, ten einde het afkaatsen
der loodregte zonnestralen te bevorderen. Daken van bamboes of
riet zijn koeler dan die van pannen , en sojrjtijds zijn de pannen
daken nog met bamboes overdekt.
In

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDlE. 9
ïndië de eerste moeijelijke baan doorworsteld beeft j en
als kommies of eerste kommies, drie of s vier honderd
ropijen traktement per maand heeft, begint bet klimaat
op zijne ligchaamsgesteldheid te werken, en maakt dat
hij niet meer te voat kan gaan , niaar ten minste eon
rijdpaard houden moet. De invloed van het klimaat ver­
meerdert te gelijk met het traktement, want zoodra bij
den post van secretaris eener residentie bekomt, zou bet
paardrijden hem weldra eene leverziekte berokkenen , en
bij schaft zich wijsselijk eene bendi(io) aan. — Vermeerdert
zijn traktement, dan valt hem de bendi te lastig, omdat
hij daarbij zelf mennen moet, en hij koopt of bestelt een
wagen, die met twee paarden bespannen en door een'
koetsier gereden wordt. Nu is hij ook op de hoogte, dat
bij de levenswijs der oudgasten kan navolgen. Hij wordt
van dag tot dag trager , begint maleisch te lemen, be­
vindt zich des morgens niet lekker (11), laat zich pidjitten
en raraassen (12), en zit of ligt den halven dag met eene
kabaai en sarong (i3) aan. Eerst rookte hij zedig een si­
gaartje , doch thans smookt hij na het middagmaal met
deftigheid zijne lange kabaalpijp, en, krijgt hij nog een
paar honderd ropijen per maand meer, dan moet bij vol­
strekt zijnehoka (14) rooken, om eer aan zijnen rang te doen.
In plaats van eene enkele vrije dienstmaagd, moet bij nu
een half dozijn slavenmcisjes houden ; een paar met breede
schou-
(10) Eene JJensiz, of zoo als de Engelschen zeggen a buggy, is
eene ligle chais voor één paard.
(11) Eene Oost-Iudische spreekwijze, om te zeggen dat men niet
regt frisch is.
(12) Pidjitf Ramas, dal is, de gewrigten knijpen en drukken.
(13) Een ligt katoenen ochtend-gewaad.
(14) Eene J4 a i5 voetlange buigzame bengaalsche pijp, waar­
van de kop in eene glazen vaas met water geplaatst is, en dc
rook door het water heen gaat. Tot het gereedmaken en schoon­
houden van zulk eene hola moet men afzonderlijk een Bengaa}-
schen jongen houden.
A 5

io J. 0LIV1ER i AANTEEKENINGEN
schouderbanden en zilveren platen versierde oppassers (i5)
vertreden de plaats van lakkeijen achter zijn rijdtuig, en
hij moet altijd door eenen trawant met een' paijong (i6)
gevolgd worden , niet alleen om hem tegen de zon, maar
ook om hem tegen den helderen maneschijn te beschuttcn(i7).
Hij zit niet anders dan met de voeten op den rand
van de tafel in zijnen armstoel uitgestrekt; hij vertoeft
niet langer dan een paar uren op zijn bureau , en voert
aldaar weinig of niets meer uit, want in Indië houdt men
zich vooral aan den regel , dat naarmate de traktementen
toenemen , de lust en werkzaamheid moeten verminderen.
Tot noodhulp echter heeft men in Indië een legioen
van zoogenaamde liplappen. Dus noemt men die jonge
lieden van beide seksen, die gesproten zijn uit de huishouding
van Europeanen met inlaudsche vrije vrouwen ,
of met inlandsche slavinnen. Men begrijpt dat, daar vele
rijke oudgasten over de honderd slaven en slavinnen bezitten
, bet getal der liplappen ontelbaar moet zijn. De
meis-
(15) De oppassers zijn wat in de Fransche bureaux do garcons do
lureau waren. Oppassers zijn bij den Resident, bij den Fiskanl
enz., in Indië ook zoo veel als Jusütie-dienaren ; zij worden door
het Gouvernement bezoldigd, en behoorden dus nimmer den rol
van lakkeijen te spelen , noch dien van eenig ander nut te doen,
dan de ambtenaren te doen schitteren. Somtijds twisten de dames
mot hare mans, wanneer- zij zien dat een ander een oppasser
meer dan zij achter zijn rijdtuig heeft.
(16) Een paijong is een zonnescherm. Men gebruikt hiertoe eene
gewone Europasche parapluic ; doch meesttijds een Cbinescho zon­
nescherm van vernist papier. Geringe ambtenaren dragen dien
zelf, de andere laten den paijong door een'jongen achter zich over
het hoofd dragen.
(17) Men gelooft in Indië, dat de maneschijn een nadeelig uit­
werksel heeft, en zwelling benevens pijn in het hoofd veroorzaakt.
Wanneer een rijdtuig vier schreden van de deur staat , rn de maan
helder schijnt, zal geen pad gast, zonder een jongen die hem een
paijong boven het hoofd houdt, van de deur tot aan bet portier,
gaan.

'OP EENE EEIZE DOOR OOST-INDIE. n
meisjes krijgen van mama en papa doorgaans een rijk uit-
r-et, opdat zich de een of andere baar (18) aan deze lieve
schepseltjes vergapen moge ; maar waar zullen de jongens
blijven ? Ofschoon zij in Indié' geene opvoeding hoege­
naamd erlangen, en niet dan slaven en slavinnen tot op-
ziglers hebben , leeren zij echter doorgaans hetgeen men
noemt eene goede hand schrijven , en een weinig gebro­
ken hollandsch spreken. Zij moeten derhalve in de bu­
reaux geplaatst worden, en deze zijn ook altijd door niets
nitrigtende, maar goede traktementen trekkende liplappen
overstroomd, gelijk Egypte door sprinkhanen. Het on-
verdragelijkste van deze stoethaspels is, dat zij, altijd op
den invloed van hunnen papa bogende, en nimmer iets
anders geleerd hebbende dan slaven plagen en mishande­
len, hoe dommer hoe trotscher en laatdunkender zijn, en
menigen uederlandschcn jongeling van fatsoenlijke» huize,
door kuiperijen onder hunne talrijke bekenden, den voet
' weten dwars te zetten.
De liplapsche meisjes, zijn insgelijks , door een noodza­
kelijk gevolg hunner verwaarloosde opvoedingen eeuwig-
durenden omgang met slavinnen , kribbig en eigenzinnig
van humeur, lui, slordig en wellustig van aard, zonder
eenige kennis van iets hoegenaamd , meestal zelfs de hol-
landsche taal niet verstaande, en op zijn best het plat-ma-
leisch, met onze gewone letters kunnende schrijven en le­
zen. Enkele nogtans behooren van deze ongunstige be­
schrijving te worden uitgezonderd. De meeste jonge lie­
den, die zich door een rijk uitzet tot ceri huwelijk met deze
schepseltjes laten verlokken, beklagen zich hunne verblind,
heid wanneer het te laat is. Men heeft almede aan de
weldadige bedoelingen van den nu afgetredenen Gouverneur-
Ge-
(18) Baar, een nienwling; dit woord komt van het maleische
orang bahru ; zoo betcekent bet bekende scheepswoord oorlam (hij
is een oorlam, een ervaren gast) eigenlijk een ondgast in Indië ,
(hij verkorting van orang lama.)

12 J. 0LIV1ER. i AANTEEKENINGEN
Generaal te danken, dat er thans een.voortreffelijk insti­
tuut van opvoeding, voor meisjes van 6 tot 16 jaren, te
Batavia is opgerigt, zoodat men met grond verwachten
kan, dat de schoone sekse in Indië niet langer door eene
volstrekte onbeschaafdheid zal ontsierd blijven.
De levenswijze der Europeanen, te Batavia of liever in
de ommelanden van die hoofdstad, is alleszins opmerkens­
waardig. Men kan de Europasche bevolking in Indië
onderscheiden in twee voorname klassen: de Gouvernc-
ments-dienaren en de particulieren. Tot de eerste klasse
behooren de civiele ambtenaren, de militairen en zeelie­
den ; tot de tweede de kooplieden, en alle andere niet
door het gouvernement gesalarieerde Europeanen.
In vroegeren tijd, toen de voormalige Oost-Indische
Maatschappij nog bestond, waren de Compagnie-dienaren
veelal overgegeven aan grove zinnelijkheid, zwelgerij en
losbandigheid; men verhaalt daarvan in Indië staaltjes die
ons doen ijzen. Wanneer onder anderen de een of andere jon­
geling van aanzienlijke familie, omzijn goed oppassen naar
Indië werd gezonden, en vooraf bestemd was, om aldaar
zijn fortuin te moeten herstellen, tot welk einde hij als­
dan met eene ontzaggelijke menigte recommandatiebrieven
was uitgerust, werd zoodanig een baar met den naam
van present-kaasje bestempeld , en deze present-kaasjes wa­
ren natuurlijk aan andere jonge ambtenaren, die zonder
booge aanbeveling, alleen door vlijt en ijver moesten voor­
waarts komen, een doorn in bet vlccsch. Deze laatstcn
maakten alsdan wel eens eene overeenkomst met eikande­
ren , om den nieuweling , voor dat hij nog aan het kli­
maat gewend was, zoo lang te trakteren en te laten trakte­
ren, tot dat de arme bloed ad patres moest verhuizen, om
aan de bevordering van anderen niet meer hinderlijk te zijn.
Somwijlen plaatste men eene tafel met stoelen in de rivier,
en bleef, om de koelte te genieten , halve nachten met de
beenen in het water zitten zuipen en zwelgen. De
geacclimatcerden hadden van zulke partijtjes zoo veel last
niet,

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. i3
niet, maar de baren moesten ze weldra met de dood bekoopen.
(19)
Onder bet bestuur van den Gouverneur-Generaal VAJ*
DER CAPELLEN is deze staat der zaken van lieverlede terug
gcbragt tot ingetogenheid , matigheid en stipte welvoegelij
kheid. Zijne Excellentie verklaarde zich een vijand van
al wat naar losbandigheid zweemde, en zij die tot uitsporige
vermaken genegen waren, droegen ten minste wel
zorg, hunne orgies zoo geheim als mogelijk te houden,'
en in het publiek met de stemuiigste tronie te voorschijn
te komen. Het was niet onaardig eenen deftigen ambte»
naar , die des avonds in gulle gezellige vreugde op de tafel
met de beenen omhoog als een koorddanser op zijn©
handen had gesprongen, doch ongelukkig het evenwigt
verliezende , midden onder de flesschen en glazen was
neêrgetuimeld , en tot overmaat van ramp , met de naar
boven spartelende beenen eene fraaije lustre had verbrijzeld
, eenige dagen daarna, toen hij van de hierop gevolgde
onpasselijkheid hersteld was, in zijn rijdtuig te
zien zitten met eene even zoo imposante onbewegelijke
houding als die der Senatoren van Rome, toen de barbaren
hen voor goden aanzagen. Zelfs jonge lieden, althans
diegenen die hun belang wel verstaan, apen deze huichelachtige
deftigheid na, en houden het voor een stelregel,
dat alles geoorloofd is, wanneer het maar in het verborgen
geschiedt, of althans niet ter oore van Zijne Excellentie
komt.
Le vin, le jeu et les femmès, zeggen de franschen, sonl
les trois passions de l'homme. Zoo dit in Europa waarheid
is, vooral is het zulks in Indic. Nergens wordt uit-
(19) Bij een dergelijk rivierpartijtje werd eens door een iuland-
schen jongen, per abuis, in plaats van een likeurkeldertje, een
kistje met medicijnen gebragt. De reeds half beschonkene gasten
deden onmiddelijk het voorstel, om de medicijnen in plaats van
likeuren te orberen. Vijf van de zeven overleden dien zelfden
yacht. De overigen kwamen met eene zware ongesteldheid vrij.

i.f J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
sporigcr gedronken dan hier, Waar alle klassen van anibs
tenaren , op eenige weinige na, het tcedium VÜCE naar ge­
lang hunner inkomsten, in edele of onedele gaven van
Bacchus verstelpen. Algemeen schijnt men het met den
Engelsehen tooneelspelcr QUIN te houden, die plag te
zoggen : Life would stink in my nose if I did nol sleep it
in elarel (20). Het is nogthans eene onbetwistbare en door de
ondervinding bewezene waarheid , dat juist het gebruik
van te veel verhittende dranken, de oorzaak is van de
groote sterfte onder de Europeanen ; welke men algemeen,
doch zonder grond -, aan de nadeelige uitwerkselen van het
klimaat toeschrijft (21).
Indien de schrijver zich niet stellig hadde voorgenomen ,
daar, waar liefde tot waarheid hem nopen mogt nu en
dan eene ongunstige zijde van het tafereel te vertoonen,
alle namen verborgen te houden, zoude hij honderden voor­
beelden kunnen bijbrengen , waar alleen het onmatig ge­
bruik van dranken, vooral van gedistilleerde vochten, een'
Ontijdigen dood, ofwel eene volslagene krankzinnigheid, die
doorgaans spoedig door den dood gevolgd Wordt, veroor­
zaakt heeft. Het is ook onbetwistbaar, dat bet nadeelig
uitwerksel van bedwelmende vochten, in een heet klimaat,
veel sterker is dan in meer gematigde en koeler lucht­
streken (22). Zinnelijke genietingen met inlandsche vrou-»
wen zijn daarentegen , voor ongehuwden , eene uitspan­
ning, die veel minder, of liever geen nadeel hoegenaamd
(20) The Expedition of IIuMPURY IiLINKER, Vol. 1.
aan
(21) Men heeft reeds aangemerkt dat het Indische klimaat buiten
do strandplaatsen niet ongezond is.
(22) Een zeer nuttig werk voor hen die zich naar de koloniën
willen begeven, is doctor JOHNSON'S Treatise on the influence of
tropical climates; waarin als een hoofdregel, om in heete gewes­
ten gezond te leven, voorgeschreven wordt, zich over het alge-
meen zoo koel als mogelijk te houden, en zich voor eiken plotse-
Ih.gen overgang van hitte tot koude' zorgvuldig tc wachten." Van
hier, zegt JOHNSON dat de paradox maar al te waar is : de grootste
bron van alle ziekten in heete landen is de koude.

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. i5
aan Je gezondheid toebrengt, ja, mogelijk wel der ge7ondbcid
bevorderlijk is; en daarenboven, in een zedekundig
zoowel als staatkundig opzigt, hare voordeelige zijde kan
hebben. In een zedekundig opzigt, omdat het onderhouden
van vrouwelijke bedienden den jongen Europeaan
terug houdt van allen omgang met rongings (a3) en andere
meisjes van pleizier, bij welke hij onfeilbaar zijne gezond»
heid te gronde zou rigten, en omdat het hem ook afkeerig
maakt van de heerschende gewoonte van sterk te drinken;
in een staatkundig opzigt, omdat het onderhouden van
vrouwelijke bedienden, of, hetgeen het beste is , van eene
jtjai (i4), den jongen ambtenaar, binnen korten tijd, zoo
veel van de maleischc taal, die de Lingua franco, van
den gebeden archipel is , doet aanleeren , als noodig is,
om hem , in zijne ambtsbetrekking , wanneer hij met in»
landers moet omgaan en overigens daartoe geschikt is,
een zeer nuttig Gouvernemenls-dieiïaar te doen zijn. Wanneer
men eenmaal de maleische taal kan spreken, valt
het gemakkelijk het schrift te leeren, en wanneer men
zich de arabische karakters heeft eigen gemaakt, is het
eene zeer aangename oefening deze taal tot volkomenheid
te brengen. Ambtenaren die met eene Europasche vrouw,
gehuwd zijn, en derhalve niet. voegelijk de Indische levenswijze
kunnen aannemen, hebben veel moeite om eenige
verdere kennis van de taal te verkrijgen, dan noodig is "om
hunne jongens te bevelen: kasihtjeroet, kasih api , pasang
Min, enz. (20), en de schrijver heeft aldus gehuwde resident
ten gekend , die , ofschoon de aard van hunnen post het
noodzakelijk maakte , dat zij met den inlander persoonlijk
omgingen, echter, na meer dan twintig jaren in het land
geweest te zijn, nog geene tien woorden maleisch verstonden
; ja de zoon van een' dezer residenten verstond en
schreef die taal volkomen, en bekleedde den post van
ïrans-
(23) Dansmeisjes.
(24) Huishoudster. •„
(a5) Qeef eene sigaar, geef vuur, steek licht aan.

ïC J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
Translatcur, terwijl

OP EENE REIZE DOOR OOST-INÖIE. ij
enkelen Javaan in het praauwtje, hetwelk naauwelijks
honderd schreden van de vastzittende sloep verwijderd
was, of de achtergeblevene inlandsche matrozen riepen
zoo luid zij konden: djaga baik baik tuwan! ada buwajal (27)
Inderdaad, de hond, die in de sloep was gebleven, was in
zee gesprongen om zijn' meester na te zwemmen, en de
krokodil maakte jagt op den hond , die door instinkt be­
angstigd, met snelle pootslagen op het praauwtje kwam
aanzetten, om zijnen vreesselijk gapenden vijand te ont­
komen. De Heer ROCKERS riep : " laat hij den hond ver­
slinden , dan gaat hij voldaan weg, en wij zijn behouden."
De schrijver meende integendeel, dat men den hond in
het praauwtje moest nemen zoodra hij dit zoude aanklam­
pen , en dat men dën krokodil een stuk hout , dat geluk­
kig in het praauwtje lag , in den muil moest duwen.
Lang viel er niet le bedenken , de hond was op zijde en
de krokodil geene zes schreden verwijderd. Onwillekeurig
rukt de schrijver den hond uit het water, en beveelt
hem stil onder zijnen voet te liggen. Wat hij zich duis­
ter had voorgesteld gebeurde: de krokodil zocht links en
rcgts naar den hond, en scheen door het geraas hetwelk
men maakte , afgeschrikt te zijn van zijne poten op den
rand van het praauwtje te leggen, in welk geval hetzelve
omgekanteld, en een van de aanwezigen onfeilbaar ten
prooi aan het verschrikkelijk gedrocht zoude verstrekt
hebben. Wat hier bij nu bijzonder aanmerking verdient,
om de getrouwheid der inlandsche vrouwen aan te too-
nen , is dat de njai met haar ligchaam , als met een
schild den Schrijver bedekte , en angstig uitriep : Biar di
makan kita dahulu (28). Terwijl de krokodil nog naar den
hond zocht, bereikte men met het praauwtje een kleine
Chinasche wankang, en men was het gevaar ontkomen.
In het voorbijgaan kan men hier aanmerken dat de kro-
(27) Pas op,,Hoeren ! daar is een krokodil!
(28) Laat hij mij eerst verslinden.
B
ko-

IS J. OLTVIER, AANTEEKENINGEN
kodillen , of kaaimans zoo als men ze in Indie noemt,
te Bantam veel verslindender iijn dan te Batavia, uit
hoofde op laatstgemelde plaats meer aas, krengen van
karbouwen, enz. de rivier komen afdrijven, en de kroko­
dillen derhalve niet zoo hongerig zijn als te Bantam.
Terwijl wij de levenswijze der Europeanen en inzon­
derheid der ambtenaren te Batavia, als de voornaamste
plaats onzer bezittingen in Indië, beschrijven, zal het
niet ongepast zijn de dagelijksche verrigtingen van eenen
oudgast (dezen toch dient men tot model te nemen), van
des morgens, wanneer hij opstaat, tot des avonds, of
liever des nachts, wanneer hij zich le rust begeeft,
tortelijk te overzien.
De Europeaan, die met de Indische levenswijze bekend
is, volgt dezelve gaarne na, als wel geschikt voor bet
klimaat en de omstandigheden. Jonge lieden die pas aan­
komen , en het voorregt genieten van terstond ten huize
van den eeu' of anderen oudgast te logeren , hebben eene
schoone gelegenheid om zich met deze levenswijze bekend
te maken, zonder daarvan meer te behoeven aan te ne­
men dan zij voor hunne gezondheid noodig achten ; want
het temende, het vadzige van eenen kolonist die een
twintig- of dertigtal jaren in Indië heeft doorgebragt,
zou den jeugdigen nieuwJing voorzeker bespottelijk staan.
De oudgast staat meestal vroeg op , niet om bezigheden
te verrigten, maar om de koele ochtendstond in te zuigen.
Even voor zon-opgang, komt bij in eene kabaai en sa­
rong (29) uit zijne slaapkamer, en gaat in de voorgalle-
(29) Eene kabaai is eene soort van slaapjapon van sits, een sarong
is eene soort van katoenen vrouwen rok, boven en beneden even
•wijd, of Jiever van gedaante als een zak die geen bodem heeft.
Men slaat dien om bet lijf in plaats van eene broek, en rolt dien
om de lenden, waarna men den tip instopt, en alzoo boven de
heupen vast maakt. Dit is zeer luchtig en gemakkelijk. Dit kostuum
met een paar pantoffels, en een' ligten pet of stroohoed is het ge-
jwone ochtend-gewaad,
rij

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. ig
rij(3o) op en neder wandelen. Zijn morgengebed is gewoonlijk
het temende geroep van siapa ctda, in de uitspraak sap'ada ?
(wie is daar ?) alsdan komt een slaaf of eene slavin te
voorschijn, tot wien hij wederom op eenen slcpenden.
toon zegt minta kopi (ik verzoek koffij). Zij brengt een'
kop koffij met eene aangestokene pijp of een aangestoken
sigaar, dien zij haren heer in den mond steekt; deze wor­
den stilzwijgende genuttigd , terwijl de slavin op hare
hurken zit en de wenken van haren heer gade slaat. Het
naastvolgcnde kommando is doorgaans : maliu mandi (ik wil
mij baden, in Indië zegt men : ik wil wasschen). De sla­
vin haalt zeep , een schoone sarong en kabaai, en volgt
haren heer naar een bamboezen badhuisje in de rivier.
Hij werpt de kabaai af ; na zich omtrent een vierde van
een uur gewasschen en gebaad te hebben, trekt hij
de schoone sarong en kabaai aan , en bevindt zich nu,
zoo als men het in Indië noemt , regt lekker (31). Na het
baden wordt een geruime tijd doorgebragt met het stil­
zittend genot van de frissche ochtend-lucht, onder een
pijpje en nog een paar koppen koffij. Zitten in Indië is
bijna liggen, want de beenen moeten altijd horizontaal
rusten, hetzij op een' tweeden armstoel, hetzij op den rand /
eener tafel. In dit postuur wacht bij geduldig tot dat hij
eetlust bespeurt , welke , bij een gezond ligchaam , altijd
door het baden bevorderd wordt. Jonge lieden doen in
dit morgen-uur gewoonlijk een toertje te paard. Daar man
(3o1 Voor en achter elk huis, dat is aan de oost- en de westzijde,
ten éiirlté altijd naar verkiezing zon of schaduw te hebben, is
eene breede onene gallerij, met een paar kanapés en armstoelen.
Stoelen zonder leuningen zijn in Indië nergens in gebruik.
(3i) Het woord lekker is in Indië wat comfurtable in Engeland
is. Gevoelt men zich niet regt frisch, dan zegt men ik ben niet
lekker; deze spreekwijze is ontleend van enak en sedap, maleische
woorden die beide lekker beteekenen, en welke de inlanders altijd
in den mond hebben; tra rasa sedap of tra rasa enak , ik voel
mij niet lekker.
B 2
en

20 J. OLIV1ER, AANTEEKENINGEN
en vrouw in groote huizen gemeenlijk in afzonderlijke
kamers, somwijlen in afzonderlijke vleugels van het huis
wonen, komen om dezen tijd mevrouw en de overige le­
den der familie, elk van zijn vertrek te voorschijn, en
men dekt de tafel voor het ontbijt. Dit bestaat uit nassi
(droog gekookte rijst), gebraden visch, koud vleesch, ker-
ri (3a), gebraden koteletten, eijeren, enz. met sambal,
blatjang, trassi en trobo (33) tot toespijs. Brood, boter en
kaas zijn mede op de tafel, voor de genen die aan een
baarsch déjeuner de voorkeur geven. Wijn en bier wor­
den des morgens zelden aangeboden ; doorgaans drinkt
men aan het ontbijt koffij en thee. Daar men al wat
men in Indië verrigt , zelfs de gewigtigste bezigheden,
op zijn gemak doet, zal men zich niet verwonderen dat
met dit ontbijt een goed uur wordt doorgebragt.
Langzamerhand nadert de tijd , waarop de ambtenaar zich
naar zijn bureau moet begeven. Gevoelt hij hiertoe geene
bijzonder sterke opwekking, zoo laat hij door een' jongen
zeggen : Tuwan punja badan trada sedap (34), (Mijnheer
is niet al te wel). Maar heeft zijn ontbijt hem wel ge­
smaakt, en bevindt hij zich lekker, dan maakt hij zich
gereed om zijn toilet te gaan maken en beveelt intusschen:
Pahi laretla ! (3pan den wagen aan !)
Het
(32) Een voornaam gcregt in Indië. De kern is eene soort van
soep, uit het fijn geraspt wit van kokosnoten, met onderscheidene
kruiderijen zamengestcld.
(33) Gewone sambal is lange peper met chalotteu en limoen­
sap lijn gestoten ; doch men heeft honderderlei soorten van sam­
bal , waaronder die van hoenderlevertjes voor eene der beste ge­
houden wordt: Blatjang en Trassi zijn mede zamenstellingen van
zeer voedzame sterk gekruidde zelfstandigheden uit het dierenrijk:
Trobo is ingelegde kuit van zekere soort van visch; alle deze toe­
spijzen dienen om de nassi, die het brood van Indië is, smake­
lijk te maken. De inlanders maken ook sambal van vliegende
mieren-
(34) Letterlijk: Het ligchaam van miju Heer is niet lekker.

OP EENE RETZE DOOR OOST-INDIE. ar
Het aankleeden gaat schielijker dan men wil zou den­
ken. Twee slavinnen trekken hunnen heer ieder eene
kous aan; nelpen hem , terwijl hij zijne sigaar nog uit­
rookt , met onderbroek , pantalon en laarzen ; aldus van
onderen gekleed zijnde, staat hij op, en laat zich hemd,
das , bretelle en vest aandoen. Een jongen geleidt hem,
met een paijong (zonnenscherm) hoven het hoofd, naar
den wagen, in welken hij half zittende half liggende,
met deftigheid tot den koetsier zegt : Djalan ! (Ga voort!)
Een paar minuten daarna roept hij Djalan kras ! (Rij hard !)
waarop de koetsier met slaan en klappen een verschrikt
kelijk geweld maakt.
Jonge lieden gaan doorgaans in een wit batist-katoe­
nen buisje, dito pantalon en vest, met een' breed geran-
den stroohoed, of wel met een petje, naar hun bureau;
maar aan meer bejaarde ambtenaren zou dit kostuum niet
genoeg deftigheid bijzetten. Deze zijn altijd in hunn' rok
en hoed, en trekken op het bureau een buisje aan. Def­
tigheid of liever stemmigheid is in Indië eene hoofddeugd,
die boven alle andere wordt geacht; en wie een verstan­
deloos brein met eene effen tronie bedekt, wordt ten minste
altijd voor vers tandig gehouden , al ware het dan maar
door de domme Javanen. Le silence est la sagesse des sots
comme celle des sages. Bij den inlander is geen andere
maatstaf van persoonlijke verdienste, verstand en braafheid
bekend, dan het traktement"; hun eerste vraag is altijd:
Tuwan makan gadji berapa ? (Hoeveel is het traktement
van Mijnheer?) (35) Is dit hoog , dan bewijst hij den groot­
sten eerbied voor 's mans kunde en deugd. Is zijn trakte­
ment gering, dan beschouwt de inlander hem als een van
zijns gelijken, of zelfs wel van zijne minderen. Over het
algemeen betoonen de inlanders thans weinig ontzag meer
voor
(35) Letterlijk: Hoeveel geld eet Mijn heer? Men dient echter
hierbij aan le merken , dat het woord makan (eten) in den algc-
ineenen zin van nuttigen, genieten, wordt gebruikt.
B 3

22 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
voor de Europeanen; de voornaamste oorzaken van dit ver»
schijnsel zullen in het vervolg, ter geschikter plaatse wor­
den aan den dag gelegd.
Ambtenaren die pas beginnen, en hun fortuin nog te
maken hebben, nemen doorgaans hunne toevlugt tot ijver
en arbeidzaamheid. Zij komen vroegtijdig op het bureau,
werken met lust , en blijven tot laat aan hunne schrijf­
tafel. Niets is baarscher dan zoodanig een middel om
vooruit te komen. Het is ten minste noch gemakkelijk,
noch van spoedig effect. In Indië moet men gezelschap­
pen, maar geene hureaux bezoeken ; men moet zich door
alle mogelijke middelen , al ware het ook door vijf effen
te noemen, in de gunst van den een' of anderen Nabob
weten te dringen; men moet te verstaan geven, dat men
meer van deszelfs bescherming dan van zijne eigene talen­
ten en vermogens verwacht; op eene fijne manier moet
men ook te kennen geven, dat men, zoo het vereiseht
mogt worden , alïe Oost-Indische principes gereedelijk wil
aannemen; ja, dat men, volgens het oude gebruik, zijn
geweten benoorden de linie gelaten heeft; dat men niet
gekomen is om muskieten, maar om Spaansche matten te
vangen; dat men echter ook zeer wel weet dat deze Oost-
Indische principes bedekt moeten blijven, ondereen voor­
komen van zedigheid, bedaardheid, ingetogenheid, gods­
dienstigheid zelfs; en men moet daarbij omzigtig zijn, om
te weten welke hoogcre ambtenaren elkanders vrienden of'
vijanden zijn, ten einde zich nimmer onvoorzigtig uitte-
laten; dit alles vereiseht tijd, en hoe zal men dan zijnen
pligt op het bureau vervuilen ? Niets is gemakkelijker :
men is 20 dagen in de maand ziek, en tegens den betaaldag
van het maandelijksche traktement komt men ziek en zwak,
doch vol ambitie, op het bureau. Men doet eenige kleine
diensten aan zijnen vriendelijken chef, opdat deze de veel­
vuldige afwezigbeden over het hoofd zie. Men draagt zorg
dat deze ook wete dat men aanzienlijke huizen bezoekt en
bescherming geniet, ten einde hem ecnig ontzag in te boe-
ze-

OP EENE E.EIZE DOOR OOST-IND1E. 23
zemen. Men verzuimt geene audiëntie, men vergeet nimmer
te solliciteren wanneer er eene voordeelige vakature
•voorkomt, enz.
Wil men langs een' anderen weg, en spoediger een schitterend
fortuin maken ? Men makc kennis met eene der
talrijke dochters, welke de heeren oudgasten bij hunne
slavinnen gewonnen hebben. Het zijn onechte kinderen,
zal men zeggen:— Dat doet in Oost-Indic niets ter zaak,
zij bekomen een rijk uitzet, en geld maakt alles goed.—
Ja, maar zij hebben geene opvoeding hoegenaamd. — Dat
is niets; de vader is een man van invloed , en zijne protectie
brengt u spoedig van de eene bevordering tot de andere.
— Maar wanneer zij, voor het grootste gedeelte althans,
kribbig, kwaadaartig, valsch en wulpsch zijn,
zoo moet een dergelijk huwelijk onfeilbaar ongelukkig
worden. — Och neen ; Mevrouw leeft op hare wijze, en
Mijnheer op de zijne. Zij bewonen ieder een afzonderlijk
vertrek , zien elkander slechts dan, wanneer er een groot
diner of souper gegeven wordt, en bekommeren zich overigens
weinig of niet om clkanderen. Wie met de Indische
huisselijke genoegens bekend is, weet zich voor huwelijks-ontberingen
wel schadeloos te stellen. Het huwelijk
is altijd een zeer dienstig middel om voorwaarts te
komen. Er zijn ambtenaren, die op dit middel zulk
een vast vertrouwen hebben gesteld, dat zij onbeschroomd,
bij voorkomende gelegenheid aardige kunstgrepen
verrigt hebben. Wierd het ontdekt — wel nu , de
arme man had vrouw en kinderen, die door zijnen val
in het grootste ongeluk zouden gestort worden; dien
zal men niet dimitteren, maar overplaatsen (36). Deze
over-
(36) Onder het bestuur van den Lt. Gouverneur BAFFLES , werd
zeker gehuwd ambtenaar, wegens verregaande malversatie gedimitteerd,
doch hem werd, uit consideratie van zijne gepresteerde diensten
, levenslang zijn volle traktement uitbetaald.
B 4

U J. OLIVIER; AANTEEKENINGEN
overplaatsingen bezorgen den delinquent niet zelden een"
voordeeliger post dan hij te voren bekleedde (3 7). Trou­
wen derhalve, is de steen der wijzen in Oost-Indië'. Maar,
zal men zeggen, wanneer men aldaar nimmer volgens
genegenheid , maar altijd uit geld- af eerzucht huwt, en
zich voor bet gemis van huisselijk geluk schadeloos stelt,
door zich te baden in al dien wellust, dien het geld be­
zorgen kan, zal men dan ook eenige ouderliefde voor de
vruchten van zoodanige verbintenissen kunnen gevoelen ?
Wat moet er van de opvoeding der kinderen worden ? —
De kinderen! wie bekommert zich daarmede? zij blijven
onder het beheer van slavenmciden , tot zij genoegzaam
volwassen zijn ; alsdan leeren de jongens een weinig lezen
en schrijven , en de meisjes worden geoefend in de kunst
om het meeste voordeel met hare geringe bekoorlijkheden
te doen. Bezit een jongeling zoo veel aanleg, dat hij kan
leeren copiëren, dan wordt hem, door papa's protectie
gelijk ter loops hier boven is aangemerkt, een postje van
kletk in de bureaux der Iloofd-directie van financien te
Batavia, of op de respective residentie kantoren buiten
Batavia, bezorgd; doch dikwijls is zijne opvoeding zoo
deerlijk verwaarloosd , dat hij zelfs voor eene machine de
bureau geene bekwaamheid bezit; alsdan wordt hij stuur-
mans leerling bij de hoogloffelijke koloniale marine, en
des noods tamboer of pijper bij de troepen. Van de lie­
ve liplapsche meisjes wordt meer werks gemaakt, omdat
deze kunnen dienen om nieuwe verbintenissen met de fa­
milie te weeg te brengen, en alzoo derzelver welvaart
staande te houden. Dit is ook denkelijk de reden , dat
er een instituut voor meisjes te Batavia is opgerigt, van
het-
(3 7) Dns werd een pakhuismeester te Muntol op het eilandBanla,
wegens malversatie naar Batavia ter verantwoording geroepen'
Kprt daarna werd hij benoemd tot inspecteur der tinmijnen in een
der binnenlandsche districten van hetzelfde eiland,

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. i5
hetwelk men zich beloven mag, eerlang gezonde vruchten
te zien.
Het huwelijk aldus het specifiek middel zijnde , om niet
alleen spoedig tot geld en bevordering te geraken , maar
om des noods onbeschroomd alle linksche wegen tot ver­
meerdering zijner inkomsten in te slaan, zal het niemand
verwonderen, dat vele jongelingen , die de bewustheid heb­
ben van niet met buitengemeene begaafdheden uitgerust te
zijn, naar ïndië vertrekken, met geen ander oogmerk dan
om, door een (zoogenoemd) goed huwelijk, hun fortuin te
maken. Er is slechts eene omstandigheid die den jongen
gelukzoeker hieromtrent huiverig zonde kunnen maken;
de moeijelijkheid , namelijk , om , wanneer hij , zoo als men
zegt, zijne schaapjes op het droge mogt hebben, naar het
moederland terug te keeren ; doch ook hierop kan men
een' uitweg vinden. Getrouw aan den stelregel, dat het
doel de middelen wettigt, en den mammon als eenig
doel beschouwende, is het geenszins strijdig met de Indi­
sche logica , zijne vrouw, wanneer men repatriëren wil,
op eene fatsoenlijke wijze te laten zitten. Men kan, dank
zij der levenswijze van het land, en der wulpschheid van
het liplapsche geslacht, altijd , zoodra men zulks noodig
acht, een geldend voorwendsel vinden, om eene echtschci.
ding te bewerken , en dit heeft niets onfatsoenlijks in
zich , vooral niet , wanneer men weet dat deze maat­
regel onvermijdelijk tot den terugkeer naar Nederland
was.
Veelvuldig zouden wij nog de middelen kunnen opge­
ven , welke in Indië worden te baat genomen , om, gelijk
het zeggen is , fortuin ie maken; doch het aangevoerde
zal reeds voldoende zijn, om een denkbeeld van de zeden
te geven, en dit is voornamelijk hetgeen men door het
gemeenmaken dezer aanteekeningen ten oogmerk heeft ge­
had ; wij zullen in het vervolg, nog overvloedige stoffe
hebben, om, wat daadzaken betreft, met de keuze
verlegen te kunnen zijn; keeren wij terug naar de gewone
B 5 da-

26 J. OL1VIER , AANTEEKENINGEN
dagelijksche leefwijze der Europeanen, en bepaaldelijk tot
die der ambtenaren.
Dat voorname ambtenaren somwijlen slecbts een oogen-
blik op het bureau verschijnen, om hunne naamteekening
onder eenige stukken te plaatsen en alsdan ijlings weder­
om huiswaarts vertrekken; dat de ernstigste zaken wel eens
met groote gemakkelijkheid behandeld worden j en dat het
voorbeeld van zoodanige hoofd-ambtenaren een nadeeligen
invloed op de arbeidzaamheid en naauwkeurigheid der on­
dergeschikten heeft, is zoo gewoon, dat het naauwelijks
melding verdient. Onder deze ondergeschikte ambtenaren
zijn diegenen de vlijtigsten , die de minste protectie ge.
nieten. Zij die door aanbeveling uit Europa zijn aange­
steld, zijn de minst ijverige; maar verre weg het grootste
getal hebben pro forma eene ontzaggelijke drukte: zij
loopen met bundels papieren onophoudelijk heen en weer
uit de eene zaal inde andere , als of zij met de gewigfigste
zaken belast waren , en brengen den meesten tijd door met
ijdel gesnap over fraaije paarden, bendis en barouches,
over jagtgcweren en jaglhonden; over dit of dat aardig
meisje; of zij verhalen eikanderen in welk gezelschap zij
den vorigen avond hebben doorgebragt, en dergelijke be.
langrijke gesprekken meer.
Het is in alle de bureaux de gewoonte, dat de mindere
geëmployeerden, die van des morgens 9 ure tot 3 of 4
ure namiddags moeten blijven, tegcns 12 ure ten huize
van den Bode, die zijne woning op het grondgebied
van het bureau heeft, koffijhuis houden, gelijk huur­
paarden halfweg pleisteren. Dit uur van 12 lot 1,
is het drukste van den geheelen dag , en daar men
allerlei ververschingen kan bekomen , tegens afgifte van
een bon, die met het einde der maand betaalbaar is,
toonen inzonderheid de klerken ook bij deze gelegen­
heid, dat zij vlug met de pen weten om te gaan.
Zoodra de klok het onwelkome eerste uur na middag heeft
geslagen, en de gewigtige debatten o>cr de liefhebbenj-
CO;

OP EENE REIZE DOOR OOST-IND1E. 27
eomedie of het muzijk van Weltevreden (38) ten huize van
den Bode nog niet zijn afgeloopen, verschijnen de oppassers
(bureau bedienden), met eene sommatie van wege de
onderscheidene kommiezen, waarbij de leden van dit parlement
in miniatuur, gelast worden zich wederom op hunne
plaatsen in het gareel te begeven.
Ten drie ure of half vier, begeeft zich ieder naar zijne
woning, en houdt het middagmaal. Dit gedaan zijnde,
verwisselt hij zijn bureau-gewaad (wit buisje) met een'
rok , en gaat toeren ; dat is : hij rijdt met zijne bendie
(indien hij het reeds zoo ver gebragt heeft dat hij eene
bendie houdt, anders rijdt hij te paard) naar Weltevreden,
rondom het Koningsplein, enz. Ambtenaren van meer
traktement, begeven zich veel vroeger en altijd vóór twee
ure naar huis, doen hun middagslaapje, en laten na het
middagmaal hunne wagens, met twee, somwijlen met vier
fraaije paarden (3g) aanspannen, om den evengemelden toer
te doen.
Van het toeren teruggekeerd zijnde, drinkt men thee,
en brengt den avond door in een of ander gezelschap of
wel in de Sociëteit de Harmonie , (welke zeker spotboef
altijd de sociëteit dis-Harmonie noemde). Aldaar zijn alle
rangen gelijk: de klerk van honderd ropijen per maand,
die daarvan zijne maandelijksche contributie van tien ro-
piien
(38) Wekelijksch militair orchest , in het kampement Welte­
vreden.
(3g) De lezer gelieve eens vooral in gedachten te houden, dat
al het buitensporige van deze Indische levenswijze merkelijk vermin­
derd , en sommige manieren geheel afgeschaft zijn, sedert de aan­
komst van den hoogen Ambtenaar, die zich thans bezig houdt met
de administratie van misbruikeu te zuiveren. Daar deze hoogo
Ambtenaar zelf dikwijls, waarschijnlijk om een voorbeeld van
pracbteloosheid te geven, met een enkel span paarden rijdt, za!
men zich niet verwonderen , wanneer men verneemt dat hij on­
langs eenen halven nabob, die hem met zijne vier hengsten bijna
in de wielen reed, midden op den weg vriendelijk verzocht uit to
spannen , en twee derzelve naar huis te zenden»

a8 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
pijen betaalt, verbeeldt zich hier gelijk le staan met den
Raad van Indië , die in de maand vier en twintig honderd
ropijen traktement heeft. Het is meermalen gebeurd dat
zoodanige klerken , liplappen zelfs (want dezen matigen
zich nog veel meer aan dan Europeërs), bij bijzondere
feestvieringen, wanneer herhaalde toasten hun zwak brein
in oproer gebragt hadden , de hoogste en eerbiedwaardig­
ste ambtenaren tegen het lijf tuimelden, zonder de be­
leefdheid te hebben van hierover de minste verontschul­
diging te maken. Trouwens, beleefdheid is bij den liplap
evenmin bekend als de Talmud en de Zend-Avesta.
Eigenlijk gezegde oudgasten echter, houden wederom
eene geheel andere levenswijze. Alle géne is hun volstrekt
onverdragelijk : wanneer zij gewoon zijn het middagmaal
ten ëén ure na middag te houden, en zijne Excellentie,
waar men gemeenlijk ten drie ure dineert, hun de be­
leefdheid bewijst hen ten eten te vragen, verzoeken zij
van die eer gedispenseerd te mogen worden , omdat hel
hun gewone uur niet is. Zij die nog in betrekking zijn ,
hebben doorgaans ambten die weinig moeite en veel trak­
tement geven. Een paar maal 's weeks een uurtje lang
eene vergadering in het een of[ ander administratie-collegie
bijwonen , en daartoe de moeite moeten nemen van zich in
een'zwarten rok, met zijden kousen , steek en degen te laten
kleeden, is zekerlijk geene kleinigheid voor ben die gewoon
zijn den ganschen dag in hunne kabaai te luijcren ; maar
duizend a twaalfhonderd ropijen 's maands, behalve de
emolumentjes, zijn toch ook gemakkelijk mede te nemen,
en men getroost zich daarvoor een paar vervelende uren;
te meer daar men de geheele week door op zijne muiltjes
zich regt lekker kan maken. Veel beweging is hem las­
tig. Hij vindt zijn voornaamste levensgenot in den kring
zijner huisgenooten. Zijne pijp rooken , op eene kanapë
sluimeren , zich door slavenmciden laten knijpen , en wan­
neer hij de behoefte gevoelt van zich eenige beweging ie
geven, den wagen laten aanspannen, jof ten wandelingje
in

OP EENE REI ZE DOOR OOSTINDIE. 29
in zijn tuin doen, van tijd tot tijd nu een kop thee, dan
eene kop koffij , en tegens 11 of 12 ure een glas madera
gebruiken, hiermede brengt hij den voormiddag door, en
eet doorgaans ten 1 ure. Vermits alles pian' piano in zijn
werk gaat, zijn ook de slaven, ofschoon zij een honderd­
tal en meer sterk zijn, veel te lui om op het eerste bevel
van hunnen heer het eten op te brengen. Nadat deze,
niet Oostindisch geduld, vier a vijf malen aan de deur
geroepen heeft, kaluwar makannan! (breng het eten op!)
óf minta sop! (breng de soep!) wordt er eindelijk opge-
discht. Men tafelt een paar uren , want men heeft geene
bezigheden te verzuimen. De tafel is doorgaans zeer sma- •
kelijk toegerigt ; men heeft niet alleen de heerlijk­
ste groenten en vruchten in Indië, als ook uitmuntend
gevogelte en vleesch , maar die weinige moeskruiden en
vruchten, die in dit warme gewest niet tieren, als bloem­
kool , roode kool, appelen, peren, enz. worden gedroogd
of ingelegd, uit Europa derwaarts overgevoerd. Het rund-
vleesch is in Indië droog, maar het varkens- en lams-
vleesch daarentegen ruim zoo goed als in Nederland. Over­
vloed van allerlei heerlijke visch is overal tot matigen
prijs te bekomen. De tafel is gemeenlijk van inland­
sche (4o), zoowel als van Europasche geregten rijkelijk
voorzien. Men drinkt meest roode, rijnsche en madera­
wijn ; de tafel wordt bediend door een tiental aardige
slavinnetjes, en alles is zoodanig ingerigt dat de maaltijd
eene der aangenaamste genietingen van den dag uitmaakt.
Na het dessert verlaten de dames de eetzaal, en de hee-
ren gaan hunne hoka , hunne kabaalpijp of hunne sigaar
rooken, terwijl men zich gemakkelijk maaktal) en, met
(40) Deze inlandsche geregten zijn reeds bij het ontbijt beschreven
geworden.
(41) Zich gemakkelijk maken, heet in Indie, den rok uittrekken
de

3o J. OLIV1EH, AANTEEKENINGEN
de beenen op de tafel liggende, over het nieuws van den
dag kout, of de chroniqua scandaleuse, die hier altijd
overvloed van stof heeft , opleest. In een land waar zoo
weinig aan voedsel voor verstand en hart, en zoo veel
aan voedsel voor ligchaam en beurs gedacht wordt, is
natuurlijk de gazette noire eene der hoofdbronnen van
het gezellig onderhoud. De dames, die in een afzonderlijk
vertrek zijn gegaan , vinden hierin ook hunne meest ge­
liefkoosde tijdkorting.
Na aldus een paar uren aan het middagmaal te hebben
doorgebragt , doet men een paar toertjes in den tuin, en
. men begeeft zich ten drie ure naar bed. De heer van het
huis, die, zoo als reeds is aangemerkt, een ander ver­
trek dan Mevrouw bewoont, heeft zijne mossa(^i), of
njai altijd bij zich , om hem in het uitkleeden behulpzaam
te zijn, want men rekent het natuurlijk aangenamer,
zich bij dergelijke gelegenheden door een meisje , dan door
een'slavenjongen te laten bedienen. Gasten, die ten huize
gelogeerd zijn, bekomen terstond een' jongen tot hunne
bediening , en een slavenmeisje tót hunne oppassing. De
laatstgemclde is enkel belast met bet helpen uit en aan-
kleeden, wanneer men zich ter rust begeeft; zij is daarbij
gedienstig genoeg om in het bed te klimmen om met
eenen doek de muskieten , en des noods met iets anders ,
den slaap uit de oogen te verdrijven, waarna zij voorzig-
tig de gordijnen (43) laat vallen, en met een' kipas (44) in
de hand den sluimerenden de wangen koelt.
Ten
ken , om luchtig in zijne hemdsmouwen te zitten. Wanneer men
bij iemand een familiaar bezoek aflegt, en toevallig met een rok
gekleed is, (dat anders voor een familiaar bezoek niet vereiseht
•wordt, alzoo men in een buisje mag verschijnen) , is het eerste
woord, wanneer men gezeten is, maak u gemakkelijk Mijnheer.
(42) Mossa beteekent slavin.
(43) De bedgordijnen zijn van groen gaas, hetwelk de lucht
•vrijelijk doorlaat, maar alle insekten afweert,
(/|1) i/üpas beteekent een waaijer.

OP EENE REIZE DOOR OOSTINDIE. 3i
Ten 6 ure, tegens zon-ondei gang, staat men op; baadt
en kleedt zich, en begeeft zich naar de thee-tafel. Men
doet een klein toertje , (schoon dit vermaak, voor de oud-
gasten niet nieuw genoeg zijnde, door hen zelden meer
genoten wordt) en brengt den avond met een partijtje
whist of boston door.
Sommige oudgasten zijn nog ware steunpilaren van de
sociëteit de Harmonie en begeven zich derwaarts om des
avonds bun partijtjes te maken. In vroeger tijden liepen
deze partijtje ombre wel eens wat diep in de beurs, en
menigmaal stond een nabob honderdduizend ropijen rijker
of armer van de speeltafel op , dan hij daaraan plaats ge­
nomen had. In de laatste tijden is men ook in het spel
matiger geworden.
Tegen tien ure des avonds wordt het souper opgedra­
gen. Het onderscheidt zich weinig van het middagmaal,
alleenlijk wordt er geene soep, en veel meer wijn genut­
tigd, Zoodra de tafel afgenomen is, zit men in hetzelfde
postuur als na het diner, met de beenen op de tafel te
xooken , en te drinken tot omtrent twaalf, somwijlen een,
en ook wel eens tot twee ure , waarna men zich ter rust
begeeft, en zich zoo lang door eene zachte vrouwenhand
laat sapii-sapm , gosok-gosok , pidjit, lombok , tjobit, of
ramas (45), tot men in eene aangename sluimering valt.
De hierop volgende tijdkortingen laten zich van zelve
raden.
Behalve de sociëteit de Harmonie op Rijswijk , in
welke men eene contributie van tien ropijen 's maands
be-
(45) Sapu-sapu en gosok -gosok beteekent wrijven ; pidjit, druk­
ken ; lombok, zachtjes met de vuist stompen; tjobit, zachtjes met
de nagels knijpen; en ramas, is de grootste operatie van allen,
bestaande uit 'wrijven, drukken en knijpen, de leden laten kraken,
enz. , alle welke manoeuvres door geoefende vrouwenhanden op
eene zeer wellustige wijze worden uitgevoerd. Het schijnt vreemd,
en is nogtans waar, dat alle deze landsgebruiken zeer geschikt
zijn tot instandhouding der gezondheid.

3a J. OU VIER, AANTEEKENINGEN
betaalt, waar nu en dan een schitterend bal gegeven wordl
en eene fraaije collectie van de nieuwste boekwerken e:
tijdschriften voorhanden is, zijn er nog eenige vermake
lijkheden, aan welke jong en oud kan deelnemen; in d
stad is nog eene sociëteit Concordia, doch in minder
achting dan de evengemelde. In het kampement Wel
tevreden wordt eenmaal per week een fraai militair orches
in het open veld ge?peeld, en dit is alsdan eene sooi
van Almeida in het kléin ; de beau-monde verschijnt hie
minder om de muzijk te hooren , dan om te zien en ge
zien te worden. Vermits de rijdtuigen stilstaan, hebbel
de dames de schoonste gelegenheid om hare bekoorlijk
lieden, die door een prachtig toilet in vollen luiste
schitteren, voor de gierige oogen der heeren ten toot
te spreiden ; deze laatsten zijn veelal te paard , en trach
ten de oogen der schoonen zoowel door elegante kleedinj
als door het vcrtoonen van hun horsemanship , en he
caraccoleren hunner perzianen of basterd-arabieren, to
zich te lokken (46). Het muzijh is het woord, doch d
mees ten gaan naar de muzijk, niet om hunne ooren
maar om hunne oogen te verlustigen.
Sedert eenigen tijd heeft men in navolging der horse­
races, wedloopen te paard bij inteekening te Balavü
ingevoerd. Deze leveren een waarlijk fraai schouwspel op
Ook bestaan er twee schouwburgen , een in het kam
pement Weltevreden, klein maar tamelijk onderhoudend!
voor een land , waar de tooneelkunst voorheen nimmer i
aangemoedigd geworden. De andere en grootere Tooneel
zaal, beeft den zedigen naam van Lief hebberij-tooneel
en voert tot zinspreuk het bescheiden gezegde :
if. Si desunt vires, tarnen est laudanda voluntas."
(/|6) De Javasche paarden zijn zeer klein, doch overigens ca-
melijk goed en vrij sterk. Voor rijdtuigen zijn zij het best ge­
schikt, terwijl die van Arabisch of Perzisch ras voor rijdpaarder
de voorkeur hebben , en ook veel grooter en fraaijer zijn.
D,

OP EENE REIZE DOOR OOSTINDIE. 33
De oprigters van dit lief hebberij-tooneel, zijn inderdaad
allen lof waardig. Jammer is het echter dat de vrouwen­
rollen door jongelingen worden uitgevoerd ; en men in
eGn land waarin de vrouwelijke zedigheid binnenshuis
juist niet in haar zenith staat, die lieve schepsels niet
heeft kunnen bewegen hare talenten in het openbaar aan
eerie zoo prijswaardige en zedelijkheid bevorderende inrig-
ting toe te wijden.
Eene andere tijdkorting, welke men ook al, bij gebrek
van beter te baat neemt, om het eentoonige van de In­
dische levenswijze te veraangenamen , bestaat in het be­
zoeken der toko's^) in de stad, vooral Wanneer er nieu­
we galanterie-waren , elegante meubelen , of modes zijn
aangekomen. Kortom , men ziet overal de zucht om door
alle mogelijke middelen het taedlum vilae als met geweld
te verdrijven.
Ambtenaren die slechts een gering traktement genieten ,
subalterne officieren der landmagt en anderen , die niet
altijd in kostbare vermakelijkheden kunnen deelen , stel­
len zich schadeloos door een rijkelijk gebruik van Bacchus
minst edele gaven , en alleen het evengemelde ongelukki­
ge laedium vilae, kan oorzaak zijn, dat zoo ontzaggelijk
vele Europeanen in het buitenmatig genot van bezwijme-
lenden drank hun heimweh trachten te verdooven.
Eene der voorname oorzaken van de zoogenaamde land-
ziJ.igheid, welke een zoo groot aantal Europeanen aan­
tast, is buiten kijf in het klimaat gelegen; het is niet de
hitte , die eenigen nadeeligen invloed op de gezondheid
zou uitoefenen ; wij hebben reeds aangemerkt, dat alleen
j
in
(4?) Winkels. Niels is zonderlinger dan sommige winkels te
Batavia. Alles , ook de heterogeenste artikelen , zijn in een en
hetzelfde magazijn somwijlen bij eikanderen; Dames-handschoe­
nen, shawls, horologies, juwelen, ingelegde augurkjes en keu-
kenzuren , mousseline en katoenen , vergulde knopen , karwat­
sen , paarden- en bendietuigen , zeep, vermicelli, Innamen, pa.*
ter- en bilstukken, dainescorsetten , enz. enz.
G

34 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
in moerassige strandplaatsen, de hitte lastig en ongezond
is , terwijl in de droge bergstreken het luchtgestel gelijk
aan dat van bet zuidelijk Frankrijk, {Languedoc en Toüraine
bij voorb.) kan gerekend worden. Het is de or.afgebrokene
gelijkvormigheid van het klimaat, de eeuwigdurende
zomer, die, terwijl, door het ganscbe jaar, het geheele
land in al den rijkdom der natuur praalt, en het
prachtige groen, door den pas aangekomen vreemdeling
met verrukking beschouwd wordt, voor den lang vertoefd
hebbenden Europeaan , over alle voorwerpen eene doffe
eenzelvigheid, eene doodelijk vervelende eentoonigheid
verspreidt. De Europeaan die gewoon is, elk jaar in vier
onderscheidene seizoenen, elk van welke zijne eigenaardige
genoegens heeft, als het ware verviervuldigd te zien ,
kan zich geen denkbeeld maken van de vermocijinge met
welke bet oog, na een lang verblijf in Indie , door het
onafgebroken aanschouwen van een en het zelfde tooneel,
gedrukt wordt. De afwisseling van het regenseizoen en
het droge jaargetijde, of de zoogenaamde goede en kwade
moesons, baart geene verscheidenheid in de uiterlijke
voorwerpen , en strekt alleen om den Nederlander het
vreedzaam «hoekje van den baard" in den schoot zijner
dierbaarste betrekkingen, des te gricvender te doen gevoelen
(48). Gelukkig zijn in dit opzigt die ambtenaren,
wel-
(48) Gedurende zijn verblijf in Tndie, kwam de schrijver op
liet denkbeeld , van in de reeenmoetoH een' zoogenaaraden Engtl-
schen baard te stoken, en daartoe een' schoorsteen te laten ver­
vaardigen , vermits in geheel Indië geene scboorsteenen te vin­
den zijn , dan alleen in de keukens. Hij deelde het denkbeeld
mede aan eenen hoogen ambtenaar, (te Bidara- Tjina, IO
palen boven Batavia,) van wiens gezond oordeel zoowel als
van zijne uitgestrekte kunde, bij zelden eene wedergade heeft
aangetroffen. Deze was van meening, dat het stoken , in den
regentijd, wanneer het aanhoudend nat weer, zelfs onder
den aequaior, eene soort van kille huivering kan verwekken ,
niet

OP EENE REIZE DOOR OOSTIND1E. 35
Welker functiè'n hem nu op de eene j dan op de andere
plaats doen vertoeven; en inzonderheid de zee-officieren,
die, koloniale vaartuigen kommanderende, altijd ten
minste de afwisseling van zee en land genieten. — Hoe
velen onder de gemeene militairen, hebben zich zeiven,
bij een langdurig verblijf in eene en dezelfde garnizoens­
plaats , uit enkel verveling, voor den kop geschoten 1
ïfoe vele anderen , zelfs officieren , hebben zich, waar­
schijnlijk door dezelfde noodlottige beweegoorzaak aange­
dreven , zoo sterk aan het gebruik van zoogenaamde geest­
rijke, doch veeleer geestverdoovende dranken verslaafd, dat
zij eindelijk volslagen krankzinnig zijn geworden! (49)
Er is nog eene omstandigheid, die zeer veel toebrengt
om het verblijf in Indië onaangenaam en vervelend te
maken; en dit is de volstrekte verwaarloozing van al wat
tot het gebied van smaak , fraaije lettéren , kunsten en we­
tenschappen behoort. Bijna niemand bemoeit zich met
eenige andere kunst of wetenschap dan die van geld bij­
een te schrapen. Letterkunde , begaafdheden en zedelijke
beschaving, worden als zeer nuttelooze, ja, als schadelij­
ke dingen beschouwd, omdat zij dikwerf hinderlijk zijn
in het maken van fortuin. Welligt. acht men dit over­
dreven. Eene enkele anekdote zal het aangevoerde op-
heideren en bevestigen. Een der oudste kooplieden van
Batavia , een man die omtrent veertig jaren in Indië heeft
geniet
alleen eene aangename variatie, maar ook door het droog houden
van het huis, zeer nuttig voor de gezondheid zoude wezen ; te
Ineer omdat alle huizen in de nabijheid van Batavia zeer
vochtig zijn. Men weet dat in Bengale groote vuren tot zuivering
van den dampkring worden gestookt.
(49)
W a
t de eentoonigheid van het klimaat neg vermeerdert ,
is de altijd durende gelijkheid van dag en nacht, welke, op den
duur de verveling nog verzwaart, Men leidt in Indië een plan-
ten-leven zonder eenig wezenlijk genot van zijn bestaan. Alles
berust op zinnelijk vermaak: walging is daarvan het onfeilbaar
gevolg.
C 2

OP EENE REIZE DOOR OOSTIND1E. 35
welker functien hem nu op de eene , dan op de andere
plaats doen vertoeven; en inzonderheid de zee-officieren,
die, koloniale vaartuigen kommanderende, altijd ten
minste de afwisseling van zee en land genieten. — Hoe
velen onder de gemeene militairen, hebben zich zeiven,
bij een langdurig verblijf in eene en dezelfde garnizoens­
plaats , uit enkel verveling, voor den kop geschoten i
Hoe vele anderen , zelfs officieren , hebben zich, waar­
schijnlijk door dezelfde noodlottige beweegoorzaak aange­
dreven , zoo sterk aan het gebruik van zoogenaamde geest­
rijke, doch veeleer geestverdoovende dranken verslaafd, dat
zij eindelijk volslagen krankzinnig zijn geworden! (49)
Er is nog eene omstandigheid, die zeer veel toebrengt
om het verblijf in Indië onaangenaam en vervelend te
maken; en dit is de volstrekte verwaarloozing van al wat
tot het gebied van smaak , fraaije letteren , kunsten en we­
tenschappen behoort. Bijna niemand bemoeit zich met
eenige andere kunst of wetenschap dan die van geld bij­
een te schrapen. Letterkunde , begaafdheden en zedelijke
beschaving, worden als zeer nuttelooze, ja, als schadelij­
ke dingen beschouwd , omdat zij dikwerf hinderlijk zijn
in het maken van fortuin. Welligr. acht men dit over­
dreven. Eene enkele anekdote zal het aangevoerde op-
heideren en bevestigen. Een der oudste kooplieden van
Batavia , een man die omtrent veertig jaren in Indië heeft
ge-
niot alleen eene aangename variatie, maar ook door het droog houden
•van het huis, zeer nuttig voor de gezondheid zoude wezen ; te
meer omdat alle huizen in de nabijheid van Batavia zeer
vochtig zijn. Men weet dat in Bengale groote vuren tot zuive­
ring van den dampkring worden gestookt.
(4g) Wat de eentoonigheid van het klimaat neg vermeerdert ,
is de altijd durende gelijkheid van dag en nacht, welke, op den
duur de verveling nog verzwaart,, Men leidt in Indië een plan-
ten-leven zonder eenig wezenlijk genot van zijn bestaan. Alles
berust op zinnelijk vermaak: walging is daarvan het onfeilbaar
gevolg.
C 2

36 J. O LI VIER, AANTEEKENINGEN
gewoond, en derhalve de zeden van het land wel h(
leeren kennen, is in zijne jeugd als soldaat uit Eun
vertrokken, heeft bijna zonder te kunnen lezen of sch
ven, door den handel een zeer aanzienlijk vermoj
verkregen, is thans eigenaar van een uitgestrekt lai
goed, en drijft nog een aanzienlijken handel , bijzonder
edele gesteenten ; een man die overigens , om zijne gi
gastvriendschap, allen lof verdient. Onlangs kwamen t\
zijner neven in Indië , en gingen natuurlijk bij hum
schat-rijken oom een bezoek afleggen. Na dat de eei
pligtplegingen en vragen , betreflende familie en and
betrekkingen in het moederland, waren afgeloopen, vra
de oude man: wel nu, jongens, wat kunt gijlieden :
al? wat zal ik u hier aan de hand kunnen doen?
Lieve oom , is het antwoord , wij verstaan Engelsch
Fransch, wij schrijven eene fraaije hand, cn kennen
italiaansch boekhouden in den grond. — Jongens , her
de oom, daar vraag ik niet na, dat zijn allemaal vie
vazen. Ik spreek van negotie. Ik kan niet lezen nc
schrijven, maar geld winnen, daar versta ik mij op,
dat is de eenige kunst die hier te pas komt.
In geheel Nederlandsch Indië bestaat slecths éëne dn
pers, namelijk die van de lands drukkerij te Batavia;
Amboina bestaat wel eene zoogenaamde drukkerij van
Zendeling-genootschap, doch deze bepaalt zich tot het 2
gebrekkig drukken van bijbelsche vraagboekjes voor
Ambonesche Christenen. De landsdrukkerij drukt de Bi
viasche Courant, de publicatiën van het Gouvernemc
het staatsblad van Ned. Indië, den Bataviaschen alman
en de verhandelingen van het Bataviasch genoolscb
Fraaije lettervruchten, inderdaad! voor zulke uitgestre
bezittingen van eene natie , die eigenlijk in geestbesc
ving, zoo min als in andere voortreffelijke hoedanighei
voor eenige andere in Europa zoude behoeven te wijki
indien het haar niet somwijlen ontbrak aan die stoute <
dernemendheid , welke vooral onze mededingers in In
k(

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. 3 7
Kenmerkt, en hen zoo dikwerf in staat stelt om onzen land-
genooten de loef aftewinnen (5o).
Openi
(5o) Op velen der kleinste Engelsche etablissementen zijn druk­
kerijen, en te Calcutta worden alle letterkundige werken gedrukt,
even als in Engeland zelf.
Men vergunne mij bierbij de volgende aanmerkingen van eenen be­
voegden , kundigen schrijver aan te halen : Zoo lang alle de bedrijven
op Java niet aan de duisterheid, waarin zij bedolven zijn, onttrok­
ken worden, zoolang er geene druipers is, en de Regering niet
schuwt haar gedrag daarin beoordeeld te zien, en hare ambtena­
ren , en al hetgeen het licht niet zien kan , in het gemis daar­
van een schild vindt, zoolang niemand zich durft blootstellen,
om die schilderij in Europa op te hangen, zoolang door bet ver­
licht publiek in Nederland geen levendig belang gesteld wordt,
in al hetgeen Java aangaat en eene publieke opinie formeert;
zoolang personen van Java terug gekeerd, nog niet vrijmoedig
durven spreken in Nederland , over hetgeen hunne oogen aan­
schouwd hebben, en het ongelijk, dat zij zeiven geleden hebben ;
zoolang des Koning Ministers geen ander licht dan betgcne hun
door de Indische Regering medegedeeld wordt verkrijgen , (zoolang
aan eenen ambtenaaij die onbaatzuchtig en voor de vuist wenscht
te handelen , het verblijf in de kolonie, even als aan den land­
heer die zijn landgoed niet voor bepaalden prijs verkoopen wil, door
louter politieke magt wordt ontzegd,) zoolang dit alles blijft be­
staan , is aan geene verlichte beginselen voor ïiet beheer van de
koloniën te denken , even min als aan het verheffen uit de kvt ij-
uing , die er bestaat, of het opbellen tot die hoogte, waarvoor
de bezittingen vatbaar zijn.
Op Calcutta haalt de schijver van een dagblad en ook een an­
der die in de onderneming deelde, door de daarstelling van eenige
facta zich de ongenade van de Indische Eegering op den hals ;
de Gouverneur-Generaal maakt gebruik van zijne magt, om den
beschuldigden het verblijf in Britsch Indië te ontzeggen , en zonder
regtsgeding of vonnis , hen naar Engeland te doen vertrekken.
NaauWelijks is de eerste daar aangekomen of de publieke opinie
uit zich in verontwaardiging over de willekeur: zijne zaak en
die van de vrije drukpers in Indie , worden in openlijke vergade­
ringen van bewindhebbers en participanten van de Oost-Indische
Compagnie door de bekwaamste Redenaars ontwikkeld, in dag­
bladen en tijdschriften algemeen gemaakt, en over het Rijk ver-
cltrnid

38 J. OL1VIER, AANTEEKENINGEN
Openbare lees-bibliotheken van naam zijn te Batavia
niet voorhanden, en men begrijpt ligtelijk, dat wanneer
dezelve niet in de hoofdplaats aanwezig zijn, men ze ook
niet in de mindere steden zal aantreffen. De zucht tot
lecture is echter bij een groot gedeelte der jonge lieden
zeer levendig, en het zoude, onafhankelijk van het alge-
meene nut, eene voordeelige boekhandelaars speculatie
zijn, te Batavia , te Sourabaja of te Samarang zoodanig
eene publieke bibliotheek op te rigten. De schrijver houdt
zich overtuigd, dat, wanneer de leüerkundc in Indië meer
wierd aangekweekt en de beoefening daarvan gemakkelijk
en minder kostbaar wierd gemaakt, zulks een der aan te
wenden middelen zoude wezen, om de ellendige zelfsver-
veling en daaruit ontstaande lever- en miltziekten, die thans
onder de Europeanen de heerscheeda kwalen zijn, mer­
kelijk te doen verminderen, in alle kringen meer gezellig
en redematig genoegen te verspreiden, en, in een woord,
den staat der zatnenleving grootelijks te verbeteren en te­
vens te veraangenamen.
Doch laat ons terugkeeren tot de beschouwing van de
levenswijze der Europeanen te Batavia. Die der militai­
ren hebben wij ter loops aangeroerd ; die der zeelieden
heeft ook weinig belangrijks, en zal in het vervolg, wan­
neer wij opzettelijk van de koloniale marine gewagen, na­
der ten toon gesteld worden.
De levenswijze der kooplieden verschilt over het alge"
meen weinig met die van het werkzame gedeelte der amb­
tenaren (5i); maar dewijl zij meer bezigheden hebben,
spreid en de opening van het parlement zal waarschijnlijk getuigen,
dat de zaak als een nationaal belang behandeld wordt. Zie CRAWFURD
II. d. Ned. vertaling bij ds Wed. A. LOOSJES te Haarlem uitgege­
ven , in de voorrede bl. Lil.
\ï>\) Men zal wel ceboen opgemerKt «ai onuer uei weutamc 6
deelte der ambtenaren de oudgasten niet begrepen kunnen worden.
Er zijn echter uitzonderingen: mannen die twintig en meer jaren
in aanzienlijke betrekkingen in Indie hebben geleefd, en thans
nog
le-
C T

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. 3 9
leven zij minder c-ostindisch , en schijnen ook, minder door
verveling gedrukt te worden. Over het algemeen zijn zij
vrolijker, welvarender, gezonder, vergenoegder, en, in
een woord, geheel andere menschen, dan de Gouveme-
mcnts dienaren. Zij begaan minder buitensporigheden in
het geheim, en zijn minder gedwongen, stijf en gemas­
kerd in het openbaar: natuurlijk, omdat zij minder te
ontveinzen hebben en meer onafhankelijk zijn. Inzonder­
heid is dit het geval bij de talrijke Engelsche kooplieden
die zich op Java hebben nedergezet. Dezen hebben
niets van dat sneahing behaviour, hetwelk men bij velen
onzer landgenooten bemerkt, wanneer zij, wegens hunne
belangen, in contact met de Hooge Indische regering ko­
men. Wat hiervan de reden zij, willen wij liefst onaan­
geroerd laten.
Er zijn nog een tweeslachtig soort van wezens te Batavia,
die half ambtenaren en half partikulieren zijn, namelijk
de Procureurs. De meesten zijn in praktikale kennis naau-
welijks gelijk te achten met de procureurs klerken in Ne­
derland; doch zij weten niettemin zich een aanzien van
kunde en geleerdheid te geven , wel wetende dat in het
land der blinden cén-oog koning is. Vooral verstaan zij
meesterlijk de kunst om ruime salarissen te innen, en, in­
zonderheid de Chinezen en Inlanders buitensporige sommen
afteknevelen. Doch in slede van ons met dit tweeslachtig
ras langer bezig te houden , zullen wij tot opheldering van
hunne manier van procederen, liever eene daadzaak aan-,
halen.
Zekere leverancierster, Mejuffr.de wed. W. te Batavia,
kwam met eenen scheepskapitein, aan wien zij reeds eenen
lan-
nogdoor onbaatzuchtigen en onvermoeibaren ijver de hooge waar­
de hunner uitstekende talenten vermeerdereu. Zulk een hoogst
verdienstelijk karakter heeft de schrijver de eer gehad in den
Heere Raad van Indië , Mr. H. W. MUNTINGDE te leeren kennen:
Zijne bescheidenheid vergeve mij dit onwillekeurig élan eener,
oau itwischbare veucratie.
c 4

4o J. 0L1VIER , AANTEEKENINGEN
langen tijd scheepsbehoeften en vervcrschingen voor de
equipage geleverd had, in geschil over eene som van een
paar honderd ropijen; door verlies of verlegging van de
quitantie, konden beide partijen het niet eens worden, al-
zoo Mejuifr. W. zich niet te binnen brengen kon, deze
somme in afdoening ontvangen te hebben. Schoon on­
gaarne, gaf zij hare pretentie in handen van den zoogc-
naamden procureur M. , die naar de gewoonte dezer
Heeren te Batavia , een aanvang maakte met eenig voor­
schot op zijn salaris te eischen. Terwijl de zaak nu han­
gende was , komt er een goede wind op , en de kapitein
is bedacht op zijn vertrek. Hij vervoegt zich bij den pro­
cureur, en zegt hem, dat, vermits hij sedert lange jaren
met Mcjuffr. W. gehandeld heeft, en altijd over haar vol­
daan is geweest, hij thans om een misverstand, door ver­
lies eener quitantie ontslaan , en wegens eene kleinigheid
van een paar honderd ropijen , met haar niet in onmin
wil geraken , dat hij mitsdien aan hem procureur die twee
honderd ropijen , boven en behalve zijn salaris, ter hand
stelt, met verzoek, dezelve aan de wed. W. uit te betalen
en alzoo het geschil uit de wereld te maken, vermits bij
kapitein op staande voet naar boord en onder zeil wil gaan.
De procureur neemt het aan , en begeeft zich inderdaad
naar Mejnffr. W., aan welke hij zegt, dat de kapitein zoo
even bij hem geweest is, en hem gelast heeft haar voor
te slaan de zaak te middelen , en met betaling van een
honderd ropijen het geschil uit den weg te ruimen. De
wed. W., die ook met tegenzin deze zaak tegen eenen ouden
bekenden had aangevangen , bewilligt in het voorstel van
den procureur, en deze telt haar honderd ropijen ; doch
juist op dit oogenblik treedt de kapitein , die toevallig nog
een dag was opgehouden, in bet vertrek; en nu kan het
niet anders of bet moet aan beide partijen blijken dat
de eerlijke Heer procureur, buiten zijn reeds vrij hoog
aangerekend salaris, nog een buitenkansje van honderd
ropijtjes naar zich had willen strijken ! Daar stond hij nu
met beschaamde kaken , zal men denken. — Och neen ,
hij

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. 4t
hij stond daar, gelijk zich de inlanders in hunne beeld­
rijke taal uitdrukken, met een planken aangezigt (52).—
Men moet bekennen dat het al mede eene. der,weldadige
instellingen der regering van den nu afgetreden' Gouver­
neur-Generaal is, dat aan de schraapzucht der praktizijns,
door het bekend maken van eene van Gouvernementswege
gearresteerde vaste salarislijst, paal en perk is gesteld.
Men zoude dergelijke anecdoten ad infinitum kunnen
vermeerderen , doch waartoe zou het dienstig zijn ? Eene
enkele echter zullen wij hier nog bijvoegen , omdat zij
mogelijk den lezer door een grimlachje het reeds gefronste
voorhoofd zal opklaren.
Bij gelegenheid eener receptie of audiëntie ten huize van
den Commissaris in de Muluccos , bevond zich onder de
menigte in de antichambre zeker ambtenaar , die sedert
langen tijd de verantwoording van eene onder hem be­
rustende vrij aanmerkelijke som was schuldig gebleven.
Een bejaard heer , die de zaaksgelastigde van den belang­
hebbenden persoon was , dezen ambtenaar hier toevallig
ontmoetende , en hem van reputatie kennende, onderhield
hem min of meer ernstig over de zoo lang veischovene
verantwoording en restitutie van gemelde som; en met
ijdele uitvjugten gepaaid wordende, geraakt hij in eenige
drift , en barst , in tegenwoordigheid van de gebeele tal­
rijke bijeenkomst van aanzienlijke en onaanzienlijke per-
sonaadjen , in deze woorden uit: » Hoor ! Wijnheer, weet
je wat, ik zal je maar eens rond uit zeggen waar het op
staat : Je bent een verdoemde schurk, versta je ? een ver­
doemde schurk, zeg ik." — De andere keert zich bedaard
om, zonder te blikken noch te blozen , klopt een der naast­
bij staande heeren familiaar op den schouder, en zegt
droogjes weg , met een sardonisch grimlachje : »Die oude
N. is en blijft nog altijd de zelfde : hij kan dat railleren,
toch nooit laten."
Doch
(32) Mula-Papan Planken-aangezigt. Dit zeggen zij van iemand
die voor geene schaamte vatbaar is.
C 5

4a J. 0LIY1ER, AANTEEKENINGEN
Doch laat ons, ten einde niet in verzoeking te komen
van het ruime veld der Oost-Indische Chronique scanda-
leuse in te treden , van thema veranderen en ook het een
en ander bijbrengen nopens eene nog onvermelde klasse
van Europeanen in Indië , namelijk de Land-eigenaars.
Het thans heerschende syslhema der Regering in Indië,
strekt daarhenen', om alle aanmerkeliik bezit van land in
dat gewest tegen te werken. Men beschouwt aldaar de
Landeigenaars als parasite planten , die de beste sappen
der moederplant tot zich trekken , zonder aan dezelve eenig
nut toe te brengen. De landhceren , zegt men , hebben
geheel andere en tegenovergestelde belangen met die der
Regering, en men heeft zelfs de vrees geuit, als of deze
kleine heerschappijen in eene groote heerschappij, na ver.
loop van jaren zich zeiven tot eenen afzonderlijken onaf-
hankelijken staat zouden kunnen vereenigen, en daardoor
den afval der geheele kolonie zouden kunnen bewerken.
De Regering wil, om deze en meer andere redenen, zelve
bezitster zijn van de uitgestrekte landen die nog aan par-
tikulieren toebehooren. Een eerste stap tot bereiking van
dit oogmerk is geweest de aankoop, door haar, ingevolge
taxatie, gedaan van het landgoed Oedjong-Bron, toebe­
hoord hebbende aan den Heer SWALUE. De argumenten
welke men gebezigd heeft om dezen eigenaar tot den ver­
koop te bewegen , zullen wij met stilzwijgen voorbij­
gaan; en liever eenig berigt geven wegens de operutien,
welke er ten opzigte van het landgoed des Heeren DE WII DE
hebben plaats gehad. Men vindt dezelve vrij omstandig
beschreven in de Voorrede van het 2 DE
deel der neder-
duitsche vertaling van GBAWFURDS Hislory of ilie Easl-
Indian Archipelago.
Onder het Britsch bestuur op Java, in Januarij 1813,
werden door hetzelve aanzienlijke landgoederen bij publie­
ke veiling verkocht , en onder meerdere, dat van Soeka-
Boemie, in de Preanger Regentschappen gelegen; voor ge­
zamenlijke rekening waren daarvan koopers geworden Sir
STAM-

OP EENE REIZE DOOR OOST-1NDIE. 43
STAMFORD RAFFLF.S, Luitenant -Gouverneur van Java, THO­
MAS MACQUOID, Resident van Buitenzorg, NIROLAAS ENGEL,
HARD , Oud-Gouverneur van Java's Noord-Oostkust , en
A. DE WII.DE, stellende die landen onder de administratie
van den laatstgemelden. De voorwaarden , Lij verkoop­
conditie , hielden in, bij art. 3, »dat de te verkooppn
landen bevrijd zouden zijn van alle heerendiensten en van
alle geforceerde leverantiën , tegens onevenredige prij­
zen ; maar daarentegen belast met eene erfpacht van
één | per cent over den koopprijs, aan de Regering ; en
onder nadere bepalingen op den verkoopdag bekend ge­
maakt , behoort, dat de cultuur van de koffij ongereser­
veerd bleef overgelaten aan de keuze der koopers. — A. DE
WILDE, aan ambtelijke functiën verbonden, vermogt eerst
in het volgende jaar de administratie der landen te aan­
vaarden ; inmiddels was de koffij door de inlandsche hoof­
den in 's Lands magazijnen geleverd geworden, tegens den
prijs van één rijksdaalder (48 st.) de pikel (53) van ia5 fj,
in een' tijd dat de marktprijs van de koffij niet boven de 3
piasters was. Hij nam dadelijk maatregelen, om over het
koff j-produkt als vrij eigendom te beschikken, maar ont­
moette daarin tegenstand van den kant zijner Engelsche
mede-geïntresseerden , die te gelijk zijn magistraat en reg-
ter waren. Het geval was dat de vice-president van den
Raad, de Majoor-Generaal GILLESFIE, schoon hij zelf den
verkoop der landen mede had uitgevoerd, den Luitenant-
Gouverneur , over zijne administratie en speciaal over den
verkoop der landen, bij de hooge Regering op Bengale
had beschuldigd. De Luitenant-Gouverneur gaf bij deze
gelegenheid bewijzen van zwakheid, door het aannemen
van eene onverdedigbare uitlegging van de voorwaarde van
verkoop der gemelde landen, als of bij art. 5 der verkoop­
conditie, de verpligte levering der koffij aan het Gouver-
ne-<
(53) pilei beteekent een dragt, ot eene vracru, aww« «*>
teekent dragen.

44 J- OLIVIER, AANTEEKENINGEN
nement -voorbehouden bleef, vervat in de woorden : »dat
de na te verkoopene landen, zoowel als alle andere lan­
den, welke reeds verkocht zijn, zullen onderworpen blij­
ven aan de algemeene wetten en koloniale bepalingen van
het Gouvernement, en de ongerijmdheid dezer hypothese
is zoodanig, dat het involveert, dat art. 5 van het koop­
contract art. 3 van het zelfde contract geheel zoude te niet
doen. — DAENDELS had reeds vroeger landen, met op-
houding van dat servituut verkocht. De koopërs der le
gelijker tijd door het Gouvernement op de zelfde voorwaar­
den verkochte landen, zijn van verpligte leveringen onl*
heven gebleven. De prijsverhooging tot op 6 rijksdaalders
zilver per pikel van l4o f§, in een tijd , dat de markt-prijs
6 a^ piasters was, hoe willekeurig ook , droeg het blijk van
eenige vergoeding, en was zeker voor niets anders, dan voor
eenen temporairen maatregel te achten, zoo als het 3 dc
artikel
van de proclamatie (54) en de geheele inhoud der instructie
tot heffing der inkomsten, ten duidelijkste getuigt. De rede­
lijke interpretatie van het gemelde 5 do
artikel der ver­
koopsconditie is derhalve, dat die algemeene wetten, enz.
niet anders zijn, dan die aangaande de jati-bosschen •
de pacht en het hoofdgeld op de huisgezinnen De be­
langhebbenden verzuimden geene middelen om zich tegen
die beleediging van hun regt te verzetten , maar de te­
genstrijdige betrekkingen in hun gemengd bezit, lieten hun
geen ander middel over, dan om lijdelijk van gunstiger
omstandigheden het herstel te verwachten. Vóór het ver­
laten der Engelschen van Java, is het aandeel in den
eigendom van Sir STAMFORD IIAFFLES , en naderhand dat
van MACQUOID , op de Hecren ENGELHARD en DE WILDE
overgegaan. — Zoo spoedig dan als Java onder Neder-
landseh bezit was teruggekomen, hebben zij terstond hun
regt ingeroepen bij Heeren Commissarissen-Generaal, maar
(53) «Het leenstelsel en de verpligte leveringen zijn over het geheele
eiland vernietigd geworden." Publ. van Lord MlNTO, i3Uo T
tober ISI3.

OP EENE BE1ZE DOOR OOST-INDIE. 45
die hooge commissie heeft hare functicn geëindigd, zonder
iets te beslissen , en zij hebben hunne hoop , die hun over­
bleef, op de door gemelde Heeren Commissarissen benoemde
commissie tot afdoening van zaken, betreffende de parti­
culiere landeh, insgelijks verloren moeten geven.
, Aan het herstelde Nederlandsche Bestuur, bleef de keuze
over om de vervreemding der landerijen onder het Engelsch
bestuur, niet goed te keuren en te vernietigen. Ik beweer
de weitigheid van eene zoodanige beschikking niet : veel­
vuldige voorbeelden , onder omstandigheden , gelijk aan
die, welke hier plaats hadden, konden daaraan eenige
verschooning geven, en de lezer zal wel toestemmen, dat
zulks minder hard , minder onregtvaardig ,• en minder
drukkend zou geweest zijn , dan al hetgene door die Re­
gering , ten opzigte van die landen , in vervolg van tijd
is geschied. — De Nederlandsche Regering dat niet heb­
bende gedaan , zoo is het ontegenzeggelijk , dat de trans­
actie van verkoop in zijn geheel bekrachtigd bleef, dat de
koopers daarvan het effekt moesten genieten , en dat het
gedrag van de [legering , die aan een' kooper 10 per cent
van zijne opbrengst afvergt , zoo als in de landen onder
Samarang en Sourabaya is geschied , en van anderen ^5
tot 85 percent, niettegenstaande zij onder de zelfde voor­
waarden hebben gekocht, niet anders dan onbepaalde wil­
lekeur te noemen is.
Moge de Nederlandsche Indische Regering haar regt
gronden op hetgeen haar voorganger aan haar heeft over­
gedragen , en zich daarop veel laten voorstaan. Aan hen
is toch geen overdragt van dat gewaande regt geschied op
hunnen landgenoot, op den zelfden vrijen grond met haar
geboren , met de zelfde regten van eigendom op zijn bezit
en veiligheid voor zijn persoon en goed, die zich in eene
afgelegen bezitting, onder de bescherming dier zelfde Re­
gering stelt. — Beschamende voorbeelden zijn in Indië
voorhanden, bij de ruwste en onbeschaafdste volkstam­
men, die aan den zich bij hen vestigenden Europeaan
al-

46 J. 0L1VIER , AANTEEKENINGEN
alle voordeel en vrijheid toestonden. — Hèt gaat alle denk*
beeld te boven, hoe het mogelijk zij , dat een Nederlander
, in de bezittingen van het Rijk, in plaats van aanmoediging
te vinden, alle vruchten van zijn eigendom
zich met opgeheven hand ontweldigd ziet. Het gaat alle
denkbeeld te boven, dat men hem, die zijn geldvermogen,
zijne kennis en bekwaamheid, en zijn werkzame vlijt aanbrengt
, gelijk stelt met den inboorling, die onder het
Indische bestuur niets meer dan een slaaf is, en dus op
zich zei ven, weinig of niets opbrengt ten nutte van den
Staat. —
Het denkbeeld is niet vreemd , dat alle die redeneringen
even zoo door de Indische Regering, als ik vertrouwen
mag dat het door den lezer geschiedt, beoordeeld
worden ; maar dat het daarin gelegen is , dat aan de In-,
dische Regering de bekwaamheid ontbreekt, om de inkomsten
van de Preanger Regentschappen , door het leggen
van andere en gelijkdragende belastingen , aan te vullen ;
en dat de sobere staat van hare geldmiddelen haar niet
toelaat , die opbrengsten te missen: als dat zoo is, schijnt
het, dat verre van de zaak te verzachten, dezelve daardoor
van erger' aard wordt. Eene regering , die zich behoeften
maakt, waarin zij op geene andere wijze dan door
middel van de vreesselijkste ongelijkmatigheid, en door de
verwoesting van industrie , heeft kunnen voorzien , en de
voortduring van al dat kwaad zoo gering acht, dat zij
hetzelve staande houdt en het zich niet wil laten ontweldigen
, in plaats van hare uitgaven met hare inkomsten
gelijk te maken (54), of billijke en gelijke lasten op te
leggen, zulk eene regering kondigt daarmede aan, dat
zij voor zich den staatsregel heeft aangenomen, dat het
voorwerp hetwelk te bereiken is, alle middelen wettigt.
De voortgang is dan gemakkelijk, om het kwaad, welk
(54) De uitgaven hebben, door elkander, jaarlijks twee a drie
mithuenen meer bedragen dan de inkomsten.
het

OP EENE REIZE DOOR OOST-IN DIE. 47
liet ook zijn moge, te laten voortduren , liever dan de
vruchten daarvan in gevaar te brengen.
Zonderling is ons staatkundig bestaan in Indië, en op
Java : ten aanzien van onzen handel liberaal en vrij; onze
havens openen wij den vreemden , en hebben dit zoodanig
overdreven, dat eigen vaart en handel daaronder zouden
bezweken zijn. De beginselen, waarop ons inwendig be­
heer op die hezittingen gebouwd is , vertoont daarmede
eene ontzettende tegenstrijdigheid, drukt alles te zamen ,
slaat alles in enge bepalingen , behoudt het bekrompene
van het monopolie-stelsel en kent geene echte liberali­
teit noch verlichte krachtoefening.
Na een tijdverloop van weinige jaren, wekte eene on­
gekende industrie op Soekaboemie, zoo als die zich nooit
op Java vertoonde , de algemeene bewondering en toejui­
ching op ; de gunstigste uitslag had den arbeid bekroond»
DE WII.DE had alles op eene zachte en verstandige wijze
met den inlander en met de dorpshoofden gebouwd; er
waren zeer groote werken tot stand gebragt ; de kapita­
len , die daaraan , zoowel als aan de gebouwen, die zij er
hadden opgerigt, besteed waren, bedroegen zeer aanzien­
lijke sommen. De koffij-cultuur, die geheel vervallen en
0 0
tot op 4 ° pikels verminderd was geworden, was reeds
tot op 9000 pikels toegenomen, en zou binnen vier jaren
tot op 14000 pikels gebragt zijn geworden. Zijn rijst-
produkt was aanmerkelijk vermeerderd, zoowel als zijn
voortreffelijke tabak. Dit alles was en bleef voor hem
van geen nut, niettegenstaande de Regering de gesteld­
heid , die de landen onder zijn beheer verkregen hadden,
zeer goed kende : de verpligte levering van de koffij te­
gens 6 rijksd. bleef bestaan, tot belooning daarvan, dat
hij aan de Regering in weinige jaren twee millioenen
guldens heeft moeten opbrengen, waardoor alle behoorlij­
ke voordeelen van zijne onderneming, en van zijne werk­
zaamheid en vlijt, hem ontnomen werden.
Het is eene treurige beschouwing , dat de Regering van
Ja-

48 J. 0LIV1ER AANTEEKENINGEN
Java zoodanige wederregtelijke maatregelen durft bestaan,
en middelen vermag te nemen die het schadelijkste en
verderflijkste zijn, die den voorspoed van Java in zijne
wezenlijke deelen aantasten , en in plaats van industrie
aantemoedigen , die verdrijven. Dit is het oogpunt, waar­
onder ik de zaak, en de opregtheid, waarmede het lan­
delijk systema gehandhaafd wordt, brenge ; de heillooze
gevolgen , die daaruit ontstaan moeten , zijn mij voorge­
komen, zoodanig gewigtig te zijn, dat het aan de alge­
meene kennisgeving niet behoort onttrokken te blijven.
De druk , die door deze handelwijze hen werd aange­
daan , was zoo groot , dat de koffij-cultuur daaronder ge­
heel zoude verloren gaan. DE WILDE, alle middelen tot
herstel in Indië verloren achtende, nam het besluit her­
waarts te komen , ten einde zijne' bezwaren aan Z. M. den
Koning voor te dragen, en herstel van zijne grieven te
vragen. Zij hebben bij hun verzoekschrift aan den koning,
afgezien van hun regt, dat zij, ingevolge van hunn' koop,
verkregen hadden , en zich vergenoegd met eene verhoo­
ging van prijs voor hunne koffij te vragen. Deze maat­
regel strekt bijzonder tot eer van de verzoekers; het ge­
tuigt van hunne gematigdheid, en bewijst dat zij gehoor
hebben gegeven aan consideratiën , die zij voor zich zelve,
met opoffering van bun belang verbindend oordeelden.
Deze maatregel kan echter op de beoordeeling van hun
legt van geen invloed zijn.
Z, M. de Koning gaf gehoor aan dit verzoek, en bekrach­
tigde zulks bij besluit. Daarbij werd aan hun toegestaan:
Art. i. Eene verhooging van den prijs der koffij,
welke zij verpligt waren aan den Lande te leveren, en
zal het juiste bedrag dier verhooging door Gouverneur-
Generaal in Rade, in billijkheid, met in achtneming van
den gemiddelden marktprijs, en des noods na nader ver­
boor van de belanghebbenden , worden geregeld.
Art. 2. Zij zullen tot op het tijdstip dat deze regeling
aldus zal hebben plaats gehad, en in allen geval, voor
zijne

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. 4g
zijne leveranliën in den loop der jaren 1821, 1822 en 1825
genieten een' prijs van tien piasters per pikel van i^o 18.
DE WILDE zijn' wensch bereikt hebbende, was ernstig
werkzaam aan zeer uitgebreide ontwerpen en spaarde geene
tosten om menigvuldige voorwerpen, die het vindingrijkst
vernuft, tot uitbreiding van industrie op Soekaboemie ver-
mogt uit te denken , naar Java over te brengen , en daar­
door een monument te stichten van zijn schrander beleid,
doorzigt en zorg voor zijn landgoed. De Kunst- en Letter­
bode van 3 Januarij 1823 , geeft daarvan de belangrijkste
bijzonderheden. — Maar reeds voor dat hij met zijn' in-
gescheepten schat Java bereikte , manifesteerde de Indi­
sche Regering haar' tegenstand aan de door hem, in plaats
van regt, verkregen gunst, en bevestigde, dat nu nog,
zoo als weleer, geen onderhoorige van haar Gouvernement
in Nederland herstel van zijne grieven of verbetering van
zijn lot, ongestraft zal verkrijgen. Zeer spoedig na de
terugkomst van DE WILDE op Java, wierp de Indische Re„
gering alle terughouding af; zij stelde het besluit van den
Koning buiten effect (55j, zoodanig, dat het Gouvernement
nim-
(55) De Indische Regering gaf te kennen, dat de Heer DE WILDE
in Nederland gedaan had hetgeen bij de Franscue administratie
genoemd werd surprendre la religion. Dat zijne opgaven van
verbeteringen en uitbreidingen van landbouw allen overdreven
en misleidend waren ; dat hij onder andere van eene paarden-
stoeterij breed had opgegeven, terwijl daarvan slechts drie of vier
armzalige beestjes aanwezig waren , en een dergelijk verschil in
alle zijne opgaven met den waren staat van zijn landgoed plaats
had ; dat hij als landheer, geenszins voor het algemeen nut maat
alleenlijk op zijn eigen persoonlijk belang bezorgd was, en uit
dien hoofde, verre van het lot van den Javaan te verbeteren,
denzelven zooveel mogelijk zou drukken, ten einde de meeste vruch­
ten van deszelfs arbeid te kunnen rapen; deze en meer andere
argumenten werden opzettelijk betoogd in eene daaitje strekkende
memorie, in welke verder bewezen moest worden :
i°. dat het verzoek van den Heer DE WILDE ontbloot was
van allen grond , op regt berustende j
3°. dat

5o J. OLÏVIER, AANTEEKENINGEN
nimmer, ten gevolge van art. t'. eenigerlei voorstel heeft
gedaan, en zij van hunne onbetwistbare vordering, bij
art. 2. hun over de verloopene jaren toegezegd , nimmer
eene ropij ontvangen hebben. De motiven, die de Indi­
sche Regering bewogen hebben tot zoo opmerkelijke usur­
patie op de koninklijke magt, zijn beuzelachtig, geheel
buiten verband met denaard der zaak zelve en met re­
delijke gronden van het belang van Java, ontbloot van
alle regtsbeginselen , zoowel als van eenige justificatie voor
eene zoodanige willekeur. Die motiven zal ik hier korte-
lijk laten volgen :
Hij heeft, met uitsluiting zijner deelgenooten ,
aich alleen als eigenaar genoemd.
Hij beroemt zich de koffij-cultuur op zijne lan­
den te hebben uitgebreid.
Hij beroemt zich Europasche graansoorten te
hebben aangebouwd.
Hij beroemt zich een groot kanaal gegraven te
hebben, «hetwelk andere lieden ook zouden hebben
kunnen uitvoeren."
Hij heeft de liefde van den Javaan niet gewon­
nen , maar heeft hem gedrukt.
De prijs van zes Rijksdaalders is voor hem zeer
Voordeel ig.
Het is eene misleiding dat hij tot algemeen wel­
zijn iets verrigt heeft, of doen zal.
Zijn
2°. dat dit verzoek ontbloot was van allen grond, op bil­
lijkheid berustende ;
3». dat zijne motiven overdreven , misleidend, valsch en
nietig waren ;
4°. dat het toestaan van zijn verzoek de allernadeehgste
gevolgen voor het welzijn der kolonie zoude na zich
slepen.
Bij deze memorie moest een geleide-brief gevoegd worden , ten
einde bet provisioneel buiten effekt stellen van 's Komngs ber
sluit met den meesten eerbied te palliëren.

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. 5t
Zijn beroep op regt en billijkheid is van allen
grond ontbloot.
Het is onwaar dat hij, onder het stelsel van
Vrije cultuur J de landen gekocht heeft.
Eenige voorwaarden van zijn' koop zijn voor geene
regtskundige interpretatie vatbaar.
J)e uitgave van pfijsverhooging zoude , in tijd van
oorlog, voor het Gouvernement hoogst bezwaarlijk
kunnen worden.
Deze proeve van Indische logika en Indische politie
verdiende hier te regt eene plaats, om aan de bewondering
in Nederland opgehouden te worden; de kracht van
alle deze drangredenen is van dien aard, dat dezelve door
een ieder op hare regte waarde zullen geschat worden,
en het onnoodig te achten is, eenigerlei aanmerkingen
daarbij te voegen.
De haat dien DE WH.DE , door zijne vermetelheid van
zich aan zijnen Koning i„ wenden, zich zoo verdiend gemaakt
had, maakte zich kenbaar in vexatiëu van den
ernsligsten aard, die bij den dag toenamen. Het misnoegen
van den Javaan over zijne te leur gestelde verwachting
op verhooging van prijs , werd aangeblazen , en hij
aangemoedigd, om alle subordinatie te verbreken: machinaüën
die dan eindelijk hun doel moesten bereiken, door
hem te noodzaken het land Soelaboemie te verlaten, en
gedwongen te worden hetzelve aan het Gouvernement te
verkoopen (56). Dit is dan ook geschied , en daarbij heeft
men hem genoodzaakt tot afstand van al zijn regt, ook
van dat uit kracht van het koninklijk besluit verkregen,
en van alle aanspraak op vergoeding oter de jaren i82f
1822 en 1823.
Daar was dan de zegepraal van de Indische Regering
(56) Men heeft uit het aangevoerde van de transactie met het
landgoed üedjong Bron reeds bemerkt dat zulks het vooraf ber
paalde oogmerk der Indische Regering was geweest,
D 2
op

5 3 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
op het toonbeeld van beleid en verstand , van nijverheid
en vaderlijk bestuur over den Javaan bevochten; de man
die zich zoo verdiend gemaakt had, werd er vervolgd en
verdreven. Maar daarentegen genoot de Indische Regering
die voldoening , dat zij Soekaboemie weder onder den gee-
sel van het dwangstelsel konde terug brengen , zonder daar­
in terug gehouden te worden, door de bedenking, dat zij
door den koopprijs dier landen den drukkenden last van
hare schulden verzwaarde, en hare inkomsten verminderde.
De Indische Regering vertoont in deze gebeurtenis niet
bloot hare gehechtheid aan het dwanggestel, niet bloot
hare opoffering van regtvaardigheid en maatschappelijke
beginselen, voor het behoud van dat stelsel; maar nadat
zij geslaagd was, om dat syslhema vast te houden, en
zulks als voldongen ter zijde gesteld was, veroorlooft zij,
gedeleguecrde magt, zich, een besluit van den Souverem
magteloos te maken ; het geldt hier in dit voorbeeld,
het belang van het algemeen, van de geheele Nederland­
sche bevolking op Java , van de dierbaarste belangen van
die gewigtige bezitting. Voor dit alles is de disobedientie
van de hooge Regering zeer gewigtig en heeft de uitge­
breidste gevolgen; het algemeen is geregtigd tot dit on­
derzoek en tot die beoordeeling , waaraan een ieder deel
neemt die aan de nationale belangen zijne opmerking be­
steedt.
Het geval stelt het buiten tegenspraak, dat de Indische
Regering zich niet vergenoegde met het handhaven van
haar systhema van verpligte leveringen. Haar haat tegen
vrije landbezit, verstout zich tot de gewaagde weigering
om daardoor den landbezitter alles te ontweldigen. Eene
opbrengst van het twee derde gedeelte aan de schatkist,
(de prijs der koffij stond toen op omtrent 3o Sp. m. de
pikel) dat aan het landbezit de kosten van de geheele
cultuur, en kosten van transport, met een derde van de
opbrengst over laat, behoort onder de leveringen tot on­
evenredige prijzen gerangschikt, en als zoodanig verwor­
pen

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. 53
pen te worden; niettemin wordt het door de Regering,
als eene te geringe belasting , geweigerd. — Hetgeen wij
reeds gezien hebben , dat daarmede in onafscheidelijk
verband staat, is dat, terwijl aan den Javaan niet meer
dan het spaarzaam levensonderhond gelaten wordt, zoo
ook aan den Europaschen cultivateur in het groot, weinig
meer dan de goedmaking zijner onkosten van productie
moet overgelaten worden; hij moet arbeiden, de vruch­
ten daarvan behooren het Gouvernement. — Bij het be­
sluit van den Koning werd aan de Regering eene meer­
dere uitgave van 5oa6o,ooo Sp. matten jaarlijks opgelegd ;
dit werd van dat hoog belang geacht, dat het alle mid­
delen regtvaardigde om dat voor te komen. Al de waar­
heid die in het laatste artikel der argumenten van de Re­
gering gelegen is , bestaat daarin , dat het eene toestem­
ming en erkentenis is, van het onnatuurlijke en gevaar­
lijke stelsel van verpligte leveringen. Het is dus van'eene
dringende noodzakelijkheid, om de gedachten van het bij­
zonder geval af te trekken en op een hooger standpunt^
dat van het belang van Java , over te brengen. Er kan
geen tweederlei begrip over zijn, dat eene Regering, die
aich zoodanige middelen veroorlooft, daardoor in plaats
van bevorderlijk te zijn voor den bloei en welvaart van
Java, dezelve in zijne wezenlijke bestanddeelen tegenwerkt
en benadeelt.
Hier zoude gevoegelijk de plaats zijn, om over de zoo
lang reeds betwiste voordeden eener Europasche of liever
Nederlandsche Kolonisatie in Nederlandsch Indië, die
denkbeelden te ontwikkelen , welke geboren zijn uit eene
langdurige tegenwoordigheid op de plaats zelve, gepaard
met eenen vertrouwelijkcn omgang met eenige weinige
aanzienlijke ambtenaren, die eene lange reeks van jaren
hunne belangelooze diensten, en hunne doorkneede kun­
de aan het ware welzijn der Indische bezittingen, en ge-
volgelijk aan het ware belang van het Moederland heb­
ben toegewijd; doch er is nu onlangs zoo veel en zoo veel
D 3 waar

54 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
•waarheid over dit gewigtig punt gezegd en geschreven,^
dat wij niet breedvoerig daarover behoeven te handelen ,
te meer daar deze aanteekeningen meer ten doel hebben
de zeden der Europeaansche en Inlandsche bevolking
te beschrijven. Hetgeen de scherpzinnige CRAWFURD over
de voordeden van vrijen handel en kolonisatie door
Europeanen aanmerkt, bevat zoo veel juistheid, dat
het der lezing van iedereen die belang stelt in het her­
stel en behoud onzer Oost-Indische bezittingen, overwaar-
dig is (67).
Het is opmerkelijk, zegt hij, dat de eerste en eenige
voordeelige handel, beide van de Hollanders en Engel-
schen inderdaad een vrije handel was. De handel van
de Hollanders gedurende de zes eerste jaren , was volko­
men vrij, en in dien tijd zijn de aanzienlijkste winsten
gedaan. De Engelsche handel was ook als vrij te be­
schouwen, schoon onder den naam van eene Compagnie j
ómdat, in de eerste twaalf jaren, elke reize als eene op
zich zelve staande onderneming beschouwd en afgerekend
werd; en het was juist in dien tijd, dat de Compagnie
de aanzienlijkste uitdeelingen gedaan heeft (58).
Uit
(5?) Zie CRAWFURD, Ilistory of the East-Indicn Archipelago,
vol. II. chap. 5. Vert. bij de Wed. LOOSJES.
(58) Van de eerste twee reizen dor Engelsclien, hebben zij,
niettegenstaande bet gebrek aan ondervinding, de misslagen en
de onbekwaamheid der ondernemers, aan de deelgenoten 95 per
cent winst uitgedeeld. Van de derde reis 234 per cent; van de
vijfde reis 211 per cent, van de zesde reis boven de 120 per
«ent; van de zevende reis 218 per cent, van de achtste reis 211,
van de negende reis 160 per cent, van de tiende reis 148 per
cent, van de elfde reis 320 per cent en van de twaalfde reis i34.
De winsten der Hollanders waren, voor dat zij op vereenigd ka­
pitaal handelde, veel grooter; en zelfs nadat zij daartoe waren
overgegaan, hebben zij nog een' tijd lang, eene zuivere winst
van i3o per cent gehad. Deze winsten verminderden zeer spoedig
ten gevolge van de» handel op een vereenigd kapitaal, en de
. . daar

OP EENE REIZE DOOR OOSTINDIE. 55
Uit alle de beschouwingen, welke door deskundigen over
dit hoogst belangrijk onderwerp zijn in het licht gegeven
, zal, bij nadenken , ten klaarste moeten blijken, dat
op zich zelf staande ondernemingen van bijzondere personen
, het beginsel is waarop vooral de Indische handel en
scheepvaart gegrond moet zijn. Een ligchaam met een
vereenigd kapitaal, handelende met beschaafde en magtige
volken, heeft tegen zich een kostbaar beheer en flaauwe
behartiging onafscheidelijk daarmede verbonden. Maar de
handel van een zoodanig ligchaam, met half beschaafde,
vreesachtige en vreemde natiën, wordt veel bedenkelijker.
De ondernemer, die op zich zei ven staat, is genoodzaakt
zich te voegen naar de gewoonten en inrigtingen van het
volk, met hetwelk hij handelt: bijaldien die koophandel
hem voordeelen verschaft, blijft hij denzei ven voortzetten.
Met geene magt gewapend, met geen ander oogmerk
dan handelverkeer bij hen verschijnende , wekt hij
geen' argwaan; als zulks dan ten gevolge heeft, dat het
als veilig, voordeelig en aangenaam wordt erkend, wordt
hij niet alleen toegelaten, maar welhaast zelfs uitgenoodigd.
Bij den eersten aanvang van zoodanig eene verr
bindtenis , mogen er welligt door den bijzonderen handelaar
daden van geweld en beleediging zijn gepleegd ,
maar deze liggen niet in den aard van het vreedzame
handelsbelang , noch zijn daarmede overeenkomstig. Het
slecht gedrag van eenig bijzonder persoon zoude al terstond
onderzocht, en voldoening daarvoor verschaft worden,
daardoor onvermijdelijke zeer zware vermeerdering van onkostenj
Gedurende de eerste twintig jaren dat de Hollanders op een
vereenigd kapitaal gehandeld hebben , zijn hunne winsten afge­
nomen tot 22'/ s per cent jaarlijks, de volgende twintig jaren vie­
len zij tot l2'/ a; in de derde reeks Van twintig jaren, waren zij
ig • in de vierde ig'/,; in de vijfde 18; in de zesde 22; in de
zevende 28; in de achtste 19; in de negende 18, en gedurende
de laatste 25 jaren, of van 1771 tot 179G niet meer dan 12>/. per cent.
D 4

56 J. OLIVTER, AANTEEKENINGEN
den, (zonder gevaar van het nationaal karakter daaronder
te doen lijden) door de voorzigtigheid en het beleid van
de meerderheid. Het is te klaarblijkelijk om daarop aan-
tedringen , dat de Monopolie-Compagnien uit haren aard,
op geheel andere beginselen moeten handelen. Zij zijn
uitgerust met staatkundige willekeurige magt, zij verschij­
nen te gelijk als mogendheid en als handelaar. On­
der zoodanige omstandigheden laten zij niets onbeproefd ,
om hare eigene voorwaarden op te leggen aan de volken,
met welke zij handelen, in plaats van zich aan het gezag
der wetten te onderwerpen. Haar eigen gedrag, in de
afzonderlijke ontwerpen, waarmede zij ingenomen zijn,
doen zij in een smelten met de eer en het belang van
derzelver volk, maar de staten der inlanders besluiten na­
tuurlijk, uit bet wangedrag der personen die dat ligchaam
uitmaken, tot het karakter van het geheele volk (5rj).
A pri-
(5$) Vooral wanneer dat karakter nïet ondersteund wordt door
8i3, vindt men eene bepaling, dat
de ambtenaren voor Indië, of dienaren der Compagnie, een bi*
lioo lijken cursus van onderwijs zullen doorloopen in een semina­
rium in Engeland en in een ander seminarium in Indië, alvorens
in Indië te kunnen worden aangesteld. Deze bepaling betreft
militairen zoowel als civielen. Zij moeten zich vooraf bekend ma­
len met de talen en zeden van de volkeren , onder welke zij de
hun toevertrouwde posten zullen bekleeden. Men moet ook be­
kennen, dat de meeste Engelscbe ambtenaren accomplished gent-
lemen zijn, terwijl men in Nederlaudsch Indië, beschaafde doch
onpartijdige Europeanen zeiven te dikwerf hoort zeggen : La ca­
naille deVEurope devient le beau-monde des Indes. — De oplei­
ding in een seminarium geeft ook de verklaring van een ver­
schijnsel, hetwelk de Nederlander, die zich verwaardigt de taal
der inlanders te leeren en bun vertrouwen te winnen, met leed­
wezen ontwaart; dat zij namelijk van de Britten altijd met meer
eerbied dan van zijne landgenooten spreken, of althans zich laten
verluiden dat de eerstgenoemden bij hen in veel hooger achting
(daan. Zoo liet zekere sicyid uosSEIN (doorgaans seid HASSAN ge­
noemd s

OP EENE REIZE DOOR OOST-ÏNDIE. 5 7
ï/Ê prlori mogt zulk eene redenering vreemd schijnen; als
wij haar niet door duizenden van voorheelden ondersteu­
nen konden, als niet een zoo onnatuurlijk zamenstel, het
wantrouwen der natiën opwekte, en eindigde in het ver­
drijven der monopolisten, of het benaauwen van hunnen
handel, overal, waar zij door de magt van het zwaard
zich niet hebben weten staande te houden.
Van de volslagen mislukking der monopolie-ontwerpen,
hebben wij menigvuldige voorbeelden. Van de groote in­
komsten van den vrijen handel levert de geschiedenis me*
de talrijke bewijzen op. "Wij zien daarvan een luisterrijk
voorbeeld in den handel der Amerikanen in Indië. In
1784 vertoonde zich hunne vlag het eerst in den Archi­
pel , en hiermede ving het tijdperk van een vrijen en
wettigen handel der volken van het Westen met Indië
aan. De drie vroegere eeuwen zijn inderdaad een tijdperk
van waanzinnigheid, in hetwelk de volken van Europa
zich onteerd, en, tot hunne schade, eene verderfelijke
hersenschim gevolgd hebben. Zoolang de handel der Ame­
rikanen aldaar bestaan heeft, hebben dezen zich nimmer
met eenige staalkundige aangelegenheden der inlanders
bemoeid, noch zich immer in hunne twisten verward;
ook is door de ruwsten der inboorlingen, met welke zij
handel dreven , nooit een eenig hunner schepen overrom­
peld geworden. Hun minzaam gedrag doet hun het ver­
trouwen der inboorlingen herwinnen, ofschoon hunne
voorvaders het verbeurd hadden. Al dien tijd is hunne
handel toenemend bloeijend geweest, en zonder deszelfs
innerlijke overtreffing boven die van de vroegere meesters
van
noemd, een aanzienlijk Arabier, die door het Gouvernement in
verscheidene commissiën geëmploijeerd is geworden), zich in een
vertrouwelijk gesprek eens ontvallen, dat zijne natie.als de eerste
en meest geachte onder alle Indische volkeren te boek stond ,
bijna gelijk de Engelschen in- deze gewesten onder de blanken.
(Jiampir seperti orang inggris antara orangpoeti dalam nagari ini.)
D 5

58 J. 0LIV1ER, AANTEEKENINGEN
van den Indische handel te willen onderzoeken, is het ori^
betwistbaar , dat dezelve in hoeveelheid van goederen on­
vergelijkelijk meer is uitgebreid. Men zou hierop kunnen
tegenwerpen, dat de tijd van veertig jaren, dien de Ame­
rikanen in Indié* verkeerd hebben, niet lang genoeg is
om tot een voldoende bewijs te verstrekken van hunne
gematigdheid, noch van het goed gevolg der grondregels
waarop zij in Indië handelen. Doch hunne onmetelijke
voordeelen boven het monopolie-stelsel worden daardoor
bewezen, dat de Hollanders en Engelschen naauwelijks
de helft van dat tijdsverloop in Indië hadden verkeerd,
toen zij reeds met alle de aan zee gelegen volken in twee-
dragt waren, hen beleedigd hadden, en van allen die hen
met gastvriendschap ontvangen hadden , het grondgebied
innamen, hen overheerschten en plunderden; daarenboven
met elkander in haat en oorlog leefden, en eikanderen om
het leven bragten. Door dit alles wierpen zij op hunne
handelsondernemingen zoo ontzettende onkosten en bezwa­
ren, dat geene redelijke winsten meer toereikten, om de­
zelve te dekken ; en welke onkosten zij, in den beginne
alleenlijk dragen konden , door de zeer geringe prijzen,
die zij aan de inboorlingen toestonden voor de produklen
welke zij van hen kochten, en die geheel onevenredig
waren met de verbazende winsten welke zij van hunne
landgenooten afvergden ; mitsgaders in lateien tijd , door
het ingewikkelde en de verwarring hunner rekeningen,
hunne kunstgrepen , en de schijnbare verantwoording;
waarmede zij het publiek wisten te verblinden.
De handel van deze landen , is niet alleen van groot
belang op zich zeiven , maar, vermits het vaarwater naar
de groote volken van Azië onvermijdelijk door den Indi-
schen Archipel gaat, en zij, door den sterksten van alle
banden, hunne wederzijdsche behoeften, aan elkander
verbonden z\jn, zoowel als door hunne nuttigheid voor
eikanderen , en de gemakkelijkheid van hunne onderlinge
gemeenschap, zal dit de volken van het Westen in staat
stel-

OP EENE REIZE DOOR OOSTINDIE. 5g
stellen , met de eerstgenoemden een voordeelig handels­
verkeer voort te zetten, van welken reglstreekschen en
Vrijen handel zij tegenwoordig door onoverkomelijke hin­
dernissen zijn uitgesloten. De geest van onderneming ge­
paard met de onbelemmerde werking van het kapitaal
der Europeanen zoude, indien men dezelve vrijelijk wer­
ken liet, zonder merkelijke bemoeijenis van den wetgever,
deze weldadige gevolgen doen plaats grijpen.
Hetgeen de wijsgeerige geschiedschrijver van den Oost-
Indischen Archipel aanmerkt, omtrent de uitzigten,
welke zoodanig een staat van vrijheid in handel en
scheepvaart zouden openen, strookt zoo volkomen met
hetgeen door onbevooroordeelde en verlichte ambtena­
ren in Indië deswege meermalen is beweerd geworden,
dat wij niet schromen de raadgevingen van dien schran-
deren Brit hier met eenige wijziging te laten volgen.
Vermits de arme, verspreide en halt'barbaarsche na­
tiën (60) te weinig doordenken, ten aanzien der grondbe-
gin-
(60) Het -woord harbaarsch moet hier niet in eenen naauwlet-
terlijken zin genomen worden. RAITLES heeft in zijne Ilistory of
Jaua , ten opzigte van den Javaan, zijne zeden, huisselijke le­
venswijze en karakter, doorgaans zuivere waarheid gezegd. Dit
kan men ook volmondig getuigen van zijne schilderachtige doch
welgelijkende afbeelding van de woningen der Javaansche landlie­
den. De dorpen zijn grooter en meer volkrijk naarmate van de
vruchtbaarheid der naburige vlakten, van eenen doorslingerden
stroom , of andere uitlokkende omstandigheden. Somtijds bestaan
zij uit twee honderd, somtijds ook slechts uit vijftig huisgezin­
nen. Bij het aanleggen van een nieuw dorp, is de eerste zorg,
den grond voor hunne tuinen, rondom de woningen, ruim ge­
noeg aan te leggen voor de behoeften van het huisgezin en tot
werkzame nijverheid. Al hetgeen hij daar aankweekt, is zijn
uitsluitend eigendom, vrij van alle belasting, waaraan bij gewil­
lig tijd en vlijt besteed. Hij arbeidt, plant en kweekt er het
noodige en aangename voor zijn gezin, boomen die hem vruchten
eu schaduw geven, en hij besteedt dien arbeid aan geen' ondank­
baren grond, De woningen woidcn dus allen beschut tegen eene
bran-

60 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
ginselen van wetten onder onze beschaafde volken, \.an
men niet verwachten , dat de ver afgelegene , met plaat­
selijke ondervinding niet toegeruste Europeaan, terstond
in staat zoude zijn, met hen een zeer uitgestreklen, vei-
ligen en aangeuamen handel te drijven (61). Hel zoude
brandende zon, de weligste groei verheelt dezelve onder de bla-
deirijke boomen , zoodat men op een* kleinen afstand geene hui­
zen bemerkt, en de verblijven van eene talrijke zamenleving het
voorkomen hebben van een bosch met altijd groen geboomte. Niets
evenaart de schoonheid en het aanlokkende, welke deze op ziek
zeiven staande en over het geheele land verspreide groene plek­
ken aan het oog vertoonen , ieder derzelve het verblijf aanwij­
zende eener verzameling van gelukkig landvolk. Aan het schoon­
ste en rijkste landschap, zet dit tooneel een' verhoogden luister
bij, zoowel langs de helling der gebergten en in de enge vallei-
jen, als over de uitgestrekte vlakten. In den tijd van de bewa­
tering der Saivas of rijstvelden , gelijken deze lagchende boschjes
naar zoovele eilandjes, die zich boven het water verheffen; wan­
neer die velden beginnen te groenen, vormt het lichte malsche
groen, eene schoone tegenstelling met de donkere tinten van het
geboomte; zoodra het gele rijstgewas, een herfsttafereel veel schoe­
ner dan in Europa (omdat het nimmer door dorheid en half bla-
deiloos geboomte ontsierd wordt), over de velden uitbreidt, geeft
dit eene nieuwe en bekoorlijke verscheidenheid aan het land­
schap, en tevens een zacht rustpunt voor het oog van den ba-
schouwer. Al wat smaak en knust vermag is arm en bekrompen
in vergelijking met een dergelijk gezigt op Java.
(61) Velen achten het een heei schend gebrek onder vele onzer
landgeuooten, die als kooplieden met hun kapitaal en als amb­
tenaren met hunnen invloed grootelijks tot uitbreiding van han­
del en scheepvaart zouden kunnen medewerken, dat zij schro­
men in den aanvang eenige opoffering te doen, zelfs dan wan­
neer, naar alle meuschelijke berekeningen, die tijdelijke verlie­
zen na verloop van eenige jaren aanmerkelijke winsten en voor­
deden moeten opleveren. Hadden wij Malalla in tijds. eene vrije
haven verklaard , naar alle gedachten zoude Sincapoor nimmer
zulk een overwigt onder de Indische havens verkregen hebben ,
en Malalla ware, gelijk voorheen, eene bloeijmde handelplaats
geworden.
tot

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. 6t
tot zijne veiligheid , zoowel als tot beiderzijdsch voordeel
nuttig zijn , dat de handel gedreven werd door eene tus-
schenkomende klasse, op welke beide partijen hun ver­
trouwen konden vestigen.
Dit oogmerk zoude alleen door een koloniaal etablisse­
ment bereikt kunnen worden. Er zijn in den Indischen
Archipel ontelbare Eilanden , van welke nog geen bezit
is genomen. Deze te kolonizeren, is niet alleen met de
natuurlijke billijkheid overeenkomstig, maar men mag het
zelfs, in den tcgenwoordigen toestand van Europa als een
pligt beschouwen en aandringen, ten ware men, met
ROUSSEATT wilde beweren , dat de mensch op handen en
voeten loopende en zich in bosschen met eikels voedende,
eigenlijk aan zijne ware bestemming beantwoordt en het
hoogste geluk op aarde geniet.
Voor bet uitkiezen van gevoegelijke plaatsen voor zoo­
danige koloniën, is overvloedige ruimte. Verscheidene Ei­
landen hebben welgelegene havens en vruchtbare landen,
terwijl zij regtstreeks in het vaarwater van de meest be­
schaafde landen van den Archipel gelegen zijn, zoowel
als in dat van de groote natiën van het Oosten en van
het Westen. De meest beschaafde en meest handeldrij­
vende volken zijn ten Westen gelegen; de voornaamste
toegangen en doorvaarten zijn insgelijks aldaar. De ge­
lukkigste en voordeeligste ligging voor eene Europasche
volkplanting , zoude in die rigting het eiland Banket
zijn, hetwelk zeer schoone havens en een uitgestrekt
grondgebied heeft, dat alleen door eenige zwervende berg­
bewoners bevolkt is , die van een' vreedzamen en zacht-
zinnigen aard zijn. De straat die dit eiland van Sumatra
afscheid, is de veiligste en beste weg voor geheel den
handel van de westelijke wereld, met het voornaamste ge­
deelte van den Archipel , zoowel als van alle landen ten
Noorden of ten Oosten van Siam tot Japan, alle welke
door die Straat het beste toegankelijk zijn. In de scheep­
vaart naar de landen, aan de kusten van de golf van Ben-
ga-

6a J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
gale, door de straat van Malahha, is het aandoen van
Banka tot aan die landen naauwclijks een' omweg te noe­
men. Als alle deze voordeelen in aanmerking genomen
vi orden, kan men met goeden grond vooruit zien, dat de
Europasche volkplanting van eene handeldrijvende natie,
onder gunstige omstandigheden op Banka gevestigd , van
een' sneller' voorspoed zoude vergezeld zijn, dan door eenig
voorbeeld, in de geheele kolonizering der volkeren, zoude
kunnen worden aangewezen.
Verscheiden min voordeelige plaatsen zijn in dit ge­
deelte van den Archipel, voor hetzelfde oogmerk aan te
wijzen , Pulo-Pinang, door de Engelschen Prince of
Wales 1
island genoemd, behoort nog tot dit getal. Een
ander, dat hetzelve nog ver overtreft, is het eiland Sin-
capoov (eigenlijk Singah-Purah), aan den Oostenlijken in­
gang van de straat van Malakka, de tweede van de groote
toegangen tot den Archipel, gelegen. De natuurlijke
voordeelen aan deze ligging verbonden, zijn zoodanig, dat
zij in den loop der tijden de opmerking der inboorlingen
niet ontsnapt zijn. Alhier werd de eerste Maleische volk­
planting van Sumatra opgerigt; en hier was het ook dat
het zelfde volk zich vestigde , nadat zij door de Portuge­
zen uit Malakka verdreven waren. Men behoeft slechts
de kaart in handen te nemen , om voor dergelijke kolo­
niën eene menigte voordeelige plaatsen , in het midden en
omstreeks den oostelijken uithoek van den Archipel te
vinden.
Het is een denkbeeld van een' der meest verlichte en
aanzienlijkste Nederlandsche ambtenaren, die thans in In­
dië leven, dat vele Nederlanders, die met vrouw en kroost
in hun vaderland, in de kommerlijkste en meedoogens-
waardigste omstandigheden, sober en bekrompen, soms
ook ten prooi van honger en gebrek , in een land waar,
gedurende de helft van het jaar, het gure saizoen hunne
eliende nog verzwaart, een droevig leven moeten voort­
slepen, in mildere gewesten op honderd plaatsen in
den

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. 63
den Indischen Archipel een overvloedig levensonderhoud
zouden vinden, en niet der tijd, door werkzaamheid en
industrie, hij vermeer'erd geld vermogen , alle de gemak­
ken des levens, en alle de voordeelen van den rijkdom
zouden kunnen genieten. Hoe velen zouden, bij de te­
genwoordige vorderingen in de Zeevaart, en daardoor zoo
merkelijk bekorte overtogten naar Indië, zich niet vol­
gaarne aldaar nederzetten , om in het genot van ruimere
omstandigheden te komen, te meer daar het thans hoe
langer hoe meer algemeen bekend wordt , dat , welligt
met belangzuchtige oogmerken, de verschrikkelijke over­
drijving, waarmede men voor de schadelijke uitwerking
van het Indisch klimaat zoo langen tijd eene ijdele vrees
heeft ingeboezemd , van allen grond ontbloot is, en dat
het integendeel een klimaat is, bij matige ordelijke levens­
wijze, veel gezonder te achten, dan verscheidene gedeel­
ten van Nederland; zoodat de gedachte welligt geene
hersenschim is, dat bijaldien , tijdens de Spaansche ver­
drukking , de Nederlanders zich in massa naar Indië
hadden begeven, deze volksverhuizing van onberekenbaar
weldadige gevolgen zoude hebben kunnen zijn.
De eilanden, in de nabijheid onzer bezittingen, om­
streeks Makastar; de noordkust van Borneo; het schoonste
en meest belovende eiland van den Archipel, en als een
tweede Java te beschouwen, wanneer aldaar een genoeg­
zaam getal Europeanen gevestigd was (62); de geheele
uit-
(C2) In een uitmuntend Rapport over het eiland Borneo, door
den Heere Raad van Indië MUKTINGHE, worden de voor­
deelen welke deze «kostbare parel aan de kroon van Neder,
landsch Indië" zoude kunnen opleveren , met eene weergalooze
kennis van zaken ontwikkeld, Hoe jammer , dat zoodanige uit­
stekende topograpbische en statistieke toelichtingen . met zoo vele
andere hoog belangrijke geschriften van de zelfde meesterlijke hand,
in Indië bij de archieven worden gedeponeerd,, in plaats van we­
reldkundig te worden gemaakt I

64 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEr*
uitgestrektheid der Moluksche eilanden (63), en anderer
nog niet in bezit genomen vruchtbare en voor den handel
geschikte plaatsen, waar tot nu toe nimmer eene Neder­
landsche vlag heeft gewapperd, leveren een zeer uitgestrekt
veld voor Europasche kolonizatie op. Dat het in den aan­
vang den volkplantelingen niet aan alle bescherming, me­
dewerking en aanmoediging van wege het Gouvernement
zou moeten ontbreken, spreekt van zelve. Men zoude den
kolonist in de gelegenheid kunnen stellen, zich met de
alom gebruikelijke Maleische taal en de zeden der Inboor­
lingen bekend te maken , ten einde hij op eenen goeden
voet met dezelve konde omgaan. Men zoude hem behulp­
zaam kunnen zijn , in de ontginning der rijke gronden ,
en de ontwikkeling van derzelver vruchtbaarheid, en te­
vens zijn' ijver kunnen aanvuren , door de toezegging van
eenige premiën, voorrcgten en vrijstelling van lasten»
gedurende eene zekere reeks van jaren, tot dat de nieuwe
volkplanting in eene bloeijende kolonie ware herschapen,
en de kolonie op hare beurt aan het Gouvernement eene
rijkelijke vergoeding voor de genotene weldaden zoude
kunnen uitkeeren. Het spreekt van zelf, dat in de nieuw
geopende havens, op het voorbeeld der Engelschen te
Sincapoor, aanvankelijk de handel vrij en de goederen
onbelast zouden behooren te zijn, ten einde hierdoor on­
middellijk groote voortgangen tot welvaart en voorspoed
te doen plaats grijpen.
Zal men hiertegen nog de zwarigheid opperen , dat het
klimaat van Indië den Europeaan niet toelaat, den arbeid
welken de landbouw vereiseht, in persoon uit te voeren?
Zoo de ondragelijke hitte, gelijk men voorwendt, hem
zulks verhinderen mogt, duurt toch die hitte niet langer
dan eenige uren op het midden van den dag. Is het niet
het gevoelen onzer kundigste en ervarehste geneesheeren
(63j Hier zijn onlangs op het eiland Halmaheira eenige cMr\
bUweméulea gevestigd.
in

|OP EENE RE!ZE DOOR OOST-INDIE. 65
in Tntlië, zoowel als dat van de Engelschc Medici, dat matige
ligchaamsbeweging aldaar, gelijk overal elders, een dei-
meest geschikte middelen is tot instandhouding en bevorde­
ring der gezondheid, zoowel als tot verhoeding der met zoo
overdrevene kleuren afgemaalde heerschende ziekten ? (64)
Op de heete vlakten van Zuid-Amerika, is een echt Eu-
ropeaansch ras van een groot en sterk ligchaamsgestel gebo­
ren, hetwelk volkomen bewijst, dat het zoolang bestaan
hebbende denkbeeld, dat de Europeanen, naar de landen
van de zwarten en die der koperkleurige volken overge-
bragt , alleen door den invloed van het klimaat zouden
ontaarden, een bloot vooroordeel is. De verschillende
volksrassen behouden hunne onderscheidingen, ondanks
het klimaat. De nieuw aangekomenen in eene heete
luchtstreek ondervinden daarvan ongemak, maar het lig­
chaamsgestel hunner nakomelingen is legen het klimaat
dat zij gewend zijn te bewonen, terstond gehard. Ware
dit zoo niet , dan zouden de uitgebreide vlakten en berg­
streken der groote eilanden, 5ooó a 6000 voet boven de
oppervlakte der zee gelegen, zelfs voor de inwoners van
(64) Onder andere Nederlandsche geneesheeren in indië, de be­
roemde Doctors DOORNIK , BLUME en FRITZE ; onder de Engel-
schen inzonderheid IIORSFIELD en JouNSON.
Wat de sterfte in Indie hetreft, dezelve is voornamelijk toe te
Schrijven aan de buitensporige levenswijze der Europeanen, en
valt daarenboven meer in het oog in een land waar, bij vergelij­
king slechts een gering getal blanken aanwezig zijn. Heeft de
Cholera-morbus te Batavia meer verwoesting aangerigt dan de
thans heerschende ziekte te Groningen? Is.de leverziekte niet
meestentijds een voorwendsel om met behoud van half trakte­
ment , met verlof te repatriëren ? Zijn er niet zeer vele ziekten
die in Nederland te huis belmoren , en waarvan in Indië, naau-
welijks een voorbeeld kan aangetoond worden ? Tering, borst­
kwalen , slijmziekten en honderd anderen ? Bewijst niet de hooge
ouderdom en volle krachtige gezondheid van vele oudgasten , die
vijftig en meer jaren in Indië geleefd hebben , dat het klimaat,
buiten de moerassige stranden, verre is van ongezond te zijn?
de

65 J. 0LIV1ER , AANTEEKENINGEN
de noordelijke gedeelten van Europa , koud genoeg zijn.
A. VON HTJMBOLDT zegt, dat in zeer warme en te gelijk zeer
droge luchtstreken , het menschelijk geslacht een' hooge-
ren ouderdom bereikt, dan in gematigde. Dit heeft voor­
namelijk plaats, waar de luchtgesteldheid en het klimaat
noodzakelijk veranderlijk zijn (65). De Europeanen , die
zich, op een' eenigzins gevorderden leeftijd , naar de tus­
schen de keerkringen van Zuid-Amerika gelegene gewesten
verplaatsen , bereiken aldaar gewoonlijk eenen hoogen en
ongebrekkigen ouderdom. Te Vera-Cruz, te midden van
de heerschende verwoesting door de gele koorts aangerigt,
blijven de inboorlingen en die vreemdelingen welke door
een verblijf van eenige jaren aan het klimaat gewoon zijn
geworden , doorgaans in het volkomen genot hunner ge­
zondheid. De zelfde beroemde reiziger verhaalt in een an­
der gedeelte van zijn werk , dat hij , in de heete vlakten
van Amerika, menschen van onvermengden Europeaan-
schen oorsprong aangetroffen heeft, die niet minder reus­
achtig van gestalte dan het landvolk in Spanje waren,
en zonder eenig letsel allen veldarbeid konden verrigtcn.
Het klimaat en de gesteldheid der landen van den In-
dischen Archipel, is zoo bij uitnemendheid gunstig voor
vreemdelirgen van alle gewesten, om zich daar met der
woon te vestigen, dat er naauwelijks immer eene bezitting
werd aangelegd, die niet in korten lijd tot bloei en voor­
spoed kwam, zoo lang dezelve met beleid cn goede trouw
bestuurd werd. De beschaving der inboorlingen is niet
, langs
(65) Ternate wordt voor liet gezondste oord van geheel lndie
gehouden. Er zijn vele mensclien van So , go en meer jaren ou­
derdom. De 6ooo voet hooge berg , .geeft den Europeanen gele­
genheid om, binnen weinige uren tijds , naar verkiezing in een
lente- of in een bijna winterklimaat te zijn. Moerasdampen zijn
nergens ook niet langs de boorden van dit eiland aanwezig. Eer­
tijds was de berg van Ternate een vulkaan. Thans bespeurt men
nu en dan slechts ligte schokken van aardbeving. Java, en de
andere eilanden , zijn in de gebergten allen volkomen gezond.

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. 67
langs de zeekusten aangevangen noch door middel van den
handel ontstaan, maar zoo ras de vorderingen in den land­
bouw binnenslands, de bewoners naar de stranden beeft
doen verhuizen, om aldaar handelbedrijf opterigten , heeft
het ten allen tijde een gunstig gevolg gehad. Hiervan
ziet men voorbeelden in het oude Malakka, eene Malei-
sche volkplanting uit de binnenlauden vvnSumatra; Pa'
lembang, eene Javaansche kolonie uit het midden van
Java ; en Banjer*massing, eene kolonie van hetzelfde volk.
Overal heeft zich het uitwerksel van den invloed der
Aziatische vreemdelingen op de minder beschaafde inboor*
lingen vertoond ; overal hebben de Arabieren, als de
schranderste en ondernamendste van alle Aziatische vol­
ken, eenigen staatkundigen invloed verkregen. Tot het
verzekeren van ongemeenen voorspoed, was het genoeg ,
in de nieuw ontdekte of pas bezochte landen eene soort
van geregeld bestuur in te voeren. De aanzienlijke voor­
spoed van Bantam, Aljien, Makassar en Pontianak schijnt
zulks onwederlegbaar te bewijzen. Wanneer derhalve
de gebrekkige beheering van Arabische gelukzoekers, van
welke een groot gedeelte der Indische vorsten afkomstig
zijn (66), zulk eene verbetering van zeden, uitbreiding
van handel en bevordering van beschaving heeft kunnen
te weeg brengen, wat zoude men dan niet mogen ver­
wachten van een steeds toenemend verkeer met Europe-
aansche kooplieden en landbouwers , die onder de bescher­
ming en aanmoediging van een welgeregeld bestuur, aan
de beschaving van ruwe eilanders, aan de verbetering van
hunnen landbouw en tot den bloei van hunnen handel,
door wederzijdsche goede verstandhouding zouden werk»
zaam zijn? Indien ons de ervaring slechts weinige guns­
tige voorbeelden van den goeden uitslag der hiertoe reeds
aangewende pogingen aanbiedt, is zulks alleen te wijten
aan
(66) Zie in het vervolg, hl. 70, waar melding gemaakt wdrdt van
Ibn Sksih Maulana.
E 2

68 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
aan de verkeerde maatregelen, welke door de Europeanen
zijn genomen geworden. Men kan daar tegen stellen , liet
welslagen van onderscheidene Europeaanschc bezittingen,
niettegenstaande alle de gebreken van derzelver bestuur,
en zulks is voldoende om ons gezegde te staven. Op
Malakka waren de Portugezen in het bezit van vrijen
handel. Het werd onder hun beheer, schoon omringd
van vijanden, de bloeijendste stad in den ganschen Ar­
chipel. Batavia was de eenige Nederlandsche bezitting,
waar nog een' schijn van vrijen handel bestond, en werd
daardoor eene groote en volkrijke stad, terwijl gelijktijdig
alle andere bezittingen, die hiervan verstoken waren, te
niet gingen. Ook Manilla strekt ten bewijze, dat de
slechte Europasche regeringen nog beter zijn dan de
beste van Azië' ; wanneer aan den gewonen loop van den
. handel en kolonisatie, slechts geene stremming wordt in
den weg gelegd. Pulo Pinang of Prinee of Wales 1
island
is mede een trolsch voorbeeld van het gelukkig gevolg
eener Europeaanschc kolonisatie. Pulo Pinang is een zeer
klein bestek van onvrucbtbaren grond, voorzien van eene
goede haven , maar te westelijk en afgelegen van de vrucht­
bare en volkrijke landen van den Archipel, en niet in
den weg van de Straat Sunda, die de gemakkelijkste en
veiligste toegang is. Men vond er geene inboorlingen;
en echter nam de welvaart zoo snel toe, dat men in twin­
tig jaren tijds aldaar even zoo vele duizend inwoners telde.
Hadde men de beginselen , op welke dit etablissement
gesticht was, niet verlaten, en hetzelve niet op eene on­
verstandige wijze bestuurd , zoo zoude ongetwijfeld deze
welvaart hebben stand gehouden (6;).
Som-
(67) Zoo spreekt een Brit: J.CRAWFURD, Bistory of the East-Indian
•Archipela So. Vergelijk A. SMITB, Weallh ofNations. Sedert Malakka
aandeEngelschen toebehoort, zijn de kosten van administratie voor
dat etablissement ontzagchelijk verminderd. Zoo men zegt, zouden
dezelve nu slechts een tiende gedeelte van de voormalige kosten
van

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. 69
Sommige schroomvallige ambtenaren en partikulieren ,
die hun gevoelen op een langdurig verblijf in Indië gron­
den , zijn van gedachte, dat eene zamenleving tusschen
Europeanen en Indiërs nimmer met goed gevolg op den
duur zoude kunnen plaats hebben; zij willen dat het
verschil onzer zeden te groot is met dat der inboorlingen,
om immer een vriendschappelijk verkeer te gedoogen; dat
inzonderheid de Javaan te lui en te loom van aard is,
om mede te werken tot verbetering van de cultuur en
uitbreiding van den handel; dat men , onder het tegen­
woordig stelsel, van de Indische bezittingen al het voor­
deel trekt, hetwelk dezelve in de tegenwoordige omstan­
digheden kunnen opleveren , en derhalve alle maatregelen
tot vermeerdering der voortbrengselen nutteloos zouden
zijn. Eene dergelijke redenering behoeft geene andere
wederlegging , dan die van den wijsgeer die heen en we­
der wandelde om het beslaan van beweging te bewijzen.
Wie den Javaan gezien heeft in zijne huishouding, gelijk
die zich thans, onder de reeds bestaande verbeterde in­
stellingen van ons Gouvernement vertoont, zal weldra
overtuigd zijn, dat hij niet te lui is, om door zwaren
arbeid zelf, het lot van hem zei ven en van zijn huisgezin
te verbeteren en te veraangenamen , en dat het daartoe
genoeg is, hem het bezit van de vruebten van zijnen
arbeid te laten behouden. Wat het verschil der zeden
betreft, in vele opzigten ware het wensclielijk , dat de
Europasche koloniebewoners zich velen der hoedanigheden
van de inboorlingen eigen maakten. Dit zal, zoo ik ver-
trouwe, kunnen blijken uit een kort overzigt hunner gods­
dienstige en zedekundige begrippen en derzelver invloed
op hun gedrag en levenswijze.
De Mabomedaansche godsdienst is de heerschende in
ge-
van onderhoud bedragen. Zoude de administratie van Bencoeïen in
dï zelfde evenredigheid vermeerderd zijn? Dit is toch niet te denken.
E 3

7o J. OLIVIER, AANTEEKENINEN
genoegzaam den gcheelen Oost-Indi-chcn Archipel en ook
op Java , alwaar zij dien der Hindoes heeft verdrongen (68).
Omstreeks de vijftiende eeuw van onze tijdrekening, kwam
op Java, zekere IBN SJIEIII MULAWA, een Arabisch priester
aan, en vestigde aldaar den standaard van het Islamismus.
Hij bekeerde eerst de inwoners van het land van Cheri-
bon, waar zijne hoog vereerde graftombe nog aanwezig
is , en overwon naderhand dit land , terwijl hij zich den
titel van Susu7mnan (Ilemel-gezant) toeeigende. Hierop
overwon hij ten minste een millioen inboorlingen, aan
welke hij zijnen godsdienst deed omhelzen. In het jaar
ï48o zond hij een' zijner zoons naar Bantam , alwaar deze
het Mahomedaansche geloof verder uilbreidde, en zonder
gewelddadigheden, enkel door zachte middelen van over­
reding, de inboorlingen lot proselytcn maakte. Deze ont­
ving den titel van Sultan van Bantam van zijnen vader,
die voor zich zeiven den titel van Suitan van Cheribon
aannam. Van deze beide overheerschers zijn de tegen­
woordige vorsten dier landen afkomstig. Doorgaans is de
vorst op Java het hoofd van den godsdienst , en de Ka-
pala imam of Hoogepriester , hetwelk dit voordeel heeft,
dat er eenheid in het bestuur van alle godsdienstzaken
bestaat, en geene tegenweiking van de zijde eener geïso­
leerde priesterheerschappij. Een ander weldadig gevolg
van deze verceniging van het priesterlijk oppergezag met
dat van den vorst, is dat de willekeurige bchcersching
van den laatstgcmelden, geen toegang vergunt aan par­
tijgenootschappen, religietwisten, dwecperijen en andere
heillooze gevolgen van dien aard , welke ons beschaafd
Europa zoo menigmaal geteisterd hebben. liet is echter
eene treurige waarheid, dat het Mahomedaansche geloof
een'
(63) Het eiland Bah , nabij Java, heeft den oorsuronkelijken
godsdienst nog behouden,
(6y) Het Arabisch woord islam beteekent het ware geloof;
orang islam, ware geloovigen.

OP E E N E REIZE DOOR COST-INDLE, 71
een' afkoer voor Christenen (welke de aanhangers van
dezen godsdienst niet den naam van ongeloovigen (kafir)
brandmerken) inboezemt, alle beschaving en ontwikke­
ling der zielvermogens tegen gaat, en het heillooze be«
ginscl wettigt, dat een islam niet gehouden is, zijn ge­
geven woord, zelfs niet zijn'eed , jegens een'ongeloovigen
langer te houden , dan met zijn belang overeenstemt. Dit
noodlottig principe is van een' allerschadelfjksten invloed
op de handelwijze der Indische vorsten in hun verkeer
met de Europeanen, en het zoude te wenschen zijn , dat
men het zooverre konde brengen , dat hunne priesters de
heiligheid van het gegeven woord jegens ieder een zonder
onderscheid leerden eerbiedigen. Het zoude even zeer te
wenschen zijn, dat men hen daarhenen konde brengen,
dat zij van de bedevaarten naar Mekka afzagen , alzoo de
terugkecrende pelgrims al meer en meer denkbeelden ver­
spreiden , die bij het gemeene volk eene , voor de Chris­
tenen nadeelige uitweikins hebben. Hadde MAIIOMED zelf
vooruitgezien, dat zijne leer zich over geheel Indië ver­
spreid zoude hebben, hij zoude naar alle gedachten de
bedevaart naar Mekka niet zoo stellig hebben aanbevolen.
Het verdient opmerking, dat de ovengenoemde Zonde >
lingen, benevens hunne medehelpers, die den overgang der
Indianen tot het Mahomedaanseh geloof tot stand bragten,
geene vreemdelingen waren , die van elders overkwamen,
zonder met elkander in verband te staan, of stellig voor­
bereid te zijn op de door hen te ondernemen taak; zij
waren, integendeel, listige afgezanten, die zich vooraf
met de taal, de zeden en het karakter van het volk had­
den bekend gemaakt, om zich in staat te stellen hun
oogmerk des te zekerder te bereiken. De Mahomedanen ,
inzonderheid de Arabieren, hadden reeds langen tijd voor
de aanneming van hunnen godsdienst op Java, aldaar
met de inboorlingen verkeerd, en er had reeds eene eeuw
vroeger tusschen beide volken een gezellig verkeer bestaan.
Hierdoor vonden de eerste Zendelingen reeds eene menigte
E 4 ge*

72 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
geloofsgenooten, db; hun in de verbreiding van hunnen
godsdienst geene geringe hulp konden bewijzen. De zacht­
zinnigheid dezer zendelingen ging zoo verre , dat zij den
Indianen vrijheid gaven , op vele leerstellingen en pligten
van hun geloof inbreuk te doen , en dit is ook de reden ,
dat de Indianen veel handelbaarder Mahomedanen zijn
dan hunne Arabische leermeesters, die nu en dan nog
•wel eens de beklagenswaardigste dweepzucht aan den dag
leggen , gelijk in bet vervolg blijken zal.
Het zoude derhalve eene onderneming van aanbelang
zijn, door alle mogelijke middelen', zonder veel opziens
le baren , den invloed van de Mahomedaansche vorsten
en priesters (die meest allen Arabieren van afkomst, en
orthodoxe Islammen zijn) op de gemoederen der Indische
bevolking, hoe langer hoe meer te fnuiken. De verstan­
digste Indianen, vooral op Java, zijn reeds zooverre ge­
lomen, dat zij wel begrijpen , dat de Mahomedaansche
vorsten nimmer het belang der bevolking hebben behar­
tigd, maar dezelve aan slavenketenen geboeid, en de
vruchten van hunnen arbeid verzwolgen hebben; dat wan­
neer de Nederlanders hun de vrije beschikking over hunne
produkten overlaten, een bondgenootschap niet deze laat-
sten, hun veel voordeeliger zoude zijn, dan hunne aan-
hangeiijkheid aan de dwingelanden, die hen onderdruk­
ten. Maar , tot het daarstellen van zulk een bondgenoot­
schap, zouden de Nederlanders, die zich in Indië, hetzij
als Gouvernementsdienaren, hetzij als partikulieren, koop­
lieden of landbezitters vestigen, ook met zoodanige be­
gaafdheden moeten toegerust zijn, als hen geschikt zouden
maken om den inboorling vertrouwen en achting inte-
boezemen.
De gemeene Javaan, en de gemeene inboorling van
Indie in het algemeen, is den Europeanen niet ongene­
gen. Zij zien te wei dat een Nederlandsen bestuur, hoe
gebrekkig het ook worde ludiend, verre boven dat van
hunne despotische vorsten te verkiezen is. Eü den Euro­
per

OP EENE REIZE DOOR OOST-IND1E. 73
peaan zijn zij menschen, hij den Sultan niet meer dan
dieren. Acht men dit laatste overdreven, men werpe
slechts het oog op eenige der wetten (imdang-undang)
van de Javaansche Sultans.
Zijn despotismus is erfelijk, volkomen gelijk aan dat der
groote staten van Azië. Er bestaat bij hen geene erfelijke
adel, tot tegenwigt voor de souvereine magt; dezelve zoude
met het onbepaald gezag eens willekeurigen heerschers
niet bestaanbaar zijn. De souvercin is alleen de uildeeler
van rang en eerbewijzen, voor zoo lang en niet langer
als bet hem behaagt. Car tel est notie bon plaisir is hier
in vollen nadruk de riglsnoer der wetten. De inhoud van
een' Javaschen brief van adeldom zal den geest dezer in­
stellingen in een helder licht plaatsen. Dezelve luidt
woordelijk als volgt:
« Geef acht! Dezen vorstelijken brief van ons den verJ
«heven koning.... (70), geven wij in bewaring aan on-
« zen slaaf, den kerel .... Het zij bekend aan U allen ,
» onzen slaven , het zij groote heeren , of mindere bevel-
» hebbers van onze koninklijke steden of provinciën, dat
n wij dezen onzen koninklijken brief hebben toebetrouwd
» aan onzen slaaf, opdat hij uit zijnen nederigen (71) staat
JI verheven , en geplaatst worde in ons koninklijk vertrou-
» wen ; waarom wij hem den rang van edelman schenken.
» Verleenende wij hem het regt om te mogen dragen en
)i gebruiken, alle zoodanige eereteekenen en bewijzen van
, waar-
(7») Andere formulieren zijn dikwerf nog wijdscher: b. v. «van
ons, den verheven monarch, die het opperbevel voert, gezeten
op den troon van....; of, die gehoor verleent op den koninklij­
ken troon van. ,. ," enz. Sommige Indische vorsten op Sumatra,
Siam, en elders, hebben zich titels aangematigd die geheel be­
spottelijk zijn, als zoon of broeder der zonne, heer van de we­
reld {radja sri alanï), enz.
(71) Hiaa, dit woord beteekent nederig, maar ook laag, ver-
achteüik.
E 5

74 J- OLIViER, AANTEEKENINGEN
» waardigheid , als aan een' persoon van hoogen adel toe*
» hehooren; en schenkende hem uit onzen koninklijke
«bezittingen, tot zijn onderhoud, zoodanige oppervlakte
» van grond in zeker dislrikt, als bebouwd wordt door
j> een duizend buisgezinnen (ijatjaii) "
Terwijl de vorst zelf als eerste Hoogepriester aan het hoofd
van den godsdienst staat, kan ook deze laatste geen invloed
hebben om zijn gezag te beperken, en in alle opzigten
hehooren de vorsten van Java, tot de oppermagtigste en
willekeurigste vorsten van het Oosten , voor zoo verre ,
althans, als zij niet uit ontzag voor het Nederlandsche
Gouvernement , zich van te verre gaande willekeurige
barbaarschheid gelieven te onthouden ; doch wanneer het
Nederlandsen bestuur zich daartegen krachtdadig wilde
verzetten, zoude zulks lot groote onaangenaamheden kun­
nen leiden, gelijk te Palembang (72) onlangs het geval is
geweest ; en gedeeltelijk thans wederom de oorzaak is der
bestaande onlusten op Java. Bij elk woord tot den vorst
gesproken , verkondigt de kruipende Javaan deszelfs on­
begrensde magt. Hij noemt zich zeiven bij geen anderen
naam dan die van » Siaaf" (sahja , hamba, patel,) som­
tijds ook «verachtelijke, lage slaaf" (patel jang kina), en
deze benaming is zoo gewoonlijk, dat men uit beleefdheid
nimmer nil" in den eersten persoon, maar altijd «uw slaaf,
of uw dienaar zegt." De gewone inleiding van eenig ver-
zoek is: «des konings slaaf onderwerpt zijn leven aan
hel koninklijke welbehagen." De vleitaal is allerbuiten-
sporigst ; het zoude heiligschennis zijn , wanneer een on­
derdaan , van 's vorsten hoofd sprekende , eene andere uit­
drukking bezigde, dan die, welke letterlijk de verheven-
sle plaats van een' tempel beteekent; in die zelfde taal
worden zijne oogen edelgesteenten, zijn aangezigt de zon
genoemd. De vorst spreekt tegen de aanzienlijksten zijner
on-
(72) Men geeft reeds bemerkt dat het Rijk van Palembang oor­
spronkelijk eene volkplanting uit Java is.

OP EENE REIZE DOOR OOST-IND1E. 70
onderdanen , in de platte markltaal, en in de onbeschoft-
ste bewoordingen. De benamingen van slaaf, kerel, en
dergelijke , bezigt bij tegen de prinsen van zijn huis , te­
gen den eersten staatsdienaar, zoowel als tegen den ge-
ringsten dorpeling. De taal en de wetten der Maleijers
geven hiervan menigvuldige voorbeelden, die den geest
hunner instellingen aanduiden. Het gebruik van verschei­
den woorden is door de wetten uilgesloten (73). »Als de­
zelve door iemand, die tot het Paleis behoort, aan een'
ander' dan aan de prinsen , die regt daartoe hebben , wor­
den gegeven , zal hij ter dood gebragt worden ; en als deze
woorden door iemand buiten het paleis worden uitgespro­
ken , zal men hem een' slag op den mond geven. Zoo
iemand zelf de schuld heeft, dat hem deze woorden wor­
den toegevoegd , zal hij dit vergrijp met zijn leven boe­
ten. Zoo iemand, buiten de toestemming des Konings of
Sultans, met ongewone pracht gekleed, ten hove, of
slechts binnen de muren van het paleis verschijnt, zal
men hem de kleederen van het lijf rukken ,'cn hem sma­
delijk wegjagen. Zoo iemand eene mat of een hoofdkussen
gebruikt van gele stof (74), of een gelen hoofddoek draagt,
zal hij het leven verbeuren. Indien iemand eene kris (dolk,
het gewone wapen der Indianen,) met een gouden hand-
vatsel draagt, zal dezelve hem ontnomen worden en ver­
beurd zijn." /
Ver-
(^3) Het gebruik dezer woorden behoort tot de zoogenoemde
hoftaal. Onder andere zijn het die uitdrukkingen, welke de eene
of andere ligchaamsbehoefte of gesteldheid aanduiden. Zoo mag
men alleen van den vorst zeggen : santap, zich verkwikken ; bera-
du. , rusten; bertitah, bevelen; maninggal, (de aarde) verlaten, enz.
in plaats van makan,, eten; iidor, slapen , berkalah, spreken ;
mati, sterven, en andere meer.
(74) Het geel is de vorstelijke kleur. Zij sluiten hunne brieven
in een couvert van gele zijde, eu niemand, die daartoe geen uit­
drukkelijk verlof heeft bekomen , mag deze kleur dragen. Ook
de vorstelijke payongs enz, zijn geel,

76 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
Verder: «Hij die den Koning (of den Sultan) dient, ver­
heft zich zeiven door eene onbepaalde gehoorzaamheid en
volstrekte onderwerping aan het minste van deszelfs ver­
langen (75). Als de vorst u gebiedt een tijger te omhel­
zen , doe dit op het oogenblik, zonder dralen ; wanneer
hij u beveelt eene vergiftige slang te kussen , doe dat zon­
der deinzen ; maak nimmer eenige de minste bedenking
tegen zijn bevel,.want uwe gehoorzaamheid zal u roem
verwerven , en den grond leggen tot uwe welvaart. Ge­
last de vorst u over scherpgepunte spijkers te wandelen,
voldoe onverwijld aan zijnen last; het zal u geen letsel
toebrengen ; want al zoudt gij het met den dood bekoo-
pen , uwe gehoorzaamheid en onderwerping openen u de
poorten des hemels."
Uit deze wetten, die bij het gemeen op Java in de
hoogste vereering worden gehouden , laat zich ook ver-
klaien, dat de inlanders met eene verwonderlijke onver­
schilligheid den dood te gemoet treden , wenneer zij , op
bevel van den Sultan gekrist (76) moeten worden. Zij
zijn overtuigd dat blinde onderwerping hunne schuld uit-
wischt, en hun een' onmiddelijken toegang in het para­
dijs verschaft.
De Javanen, zijn, meer dan andere Indianen , ten uiter­
ste kruipend en slaufsrh. Wanneer zij hunnen vorst na­
deren , zitten zij op hunne hurken, en scharrelen aldus
met handen en voeten voorwaarts. Op de zelfde vernede­
rende wijze keeren zij terug. RAFFLES verhaalt hiervan een
voorbeeld , hetwelk bij zelf heeft bijgewoond. Bij eene
gehooigeving , namelijk, van den Snltan van Java, was,
onder eene menigte van cliënten, een oud en achtens­
waardig Javaan tegenwoordig. Toen deze wilde vertrek­
ken , en reeds, in het boven beschreven postuur, tot aa n
(•;5) tn de undang-nndang van den Sultan van Padjang: Vj 't-
lalau. padula sri 'l Sulthaun bertitah padamu , enz.
(16) Met de Iris of dolk doorstoken.
de

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. 77
de deur genaderd was , bevond bij deze met de kruk ge­
sloten, liet was liern niet mogelijk de kruk om te
draaijen zonder optestaan , doch bemerkende dat de vorst
zijn oog op hem sloeg, of althans zijn hoofd naar hem
gewend hield, bleef hij geduldig op zijne hurken zitten.
Na eenigentijd, nam hij behendig een oogenblik waar f
gedurende hetwelk de vorst zich ter zijde wendde, rigtte
zich schielijk een wéinig in de hoogte , doch niet meer
dan volstrekt noodzakelijk was, en draaide schielijk de
kruk om , waarop hij oogenblikkelijk wederom plat op de
hurken ging zitten, en in deze houding, achteruit en
met het aangezicht naar den vorst gerigt , uit de gehoorr
zaal kroop (77). Welke ook de bezigheid zij , die hen in
de tegenwoordigheid des Sultans voert, nimmer durven
zij zich overeind staande voor hem vertoonen. Zij nade­
ren op hunne hurken , of op hunne knieën.
Door alle klassen der bevolking heerscht eene aarts­
vaderlijke ondergeschiktheid. De zoon zal niet aan eenige
spijze raken, alvorens de vader, en deze niet alvorens de
grootvader daarvan gegeten hebbe. Zoo is deze onderge­
schiktheid ook in hunne huisselijke betrekkingen algemeen.
De taal zelve heeft in hare bewoordingen hiervan eigen­
aardige sporen bewaard. De echte Javasche benaming
voor het woord Koning is Ratu , hetwelk letterlijk groot­
vader beduidt. Dezen titel, in het malcisch Neneh, ge­
ven de inlandsche vorsten in hunne brieven, ook aan den
Gouverneur-Generaal, als een bewijs van hoogen eerbied.
Het is waarschijnlijk genoeg dat de Javanen door het woord
grootvader voo veel als oudste, overste of opperheer te ken­
nen geven, maar het duidt niettemin een overblijfsel aan
van eene aartsvaderlijke zamenleving, waarvan men bij dit
zacht-
(78) RAFFLES, Hislory ef Java. Vol. I. Van hier de vreemd
schijnende gewoonte in Oost-Indië, om wanneer men iemand met
dc hand wenkt dat hij naderen zal, de hand niet met den vinger
naar boven, maar omgekeerd te houden.

•jS J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
zachtzinnig en rekkelijk volk nog vele andere kentcekc-
nen aantreft (78).
In bijgeloovigheid gaan zij alle andere volken te hoven.
Zij gelooven aan droomen , voorzeggingen , voorteekens ,
planeetlezing, gelukkige of ongelukkige dagen, geestver­
schijningen, bovennatuurlijke vermogens , talismans, on­
kwetsbaarheid , tooverij , en bezweringen. — Wanneer zij
een' hond des nachts hoorcn huilen , beduidt zulks een
ongeluk (andjing-tjelaha); hetgemaauw eencr kat , in den
nacht, is daarentegen een voorbode van geluk. Wanneer
een of ander dier in een huis de wijk neemt, is zulks een
geluk (berontong) , des nachts tusschen donderdag en vrij­
dag wandelen de geesten der afgestorvenen, en dwalen
in de gedaante vooral van insekten, op de plaatsen waar zij
in hun leven hun verblijf hielden ; zij hébben dien enkelen
nacht verlof om de aarde te bezoeken , en geen inlander
zal alsdan eenig insekt dooden. Spokerijen doen zij door
het sprengen van varkens-bloed, dat bij den Mahomcdaan
in afschuw is, ophouden. J£ij bezweren tijgers en kroko­
dillen , en zijn alsdan niet in het minste voor dezelve be­
vreesd ; zwangere vrouwen moeten, naar hunne gedachten,
zich vooral in acht nemen tegen de tooverheksen (swanggi),
en des avonds laat of des nachts niet buitens huis komen.
De vrijdag (Iiari djoema'dl, zoo men weet, de geheiligde dag
der Mahomedanen,) is een gelukkige dag om eene gewig-
tige onderneming, eene zeereis of dergelijke te ondernemen.
Andere dagen , en vooral de woensdag (Jiari aribaii) zijn
daartoe noodlottig ; aan kleine kinderen laten zij gouden,
elpenbeenen , of vischgraten armringen en voetringen dra­
gen , om hen voor ziekte en ongeluk te beveiligen. Het
ont-
(78) Inzonderheid 111 hunne wetten, -waarvan in het vervolg
eenig verslag zal gegeven worden.
Beteekent bij ons bet woord vorst niet eigenlijk zooveel als voorste,
eerste of opperste? althans het Engelscbe First, en hetDeensche
Forste hebben overeenkomst met het duitsche Fürst, waarvan ons
vorst afkomstig is,

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. 79
ontrusten van de graven hunner voorvaderen, baart onfeil­
baar eene zware ziekte, of wel een' onmiddelijken dood.
Zij gelooven dat elk bosch , elke oude boom, elke rots
of berg , door een' onzigtbaren geest wordt bewoond.
Eene hand vol aarde uit een graf genomen , en in het
huis of liever in het bed geworpen , is een middel om de
bewoners in een diepen slaap te dompelen, en wordt
dikwijls door dieven gebezigd. Niets, in een woord , is
te ongerijmd, om bij de Javanen en bij de Indianen in
het algemeen , gereedelijk geloof te vinden. Hunne wetten,
en vooral die welke nog op Bali, op Sumatra, en
in het oude w r
etboek der Javanen bestaan . strekken ten
bewijze dat deze bijgeloovige hersenschimmen niet alleen
den gemeenen Indiaan, maar ook den aanzienlijken, zelfs
den vorst beheerschen: »A.ls iemand den naam van een
«ander schrijft op eene doodbaar, op een doodkleed, op
»een bordpapieren beeld.; op een blad en dat begraaft, of
»aan een boomtak hangt, of op eenen door geesten be-
«zochten grond brengt, of op eenen kruisweg plaatst, die
«begaat tooverij en zal bij vonnis van den regtcr ter dood
«worden veroordeeld. Wie den naam van een ander, met
«een mengsel van bloed en houtskool op een doodshoofd
«of ander gebeente schrijft , en dat in water aan iemands
«deur plaatst , die begaat tooverij , en zal ter dood ge-
«bragt worden. Als de daad volkomen bewezen is, moet
«de doodstraf worden uitgestrekt tot over zijne ouders,
«zijne kinderen en kindskinderen; alle aangehoorigen van
«zoodanigen toovenaar zullen van den aardbol verdelgd,
«en hunne bezittingen verbeurd verklaard worden (79)."
Eenige jaren geleden hebben de Javanen een' doodskop
yan eenen karbouw of buffel, over een aanmerkelijk ge-
deel-
(79) In de Undang-undang van sultan ÖIKDI-DILI, m die van
Redjang op Sumatra, en in de commentariën op den Koran, vindt
men nog eene ongeloofelijke menigte van dergelijke zotheden, die
met de zwaarste straffen geboet moeten worden.

8o J. 0L1VIER, AANTEEKENINGEN
deelte van het eiland rondgevoerd. Er was ren gerucht
verspreid , dat de geen die dezen kop zoude laten rusten,
vervloekt zoude zijn en nimmer eenig geluk zoude smaken
[tiada dapat salamat). De eene Javaan gaf dien kop
aan den anderen over, tot dat dezelve, na vele honderd
mijlen aldus doorreisd te hebben , te Samarang aankwam,
alwaar de Resident zich van dien kop meester maakte en
denzelven in het water liet smijten , waarna men over
de zaak niet meer hooide spreken.
In het jaar iS'4 vereenigde zich de bevolking van een
gansch dislrikt, om een' weg te banen over den berg
Sojnbang, een der hoogste van het eiland. Verbazend
was de ijver waarmede in zeer korten tijd dit mocijelijk
Werk, door den zoogenoemden lomen Javaan, voltooid
werd. Toen na de reden van deze zonderlinge en nuttelooze
inspanning van krachten en arbeid vernam, ontdekte
men, dat een oud wijf gedroomd had dat er een persoon
uit den hemel op dien berg zoude nederdalen, en de
omliggende dorpen met ecu bezoek zoude verceren, doch
niet eer zoude afkomen , voor dat men hem een' gemakkelijken
weg had gebaand. Zoidra dit vreemd geval bekend
werd , deden de inlandsche regenten het werk staken, en
niemand bekreunde zich verder om den Heiligen op den
berg, noch om zijn bezoek in de omliggende negerijen.
Somwijlen echter zijn hunne dweeperijen van eenen
meer ernstigen aard , en van de rampzaligste gevolgen.
Nog onlangs, in het jaar 1822, kwamen twee inlanders
te Palembang, in wit gewaad, met twee witte boenders
bij 2ich (80), des morgens vroegtijdig in den Kraton, en
verlangden den heer Commissaris te spreken. Hun zonder­
de) Het is bij dit volk eene gewoonte, bij eene of andere onderne­
ming die met levensgevaar vergezeld gaat zich in het witte kleeden.
De beide witte hoenders moesten denkelijk voor eene offerande dii ner».
Zij bereiden zich alsdan dooreenige godsdienstige plegtigheden tot den
dood,en beschouwen zich zelveals niet langer tot de aarde beboerende,

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. 8t>
derling voorkomen baarde achterdocht, en zij werden
door een der oppassers naar buiten verwezen, met
last, om in de ptmdopa (eene soort van afzonderlijke loots,
in het front van het woonhuis;) te wachten , tot dat die
ambtenaar beneden zoude komen. Zoodra de Commissaris
beneden was, begaf zich een der gemelde inlanders bij
hem, en reikte hem de hand toe, met de woorden tabek
tuwan , minta tangan, tuwan (Uw dienaar Mijnheer, geef
mij eene hand), een compliment dat ons hier vreemd
voorkomt , maar in Indië niet ongebruikelijk is , en het­
welk men daar als een bewijs van gunst en genegenheid
verzoekt. De Commissaris hem weigerende de hand te ge­
ven , omdat hij iets zonderling ontrustende in de oogen
en gelaatstrekken van den inlander bespeurde, wendde
zich deze naar een' der naastbijstaande ambtenaren, en
wilde hem geheel onverwachts met een' kleinen dolk, die
hij in zijne mouw verborgen had gehouden, een' steek
toebrengen, welken deze ambtenaar gelukkig ontweek.
Op het zelfde oogenblik deed hij eene poging om den
Commissaris eene wonde toe te brengen, doch deze wierp
hem, met groote tegenwoordigheid van geest, zijn schiijf-
kistje in het aangezigt, waarop de moordenaar gegrepen,
en door de toegeschotene militairen terstond afgemaakt
werd. De metgezel van den misdadiger was al dien tijd
onbewegelijk, vooraan bij den ingang der gallerij, blijven
zitten en had zich gemakkelijk in de opschudding kunnen
weg maken. Gegrepen en in verzekerde bewaring gebragt
zijnde, vroeg de Commissaris hem, wat hen lot deze mis­
daad had bewogen ? waarop hij verklaarde, dat zij eene
godsdienstige gelofte hadden gedaan, eenen Nederlandschen
ambtenaar, en vooral, zoo mogelijk, den Commissaris, om
het leven te brengen. Deze laatstgemelde vroeg hem op
nieuw, wat hij doen zoude, indien bij hem op vrije voe­
ten stelde ? waarop de ongelukkige ten antwoord gaf, dat
hij alsdan terstond eene nieuwe poging doen zoude om
den Commissaris, of wel een' anderen ambtenaar, van het
F le-

81 J. OLIVIER s AANTEEKENINGEN
leven te berooven. Ilij werd aan den Sultan overgeleverd,
en deze veroordeelde hem om gekrist te worden. Dit ge­
schiedde op eene wijze welke bevestigt, bet geen wij hier
boven hebben aangemerkt, omtrent de onverschilligheid ,
waarmede zij, op bevel van den Sultan den dood te gemoet
treden. Op de strafplaats gekomen zijnde, stond hij eeni-
gen tijd, gebonden, in het midden cener talrijke menigte
van aanschouwers, van welke een zich eindelijk bij hem
begaf, zijne kris trok, en hem aldus aansprak: nHetishet
bevel van de overheid, dat ik u ter dood moet brengen:
is zulks met uw genoegen (81) ?" — Gedurende al dien tijd,
en ook bij het ontblooten van het vervaarlijke wapen, had
de delinquent onverschillig om zich heen gekeken. Thans
stak hij, als met eene zegevierende houding, de borst
vooruit, en antwoordde op een' vasten toon : ahu suha ,
(het is mijn wensch), terwijl bij terstond daarop, begon te
prevelen : 'Hak illah 'llah illah 'Uah, Mokammad 'd din
rassoel Uilak (82), onder welk prevelen de ander hemde
kris tot aan het handvatsel in de regterzijde sliet. De
misdadiger viel neder, zonder eenig geluid te geven, hoe­
wel hij niet doodelijk getroffen was, en de ingewanden
hem ten lijve uitdrongen. Eerst na een geruimen tijd in
het gras gelegen te hebben , wentelde hij zich pijnlijk om,
en begon flaauw te kermen , waarop hij nog verscheiden
steken ontving, en eindelijk werd afgemaakt. De schrij­
ver had dit akelig toonecl verlaten, toen de misdadiger
den eersten steek had ontvangen , en was dus bij dit laatste
bedrijf niet tegenwoordig; doch vernam straks daarna van
goeder hand den afloop der zaak. De lijder had , name­
lijk
(81) AKU membunikan angkau, seperti orang besar sudah herti-
tah-• Kau adakah suka? Is dit naar uw genoegen? het woord sula
beteekent genoegen, verlangen, wensch, en zelfs vermaak, en is
dus bier boven niet te sterk vertaald.
(82) Het gewone en bekende formulier : »God ia de eenige God
en de vrome Mahomed is de profeet van God."

OP EENE REIZE DOOR OOSTIND1E. 83
lijk, tot op het laatste oogenblik zijne smarten bedwongen
en slaakte den jongsten zucht met eene soort van zelfs-
voldocning. Dit voorval bewijst, welk een' verderfelijken
invloed de Mohamedaansche priesters (die allen Arabieren
zijn) op het gemoed van den gemeenen Indiaan kunnen
uitoefenen , en van hoe veel aanbelang het zoude zijn de*
zen invloed krachtdadig te keer te gaan. Ook bij meest
alle muiterijen zijn het deze Arabische dweepers die het
volk opruijen en tot openbaren tegenstand in persoon aan­
voeren.
De Indianen hebben over het algemeen meer deugden
dan ondeugden (83). Zonder veel uiterlijk vertoon van
vroomheid, zijn zij allen doordrongen van het diepst ont­
zag voor het Opperwezen , en eene volstrekte onderwer­
ping, met tevredenheid gepaard, aan deszelfs Alwijze Voor­
zienigheid. Hun eerbied voor al wat heilig en eerwaardig
is, voor tempels en grafsteden is zonder voorbeeld, en of­
schoon zij geene zeer verlichte denkbeelden van Godsdienst
bezitten , hebben hunne natuurlijke begrippen en stille
vereering nogtans een weldadig uitwerksel op hunne le­
venswijze en zeden. Het woord Tuhan 'Heer, Opperheer)
in hunne taal wordt anders geschreven en altijd op eenen
meer eerbiedigen toon uitgesproken, dan Tuwan, dat mede
Heer beteekent, doch het eerste wordt alleen van het
Opperwezen , en het andere van menschen gebezigd.
Matigheid is eene deugd die hun bijzonder eigen is»
Rijst, eenvoudig gekookt, met een weinig groenten, en
visch is hun gewone maaltijd, en zuiver water hun gelief­
koosde drank. Onmatigheid in spijs en drank is bijna
zonder voorbeeld, en de hebbelijkheid van dronkenschap
(33) De talrijke loffelijke hoedanigheden welke den Javaan eigen
zijn, en waarvan hier eene schets volgt, zijn vooral toepasselijk op
den onbedorven binnenlandschen inboorling. Diegenen, welke aan
de strand-ofzee-plaatsen in groote steden wonen, zoo als te Batavia,
Cheribon, Samarang, Grissee en Sourabaya zijn veelal bedorven door
hunnen omgang met vreemden.
F 2
is

84 J. OLIVIER , AANTEEKENINGEN
is bij hen eene schandvlek. Bij enkele feesten echter drinken
zij nu en dan wijn, doch het gewoonlijk gebruik
daarvan is hun vreemd. Zelfs onder de grooten en vorsten
is het gebruik van wijn zeer zeldzaam. Dat van sterke
dranken is nergens bij de Indianen te vinden. Enkele
Javanen gebruiken opium , welken zij als tabak rooken,
en daardoor dronken worden; doch dezen zijn bij de overigen
in groote minachting.
Zij zijn ten uiterste zindelijk op hun ligchaam , wasschen
en baden zich telkens wanneer zij iets onreins hebben
aangeraakt, en hebben een afschuw van morsigheid. Doch
in hunne woningen zijn zij minder naauwgezet, met uitzondering
van de kook plaatsen, waar zij hunne spijzen
gereed doen maken. •
In hunne huishoudelijke levenswijze, zijn zij zedig en
ingetogen. Er is geen voorbeeld dat een Javaan zijne
vrouw in het openbaar een' kus geeft, even zoo min als
dat hij haar een onvriendelijk woord, in het bijzijn van
anderen, toevoegt.
De huwelijks-verbintenis bestaat in het koopen van het
regt op de vrouw , tegens eene voldoening in geldswaarde.
jYIen betaalt aan den vader eene zekere som , min of meer
naar mate van de gebruiken des lands (84), voor des zelfs
dochter, die daarvan nogtans , inzonderheid bij de Javanen
, nimmer door haren man met minachting of hardheid
behandeld Wordt. In tegendeel, op sommige plaatsen,
op Java en Palembang, vooral bij de aanzienlijken, genieten
de echte vrouwen eene hooge achting. DeJavasche
vrouwen zijn vernuftig en werkzaam, zij overtreffen in
nijverheid de vrouwen van andere eilanden ; hun arbeid is
voor
(84) Op Sumatra, doorgaans 80 a 100 fap. matten, me uitvoe­
rig met de wetten betreffende liet huwelijk bij deze volken bekend
wil zijn , kan zijne weetgierigheid bevredigd vinden in W. MARS-
DEti's History of Sumatra. De Palembangsche volken als eene Java-
sche kolonie beschouwd, hebben in vele opzigten met de Javanen
gelijke zeden en gebruiken.

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. 85
voor de mannen zoo nuttig en voordeelig dat zij daardoor
zoowel als door hunne beminnelijke dienstvaardigheid, bij
hen in hooge achting en nimmer onder eene slaafsche be­
handeling komen. In alle de belangen van het huishou­
den en van den landbouw zijn zij ervaren en kundig, zoo­
dat zij in vele opzigten hierin meer verstand dan de man­
nen doen blijken. Over het algemeen leven zij ook niet
afgezonderd, en wanueer zulks al plaats heeft, geschiedt
het nimmer met dat jaloersche bedwang, dat bij de meeste
Oosterschc volken zoo gebruikelijk : is. Op Java wordt
de afzondering van de vrouwen het meest bij de aanzien*
lijken gevonden, maar is nimmer met strengheid gepaard;
het is meer het onttrekken aan de oogen van het gemeen
en aan de nieuwsgierige blikken der vreemden, dan eigen­
lijke opsluiting.
De polygamie is bij de wet van Mahomed geduld , en
bestaat bij eenigen van den vermogenden stand, en vooral
onder de aanzienlijken, die zulks beschouwen als eene
weelde en pracht welke tot hunne hofhouding behoort (85).
Het is niet te ontkennen dat dit misbruik onder de groo-
ten , welker deugden een toonbeeld voor de mindere be­
volking behoorden te zijn , het vrouwelijk karakter ver­
laagt, doch de schadelijke gevolgen worden hierin weder­
om door enkele omstandigheden gematigd. De vrouw van
het eerste huwelijk, is de erkende meesteresse van het
huis , de overige zijn als bare gezelschapjufïers aantemer-
ken. De bijwijven , onder welke nog twee rangen bestaan,
(gondik en silir,) zijn als weinig meer dan diensmaagden
of slavinnen te beschouwen.
Ten
(S5) De loran vergunt vier echte vrouwen, en zoo vele bijwij­
ven als bet verinogen des mans hem toelaat te onderhouden, maar
met de bepaling dat de man zijne eclite vrouwen eenmaal per week
een bez iek moet geven. De bijwijven worden niet beter dan sla­
vinnen behandeld. De afgezette Paiembangsche Sultan MjuiMOUD-
BAOR-J;D-DI« had vijfhonderd bijwijven,
F 3

86 J. ÖL1VIER , AANTEEKENINGEN
Ten opzigte van de kuischheid bestaat op Java \nj al*
gemeen eene groote losbandigheid van zeden. De levens­
middelen zijn er overvloedig; de vrouwen vlijtig, vernuf­
tig en behendig, zij kunnen, zonder behulp der mannen,
gemakkelijk in hunne weinige levensbehoeften voorzien ;
de man is daar veel meer ondergeschikt en toegevend dan
elders, en de vrouwelijke luimen vertoonen zich onbe­
dwongen. Echtscheiding is door de Mahomedaansche wet
zeer gemakkelijk. Het paar begeeft zich bij een' priester,
die eene koord, als zinnebeeld, verbreekt, en het huwe­
lijk is ontbonden. Sommige vrouwen hebben op haar
dertigste jaar, haren zesden of achtsten man. Opmerkelijk
is het echter , dat deze veelvuldige echtscheidingen zon­
der eenigen twist geschieden.
Stille, vreedzame eendragt en vergenoegdheid, zijn in el-
ie Javaansche woning te huis. Hunne huwelijken zijn
doorgaans gelukkig. Man en vrouw vergezellen elkander
altijd; zij eten gezamenlijk, en leven op den voet van
volkomene gelijkheid, en in volkomene vriendschap.
Ook jegens andere personen zijn zij bij uitstek beleefd
en vriendelijk, zij krakelen nimmer, zij beleedigen elkan­
der nimmer door hoonende scheldnamen, hetwelk trouwens
ook niet straffeloos zoude kunnen geschieden, alzoo zij een
zeer teeder gevoel van gekwetste eer bezitten , en hun le­
ven gaarne prijs geven om eene beleediging te wreken.
Daar elk inboorling ten allen tijde met eene kris gewa­
pend is, en men weet dat dit wapen terstond eene be­
schimping in het bloed van den beleediger zoude uitwis-
schen, zijn zij altijd omzigtig en vriendelijk in hun spre*
ken. Zij zijn hulpvaardig, gedienstig en inschikkelijk,
geduldig, lijdzaam en standvastig in het verduren van on­
gemakken en tegenspoed. Hun moed vertoont zich meer
door volharding , dan door buitengewone inspanning van
ligchaams- krach ten, waarmede zij anders mildelijk bedeeld
zijn.
Eenvoudige eerlijkheid is een andere trek van bun kaïak-

OP EENE RETZE DOOR OOST1NDIE. 87
rakter. Bij de onbeschaafdste bergbewoners, kan men,
•wanneer men zich als vriend bij ben vervoegt, alles ge-
rustelijk ongesloten in huis laten brengen. Al hadde men
stapels geld ongeteld in bewaring gegeven, de Javaan
zoude van zijnen gast geen' penning ontvreemden. Zij
rekenen het zich tot eene eer eenen vreemden huisvesting
en verkwikking te mogen geven. Men vindt hiervan een
aanminnig bewijs in DAIKPIERS reisbeschrijving: De inboor­
lingen , zegt hij, kwamen dikwerf aan boord om onze
manschap bij hen aan huis te noodigen. In korten tijd
had ieder van bet volk een paar makkers. Zelfs de arm-
sten drongen zij bij hen te komen, om door hen op tabak,
betel en serbet onthaald te worden. Zij gaven hunne
vriendschap te kennen door het zamenvoegen der twee
voorste vingeren, zeggende sama-sama (met elkander eens.
gezind of verknocht), en wanneer zij van de Spanjaarden
spraken, verwijderden zij de vingers, en zeiden bagilu(a\&u.$),
als wilden zij zeggen: van dezen houden wij ons verwij­
derd. Dit gebeurde te Mindanao , maar de Javanen wij­
ken in gastvriendschap niet voor de Mindanorezen. Jegens
hunne vijanden echter , of diegenen welke zij daar voor
houden , zijn zij dikwerf wreed en plonderziek. Hiervan
getuigen de zeerooverijen langs de kusten van Java, die
echter minder door Javanen dan door andere eilanders
gedreven worden.
Luiheid en zorgeloosheid, zijn geene hoedanigheden die
hun natuurlijk eigen zijn. Wanneer zij met zachtzinnig­
heid tot arbeid worden aangemoedigd, en daarvan klaar­
blijkelijk voordeel te gemoet zien, arbeiden zij ijverig, aan­
houdend en met inspanning van krachten. Terwijl ech­
ter aan personen en bezittingen zeer weinig zekerheid
wordt gegeven , is dit verre van aanmoedigend te zijn ,
en zulks is de oorzaak, dat men tot nu toe zoo weinig
inspanning bij den Javaan bemerkt, hoewel ook de geheele
toestand van den landbouw, die steeds in welvaart toeneemt,
een bewijs oplevert, dat de vrijheid welke den inboor-
F 4 ling

88 J. OLIVIER ' AANTEEKENINGEN
ling reeds geschonken wordt, ook zijnen lust tot werkzaamheid
ontwikkeld heeft. De oppervlakkige beschouwer
, die de oorzaken voorbijziet, welke zoo sterk op het
volkskarakter werken, veroordeelt ben als een uit hunnen
aard voor verbetering onvatbaar volk. Men is gewoon
den Javaan te vergelijken met zijn' gunsteling, den
karbouw of buffel; men schetst hem af als even zoo lui,
log en koppig. Men moet erkennen dat de Javaan en het
dier traag zijn, maar zij zijn niet minder nuttig, en arbeidzaam
, en door eene zachte behandeling leerzaam en
gewillig.
Zij zijn traag van bevatting , bezitten een goed , doch
bekrompen oordeel, weinig vlugheid , scherpzinnigheid
en diep doordenken. Zij staan in slimheid verre beneden
de Chinezen. In gewone zaken, betreffende het dagclijksche
leven , oordeelen zij zelden verkeerd , maar als het
op een wijden kring van bevatting aankomt, is alles bij
hen verwarring ; dan zijn zij besluiteloos en geven weldra
blijken van hunne onbekwaamheid. Hunne geestvermogens
zijn te weinig geoefend en daardoor niet levendig ;
hun geheugen is zelden getrouw. Yclcn weten hun' eigen
ouderdom niet.
Met dit alles kunnen zij door oefening en beschaving
zeer verre komen. Eenige Palembangsche prinsen te Batavia
bij een' aanzienlijk ambtenaar hunne opwachting
makende, hield zijn secretaris zich bezig met aan deze
heeren het ombre, whist en piquet-spel te leeren, en
slaagde in weinig tijds daarin naar wensch. Zij bezitten
zeer veel weetgierigheid en een groot verlangen om hunne
kennis uittebreiden. Deze trek blonk uit in bet huisgezin
van ADIMAH&GOLO , Regent van Samarang, die zich bijzonder
onderscheidde door kracht van verstand , beleid,
oordeel en schranderheid. Deze man besteedde eene onvermoeide
zorg aan de opvoeding zijner kinderen. Overeenkomstig
met de zeden van het land, bad hij zijne
SÏOUW , een geborene vorstinne , in hare kindsche jaren
ge-

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. 89
gehuwd, en haar door het geschiktste onderwijs, tot eene
verstandige gezellinne gevormd. Zij en hare drie dochters
hadden groote vorderingen in de Arabische letterkunde
gemaakt, en waren niet minder ervaren in die van hunnen
eigen' landaard. Aan zijne beide zoons gaf hij al de
opvoeding die Java konde verschaffen , en zond hen vervolgens
naar Calcutta, waar zij, onder de bescherming
van Lord MINTO , groote vorderingen in de Europasche
wetenschappen , geschiedenis, aardrijkskunde , geometrie
en talen maakten (86).
Men kan den Javanen geene hulpvaardigheid ontzeggen.
Wanneer iemand in het water valt, zullen zij oogenblikkelijk
toeschieten om hem te redden, waartoe hnnne uitstekende
bedrevenheid in het zwemmen, hen altijd in staat
stelt. Ook dankbaarheid en milddadigheid zijn hun eigen.
Zij zijn noch wreed , noch ongevoelig , wanneer zij daartoe
niet aangevuurd zijn door den euvelmoed hunner behcerschers,
of door oorlogsbedrijf tegen den vijand. De
meerdere behandelt den minderen doorgaans met vriendelijkheid
en zachtmoedigheid; zelfs de slaven worden door
ben met goedheid behandeld, hetwelk bij de Chinezen en
Arabieren op verre na niet altijd het geval is. Nimmer
zal een Javaan een hoonend of onbeschoft woord gebruiken.
Is hij zeer misnoegd over zijne minderen of zijnen
slaaf,
(86) RAFFLES en CriAWFURD maken beide loffelijk gewag van
dezen Regent ADIMAJVGGOLO. Met leedwezen heeft men verno­
men, dat een zijner zonen zich bij de muitelingen op Java, ge­
voegd heeft, waardoor deszelfs vader en broeder onder verzekerde
bewaring als staatsgevangenen zijn gesteld. De zoons spreken en
schrijven zeer correct en elegant de Hollandsche euEngelsche, be­
nevens de Arabische, Maleische en Javasche talen. Daarbij bezit­
ten zij eene algemeenheid van kennis en beschaafde manieren ,
welke menigen Europasche jongeling in Indië zouden kunnen be­
schamen. Dit voorbeeld van eene gausche familie strekt ten bewijze
, wat de eenvoudige Indianen, door eene doelmatige op-
Voeding zouden kunnen worden.
F 5

go J. OLIVIER , AANTEEKENINGEN
slaaf, zoo zal hem echter geen zwaarder scheldnaam ont­
glippen dan die van anak-karhauw (buffel), ariak kambing
(bok), en iets dergelijks. Er bestaat ook in hunne oude
geschiedenis een verhaal van een verdrag, door twee mag-
tige vorsten op Java aangegaan, waarbij een hunner be­
dong, dat aan zijne onderdanen door hunne naburen nim­
mer eenige infamante straffo zoude worden uitgeoefend,
maar dat zij, bijaldien zij eenig misdrijf mogten begaan
hebben, eenvoudiglijk ter dood zouden worden gebragt (87).
Zoo immer iets ten bewijze strekt van een kiesch gevoel
van eer, is het dit artikel van het verdrag, hetwelk aan­
toont, dat de Javaan, gelijk het spreekwoord in zijne
taal luidt, het beter acht met eer te sterven dan met
schande te leven (88).
In de binnenlanden van Java, waar nog het vorstelijk
gezag bestaat, en de regtsoefening meestal willekeurig ge­
schiedt, wreekt ieder zijn geleden onregt, en verschaft
zich zeiven voldoening. Ieder Javaan is gewapend met
eene kris, en gereed om daarmede zijnen twist te besleg-
ten. Het dragen van dit wapentuig maakt hem echter
daarom niet gevaarlijk in de zamenleving. Het is eigen­
lijk meer de mode van het land, dan wel de minste nood­
zakelijkheid van zelfsverdediging , even als bij ons Euro­
peanen voorheen bet dragen van een' degen in algemeen
gebruik was, hoewel daarvan zelden tot een tweegevecht
werd gebiuik gemaakt. Het gaf aanleiding tot meer be­
leefdheid in de zamenleving, en dit is ook bij den Javaan
het geval. Hij is op het point-d'/wnneur zoo gevoelig als
eenig Europeaan kan wezen ; maar ook bij uitnemendheid
beleefd in den omgang. Zij dulden geene minachting,
veel minder eenigen scheldnaam of andere tergende uit­
drukking. Feitelijkheden vooral zouden geen oogenblik
(83) RAFFLES' Iiistory of Java.
on-
(88) Lebek baik kamati'an dengan hormat deiipada kahidop'an
dengan kamalu'an.

OP EENE REIZE DOOR OOSTINDIE. 91
ongewroken blijven, maar terstond met de kris gewroken
worden. Dit is algemeen bekend , en heeft veel behoed­
zaamheid en eene minzame wellevendheid ten gevolge ,
welke aan de inlanders zoo eigen is, dat zij geenen armen
vreemdeling, die van alles ontbloot en buiten staat van
eenigen tegenweer is; kunnen hoonen of vernederen. Ver­
schil van godsdienst boezemt hun geene hatelijke gezind­
heden in jegens vreemden , zelfs niet jegens Europeanen ,
en zij zijn in dit opzigt oneindig beter dan de Arabieren,
die allen heethoofdige, onverdraagzame Mahomedanen, en
veelal domme bijgeloovige dweepers zijn.
Ofschoon jaloerschheid aan den Javaan minder eigen is
dan aan de inboorlingen van andere eilanden in den Ar­
chipel (89) , moet de Europeaan vooral zich met de groot­
ste omzigiigheid jegens hunne vrouwen gedragen , dewijl
de Javanen, zoo als reeds opgemerkt is, ten uiterste prik­
kelbaar op het punt van eer zijn, en de geringste belee-
diging aan hen zeiven of hunne vrouwen aangedaan ,
zonder hun eigen leven te ontzien, oogenblikkelijk gelijk,
reeds aangemerkt is met den kris wreken.
Dit tafereel van de zedelijke geaardheid der inboorlin­
gen van Indië, en meer bijzonderlijk van de Javanen, bij
hetwelk wij iets langer hebben stil gestaan, omdat het
voor den Europeaan die zich naar Indië begeeft, nuttiger
is zich bekend te maken met de Indiaansche zeden, dan
met die van zijne aldaar gevestigde landgenooten , zullen
wij besluiten met deszelfs ongunstige zijde, op welke zich
vooral eene ondeugd vertoont, welke aan alle onbe­
schaafde volkeren, maar vooral aan die^van de Oost-
Indiën eigen is, te weten hunne zucht naar bloedige
wraak
(89) Een gevolg van de zedeloosheid, welke bij de vrouwen op
Java tamelijk algemeen is, vooral bij de aanzienlijken in de groote
steden, waar dikwijls heimelijke verbindtenissen worden aange­
gaan , welke den man niet onbekend zijn en door hem gedoogd
worden, zonder zelfs den scbiju te vermijden, %

92 J. OLIVTER, AANTEEKENINGEN
wraak over aangedane beleedigingen. Vrouwen en mans
zijn door deze hartstogt behcerscht : doch men moet er­
kennen dat deze dtift minder hevig is bij de inboorlingen
van Java, dan bij die van andere geweste:. in Indië, met
name Balt, Sumatra, Borueo en vooral Menado, Bugis
en Mahassar. Beletselen in het oefenen van wraak, vu­
ren dezelve te sterker aan, en het denkbeeld eener onge-
wrokene beleediging is hun volstrekt onverdragelijk. Sma­
delijke bejegening en het toevoegen van scheldnamen,
inzonderheid van dezulke welke hunne ouderen beleedi-
gen, als anak soendal (H .. . . kind) en dergelijke, zijn
voor hen zulke grievende beleedigingen, dat de Europe­
aan , die met hunnen aard eenigzins bekend is, zich
wel zal wachten zich deze uitdrukkingen te laten
ontvallen. Jonge Europasche aankomelingen behooren zich
ook ten aanzien der Inlandsche vrouwen met groote om-
zigtigheid te gedragen , vooral wanneer deze het zij hare
mans, hare vaders of andere beschermers bij zich heb­
ben. De zeden van den Javaan gedoogen geene de minste
gemeenzaamheid in het openbaar; het stoeijen , ook met
het onschuldigste oogmerk, is iets waarvan zij ten uiterste
afkerig zijn , en er zijn vele voorbeelden dat zij zulks als
eene grove onbetamelijkheid en beleediging opnemen.
Nabij Salatiga op Java kwam zeker jong ambtenaar, met
een' zijner vrienden, een kapitein der artillerie, die in
deze landstreek wel bekend was, van de jagt terug. Voor
hen op den weg ging eene oude Inlandsche vrouw , door
eenen jongen man vergezeld, die, volgens de gewoonte
des lands, niet nevens haar, maar op eeuigen afstand
achter haar wandelde. De jonge ambtenaar, die nog wei­
nig met het karakter van den Inlander bekend scheen te
zijn, doch reeds een paar woorden Maleisch kon spreken
klopte in het voorbijgaan de vrouw met de vlakke hand
zachtjes op het hoofd, en zeide: Salamat pagi, ma, (goe­
den morgen , moedertje). Kiets kon schuldeloozer zijn,
doch de jongman, die eenige schreden achter haar ging,
mis»

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. g3
misduidde het geheel en al, en kwam met eene opgeheven
kris op hem af'. Gelukkig hield de officier die hem ken­
de zijnen arm terug, zeggende: Wat gaat gij doen, deze
heer meent niets kwaads, hij groet uwe moeder, maar is
met uwe gebruiken niet bekend. De andere stak zijne kris
weder in de scheede , doch mompelde niettemin, dat het
zeer ongemanierd (tiada adat) was , zijne oude moeder de
hand op het hoofd te leggen. Deze Indiaan was een in­
boorling van Menado. Over het algemeen hebben de in­
landers zeer ongaarne dat men hen aanraakt, en gelijk
wij reeds hebben aangemerkt, een hoogen eerbied voor
oude lieden, en vooral voor hunne eigene ouders. Het
zelfde geldt ook hunne vrouwen en dochters (90). Zoo
brengt een deugdzaam beginsel bij deze volken wreedheid
en moord te weeg.
nEn tout le trop ne vaut rien"
Bij VALENTYN vinden wij ook eene menigte staaltjes van
dezen aard geboekt, waaronder het volgende welver-
dient, ten nutte van aankomelingen, algemeen bekend te
worden. In het jaar 1718, was de vorst van Madura,
een eiland nabij Java gelegen, door zijnen broeder ont­
troond geworden, en stelde zich onder de bescherming
der Hollanders. Ten dien einde begaf hij zich met zijne
vrouw, zijne kinderen, en verder gevolg, aan boord van
een Hollandsch fregat, hetwelk ter reede van Sourabaya
(onmiddelijk tegen over Madara) ten anker lag. De kapi­
tein van het schip ontving hen met onderscheiding en be­
leefdheid , doch was weinig bekend met de gewoonten
en zeden dezer eilanders. Zoodra de prinses op het dek
verscheen, omhelsde en kuste hij haar, volgens het ge­
bruik
(90) Een artikel van het wetboek van Redjang (op Sumatra)
heeft deze merkwaardige uitdrukking: «Indien een vrijman de
vrouw van eenen slaaf onteert, eu de slaaf liem vermoordt, zal
deze laatste tot geene straf verwezen worden ; want eene vrouw ,
wie zij ook wezen moge, mag door niemand gering worden geacht.

oi J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
bruik zijner landslieden , dat echter hij alle Indische na-
tien, zoo als hier boven is aangemerkt, ten uiterste belee-
digend en onverdragelijk is. De prinses ontstelde en gaf
een luiden gil, waarop de vorst met ontbloote kris als
een woedende op den scheepskapitein aanvloog, en hem
niet verscheiden steken om het leven bragt. Op het zelfde
oogenblik begon zijn gevolg amok te schreeuwen (91) en
viel als dolzinnigen met hunne krissen en klewangs (g-ï) op
het scheepsvolk aan, die van hunne zijde den aanval zoo
nadrukkelijk beantwoordden, dat de prins met velen van
zijn gevolg daarbij het leven inschoot.
Een luitenant der troepen te Ternate, had in zijnen
bijzonderen dienst een' korporaal , inboorling van Menado,
wiens vrouw bij dien luitenant dagelijks eenigen huisdienst
verrigtte, en zijn linnengoed in orde hield. De officier
koesterde weldra eene misdadige neiging VOOT deze vrouw,
maar deed een tijd lang vruchtelooze pogingen om zijn
oogmerk te bereiken , alzoo te dier plaatse de gelegenheid
zich niet aanbood , en de korporaal niet onmiddelijk onder
de militaire bevelen van gemelden luitenant stond. Deze
vertrok als kommandant naar Batjan, een afgelegen klein
eiland in de Moluccos , en wel , zoo men zegt, op zijn
eigen aanzoek , alzoo hij aan een' zijner vrienden gezegd
had, »Te Batjan zal ik deze vrouw wel tot mijn' wil krij­
gen , daar ben ik heer en meester." De middelen die hij
hier in het werk stelde , om haar tot zijnen wil over te .
halen, gelukten hem eindelijk, en het duurde niet lang
of de korporaal was er van verwittigd. Deze verzocht den
luitenant, dat hij hem naar Ternate geliefde terug te zen­
den, alzoo hij het denkbeeld niet verdragen kon, dagelijks
van de trouwloosheid zijner vrouw ooggetuige te zijn. De
luitenant weigerde zulks, en de korporaal scheidde zich
van zijne vrouw , die van toen af aan bij den eerstgemel-
(8;) Wat amol is, zal straks worden opgehelderd.
(88) Zeer scherpe en zware sabels, of liever houwers.
den

OP EENE BEIZE DOOR OOST-INDIE. 95
den bleef inwonen. Eenige dagen daarna stond de luite­
nant des morgens vroeg aan het open venster, en speelde
met een' kleinen aap , wanneer onverhoeds de korporaal
met een groot mes achter hem sloop , en hem daarmede
onbemerkt eene doodelijke wonde toebragt. De luitenant
overleed na korten tijd aan de bekomene wond, en de
korporaal is nog te Ternate binnen het fort in hechtenis.
Men was van meenirig dat hij niet tot de straffe des doods
zoude veroordeeld worden.
Zijne gewezene vrouw , welke hij volgens de Indiaansche
wijze gehuwd had, leeft nu met eenen Europaschen ser­
geant, die binnen het fort gewoond heeft , doch zijn ver­
blijf thans buiten hetzelve houdt, op uitdrukkelijk ver­
zoek van den korporaal, die daarvan tot reden gaf , dat
hij tot razernij vervallen zoude, wanneer hij zijne gewezene
vrouw met den gemelden sergeant voorbij zijne gevangenis
zag gaan. Dit laatste getuigt van de hevigheid hunner
eenmaal ontvlamde hartstogten.
Hetgeen men Indië amok noemt, is eene soort van dol­
zinnige wanhoop, die doorgaans uit wraakzucht over eene
verregaande beleediging of mishandeling ontstaat en zich
in blinde moordenarij , zonder aanzien van persoon, op­
lost. Dikwerf is deze razernij aangevuurd geworden door
het opzettelijk gebruik van opium, in zoodanige mate dat
het eene volslagene zinneloosheid bewerkt„ hetwelk de
Indianen uitdrukken door mala glap (verduistering der
oogen). Deze amoks zijn allergevaarlijkst, omdat de moor­
denaar het voorbedacht oogmerk genomen heeft, zijn eigen
leven aan de voldoening zijner woeste wraak op te offe­
ren, en geen onderscheid maakt tusschen den schuldigen
en den onschuldigen. Verregaande mishandeling, inzon­
derheid van Buginesche , Makassarsche of Bimasche slaven,
zijn veelal van zulk een amok (g3) de oorzaak. Het ge-
beu r-
(89; Amok beteekent eigenlijk geweld, 01 geweldadige opstand;
het werkwoord meng-amok zegt zoo veel als muiten, oproer maken,
Zich met razend geweld te weer stellen.

96 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
beurde in 1812 te Sourabaya, dat een slaaf van Bugls y
wiens vrouw door hare (liplapsche) meesteres, op eene
wreedaardige manier mishandeld was , tot zulk een blind
amok oversloeg. Hij doorstak eerst zijne vrouw en ter­
stond daarna zijne drie kinderen. Met het jongste op den
arm vloog hij ter deur uit, zwaaide den beblocdengoLk(c)^)
waarmede hij den eersten moord bedreven had , met ijsse-
lijke gebaren over het hoofd , hieuw het kind het hoofd
af, en slingerde hetzelve met zijn druipend wapen van
zich af. Toen begaf hij zich hij t wee Europeanen, die bij
dit afgrijsselijk toonecl tegenwoordig waren geweest, viel
voor hunne voeten neder, en smeekte hen dat zij hem
het leven mogten benemen. Dergelijke gevallen waren
voorheen niet zeldzaam, doch sedert ons Nederlandsen
bestuur de mishandeling van lijfeigenen met gestrengheid
te keer gaat, zijn ook de amoks op verre na zoo menig­
vuldig niet' meer.
Het zijn vooral de liplapsche vrouwen, die hunne sla­
vinnen met bestudeerde pijnigingen plegen te mishande­
len. Nog onlangs werd te 31alakka zulk eene furie ge­
vonden. Zij had eene jonge slavin geslagen, geprikt, ge­
knepen , en eindelijk met een brandend hout over het ge­
heele ligchaam en inzonderheid op dat gedeelte waarmede
zij haren heer gehoorzaamheid had moeten betoonen , zoo
deerlijk geteisterd , dat het arme schepsel daarvan ellen-
diglijk is omgekomen.
DeSchout-bij-nacht STAVontrfus heeft in zijne reisbeschrij­
ving eenige dergelijke staaltjes aangehaald, welker weder­
gade nu en dan tegenwoordig nog plaats hebben, niette­
genstaande dc Regering gestrenge maatregelen neemt , ora
zulke gruweldaden voor te komen , en overigens ook alles
aanwendt om de zedeloosheid der Europeanen krachtdadig
te beteugelen en te doen verminderen, waarvan menigvuldige
voorbeelden ten bewijze zoude kunnen worden bijgebragt»
(g4) Een Golok Is een lang en puntig hakmes.
(Het Vervolg en Slot in N°. 5.)

J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN. 81
In het hotel van den Gouverneur-Generaal DAENDELS
was eens een inlander tot aan des Maarschalks slaapka­
mer doorgedrongen, om niet ontblooten kris zijne vrouw
(welke de Maarschalk bij zich had doen ontbieden) terug
te vorderen. DAENDEL'S onverschrokkenheid redde hem
hier van het oogenschijnlijk levensgevaar. Hij pakte den
inlander met de eene hand bij den gewapenden arm ,
duwde hem met de andere een' zak guldens toe, en ge­
leidde hem dus tot buiten de kamerdeur, terwijl hij
hem oogcnblikkelijk zijne vrouw nazond. Het geld deed
zijne werking , en de inlander dacht om geen amok
meer. Indien men deze uitslag der zaak algemeen
konde toepassen , zoude het gemakkelijk zijn de amok-
loopers tot bedaren te brengen ; doch het schijnt dat
biertoe ook eene houding en een voorkomen gelijk die
van den Maarschalk DAENDELS vereiseht worden.
De Indianen over het algemeen, onderscheiden zich
door eenen zonderlingen karaktertrek. Zij hechten wei­
nig waarde aan het leven, en gaan den dood altijd on­
verschrokken en met volkomene gerustheid te gemoet.
Dat zulks niet alleen in den aard hunner wetten
(waarvan nader zal gesproken worden, maar ook ten
deele in hunne natuurlijke onverschilligheid en stomp­
heid van gevoel ligt, is het algemeen gevoelen der Eu­
ropeanen . die in Indie langen tijd vertoefd hebben.
Zij behoeven juist niet door dweepzucht noch door
wraakzucht, gelijk in de aangehaalde voorbeelden, aan­
gedreven te worden, om gelaten en bedaard het leven
te verlaten. Het is nog niet lang geleden , dat op den
weg van Rijswijk naar Batavia een Javaan het ongeluk
had van zijn paard te vallen , digt vóór een rijtuig met
vier paarden bespannen , door hetwelk hij allerdeerlijkst
overreden werd. Een paar andere Javanen schoten ter­
stond te hulp , doch de lijder antwoordde eenvoudig
weg: sudah habis, mahu mati (het is gedaan, ik ga ster-
N°. 5. F ven);

82 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN.
ven); en gaf, eenige oogenblikken daarna, zonder meer
te spreken , den geest.
Een ander bewijs van ongeloofelijke koelzinnigheid en
onverschrokkenheid in levensgevaar, beeft voor nu ruim
een paar jaren" op Java plaats gehad. Drie of vier Ja­
vanen bij eikander in een bosch zittende , werd op het
onverwachts een hunner door een tijger gepakt en door
denzelven op eenige schreden afstands het bosch inge-
sleept. Terstond trachtte zich de ongelukkige tegen zij­
nen viervoetigen vijand te verdedigen ; doch enkel met
een golok gewapend zijnde , waren alle pogingen om hem
dit stompgepunte wapentuig in het hart le steken , vruch­
teloos. Hij wierp zijnen medgezellen den golok toe, en
riep zoo luid hij koude : Kasihkiisi kasih kris! waarop >
dezen hem eene scherpe kris toewierpen , welke hij met
onnavolgbare behendigheid en tegenwoordigheid van geest
opving, en oogenblikkelijk daarna den tijger, die hem
bij den dij in zijnen mui) hield, een doodelijken steek
toebragt. Deze Javaan ontving eene verecring van het
Gouvernement , en werd op deszelfs kosten van zijne be-
komene zware wonden volkomen genezen, (t)
Het ontbreekt den Indianen over het algemeen niet
aan moed, noch dapperheid. Zulks bewijzen hunne oor­
logen , en hebben de Nederlanders maar al te dikwerf
ondervonden. De Nederlandsche troepen hebben in de
veelvuldige oorlogen, welke de aanmatigingen en trouw­
loosheid der Indische vorsten onvermijdelijk gemaakt heb­
ben , altijd zulke uitstekende bewijzen van dapperheid
en volharding betoond , dat hun heldenaard ook in deze
verre gewesten zich met welverdienden roem bekroond
heeft; maar niemand zal ontkennen, dat hij de ontzet-
tcn-
(i) De Bataviasche courant, die anders weinig of niets lezens­
waardigs behelst, heeft in der tijd, dit merkwaardig voorval be­
kend gemaakt.

OP EENE REIZE KOOR OOST-IN DIE. 99
tendc meerderheid van het getal der vijanden , de over­
winningen der Nederlanders even zeer aan hunne voor­
treffelijke krijgskunst als aan persoonlijke dapperheid te ,
danken zij geweest. De Indische volken hebben weinig
kennis van den vestingbouw. De middelen welke zij le
baat nemen om bun leger van levensmiddelen te voor­
zien , zijn zoo bekrompen en gebrekkig dat men zich
daarover verwonderen moet. Op hun eigen grondgebied
wordt de manschap in het oorlogsveld door afpersingen
van de naburige huisgezinnen voorzien , en in de vijan­
delijke landen door uitplundering, zonder eenige vooraf­
gaande beschikkingen of regelmaat, ten zij men daarvoor
wilde houden, het bevel dat ieder strijdbaar man zich
voor een paar dagen van rijst voorzien moet. Hierbij
moet men echter ook in aanmerking nemen, dat deze
volken tot eene ongeloofelijke onthouding in staat zijn,
en zich in geval van hoogen nood, van jonge blade­
ren , wilde wortels en andere planten kunnen voe­
den, en zich hierop veel laten voorstaan. De Zeevaren­
den, die dit ellendig middel niet te baat kunnen nemen ,
voorzien zich , man voor man op zijne eigene kosten ,
van rijst en gedroogde visch, cn in de Moluksche eilan­
den van Sago.
De dapperste zijn ontegenzeggelijk de Makassarcn en
vooral de Buginezen. Dezen zullen , wanneer zij ten
handel varen , hunne praauwen niet ligt door zeeschui­
mers aangetast zien , vermits deze laatsten wel bewust
zijn, dat de Buginczen zich nimmer overgeven, maar
zich tot op den Jaatsten man blijven verdedigen. Over
het algemeen zijn de zeevarende Indianen moediger dan
de landbewoners, die meer aan eene stille onderworpene-
levenswijze gewoon zijn.
De wapens welke zij gebruiken, zijn boog en pijlen ,
welke zij, vooral de inboorlingen van Bali, Borneo en
sommige gedeelten van Celèbea, dikwerf vergiftigen met
G 2
bet

ioo J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
het sap van den Vpas-hoom (i) en andere giftige plan­
ten. Sommige volken . en ondermeerdere die wan. Bvrneo ,
gebruiken ook vergiftigde kleine pijltjes welke zij door
een roer blazen. Slingers met stccnen zijn mede een
gebruikelijk wapentuig ; docb alle deze middelen ver­
oorzaken geene zeer aanmerkelijke vernieling. Uun zijd­
geweer bestaat in den klewang (eene soort van sabel of
houwer, die zeer scherp en zwaar, en aan het einde
somwijlen met lood gevuld is), den Kris (slangenvor-
migen dolk, waarvan zij het lemmet met het sap van
onrijpe limoenen bestrijken, om de wo'nde gevaarlijk te
maken); deze is het wapen hetwelk de Indianen altijd
op zijde hebben, gelijk hierboven is aangemerkt gewor­
den. De Pedang is mede eene soort van houwer of
hartsvanger. Een ander geliefkoosd wapen is de tumbak
of piek, die zeer lang en scherp, en even als de kris en
klewang van goed getemperd staal gevormd is. Allen
zijn zeer behendig in het behandelen dezer wapenen ,
zoodat zij somwijlen zelfs een' tijger of een' krokodil
daarmede durven aanranden, en doorgaans ook geluk­
kig nedervellen. De Makassaren gebruiken eene soort
van cottes-de-maille van dik ijzerdraad, doch niet be­
stand tegen een' musketkogel.
Sedert een geruimen tijd zijn zij ook in het bezit van
geschut en kleindcr schietgeweer. Op bet eiland Bali
vervaardigen zij snaphanen die met eene lont worden
ontstoken. Doorgaans zijn deze geweren 'zeer lang en
dik aan liet einde van den loop, iuzondeiheid die welke
te Palsmbang gebruikt worden, die ook met een slot
naar de wijze der Europeanen zijn voorzien. Voor het
(2) Zie wegens dezen merkwaardigen boom, van welken zoo vele
overdrevene beschrijvingen zijn gemaakt, TIIOMAS HORSFIF.LD'S ver­
handeling in dc BaUivian Transactions, en MAKSDEÜ'S Uislory of
Sumatra.
pa.

OP EENE REIZE DOOB OOSTINDIE. 101
paleis ven den Sultan van Jaarsfgemelde plaats staan twee
zeer lange koperen stukken kanon , welke aldaar gegoten
zijn. De toebereiding van bet buskruid is insgelijks bij hen
bekend. Ook hunne praauwen en andere vaartuigen zijn
van klein geschut, lino's genoemd, van hun eigen maak­
sel voorzien; doch in het behandelen v;*n allerlei schiet­
geweer zijn zij gelukkig nog zeer onbedreven.
Altijd nemen zij hunne toevlugt tot listen en hinder­
lagen. Somtijds maken zij overdekte kuilen waarin scherp
gepunte pennen van gebrand bamboes of' ander hard
hout; zij drijven ook scherp gepunte pennen in den grond
op de plaatsen langs welke, naar hunne gissing, de eu­
ropasche troepen hunnen marsch zullen nemen. Deze
gebrande bamboezen kunnen somtijds kwaadaardige won­
den veroorzaken. Op sommige plaatsen, spannen zij een
lang koord van gevlochten riet, hetwelk onder het lange
gras bedekt is; aan het eene einde plaatsen zij een zwaar
stuk bamboes, dat van een gespleten is; en door middel
van een dwarshout opengespalkt blijft) dit dwarshout
wordt aan bet koord vastgemaakt, zoodat wanneer de
vijand op zijnen aantogt op het koord trapt, het open­
gespalkte bamboes eensklaps zamenspringt, met een' slag
als van een pistoolschot. Deze list bezigen zij vooral des
nachts om te weten waar zich de vijand bevindt, terwijl
zij op het hooren van den slag van achter het geboomte
hunne snaphanen , in de rigting van het koord afvuren ,
cu aldus zeker zijn van eenige manschappen te treffen.
Den doorlogt hunner rivieren weten zij zeer bekwaam
met zwaar paalwerk te sluiten, en het is zelfs gebeurd ,
dat, waar hun hiertoe den tijd ontbrak, zij door mid­
del van aaneengebondene blokken , die slechts op het
water dreven, in schijn achter eene ontzeg-gelijke bari-
cade voor allen aanval beveiligd waren.
De wijze, waarop de Javasche en andere indischc vorsten,
inzonderheid die van Sumatra hunne troepen op de been
**• 3 bren-

'102 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
brengen is geheel verschillend van de Europescbe ge­
bruiken. Hij beveelt aan de hoofden der marga's (di-
striklcn) een zeker contingent te leveren. Deze vaardi­
gen op hunne bevelen uit aan de hoofden der dessa's
(op Sumatra Doesons, dat negerijen of dorpen beteekent,)
welke de dorpelingen uitkiest die te velde moeten trek­
ken. De mecsten derzelve hebben nimmer eenig schiet­
geweer in handen gehad, en wanneer zij een snaphaan
afschieten draaijen zij het hoofd om, uit vrees voor het
'kruid dat op de pan ontbrandt. Zoo lang zij dienen wor­
den zij ten koste van den vorst gevoed, doch genieten
geene bezoldiging. Organisatie noch militaire discipline
zijn bij hen bekend. Het is een woeste hoop die alleen
door het groot getal verschrikkelijk schijnt, doch niet
bestand is tegen een wclgcregclden aanval. Op zulk
eene wijze was de krijgsmagt van Sultan MAUMOUÜ
JJADR-EL-DIN te Palembang op de been gebragt. De hoof­
den der margas en doesons in de binnenlanden hadden
bevel ontvangen om binnen eene week ieder een bepaald
getal manschap onder de wapens te brengen, en dezelve,
•van leeftogt voor eenige dagen voorzien, naar de hoofd­
plaats te doen vertrekken. De hoofden die zich aan ver­
zuim of traagheid zouden schuldig maken , moesten ver­
bannen worden naar de Blitie (3) , en diegenen die on­
gehoorzaamheid zouden betoonen , moesten ter dood wor­
den gebragt. Men kan zich voorstellen hoedanig zulk
een leger moest georganiseerd zijn. De subordinatie,
kan uit bet volgende blijken.
Te Palembang is even gelijk te Batavia een afzonder­
lijk gedeelte der stad door Chinezen , en een ander door
Ara-
(5) De Marga Blitie is een distrikt in liet Palcmbangscke Rijk ,
werwaarts de Sultan zijne ambtenaren plagt te verbannen, wanneer
zij deszelfs ongenoegen hadden gaande gemaakt.

OP EENE REIZE DOOR OOSTINDIE. io3
Arabieren bewoond. De Sultan MAIIMOUD BADH-EL-DIU
bad zijnen Kraton (\) als eenen laatstcn toevlugt in staat
van verdediging gebragt, en de dertig voet hooge muren
met geschut beplant. Om zich van de trouw zijner ara-
bischc onderdanen te verzekeren zond hij hun een despo­
tisch bevel dat zij binnen een bepaalden tijd alle hunne
vrouwen in den Kraton zouden zenden , quasi om de­
zelve in veiligheid te brengen. De Arabieren, die zijne
list zeer wel doorgrondden, lieten hem eenparig ant­
woorden, dat wanneer hij hunne vrouwen niet onge­
moeid in de arabische kampong in hunne huizen gehelde
te laten , zij alsdan gezamenlijk een amok zouden aan­
vangen. De Sultan liet het daarbij. Ilij was met al
zijne wreedheid een zeer zwak en bijgeloovig man. Toen
hij de aannadoriug der Nederlandsche schepen vernam
liet hij dagelijks de priesters in zijnen Kraton uit den
koran voorzeggingen opslaan, om den uitslag van het
gevecht daaruit optesporen. Daags voor den aanval in­
specteerde hij in persoon de batterijen aan de rivier Pe-
larfjoe en op het eiland Gombora. Zijn voet uitslippende
viel hij op den grond , hetwelk geen wonder was , alzoo
bij niet pantoffels op een zeer glibbcrigen bodem wan­
delde, doch hij beschouwde dit natuurlijke toeval als
een voorteeken , en begon als een kind te schreijen , ter­
wijl hij riep : » Deze val is een voortceken van den val
van het Palcmbangsche rijk," een uitroep die in allen
geval niet zeer geschikt was om zijn volk aan te moc«
digen.
De natuurlijke gesteldheid des lands is hetgeen den
oorlog voor de Europeanen bet meest moeilijk maakt.
Overal vindt men ondoordringbare bosschen , en hier en
daar uitgestrekte moerasgronden, met uitzondering van
een gedeelte van Java, waar groote vlakten, en door de
Eu-
(J) ISij Ycrkortiug \znKa-ratiïan,(vorstelijk verblijf), van Rato, vorst.)
o 4

io4 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
Europeanen aangelegde wegen zijn. Het land is zeer
uitgestrekt en verre van naar evenredigheid bewoond en
bebouwd te zijn. Vooral in den regentijd, (de zooge­
noemde kwade moeson) is de doortogt door moerassen,
rivieren en over bergen allerbezwaarlijkst. De inlan­
ders verschuilen zich in de wouden, en wagen sléchts
nu en dan eene kans , vooral wanneer zij onverhoeds
eene kleine bende kunnen overrompelen. Zij weten zich
tamelijk, wel te verschansen, en hebben overal kleine
forten, bentings genoemd. Alle deze moeijelijkheden,
gepaard met de hitte, welke den Europeaan geene duur­
zame vermoeijenissen toelaat, doen hun somtijds voor­
dcelen behalen , welke hunne ellendige taktiek en krijgs­
tucht anders onmogelijk zouden maken. Javaansche Ka-
vallerie dient niet anders dan tot staatsie voor hunne
vorsten , en wordt nimmer in hunne oorlogen gebe­
zigd. Hiertoe zouden ook waarschijnlijk de Javasche
paarden niet geschikt zijn.
Bij de wapening en bemanning der vaartuigen of de
zcemagt, als men daaraan zulk een' naam ecven maf?
o o t
wordt het zelfde despotisch bevel aan de hoofden der
strand-distrikten en kampongs gegeven , doch zoo moge­
lijk nog met meer gestrengheid , en aan het opperhoofd ,
Lak-simana (zooveel als admiraal) genoemd , wordt een
onbepaald gezag toegekend.
Lafhartigheid en pligtverzuim , ook wel eene onver­
mijdelijke nederlage, en aanmerkelijke verliezen worden
door den vorst op eene allerwillekeurigste en gestrengste
wijze gestraft, doorgaans met den dood der opperhoof­
den; hetwelk een niet zeer staatkundige trek van deze
woeste dwingelanden is. De onlangs overledene Sultan
van Ternaée, die door een vast karakter en staatsbeleid
boven de andere inlandsche vorsten uitblonk, kwam op
een zonderling denkbeeld, om zijne legerhoofden te be­
houden en tevens tot dappere lieden te vormen. Ih hef be­
gin

OP EENE REIZE DOOR OOST1ND1E. io5
gin van den oorlog tegen de Tidorczen kwamen verscheiden
zijner militaire bevelhebbers naar J.ernate vlugten. De
Sultan gelastte dat zijne slavinnen hun vrouwenkleederen
zouden aandoen, en in haar midden langs de openbare
straten zouden rondleiden , met den uitroep : » Deze zijn
geene mannen, maar lafhartige wijven." Wij hebben
reeds iets gezegd over hel eergevoel der Indianen, men
kan zich dus wel voorstellen of zulk een middel moest
werken. De processie afgeloopen zijnde, vielen zij voor
de voeten van hunnen vertoornden Meester neder, en
smeekten hem met heete tranen, dat hij hun vergunnen
mogt wederom naar het leger terug te keeren, dat zij
den smet wilden uitwisschen of hun leven op het slag­
veld laten. De Ternatancn behaalden de overwinning
en de bevelhebbers werden nu in prachtig mannenge-
waad door den Sultan aan de hand rondgeleid, die
daarbij zelf uitriep : u Deze lafhartige wijven zijn we­
derom dappere helden geworden."
Alvorens van het onderwerp der Zeden van de India­
nen aftcstappen , en een overzigt hunner wetten en in­
stellingen te geven, voegen wij hier nog bij een kort
verslag van sommige bijzondere gebruiken, betreffende
hunne kleeding, hunne maaltijden, uitspanningen, enz.
Hunne kleeding is voor mans en vrouwen van eene en
de zelfde stoffaadje, te weten katoen of sits. Het voor­
naamste en waarschijnlijk eerst uitgevonden kleedin^stuk
is de sarong, waarvan reeds met een enkel woord ge­
rept is geworden. Het woord sarong zelf beteekent om­
kleedsel, en wordt als zoodanig gebezigd voor de scheede
van een' kris of klewang, sarong kris; voor handschoe­
nen, sarong-tangart (hand-bekleedsels); en voor kousen,
sarong-kaki, (voet-bekleedsels) enz. De sarong is een
eenvoudig stuk lijnwaad, twee of drie ellen lang en
bijna een paar ellen breed. De beide einden worden
G 5 aan

io6 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
aan elkander genaaid , zoodat het, gelijk wij hier hoven
zeiden, naar een' zak gelijkt, waarvan de bodem open-
getarnd is. Het bovenste gedeelte wordt zamcngeplooid
«ui om de lenden ingestoken , zonder andere bevestiging.
Bij het baden houden zij meestal dezen sarong aan. De­
zelve wordt door vrouwen en mans gedragen, met dat
onderscheid, dat de vrouwen dien gewoonlijk met een
gordel van platte gouden of zilveren schakels, of, wan­
neer zij dezen niet kunnen bekostigen, van eenvoudig
lijnwaad, om hunne lendenen sluiten. Voor op den
gordel dragen zij een gouden en somtijds met edelge­
steenten versierden ovalen plaat. De mans dragen onder
den sarong een korten broek (tjdana) van gestreept lijn­
waad.
Een ander voornaam kleedingstuk van den man be­
staat in een hoofd-dock (Linsoh genoemd), welken zij
in navolging van don tulband om hel hoofd wikkelen,
zoodat de kruin door een' der tippen van den doek ligt
bedekt is. Over dezen dragen zij somtijds, en vooral op
reis, een brceden spitsen hoed. De haren laten zij lang
groetjen en maken daarvau veel werks.
Het vierde stuk is bet badju of opperkleed. Dit is
een lang kleed van gebloemd of gestreept sits of katoen ,
met mouwen, en van voren zonder opening, zoodat zij
het over het hoofd aantrekken. Onder aan elke mouw
hebben zij gewoonlijk negen gouden of andere knoopjes,
Sommige dragen badjus die van voren open en met eene
rei knopen voorzien zijn.
Onder het badju dragen zij veelal, doch niet altijd,
een (jolie of rompie , dat een vestje van tuit katoen, zon­
der mouwen en zonder kraag, hetwelk digt om de borst
en het lijf sluit, en van voren met eene rei gouden
knoopjes gesloten is. Dit is eer een stuk van weelde dan
van noodzakelijkheid, en wordt zelden door den gcinec-
ncn Javaan gedragen.
Aan-

- OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. ikij
Aanzienlijke Javanen en edellieden dragen in plaats
van sits of katoen, dikwerf een badju van fijn zwart
laken of fluweel , ook wel rood en geel laken met een
gouden galon omboord. Zij onderscheiden de kleeding
der mannen in drie soorten : de Radja-putrem, bet vor­
stelijke praalgewaad; pasowanan, de Gala- of hof klee­
ding; en pradjuritan, bet krijgsgewaad. De eerste wordt
op feestdagen door den vorst gedragen , en bij bruiloft-
statiën ook door de mindere Javanen. De tweede dragen
de hovelingen in de tegenwoordigheid van den "Vorst.
De derde of krijgstooi is bij alle Javanen gebruikelijk, niet
alleen wanneer zij ten oorlog trekken, maar ook wanneer
zij op reis gaan (5).
Bij de klccdingstukken der mannen behoort de kris,
die algemeen door Javanen van allerlei rang gedragen
wordt. Bij feestelijke gelegenheden dragen zij er door­
gaans twee, somtijds ook wel drie. Bij aanzienlijken is
de houten schcede altijd met suasa (een mengsel van
fijn goud met een weinig rood kopev , gelijk iiet zooge­
naamde fransch-goud) overdekt, en het handvatsel, dat
van hoorn , van fraai wortelhout of van elpenbeen zeer
kunstig is uitgesneden, is doorgaans met diamanten, ro­
bijnen of andere kostbare gesteenten omzet. De Tampat-
siri (beteldoos) waarvan nader zal gesproken worden,
en de payong zijn als noodzakelijke stukken der kleeding
te beschouwen, gelijk de rotting en het horiogie bij de
Europeanen.
De vrouwen dragen geen hoofddeksel, heur lang git­
zwart baar wordt in een grootcn ronden knoop, achter
aan bet hoofd opgebonden. Hiervan maken zij zeer
veel werks. Wanneer het haar geheel tot een' knoop
is opgebonden, noemen zij dit een hondeli, en wanneer
het-j
(5) Zie IUI'FLES , History of Java, waarin zeer fraaije en zeer
juiste afbeeldingen van deze Javaansche costumes zijn.

io8 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
het in een' lossen vlecht hangt, ëariggol in het Malciseh ,
en in het Javuansch galong. Zij smeren dagelijks hun
' baar met kanarie- of kokos-olie (6), waaronder een wei­
nig welriekende olie gemengd is. Dit , zeggen zij , be­
vordert niet alleen den groei van het haar , maar het is
een behoud voor deszclfs fraaije zwarte kleur, en ver­
hindert het vroegtijdig grijs worden. Rondom den
kondeh of in den sanggol, vlechten zij een' krans van
natuurlijke welriekende bloemen, meestal de tjampaka
of kenangga, en de malati, waarvan nader.
Een zeer vreemd gebruik is bij de inboorlingen van
Java, Sumatra en andere eilanden, het vijlen der tan­
den. Het voorste email en de bovenste randen worden
door eene oude vrouw van de tanden der huwbare meisjes
afgevijld, en te gelijkertijd hunne ooren doorboord om
óorsieraden daarin te hangen. Dit is een zoo vast ge­
bruik, dat zij, om te kennen te geven, dat een meisje
huwbaar is, zeggen: sudah bertindeh berdabong , (/.ij heeft
bare tanden laten vijlen en bare ooien laten doorboorcu.)
Ook de mans laten hunne tanden afvijlen en met ge­
brande kokos-schalen, op eene onuitv.'ischharc wijze
zwart maken , hetwelk zij voor eene bijzondere schoon­
heid houden. De vrouwen dragen ook eene soort van
korset, l-otan genoemd; hetzelve heeft veel gelijkenis
met de tjolie van de mans , maar is van voren niet
open. De kotan dient tot bedekking cu bescherming van
den boezem. Kousen en schoenen worden door den Ja­
vaan niet gebruikt. Alleen de grooten dragen somwijlen
muilen en laarzen, en sommige bejaarde lieden dragen
houten voetzolen met een klosje, hetwelk zij tusschen
den grooten en den tweeden teen knellen en aldus de
voetzool vast houden.
Bij
(G) De Kanari is eene soort van Amandel; de Kokos wordt m
Indie Kalojipa genoemd.

OP EENE REIZE DOOR OOST- IJS DIE. 109
Rij dit alles is het opmerkenswaardig dat de Javanen
en ook de andere eilanders geen denkbeeld hoegenaamd
schijnen te hebben, van die veranderingen in de klee­
ding welke bij ons Europeanen van de grillige mode
afhangen. Hunne kleeding en opschik blijft altijd de
zelfde. Sommige oude Indianen kunnen niet begrijpen
•waarom de hedendaagsehe europeancn zoo zeer in klee­
ding van hunne voorouders verschillen, en zij geven
meermalen het vermoeden te kennen dat wij van de
voorvaderlijke zeden verbasterd zijn, omdat wij geene
allonge-pruiken , en onze vrouwen geene hoepel-rokken
en hooge kapsels dragen. In dc Molukkos waar de aan­
zienlijken op de europasche wijze gekleed gaan, hebben
de mans groene, gele en rode rokken aan, van fatsoen
gelijk die, welke in het begin der verloopcnc eeuw ge­
dragen werden.
Wij hebben reeds met een enkel woord aangemerkt,
dat de matigheid onder de Indianen eene heerschende
deugd is. Niets kan eenvoudiger zijn dan hunne maal­
tijden. Dezelve bestaan voornamelijk uit rijst en visch
met een weinig zout en lange peper. Zij vervaardigen
eene soort van eenvoudig gebak, kwee-kwee genoemd ,
hetwelk slechts bij bijzondere gelegenheden wordt ge­
nuttigd. Hun gewone drank is water. De gemeene
Javaan gebruikt nog tafel noch stoelen , noch vork
noch lepel, noch mes noch tafelbord. Hij eet zijne
rijst uit eene aarden pan , een houten nap , of van een
zindelijk boomblad, met den'duim en de beide voorste
virgers van de regter hand. Zij gebruiken hij het eten
nimmer de linker hand, om dat zij dien tot minder
zindelijke oogmerken bezigen. Voor en na het eten
wasschen zij hunne handen. Zij eten op een matje, en
zitten op den grond met de beenen kruiselings gelijk
bij ons de Kleedermakers. Zij koken dc rijst in eene
soort

iio I. OLIVIER, AANTEEKENINGEN.
soort van potten, kpvalVs genaamd , en somwijlen ook
in een stuk groen bamboes , hetw elk van een splijt wan­
neer de rijst gaar is. Zij maken vuur door twee onge­
lijksoortige stukken hout tegen elkander te wrijven.
De Bamboes is inderdaad voor de Indianen van een
onberekenbaar nut. Zij maken daarvan hunne huizen ,
hunne rustbanken, en honderd andere dingen. Hunne
gewone slaapplaats is eene bank van bamboes , waar­
over eene mat van biezen ligt en ecu kussen met boom­
wol gevuld. Een paar zulke banken , een paar kwali's
en bet gereedschap voor den landbouw, somwijlen ook
een weefgetouw, maken dikwerf het gansch ameuble­
ment uit van de hut eens bergbewoners. Sehoorstccncn
hebben zij niet. Zij maken hun vuur tusschen een paar
stccnen op den grond. De eenige brandstof is hout, dat
allerwege in overvloed voorbanden is.
Het kaauwen van sirï (betel) en areca {areca catechu),
is algemeen bij de Indianen in gebruik. Men vindt zelfs
in hunne oude legendes geschreven, dat «niemand eer­
waardig kan zijn die geen betel (piri) gebruikt.") (7)
Het is mogelijk dat zij aan het gebruik van dit prikke­
lend kruid eene bijzondere waarde hechten , maar veel
waarschijnlijker, dat het algemeen verlangen naar het­
zelve, ontstaan is uit een onwederstaanbaren trek, van al
wat op eene smaakstrelende wijze bedwelmt.
De siri is het blad van eene welriekende soort van
peperrank, die overal zeer welig groeit en weinig ar­
beid vereiseht. De gemeene Javaan heeft niet alleen in
zijn' tuin eene genoegzame hoeveelheid voor zijn eigen
gebruik aangekweekt, maar dikwerf ook zooveel dat hij
nog een aanmerkelijk overschot behoudt, om op de mark­
ten te verkoopen. Men voegt bij deze bladen eene kleine
hoeveelheid terra japoniea , hetwelk een aangenaam za-
(7) RAI-FLES' Ilist. of Java.
men

CP EENE REIZE DOOR OÜST-INDIE Wt
mcntrekkend bitter is, en een weinig ongebluschte kalk
maar vooral de areca, welke eene zacht bedwelmende
kracht bezit , aan welke waarschijnlijk de algemeenheid
van het gebruik derzelve moet worden toegeschreven.
Oud en jong, rijk en arm , allen kaauwen si li , en vin­
den daarin een' genot, van hetwelk wij ons geene ver­
klaring kunnen geven, dan door onzen soms onweder-
staanbaren trek naar tabak en snuif.
Het snuiven is bij de inlanders op Java niet gebrui­
kelijk, maar des te meer het rooken. De tabak wordt
door hen gekaauwd, en ook wel met siri vermengd.
Daarenboven wordt die plant ook tot zeer dunne sigaartjes
(roko) in een stukje palmblad gerold , en door vrouwen
cn mans gretig gerookt. Het gebruik van siri, zoowel
als dat van tabak geeft een afzigtelijk voorkomen aan
hunne lippen , hetwelk bij hen niettemin voor eene
schoonheid wordt gehouden.
Sommige inboorlingen , doch op verre na niet allen ,
zijn ook sterk verkleefd aan het gebruik van opium
(afiun) , doch op eene geheel verschillende wijze van die
der Turken en andere Arabische volken, want in plaats
van de opium te kaauwen , roóken zij denzelven uit
daartoe opzettelijk vervaardigde pijpen. De opium on­
dergaat ten dien einde eene bijzondere bereiding. De­
zelve wordt'gekookt en gezuiverd, en vereenigd met fijn
gesneden tabak, van welk mengsel kleine bolletjes wor­
den gemaakt, welke in de opium-pijp getrokken worden.
De aldus toebereide opium ontvangt nen naam van
mddat. De rook wordt niet, gelijk met den tabak ge­
schiedt, door den mond uitgelaten, maar zooveel moge­
lijk, binnen het ligchaam gehouden. Zij die zich in het
gebruik van dit sterk bedwelmend middel weten te mati­
gen, ondergaan daarvan weinig hinder, doch velen kun­
nen het aanlokkende misbruik daarvan niet \veder-
staan, cn dit heeft deerlijke gevolgen, vermits het mis­
bruik

ii2 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN.
Lruik van de opium de gezondheid even zoo schielijk te
gronde rigt als het misbruik van sterke dranken in
heete gewesten. Het brengt eene teringachtige verma­
gering en uitputting van het geheele ligchaam te weeg,
de oogen ^staan als verglaasd -en bewegingloos, de lip­
pen krijgen eene doodsche blaauwe kleur; de eetlust
verdwijnt, en hevige zenuwtoevallen zijn eindelijk het
gevolg. Zij die aan deze ellendige gewoonte verslaafd
zijn , worden a/ioen-.ichuivers genoemd , en zijn altijd
een voorwerp van medelijden met verachting gepaard.
Dc Chinezen, van de gemeenste klasse zijn meer aanbot
gebruik van madat overgegeven dan de] Javanen. Ook
gaan zij zich dikwerf te buiten in het gebruik van arak,
dien zij met thee cn warm water drinken , terwijl de
Javanen zelden of nimmer aan dronkenschap overgege­
ven zijn.
Ofschoon de Mahomedaansche godsdienst op Java al­
gemeen is ingevoerd, bestaat er nogtans zeer veel on­
derscheid tusschen de Javaanschc en Arabische Mohame-
danen. De cerstgenoemden zijn met den inhoud van
den Koran veel minder bekend, cn vergenoegen zich
met de hoofdzakelijke voorschriften, die zij bij overleve­
ring cn door hunne priesters kennen, van dat Bock te
volgen. Zij zijn geene heethoofdige ijvcraars , gelijk jie
Arabieren. Bij hunne huwelijken, bij de geboorte hun­
ner kinderen, cn bij de begravcnis hunner overledene
bloedverwanten volgen zij ten dcelc Mohaincdaansche ,
ten deele hunne bijzondere gebruiken , welke echter ,
met opzigt tot hunne zeden en karakter, van weinig
belang zijn. De huwelijken hebben plaats zonder bc-
moeijenis der jonge lieden, alleen door tusschenkomst
der ouders , die , wanneer zij hunne kinderen voor elkander
geschikt achten , door een geschenk als onderpand de
verloving doen. Zij worden door een' Mahomedaanschcn
» pries-

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. M
priester getrouwd , en doen Lij de bruiloft een' statelij-
ken optogt in praalgewaad, waarna andere feestvierin­
gen en maaltijden volgen. Eenvoudigheid van zeden
straalt overal door, en doet dit volk tri een beminnelijk
licht verschijnen.
Bij de geboorte van een kind heeft een huisselijkc feest­
maaltijd plaats. Ook wordt dezelve door kleine feestvie­
ringen vooraf gegaan , welke men beschouwen kan als
eenvoudige offeranden van dankbaarheid jegens het lief­
derijk Opperwezen, voor hetwelk de Javaan in zijne woor­
den en daden een grooten eerbied betoont. Zoo vieren
zij een feest zoo;lra eene vrouw zich zwanger gevoelt
•van haar eerste kind ; een tweede, wanneer zij de ze­
vende maand gelukkig le boven is; en een derde feest
bij hare volkomene herstelling. Op het zesde, zevende
achtste, en somtijds tiende of twaalfde jaar, worden de
kinderen besneden.
Maar het zijn vooral zeer eenvoudige plegtigheden, welke
zij bij de ter aarde bestelling van dierbaie afgestorvenen
in acht nemen. Geen praalgraf, zelfs maar zelden een.
eenvoudige steen , zonder eenig opschrift, en meestal slechts
een enkele hoop aarde, wijst de rustplaats hunner voor­
vaderen aan. De graven zijn beplant met eene soort van
cijpressen, Lambodja genoemd (8); van tijd tot tijd worden
dc-
(R) Op dit gebruik ziet de volgende stanza van een geliefd
volkslied:
» Kaïn tuwan djalan daulo,
uTjarikau sa-ja daun lambodja:
» Kalu tuwan mali daulo,
B Naulikau saja di pinto surga.''
dat is :
Wanneer gij mijn beminde, voor mij been wandelt,
Zoek dan voor mij kambod ja-bladen ;
Wanneer gij vroeger dan ik bet leven verlaat,
Wacht mij dan aan de poorten des hemels.
(Alsdan zal ik u niet lang overleyen.)
II Bij

it/r J OLIVIER, AANTEEKENINCEN.
dezelve door de achtergeblevenen met bloemen en palm­
takken bestrooid, terwijl zij, op een bepaalden dag, (9)
in hun feestgewaad op de graven komen offeren. De
eerbied , dien de Javanen hunnen ouderen toedragen
strekt zich uit tot aan gene zijde van het graf, en ver­
toont zich nog in het heilig houden van de eenvoudige
bewaarplaatsen van bun levenloos stof. Ook is het hun
onverdragelijk van deze geliefde en geëerbiedigde plaat­
sen verwijderd te zijn , en wanneer een Javaan , op een'
afstand van huis, door eene bedenkelijke ziekte wordt
overvallen, is zijne allerdringendste bede, dat men hem
naar zijne haardstede terugvocre ; hoe gevaarlijk de reize
ook moge zijn, hij wil, indien hij inogt overlijden, bij
zijne vaderen ter aarde besteld worden (10).
Over het algemeen heerschen onder de Indianen wei­
nige ziekten, hetwelk naar het gevoelen van kundige
gencesheeren aan hunne matigheid, aan hunne eenvou­
dige leefwijze, en aan hun gestadig baden, voornamelijk
is toeteschrijven. Wanneer zij met zoo vele ware en in-
gebcelde ziekten behebt waren als de Europeanen , zouden
zij diep ongelukkig zijn; want onder hunne eigene natie
hebben zij geene geneesheeren, en wat nog erger is, vele
kwakzalvers , (Doekons) die het bijgeloovig begrip heb­
ben opgevat dat de eene of andere goede geest (Dhwata)
bun ingeeft welk geneesmiddel zij moeten toedienen. Het
land brengt vele planten van een groot vermogen voort ,
doch
Bij RAFFI.ES is dit, zoo ik mij wel herinner, anders vertaald»
De bovenstaande vertaling berust op bet gezag van des schrijvers
Leermeester, ecu beschaafd Arabier , MOHAMMED HOSSEIS , Opperpries­
ter te Ternate, en Secretaris van deu Sultan aldaar.
(9) Doorgaans den S Ite
" van de maand Saival.
(10) Vergelijk RAFFLES cn CaAWFunn. Beide, maar inzonderheid
de eerste geven eene aandoenlijke schildering van deze gebruiken
der Javanen, waarvan eik oplettend Europeaan in Indië getuige
kan zijn.

OP EENE REIZE DOOR OOST-IN DIE. ïiS
doch de inbooilingca weten van dezelve geen behoorlijk
gebruik te maken (n). Veelal zijn het oude vrouwen
die de genezende kruiden toebereiden en voorschrijven.
Det is daarbij een ongeluk dat zij weinig vertrouwen in
het gebruik van europasche medicamenten stellen. Onder
de Chinezen vindt men, bij vergelijking, eenige ervarene
doctoren en apothekers.
Hunne onthouding van verhittende dranken , waarvan
het gebruik zoo vele Europeanen in dit land ontijdig
wegsleept, hunne bestendige gewoonte om zich voorna­
melijk met voortbrengselen uit het plantenrijk te voeden,
gepaard met het algemeen gebruik van zich dagelijks ver­
scheiden malen te baden (11), hespaart hun zonder twij­
fel vele ziekten, van welke de Europeanen de slagtoffers
worden, maar de Inboorlingen zijn daarentegen veelal
aangetast door venerische kwalen, welke uit hoofde van
hunne verwaarloozing en onkunde , dikwerf de droevigste
gevolgen na zich slepen. Het gebruik van het kwik is hun
onbekend, en de kruiden welke zij in deze gevallen toe­
dienen, van geringe of nietige werking. Ook in de ver­
loskunde zijn zij geheel onervaren. Oude vrouwen van
ondervinding doch zonder theoretische kennis, komen de
kraamvrouwen te hulp. Gelukkig is de verlossing in een
warm klimaat (voor vrouwen die in het land geboren
zijn) oneindig gemakkelijker dan in kouder gewesten.
"Vier of vijf dagen na hare bevalling hervatten de meeste
Indiaansche vrouwen bare gewone huisselijke bezigheden.
In een vroeger gedeelte dezer aanteekeningen hebben
wij , voor zoo veel zulks betrekking had met de zeden
der bevolking, kortclijk het despotismus der Indiaansche
Vorsten vertoond. In het aangehaalde diploma van adel
ii via. IIIOMAS ttORSFiEi.D , hatav. Xransaclions.
heeft
(ia) Zie liet Werk van Dr. JOHNSON, over den invloed van Tro­
pische Klimaten. Amst., Lij SULPKE 182G.
II 2

tf$ J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
heeft men genoegzaam kunnen bemerken dat

OP EENE REIZE DOOR OOSTINDIE. it 7
tot rigtsnoer voor «Je wetten genomen , inzonderheid
voor zoo veel dc burgerlijke wetten betreft, terwijl
voor lijfstraffelijke wetten , de oude Javasche Undang'
undang of instellingen en bevelen der vroegere Vorsten
Worden geraadpleegd.
Alvorens den lezer met deze laatsten bekend te maken,
zullen wij, ten dienste van hen, die met den Koran niet
volledig bekend zijn, dc voornaamste leerstellingen van
dit zonderlinge boek kortelijk bijeen vatten.
In vroegere tijden heeft (iod aan het menschdom het
Oude en het Nieuwe Testament geschonken , tot rege­
ling van hun geloof en onderwijs voor bunnen levens­
wandel. De inhoud van dit Oude en dit INieuwe Testa­
ment, is door onmiddelijke afgezanten van God, aan de
menschel] bekend gemaakt en beschreven. Allen die on-
middclijk met God gespioken hebben, zijn profeten;
ADAM was de eerste profeet , en MAUOMED is de laatste.
De aldus verzamelde heilige boeken van het Oude en
bet Nieuwe Testament zijn naderhand door onbevoegde
nienschen, Joden cn Christenen, veranderd en vervalscht
geworden.
Daarop heeft God MAIIOMED gezonden om, als zijnen
profeet, den wil van God, tot rigtsnoer van bat geloof
en de levenswijze der verd waalde nienschen, door middel
van den Koran bekend te maken , gelijk te voren door
andere profeten geschied was, en voornamelijk door
IVlozES, den mond van God; door ABRAHAM, den vriend
van God, door JEZUS, den Geest van God. Onder welke
profeten MAHOMED de grootste, en ook de laatste is, die
op de wereld verschijnen zal (i/,).
De Koran is door Gods ingeving, als eene boodschap
aan het menschdom, lot bevestiging van bet Oude en
Nieu-
{14} Nabi Musai mul ut Allah; nabi Ibrahim chalil Allah; nabi
Isai, rok Allah; nabi Mohammad RASÜL ALLAH.
11 'S

n8 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
Nieuwe Testament, zoo ais deze boeken waren, voor dat
men dezelve vervalscbt had , door MAHOMED medegedeeld
geworden. De Koran Levat het eenige ware onderrigt
voor de geloovigen , en is even zoo hoog, ja nog hoogcr
te achten, dan alle de Boeken door vroegere profeten
beschreven.
Er is een eenige, eeuwige, onveranderlijke, almagtige,
alwijze, waarachtige, regtvaardige cn barmhartige
God (i5), dien men alleen moet aanbidden.
In het goddelijk Wezen is noch Vader, noch Zoon,
noch een Heilige Geest, en het is Diet geoorloofd drie
onderscheidene personen in de Godheid te erkennen en
tc vereeren. (Dit is een punt, hetwelk zij op de hard­
nekkigste wijze staande houden , en om hetwelk zij den
Christenen grooten haat toedragen.
JEZUS is geenszins waarachtig God , noch ook de Zoon van
God. Hij is blotelijk mensch, de Zoon van MAIUA, een
heilig man; een profeet en afgezant Gods; hij is niet door
dc Joden ter dood gebragt geworden: de man, dien zij aan
het kruishout gehangen hebben, was een ander, die den
persoon van JEZUS vertegenwoordigde en hem volkomen geleek.
De 'Heilige Geest is geen afzonderlijk persoon van de
Godheid; het is de Engel GABRiët., of wel eene geeste­
lijke gave en kracht , welke eertijds aan JEZUS werd me­
degedeeld , en nog beden aan vele geloovigen geschonken
wordt.
MAHOMED is een zeer groot profeet en begunstigd afge­
zant van God, die zijn verstand verlicht, en hem
door bijzondere ingevingen , door middel van den Engel
GA-
(I5) Elk kapittel van den Koran begint met deze woorden:
Bism' illah H rahmdn H rahim, (in naam van den barmhartigea
ontfermenden God). De Mahomedanen gelooven ook dat de lot'
gevallen der menscben vooraf onveranderlijk bepaald , cn nimotcr
door ben te ontwijken zijn.

OP EENE REIZE DOOR OOST-IN DIE. 119
GABiuè'L -van. alles onderligt heeft. De leer en de geboden
van MAHOMED mogen derhalve door niemand veracht
worden , men moet aan hem , even als aan God geloovcn,
en zijne geboden als Goddelijke bevelen gehoorzamen.
God heeft ook Engelen geschapen, en hun bevolen
den geschapenen mensch te aanbidden , hetwelk door
sommige engelen geweigerd is geworden. Hierdoor zijn
zij tot ongeloof vervallen en uit den hemel verdreven.
Dit is de reden dat er goede en kwade engelen zijn.
God heeft ook den dood (den engel des doods, nialeih
el maut) geschapen. Hij heelt ook velen van de engelen
en van dc menschen voor de hel geschapen en bestemd.
Nadat God alles geschapeu heeft, onderhoudt en voedt,
en regeert hij altijd zijne schepselen.
De zonde is van den duivel (sjetan, satan; iblis , de
wanhoopige) afkomstig. Deze is het die de nienschen nog
altijd tot slechte daden verleidt. God heeft nogtans aan
den mensch zoowel eene neiging tot hel goede, als eene
neiging tot het kwade gegeven.
God geleidt sommige menschen op den regten weg der
waarheid, en andere in de dwalingen; waaruit Hij deze
laatstcn niet verlossen wil. Hij bekeert en maakt regtvaardig
wien hij wil. Hij wil niet dat alle menschen
geloovigen zullen zijn, maar, integendeel, dat velen
zullen verleid worden; en dezen verhindert Hij tot het
ware geloof te genaken.
God is genadig en barmhartig. Hij wil den menschen
gaarne hunne zonden vergeven, wanneer zij Hem ernstig
daarom bidden ; en niet in hunne boosheid volharden.
Diegenen, echter, die afvallig worden vari het geloof,
of die zich niet tot het geloof willen bekeeren, hebben
nimmer genade noch vergeving der zonde te wachten.
Een mensch, die zalig wil worden, moet vooraf de
goddelijke genade zoeken : door deze alleen kan hij zich
bekeeren en een nieuw leven aannemen.
H 4 De

32o J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
De mensch moet zich niet zelf rcgtvaardigen, want
God alleen maakt rogtvaardig dien IJ ij wil. Wie dezer
regtvaardigmaking deelachtig wil worden, moet gelooven
en goede werken doen.
Met het geloof en de goede werken , waaronder voor­
namelijk hehooien , het wasschen en reinigen , het vasten,
het geven van aalmoezen, het gched en de Ledevaart
naar Mekka, kan men zich Gode welbehagelijk maken.
Het is geoorloofd en wettig, vier vrouwen te huwen.
Men kan daarenhoven zoo vele bijwijven en slavinnen
houden als de omstandigheden toelaten.
De dood is het onvermijdelijk noodlot van alle men­
schen. Men kan dcnzelven door geene menschelijke midde­
len ontgaan , omdat voor eiken mensch de leeftijd door
God vooraf bepaald is.
Alle afgestorvenen gaan ter helle; doch de vromen
worden daaruit verlost, en dc goddeloozen moeten er
onherroepelijk in blijven.
Er zal eene opstanding der dooden zijn, zoowel voor
de ongeloovigen , als voor de geloovigen.
Na deze algemeene opstanding zal het laatste oordeel
•volgen, hetwelk door God zeiven zal gehouden worden,
en waarin ieder mensch naar zijne werken beloond of
gestraft zal worden.
Zij, die goede werken gedaan en geloofd zullen heb­
ben, het zij Joden, Christenen of Mahomedancn , zullen
in het paradijs gaan. Aldaar zullen zij fraaije vrouwen
bezitten, op prachtige bedden, met edelgesteente ver­
sierd, rusten, vorstelijke kleederen dragen, dc koste­
lijkste spijzen en dranken genieten, en zich in alle soor­
ten van wellust kunnen baden. (Deze zinnelijke voor­
stellingen worden door de vcrlichtste Mahomedancn in
een' figuurlijken zin verklaard; even zoo als de duizend­
voudige folteringen welke MAHOMED aan de Iiel toeschrijft.)
De ongeloovigen en goddeloozen daarentegen zullen in
het

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. 121
liet vuur geworpen en tot eeuwigdurende smarten ver-
• oordeeld worden.
Zoodanig zijn de hoofdzakelijke leerstellingen van MA­
HOMED. Het geheele zamënstel van den Koran is een
mengsel van Joodsche en Christelijke godsdienstbegrip­
pen, gepaard met eenige waarheden uit den natuurlijken
godsdienst. Men weet dat MAHOMED en zijne opvolgers
hunne leer door het geweld der wapenen hebben ver­
breid. Er bestaan twee voorname partijschappen , te
weten de Sonniten (10) die het bock der overleveringen
van hunnen profeet voor een kanoniek bock houden, en
ABU-BEKR, OMAR en OSMAN als de regtmatige opvolgers
van MAHOMED beschouwen. Deze sekte behoudt het ge­
bruik van de bedevaart naar den tempel (Kaa'oa) van
MekUa, en noemt zich zelve de . regtzinnige partij der
Mabomedanen. Zij is nogtans ook wederom in onder­
scheidene sekten verdeeld, die zich allen de orthodoxe
partij noemen, cn het gebruik van de bedevaart naar
den zelfden tempel behouden. De andere hoofdpartij ver­
werpt de overleveringen en liet gezag van ABU-BEKB
OMAR en OSMAN, terwijl zij ALI-IBN ABU-TALEB voor den
regtmatigen opvolger van MAHOMED houden. De Perzianen,
een groot gedeelte der Indianen en verscheidene TJsbek-
sche volksstammen zijn dezer partij toegedaan, ofschoon
de Indianen, zoo als reeds gezegd is, zeer onkundige
Mahomedancn zijn. De Sonniten beweren, dat zij zeven­
tig plaatsen uit den Koran tegen deze partij kunnen
aanvoeren, en noemen dezelve met verachting Edlijeh
(ketterij). De laatstgenoemde is nog in meer dan zeventig
ver-
(16) Van Sunnet, nadere wetgeving of overlevering. De Maho-
medanen van deze partij, schrijven het woord sunnet bij elke
dagteekening hunner brieven; b.v. Hari-isneian, bulan. sa/ar,
sunnet i2jo. —
II 5

522 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN.
-verschillende sekten verdeeld , welke alleen een grooter*
of kleiner aanhang hebben. Dat de eene partij de andere
als ongcloovig ter helle doemt, spreekt van zelve (17).
Hoewel de besnijdenis niet uitdrukkelijk in den Koran
wordt bevolen, is dezelve nogtans bij alle Mabomedanen
in gebruik, om dat hun profeet besneden geweest is (18).
Wijn cn alle andere geestrijke dranken zijn in een af­
zonderlijk hoofdstuk van dit boek verboden. Men zegt,
dat Mahomed hiervan tot reden heeft gegeven, dat hij ,
na rijpe overweging, overtuigd was, dat het nadeel van
het misbruik van den wijn veel aanmerkclijker was dan
het nut van deszelfs gebruik. Vele Mahomedancn , vooral
Arabieren van den voornamen stand , gebruiken wijn ,
doch onthouden zich van andere geestrijke dranken.
Vrome Mahomedancn hebben zich ook tegen het gebruik
der koffij willen verzetten, alzoo men bemerkt had, dat
de geiten en kamelen in de vlakten van Mulca eene soort
van intoxicatie ondergingen wanneer zij de bladen der
kofüjplant gegeten hadden. Deze mecning is naderhand
door eene vergadering van Priesters wederlegd geworden
cn het gebruik der koffij door hen verklaard aan ieder
een geoorloofd te zijn. Beter ware het geweest, dat deze
vrome mannen het gebruik van opium , verboden hadden.
Het gebruik van beelden, schilderijen en dobbelsteenen
is volstrekt verboden.
Dagelijks wordt in de Mahomedaansche tempels (Iffos-
kee» 011 Missidjiets genoemd) gebeden gedaan, maar de
vrijdag is meer opzettelijk voor de openbare godsdienst­
oefening bestemd. Alsdan duren de gebeden langer, en
de Priester leest op een' half zingenden toon, een of
an-
(17) Over de straffen in een volgend leven voor boosdoeners en
ongeloovigen bestemd , kan de liefhebber nalezen de llaiiajal
Radja Djumdjuma.
(18) Sommige Arabische schrijvers verhalen dat Mahomed be­
sneden ter wereld is gekomen.

OP EENE REIZE DOOR OOST-IN DIE. ii3
ander hoofdstuk uit den Koran voor. De vrijdag is ove­
rigens bij de Mahomedanen geen rustdag, gelijk de zatur-
dag bij de Joden en de zondag bij de Christenen is. De
winkels worden bij de Mahomedanen des vrijdags gelijk
op alle andere dagen der week geopend , en alle nerin­
gen en bedrijven gaan ongehinderd hunnen gang.
Overigens behelst de Koran bijzondere wetten , betref­
fende het regt van opvolging, dc huwelijken en de straf­
fen voor onderscheidene misdaden; zoodat dit boek niet
alleen als een godsdienstig, maar ook als een burgerlijk
cn lijfstraffelijk wetboek beschouwd kan worden. Deze
wetten zijn echter bij de Arabieren, Perzianen en Turken
in hooger vereering dan bij de bevolking der Indische
eilanden, welke laatste, zoo als reeds aangemerkt is,
grootendeels geregeerd worden volgens de willekeurige
instellingen hunner Vorsten.
"Wij hebben reeds gelegenheid gehad aantetnerken, dat
dc' Indische vorsten dc uitvoering der wetten aan zich
zeiven voorbehouden. In kleine vorstendommen doet het
de Vorst in eigen persoon , in zijne onderhoorige bezit­
tingen geschiedt zulks door eenen vertegenwoordiger.
Deze heeft op zijne beurt een plaatsvervanger, en alle de
ondergeschikte gezagvoerders hebben zoodanig een uit­
voerder van hunne bevelen (Adi-Patti) , aan wien zij
dikwerf alle afdoening van zaken toevertrouwen, en
zich, voor hen zeiven, met den uiterlijken glans en de
wellustige levenswijze vergenoegen, welke hun rang hun
toelaat. Een koningrijk in Indië, beslaat niet, gelijk in
Europa cn andere werelddeelen , uit provinciën , depar­
tementen en bevestigde steden, maar uit eene groote
menigte van dorpen, en eene nog grootere hoeveelheid
van ontzaggelijke bosschen en bebouwbare stukken lands.
De eenige vesting is doorgaans op de hoofdplaats het
vorstelijk paleis of kasteel (Kraton). Eene Indische ge­
meen-

124 J- OLIVIER, AANTEElvENINGEN.
meente bestaat derhalve uit *een of meer dorpen , onder
het bestuur van een opperhoofd, een' tweeden in gezag,
een' priester en een' schrijver, geholpen door de oudste
inwoners en door de leenbezitters van het land. Deze
dorpsbeambten worden somtijds door hunne mede-
inwóners, somtijds ook door hunne meerderen en somtijds
door den Vorst gekozen, maar altijd bestaat er eene
groote maat van gelijkheid cn vrijheid onder de leden
van zulk eene gemeente, omdat de eene den anderen
weinig in rijkdom overtreft , of liever omdat geen van
allen gezegd kan worden eenig aanzienlijk vermogen te
bezitten. Alle voorkomende zaken van geen zeer groot
aanbelang worden afgedaan door de dorpshoofden; ter­
wijl die van meer gewigt schriftelijk door hen aan hoo-
gcr gezag medegedeeld en onderworpen worden. Het
bestuur van elke ondergeschikte gemeente is een afbeeld­
sel in het klein van de regering der hoogste magt in de
hoofdplaats, alwaar het oppcr-gezag in naam uit vier
personen bestaat , te weten uit den vorst ( Radja of
Sultan), dcii vertegenwoordiger of eersten staatsdienaar
'Adi putti), den opperpriester (Panghulu) en den opper-
regter (Djaksa). ISiinmer voert de vorst het ambt van
regter in eigen persoon uit; hij bemoeit zich daarmede
Wanneer hij zulks goedvindt, op grond van het dubbel
beginsel dat hij willekeurig Souverein en Opperhoofd van
den godsdienst is, twee hoedanigheden die in het Oosten
onafscheidelijk aan elkander verbonden zijn. Ook de
Adi - patti bemoeit zich weinig of niet met regterlijke
zaken , en laat dezelve genoegzaam altijd over aan den
Panghulu cn den Djaksa. De eerste is als hoogepriester
zeer ervaren in de Mahomedaansche wetgeving , en staat
in meer verheven rang dan de Djaksa, aan wien meer
bijzonder de behandeling van kleinere zaken, en van
die welke in de ommelanden voorvallen, wordt overge­
laten. De Djaksa is van zijtien kant het meest bedreven
in

OP EENE REIZE DOOR OOST-INBIÊ. i?.5
in

126 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
«onderling zamcnmcngscl van zedekunde, barbaarschheid ,
cn gezond oordeel : Boven alles moet een regter de strikt­
ste onzijdigheid bezitten, en alle zaken welke hem wor­
den voorgedragen, kunnen wegen en wikken, met de
zelfde naauwkeurigheid, waarmede men goud en andere
kostbare voorwerpen in eene weegschaal weegt, scherp
toeziende op het evenwigt, zoodat 'er aan de eene noch
aan dc andere zijde in het minste worde bijgevoegd of
afgedaan. IIij moet verre verheven zijn boven omkoo-
ping , hetzij dezelve worde in het werk gesteld door aan­
bieding van geld , van eer of van andere goederen. In
geen geval hoegenaamd vermag een regter geschenken van
eene of van beide partijen aantenemen , zelfs dan wan­
neer hem zulks niet bewegen konde tot onregtvaardig-
hcid, zoude hot zijn' goeden naam krenken. Hij zal in
alle hem voorgedragene zaken zelf uitspraak doen, en
zulks in den minst mogelijken tijd, opdat de partijen zoo
kort mogelijk in onzekerheid gehouden worden , en men
den regter niet aanzie voor eenen huichelaar, die voor
geld zijucn goeden naam wil verkoopen. Nogtans zal hij
zich den tijd geven om alle omstandigheden, welke tot
opheldering eener zaak dienstig kunnen zijn, vlijtig opte-
sporen en rijpelijk te overwegen. Zijne uitspraak moet
altijd op de heilige waarheid gegrond zijn, en zijne in­
nerlijke overtuiging, na een gemoedelijk overleg, moet
daartoe de grondslag zijn..
Bezit de regter zoodanige onontbeerlijke hoedanighe­
den niet , zoo zal men hem de tong uit den mond snij­
den , men zal zijne lippen met gloeijende tangen nijpen
of hem de beide ooren afsnijden ! Indien de regter eenig
officieel berigt in zaken van aanbelang, indient, cn het­
zelve niet met de waarheid overeenkomt, zal men hem
wanneer het vonnis voltrokken is, de beide handen af­
houwen, en wanneer het vonnis nog onuitgevoerd is , zal
men hem in allen geval het land uit bannen.
Om

OP EENE REIZE DOOR OOST-IND1E. 127
Om getuigenis in eene of andere regterlijke zaak te
kunnen afleggen, moet men van een ander dorp cn eene
andere familie zijn dan de belanghebbende personen. In­
dien het geschil tusschen personen van een en hetzelfde dorp
bestaat, worden de dorpsgenooten als bevoegde getuigen
aangemerkt. Overigens wordt aan vrouwen, slaven, sta­
melaars, lammen, verminkten, misgeborenen, melaat-
schen en aan personen die met de vallende ziekte be-
hebd zijn , het geven van getuigenis verboden (20). Zel­
den wordt het getuigenis door den eed bevestigt, alzoo
de eed bij deze volken met meer plegtigheid dan bij ons.
wordt afgenomen. Zij zweren bij den Koran, maar de
Javanen veelal ook op de plaatsen waar hunne vaderen
begraven zijn. Het formulier is eenvoudig en krachtig:
spreek ik onwaarheid , zegt de Javaan , dan moge ik nim­
mer meer eenig geluk smaken ; doch spreek ik waarheid ,
dan kome de zegen van den goddelijkcn Profeet, van
alle Javaschc heiligen en van mijnen Heer cn Koning
over mij. De eed wordt meest geeischt in zoodanige ge­
vallen , waarin de ware toedragt der zaak niet door stel­
lige bewijzen kan worden aan den dag gebragt. In zoo­
danig geval verlangt de regter dat dc onschuldige zijne
verklaring met een' eed bevestige. In Europa zoude
men zulk een' maatregel voor zeer gebrekkig houden ,
maar er bestaat geen volk , hetwelk meer eerbied dan de
Indiaan voor het onschendbare en heilige van den eed
gevoelt. De wet bepaalt geene straf voor den meineed ,
maar het bestraffen en wreken daarvan wordt aan de
onzigtbare hemelsche rnagtcn (Diwata) overgelaten.
Somtijds wordt ook de eed van andere in betrekking
tot de partijen staande personen vereiseht, terwijl tot
bevestiging der verklaring van den beschuldigden, mede
het getuigen van anderen wordt noodig geacht. Als de
(20) Surat Uiidang fiali.
he-

i2S J. OLIVIER , AANTEEKENINGEN
betwiste zaak dc bezitting aangaat van den grootvader,
worden alle zijne nakomelingen zoowel als de zijdeling-
spruiten van zijn geslacht, gerekend , in don eed begrepen
te zijn. Als het betwiste den vader betreft, zoo worden
enkel zijne nakomelingen in de gevolgen van den eed
begrepen. Betreft de zaak alleen de aanwezige partijen ,
cn is zij bij ben zclven ontstaan, dan worden zij en
hunne onmiddelijke afstammelingen alleen in de gevolgen
van den eed betrokken, en al is er maar een eenige
onder alle deze afstammelingen, die zich onwillig tot
het afleggen van den eed verklaart, zoo wordt door deze
weigering de eed van alle de andere personen of getui­
gen in rogten kiachteloos, en geldt even zoo min, als
of eene dor partijen zelve geweigerd budde den eed te
doen. Van dit geval zijn de voorbeelden niet zeldzaam.
De geest van deze instelling schijnt ten oogmerk te
hebben, een grooter gewigt en kracht van bewijzen en
blijkbaarheid te vorderen, en meer klem aan den eed te
geven, naarmate het langdurig verloop van tijd, de sta­
ving der gebeurtenissen door voldoende bewijzen moeije-
lijkcr maakt. De afdwinging cener bekentenis door mid­
del van ligchaamsfolteringen , gelijk bij ons eertijds met
dc pijnbank gebruik was, is bij de Indianen niet ge­
wettigd , doch nu en dan wel eens door den een of an­
deren wreveligon despoot onder hunne Vorsten gepleegd
geworden. De beslissing door middel van het tweege­
vecht, of door dat tan proeven, uit welke het oordcel
dos hemels zoude kenbaar worden, gelijk die in Euiopa
in de middeleeuwen gebruikelijk waren, zijn in Oost-
Inalè niet zonder voorbeeld, en worden nog heden aldaar
door sommige Vorsten bevolen. Een opzettelijk artikel
der Maleische wetten gebiedt, dat in alle gevallen, waar
men geene volledige bew ijzen voor de waai beid kan
bekomen, de evengonocuulc proeven te baat zullen wor­
den genomen. Als een beschuldigde ontkent, of omge­
keerd ,

OP EENE REIZE DOOR OOST-1ND1E. 129
keerd , cn aan beide zijden geene voldoende getuigen
kunnen worden bijgebragt, zullen de partijen tegen el­
kander vechten, of wel zich onderwerpen aan de proeve
van gesmolten tin of kokende olie. Deze proeve bestaat
daarin, dat men een stuk papier, of boomblad, waarop
een toepasselijk vers uit den Koran geschreven is,
met de bloote band uit de kokende vloeistof grijpe.
Wanneer dc beschuldigde wegens eenig zwaar misdrijf,
als het nemen van eens anders vrouw, enz. is aan­
geklaagd, en de klager door deze proeve zijne zaak
wint, zal de beschuldigde ter dood worden gebragt,
maar als deze laatste de proef heeft doorgestaan , zonder
eenig letsel daarvan te bekomen , zal de klager gedood
worden (21).
Over het algemeen , en zulks is hierboven reeds met
een enkel woord gezegd, hebben de Indische volken
weinig gehechtheid aan het leven , en achten hetzelve
van geringe waarde. Deze karaktertrek straalt ook door
in hunne wetten: honderd kleine misdrijven worden
met den dood gestraft, en deze straf met eene onver­
schilligheid" toegedeeld, welke ons zoude doen ijzen (22).
Pijnigingen worden zeldzaam in het werk gesteld. De
gewone doodstraf wordt gepleegd met den kris of met
den piek, (tUmbak). Misdadigers van staat worden som­
tijds in liet geheim van kant gemaakt. Het ambt van
scherpregtcr is bij de Indische volken niet in minachting
gelijk bij ons; het wordt integendeel als eene eer en
onderscheiding aangemerkt. Hun rang staat gelijk met
dien van den geringeren adelstand. De doodstraf met de
koord is bij hen niet in gebruik; ook niet die van ver-
(21) Vid. W. MARSDEN, History of Sumatra.
mi n-
(22) Dit betreft bijzonderlijk de Vorsten van Java. Op Sumatra
en vele andere eilanden worden de meeste misdaden met geld­
boete gestraft, gelijk straks nader zal worden aangewezen,
I

,3o J. OLIViER, AANTEEKENINGEN
minking, afkappen van leden, en andere soortgelijke
wreedheden , hoewel zij door dc wet van MAHOMED tegen
diefstal geboden worden, en ook, gelijk wij zoo even
gezien hebben, in sommige oude handschriften der Java­
nen bevolen zijn. Gevangenis, als eene opgelegde straf,
is ook niet bij hen gewoon, met uitzondering van plaat­
sen, waar dezelve door Europeanen is ingevoerd. Maar
veelvuldig . is bij dc Indianen het gebruik eener straf,
welke eenige overeenkomst beeft met hetgeen men in
Europa noemt aan de kaak staan. Het oogmerk dezer
strafoefening is, den misdadiger aan de algemeene be­
spotting en verachting prijs te geven. Men besmeert zijn
aangezigt met boutskool en curcuma; eene groote roode
bloem (büngah radja) wordt hem bij wijze van tooisel
achter het oor gestoken , cn in dezen toestel wordt hij,
op een' witten karbouw (een dier, dat bij hen in groote
verachting is), langs de openbare wegen rondgevoerd.
Het vogelvrijverklaren is gebruikelijk op Sumatra, m
Ac bovenlanden van Palembang, in At Redjang en an-
andere distrikten, maar niet op Java. Het is geene door
de wet bepaalde straffe voor eenige misdaad , maar een
regt, hetwelk door eiken familiestam op een van des-
zelfs leden wordt uitgeoefend, overeenkomstig met dc
verantwoordelijkheid, welke haar door de wet, voor het
gedrag van alle hare leden is opgelegd. Zoodanig een
geèxcommuniéerde wordt een orang risau genoemd. Hij
wordt geacht buiten dc mcnschelijke zamenleving gewor­
pen te zijn, cn wordt als een wilde, of als een wild
dier beschouwt. De Redjangsche wet zegt daaromtrent:
als een orang risau een' moord beeft gepleegd , zal het
aan de nabestaanden van den vermoorden vrijstaan , hein
het leven te benemen , zonder dat zij daarvoor strafbaar
zullen zijn ; maar ingeval zulk een orang risau vermoord
wordt door iemand die geene zoodanige wettige wraak
tot doel heeft, zal degeen die hem vermoord heeft, eene
bof'

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. i3t
toetc aan den "Vorst betalen , vermits alle bannelingen ,
gelijk alle andere wilde dieren, 's Vorsten eigendom zijn.
De Sultan van Palembang verbant zijne hovelingen en
bloedverwanten naar afgelegene distriklen, inzonderheid
naar dat van de Blitie, en ontneemt hun willekeurig
alle hunne bezittingen. Ook de Javanen plagten menig­
maal tot de straf van verbanning te veroordeelen, het­
welk nog op het naburig eiland Bali in gebruik is. De
veroordeelde werd naar een onbewoond eiland vervoerd ,
of wel naar bosschen en ongezonde plaatsen verwezen ,
welke het volk voor het verblijf van duivelen cn kwade
geesten hield.
Somtijds , bij gelegenheid van zeer zware misdaden,
wordt de schuldige veroordeeld om door den tijger ver­
scheurd te worden. Deze straf dient tevens tot verlusti­
ging van den Vorst en van zijn gezin , die bij dezen on-
gelijkcn strijd altijd tegenwoordig zijn. In enkele zeer
buitengewone gevallen wordt door dc wet het empaleren
bevolen, doch er zijn weinige voorbeelden, dat deze
wreede straf immer bij de Javanen is uitgeoefend ge­
worden.
Lijne alle lijfstraffelijke vonnissen kunnen met geld af­
gekocht worden, doch men moet hieruit niet besluiten
dat de regter zich door geschenken zou laten omkoopen.
De afkooping is door de wetten geoorloofd. De meeste
straffen bestaan uit geldboeten, zelfs die van manslag:
doch zulks heeft meer plaats op Sumatra dan op Java.
Een uittreksel uit dc wetten van Redjang op bet eerst­
genoemde eiland zal deze bijzonderheid kunnen ophelde­
ren. Voor zoodanige wonde, die het verlies van een
oog, van eenig ander lid , of groot gevaar van het leven
ten gevolge heeft, zal de helft van de gewone boete
(bekend onder den naam van Bangon) betaald worden.
Voor eene wonde aan het hoofd is de vergoeding twintig
Spaansche matten, en voor mindere wonden naar even-
I i r e-

,32 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN.
redigheid. Als iemand over het gebergte weggevoerd en
aldaar voor slaaf verkocht word, zal de misdadiger, na­
dat men hem daarvan overtuigd heeft, dc boete ten
volle betalen, maar als de verkochte persoon vóór de
teregtstelling wederom in vrijheid is, zal de dader kun­
nen volstaan met betaling van de helft.
Voor broedermoord betaalt de schuldige aan de over­
heid het zoengeld (Tepung-bumi of boemi, omdat de u
altijd als onze oe luidt) (23). — Eene vrouw die haren
man vermoordt zal met den dood gestraft worden.
Een merkwaardige trek in de wetgeving der Indische
volken is de onderscheiding van door hen opgelegde
straffen naarmate van den rang der misdadigers. De
edelen, de vrijen en de slaven zijn de drie groote klas­
sen der bevolking, op welker onderscheidene regten de
wetboeken altijd toespeling maken. Zij die van hoogen rang
zijn , schroomen niet zich te beroemen , dat zij niet aan
de gestrengheid der wetten onderworpen zijn. De boete
voor den moord aan eenen L'opalti of opperhoofd ge­
pleegd, is, volgens de wetten van liedjarig op Sumatra ,
vijfhonderd Spaansche matten ; voor dien van een' Pro-
attin of minderen gezagvoerder , tweehonderd vijftig
Spaansche matten; voor dien van een gemeen man of
van
(a3) Tepong-boeml, verzoening van het aardrijk (dat door deze
misdaad ontcerd is). Uit den zamenhang dezer wetten ziet men
dat de manslag eenvoudig als eene berooving van iets , dat eene
geldswaarde beeft, wordt aangemerkt. In bet geval van broeder­
moord , wordt eene bezoedeling van bet aardrijk ondersteld, en
deze daad als iets meer dan eenvoudige manslag beschouwd. Dit
alles ontstaat uit de geringachting van het menscbelijke leven,
hetwelk de Indianen zeiven niet veel boven dat van dieren achten.
In de volkstalen bestaat geen woord, dat moord of moordenaar
beteekent. Zij kennen, naar het schijnt , geen onderscheid tus­
schen dooden en vermoorden. Bunu of inembuna beteekent beide.

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIK i33
van een' jongeling (budjang) tachtig Spaansche matten;
voor dien van eene vrouw of een meisje uit de gemeene
klasse, honderd en vijitig Spaansche matten; voor dien
van de vrouw of het wettig kind van eenen Bopatti,
twee honderd en vijftig Spaansche matten , en zoo verder.
Diefstal wordt onderscheidenlijk gestraft, naar mate
van het uur, waarin de diefstal gepleegd, de plaats van
waar de goederen ontvreemd , den persoon aan wien zij
ontstolen, en dien door welken zij gestolen zijn. De
gewone straffen zijn: de afkapping van de hand, bespot­
telijke tentoonstelling op een witten buffel, geldboete,
en zoo de diefstal met verzwarende omstandigheden ge­
paard en aan eenen edelman gepleegd is, de dood. Ook
wanneer een dief op heeter daad betrapt wordt, is het
volgens de wet geoorloofd hem ter dood te brengen. Bij
de onderscheidene volken heerscht veel overeenkomst in
hunne wetten, die allen in den zelfden geest schijnen
opgesteld te zijn. Doorgaans wordt enkele diefstal met
geldboete gestraft. De wetten van Redjang (de meest
gevolgde op Sumatra) bepalen, dat iemand van diclstal
overtuigd, de dubbele waarde van bet gestolene zal ver­
goeden , niet eene boete van twintig Spaansche matten
en een buffel , ten zij het gestolene de waarde van vijf
Spaansche matten niet te boven ga, in welk geval de
schuldige na vergoeding van de dubbele waarde, met
eene boete van vijf Spaansche matten en eene geit zal
kunnen volstaan.
Over het algemeen zijn de diefstallen in Indië niet
menigvuldig. Een Europeaan verwondert zich, wanneer
hij de woning van Javasche landbouwers dikwijls dag
en nacht ongesloten ziet , zelfs in afgelegene eenzame
oorden heerscht een stilzwijgend vertrouwen op de eer­
lijkheid en goede trouw, die aan eenvoudige zeden en
matige behoeften zoo natuurlijk eigen is. Ook te Batavia,
alwaar even als te Samarang, Sourabaye en alle plaatsen,
I 3 waar

J34 J- OLIVIER, AANTEEKENINGEN
•waar vele Europeanen bijeen wonen,

OP EENE REIZE DOOR 008T-1NDIE. i35
is geoorloofd zijnen -vriend bijtespringen, vranneer deze
zelf niet vermogend is, een iiem aangedaan onregt te
•wreken; het is geoorloofd eenen jongeling te hulp te
komen , wanneer deze niet sterk genoeg is , om zelfde hem,
aangedane beleediging te straffen. In deze en in geene
andere gevallen zal het als wettig beschouwd worden,
zich in een tweegevecht te mengen.
Uit den aard van sommige wetten is het buiten allen
twijfel kenbaar, dat het luwe beginsel van wedervergel­
ding daarvan de grondslag is. Niet alleen wordt geen
hoegenaamd ouderscheid gemaakt tusschen voorbedachten
woord en toevalliger, doodslag in een gevecht, maar zelfs
wordt het huren van een sluikmoordcuaar voor geen zwaar­
der misdaad gehouden dan onvoorziene manslag. Het ver­
lies van een mensch of eigenlijk de waardij van deszelfs
arbeid voor zijne familie of voor de gemeente, is vol­
strekt het eenige wat bij deze volken in aanmerking komt.
J)e T>pong-bocnii j waarvan reeds gesproken is, wordt niet
als eene boetstralfe opgelegd, maar als eene op bijgeloof
gegronde zuivering van den bloedvlek, welketi de aarde
door den moord ontvangen beeft. Bij sommige Indische
-volken moet de doodslager ook dc kosten van begraving ,
die altijd zeer gering zijn, aan de lamilie vergoeden.
Ten opzigte van het huren van sluikmoordeuaars geeft
de volgende passage eene voldoende inlichting. Indien
iemand, buiten weten der overheid, een' man huurt,
om iemand van wien hij eene verongelijking ondergaan
heeft, hel leven te benemen, en zulks wordt ten uitvoer
gebragt, zal de huurder den vollen prijs betalen voor den
man, dien hij heeft doen ombrengen; cn komt de geen
die gehuurd was daarbij om het leven , dan zal de huur­
der den voor den moord bestemden loonprijs, mitsgaders
de kosten der begVavëni? aan de nabestaanden van den
overledenen uitkeeien (2.j) -
(ï/jj KUab segalla Unaang iLamaja an xiangganu.
i 4
De

i3

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. i3 7
zijn voorbeelden, dat zulke misdadigers door het volk
doodgeprikt, en doodgeknepen zijn geworden.
Dit overzigt der wetten, in gebruik bij de Indische vol­
ken , die niet geheel onder beheer van het Nederlandsche
Gouvernement staan , zal voldoende zijn , om eenig
licht te verspreiden over den toestand bunncr beschaving
cn verlichting, Met enkele plaatselijke wijzigingen be­
staan deze wetten voornamelijk op Bali, in de binnenlan­
den van Sumatra, van Borneo en van Celebes, in een
groot gedeelte der Moluksche eilanden, en inzonderheid
op Hatma-heira, voorts ook op Riouw, en langs de
kust van Malakka, maar het minst van allen'op Java,
in welk laatstgenoemd eiland de heerschappij der inland­
sche Vorsten door het Nederlandsch gezag het meest be­
teugeld wordt. De Nederlandsche wetten worden door
deze Vorsten dikwerf voor te zwak en onze regtspleging
voor te langwijlig aangezien. De Sultan van Palembang
wilde eene zijner vrouwelijke bedienden, die aan eenen
minnaar buitenshuis, een heimelijk bezoek had gegeven,
de neus en ooren doen afsnijden, en kon niet begrijpen
dat de Resident deze straf 011 menschel ijk vondt, en de
uitvoering daarvan niet wilde gedoogen.
Men heeft doorgaans een zeer verkeerd begrip van de
Inlandsche bevolking van Borneo en die van de Moluk­
sche eilanden, door de beschrijving van VALENTYN onder
den naam van Koppensnellers bekend. Velen denken dat
dit volk zoo wreed en wild is , dat zij even als tijgers
in het woud, uit enkele bloeddorst eikanderen verscheu­
ren. Dc dayaks van Borneo cn de alfoeren (ffarafora's^vm
Jlalmaheira, van Tidore , lernate , enz. zijn koppensnellers ,
en niettemin een zeer goedaardig , vreedzaam , trouw en
eenvoudig slach van menschen. liet is, ja, bij hen een
bijgeloovig begrip dat zij een' mensch geveld moeten heb­
ben , en deszelfs hoofd als eene soort van offerande, aan
den priester moeten ter hand stellen , alvorens zij als man
I 5 ], e-

138 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
beschouwd kunnen worden, of huwen mogen, doch dit
gebruik kan vergeleken worden bij het aannemen der
Toga vii ilh onder dc Romeinen , en de alfoer begaat den
bij hem gcbruikelijken manslag, als men zoo spreken
mag, zonder erg. Slechts een menschenhoofd moet hij
Jevereu , en om dit te doen begeeft hij zich op een groo­
ten afstand huiten zijn dorp op den weg. Hij verschuilt
zich achter een' boom, en zoodra er een man , om het
even wie , uit eene andere negerij of een ander distrikt
dan bet zijne voorbijgaat, snelt hij achter hem en houwt
hem het hoofd af, met hetwelk hij huiswaarts keert, en
daarmede uan het gebruik zijner voorouders voldaan heeft.
Nimmer zal hij een zijner dorpsgenooten, zelfs niet een
inwoner van zijn eigen distrikt om het leven brengen;
veel minder nog een' Europeaan, aan welken laatsten zij
integendeel somwijlen de trouwste diensten bewijzen. Op
een togtje naar den top van den berg van Ternate had
de schrijver een geleide van een tiental Alfoeren van den
Sultan bekomen, om hem op sommige steile plaatsen van
den weg in bet klimmen behulpzaam te zijn. Met de
grootste behendigheid en voorzigtigheid tevens, werd bij
cn de overige leden van zijn gezelschap, op eene zeer
steile en glibberige plaats omstreeks de helft van den
berg, ieder door twee alfoeren, die van hunne armen
cone zitplaats maakten, naar boven gedragen. Deze men­
schen zijn over het algemeen dienstvaardig, eerlijk en
getrouw. Hun voorkomen is even zoo afschuwelijk als
bun inborst goedaardig. Ook is het verfoeilijk gebruik
van het zoogenaamd koppensnellen alleen nog bij de af-
gclcgenste en ruwste bcrgvolkeren in wezen, hij die ge­
nen welke in de nabijheid der Europeanen wonen , is
hetzelve sedert lang afgeschaft geworden.
Alvorens geheel van dit onderwerp aftestappen,
zullen wij nog kortelijk gewagen van den staat dei-
godsdienstige begrippen onder dc Indianen. Zij die
^Ia:

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDIE. i3g
Mahomedancn zijn, en welke , zoo als wij hier boven
gezien hebben, de talrijkste klasse uitmaken, volgen nog
vele gebruiken die tot hunne vroegere wetgeving of gods­
dienst hehooren. Dc Mahomedaansche feesten worden
vermengd met allerlei potsen en kluchtige optogtcn, welke
hunnen oorsprong denkelijk alleen aan de grilzucht hun­
ner despotische Vorsten verschuldigd zijn. Zij vieren
twee groote leesten, het eene Moeloed, (de geboorte van
den Profeet,) en het andere llamazan, de vasten, welke
eene maand duren. Gedurende de maand Ramazan (2G)
gebruiken zij bij dag geen het minste voedsel, doch stel­
len zich daarvoor schadeloos zoo dra de zon is onderge­
gaan. Bij andere feesten houden zij statelijke optogten,
waarbij , even als bij het nieuwjaarsfeest der Chinezen .
allerlei gedrochtelijke figuren (ondanks het verbod van
MAIIOMEO) , als slangen, draken, leeuwen, enz. wor­
den rondgedragen. Dansen en muzijk gaan hiermede on­
afscheidelijk gepaard, en somtijds wordt er eene soort
van gemaskerd bal gehouden, hetwelk echter, voor den
Europeaan een ellendig schouwspel is, vooral indien hij
het daarbij toepasselijk gezang niet verstaan kan. — De
pclgrimstogtcn naar Mekka worden door de Indische Ma­
homedanen minder uit vroomheid, dan uit ijdelheid on­
dernomen. Het is hun vooral te doen om zich bij hunne
terugkomst eenig aanzien bij hunne geloofsgeuooten te
verschaffen. Zij, die van Mekka zijn terug gekeerd, ne­
men den naam aan van Hadjie , dat zoo veel als mon­
nik of priester van minderen rang beteekent, en worden
door het onnoozele volk met eene zekere mate van hei­
ligen eerbied beschouwd en bij alle voorkomende gevallen
geraadpleegd, waarvan deze Hadjies niet zelden schro­
melijk misbruik maken , zoodat het wenschelijk ware dat
de bedevaarten naar Mekka afgeschaft konden worden.
.20} Bulan puwasa genoemd (.uit net mnaoescn;.
On-

ifo J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
Ouder de gemeene Javanen zijn er velen die zoo weinig
vau den Mahomedaanschen godsdienst weten, dat zij den
Profeet niet eens bij naam kennen. CRAWFURD geeft hier­
van een voorbeeld dat hem zelf bejegend is , te weten ,
een Javaansch landman die, in zekere zaak betrokken,
een eed moest afleggen , werd gevraagd of hij bij den
Koran cn den Profeet wilde zweren. Ja ! zeide hij , en
noemde in den eed , uit louter onwetendheid den naam
van zijnen dorppricster, die de eenige profeet was aan
wien hij eenige kennis had .
Zij zijn, in weerwil van het verbod van MAHOMED,
groote liefhebbers van dobbel- cn andere hazardspelen.
"Voor.i! is het wedden bij banegevechten bij hen een harts.
togtelijk vermaak; ook onthouden zij zich niet van wijn
wanneer zij dien bekomeu kunnen; doch ten opzigte van
het nuttigen van varkenvleesch onderhouden zij stiptelijk
het verbod van den profeet, waarschijnlijk omdat de op­
volging daarvan hun het minste kost. Sommige Europe­
anen , die pas in bet land komen , cn nog niet met de in­
landsche zeden bekend zijn , willen hunne dienstboden
niet alleen van kleeding maar ook van voedsel voorzien ,
en geiooven hun daardoor grooten dienst te bewijzen ,
doch het is er verre af. De Javaan heeft een afkeer van
al wal op dc europeaanschc wijze is gereed gemaakt, hij
vreest altijd dat bet een of ander met babi (varkens-
vlcosch) vermengd is, en is niet beter te vreden dan wan­
neer hem vergund wordt zelf op dc markt zijne nassi en
lerri te koopen , en zijn maaltijd zelf toetebereiden.
De inwoners van Bali zijn nog het eenige volk in
Nedeilandsch Indié' die den godsdienst der Hindoes be­
houden hebben. Gelijk de overige Indianen hier en daar
niet weinig afwijken v:.n de leer van MAHOMED , zoo wor­
den ook op Bali vele plegtigheden der Hindoes verwaar­
loosd, en vele hunner leerstellingen zijn in vergetelheid
geraakt. De Balinezen onthouden zich niet van dierlijk
voed-

OP EENE PiEIZE DOOR OOST-'INDIE. if,i
voedsel; zij vormen wel is waar, een zamenstel van
kasta's uit, maar hunne begrippen verschillen zeer veel
van die der Rrahminen en Buddhisten op bet vaste land.
Het opmerkelijkst en betreurenswaardigste gebruik het­
welk zij van de Hindoes nog behouden hebben , is de op­
offering der weduwe op den lijkstapel van haren man.
Dit afgrijselijk gebruik bepaalt zicli echter tot dc afge­
storvene vorsten en rijksgrooten. In sommige gevallen
offeren zich een ontzaggelijk getal vrouwen aan de vlam­
men op. Dc echte vrouwen springen zelve in den brand­
stapel , de bijwijven of slavinnen doorsteken zich met een'
kris. Er is ten dien einde eene soort van brug over dcu
brandstapel gemaakt, van welken zij naar beneden springen^
Men vindt in een javaanseh geschied-verbaal (hhyka-
jat) eene beschrijving van dit gebruik, hetwelk te merk­
waardiger is, omdat zoo vele andere berigten daarom­
trent den Europeanen geheel verkeerde voorstellingen
hebben gegeven.
In den oorlog tusschen den Sultan van lUatai'anz zon­
den de Hollanders een gezantschap aan den Koning van
Bali (27), om diens hulp tegen den Sultan van Mala-
rarn intcroepen. Be afgezanten vonden den Koning, door
het overlijden van zijne beide zoons, in diepe droefheid
verstclpt , welke nog verzwaard werd door de hevige
ziekte zijner beminde vrouw , welke mede na verloop van
eenige dagen bezweek. Een oud gebruik vorderde dat
dc begrafenis eene maand en eene week na het afsterven
zoude plaats hebben , doch ten gevalle van het Holland-
sche gezantschap, hetwelk hierna zoude hebben moeten
wach-
(27) Destijds was Bali, naar het schijnt slechts een enkel koningrijk.
Thans is het in zeven kleine vorstendommen verdeeld.
Zie HAFFLES Ilistory of Java, in het aanhangsel, waarin verscheidene
merkwaardige bijzonderheden nopens dit le weinig bekende
eilaud voorkomen.

• 4* J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN.
'wachten , gelastte de Koning dat deze plegtigheid acht
dagen na den dood zijner gemalin zoude plaats hebben.
Toen de bepaalde dag gekomen was, werd het lijk der
Koningin ten huize uitgedragen /door eene opening welke
in den muur gemaakt was, om den duivel te misleiden,
die, naar hunne gedachte, altijd bij deuren en vensters
op de afgestorvenen loert. De slavinnen die het lijk moes­
ten vergezellen, gingen naar haren [rang vooruil, elke
derzelve ondersteund door eene oude vrouw, en gedra­
gen op eenen kunstig gevlochten zetel van bamboes. Voor
dezelve was een gebraden varken , met eenige rijst , en
vruchten ; benevens siri (28) geplaatst tot eene offerande
voor de goden. Aldus werden deze ongelukkigen in ze­
gepraal , onder het geluid van verscheiden speeltuigen ,
naar de plaats gebragt, waar zij den doodsteek ontvan­
gen en verbrand moesten worden. Voor elke slavin was
eene soort van krib met hoog opstaande zij-planken toe­
gerust, waarin zij, na driemaal in hare draagzetels rond­
gevoerd geweest te zijn , zeer statig plaats namen. Daar­
op werden zij door vijf mannen cn eenige vrouwen ont­
bloot van de bloemen met welke zij versierd waren ge­
weest. Telkens hieven zij de evengenoemde offeranden
in de hoogte, waarna dezelve door. de vrouwen werden
aangenomen ; cn tc gelijk met de bloemen over liet hoofd
achterwaarts ter aarde werden gesmeten. Een der om­
standers liet eene duif vliegen, om aantekondigen dat
hare zielen naar het verblijf der gezaligde vorstin stonden
te verhuizen, op welk teeken zij van alle kicedcren,
uitgezonderd hare sluijers ontdaan worden. Vier mannen
grepen de slagtoffers bij de beenen en armen , terwijl de
vijfde den kris trok. Eenige slavinnen namen dien zei ven
in hare handen, kusten denzclvcn , cn bragten zich met
den
(28) Onder dit enkele woord is de geheele toestel van betel,
areca, kalk, tabak enz. begrepen.

OP EENE REIZE DOOR OOSTINDIE. iz0
den kris in de linkerhand , eene wonde toe in den regter
arm, waarna zij met het bloed hare lippen besproeiden,
cn met den vinger het voorhoofd met bloed bevochtig­
den. Daarna gaven zij den dolk terug en ontvingen
een' eersten steek tusschen de ribben, en een tweeden
onder het schouderblad , diep genoeg om het hart tc treffen.
Dit geschied zijnde, werden zij op den brandstapel
gebragt, en nu eerst werd het lijk der koningin op
een prachtig gestoelte (badi-badi), naar den brandstapel
gebragt. Twee vrouwen zaten nevens het lijk, en tv.ee
priesters gingen vooruit, in de hand een koord houdende ,
welke aan het gestoelte was vastgemaakt, om aan te
duiden dat zij de afgestorvene naar den Hemel geleidden.
Wanneer eene vrouw zich nevens het lijk van haren man
op den brandstapel werpt, is zij doorgaans verre van
zulks met wanhopige droefheid te doen. De meeste z;;n
daarbij welgemoed ; zij troosten hare nabestaanden over
baren vroegtijdigen dood, en gelooven, dat zij nu we­
derom naar hare mannen terug keeren.
Alle deze gebruiken bestaan nog heden op het eiland
Bali, hetwelk waarschijnlijk aldus op zich zelve gebleven
is, uit hoofde van de zeer moeijelijke toegankelijkheid
der kusten, en het gebrek aan veilige havens en goede
ankergronden , ofschoon het slechts door eene naauwe
zeeé'ngte van Java gescheiden is.
De andere Indische volken, bijzonder die van de Mo-
lukkes , zijn Heidenen, Mahomedanen of Christenen.
De Alfoeren van Tidor, Ternate en Halmaheira, de
Da vakkers van Borneo , de Batta's van Sumatra, en
soortgelijke volksstammen zijn Heidenen, en in eenen
staat van onbeschaafdheid, welke het in deze bladen
overtollig maakt, daaromtrent breedvoerig te handelen.
Geheel anders is het met de Chinezen. De Chinees
bezit eene industrie die verbazend is, en vooral werk­
zaam is in het bevorderen van gemak en zinnelijk ver­
maak.

£44 J- OLIVIER , AANTEEKENINGEN
maak. Dc invloed van de zamenleving der Chinezen in
het midden der Indische volkeren uitvoerig te', beschrij­
ven , zoude een onderwerp zijn, hetwelk ons bestek niet
gedoogt, maar enkele trekken van den aard, de zeden
cn de verstandelijke vermogens van dit merkwaardig volk ,
dat oveial in Indië verspreid is, zullen den lezer ruime
sloffe tot eigene bespiegeling kunnen geven.
De Chinezen zijn vernuftig, listig, valsch, twistziek,
onder hunne eigene natie, doch buigzaam en geveinsd
wellevend jegens hunne meerderen (en jegens de Europea­
nen), geldgierig, wraakzuchtig en nogtans lafhartig.
Koophandel is hun element, hoewel zij ook handwerken
beoefenen, en zelfs als daglooners arbeiden, wanneer zij
niets beters weten aan te vangen. De Chinesche jonken
en wankans brengen altijd een groote menigte Chinezen
aan, die zich in Indië nederzetten, en wanneer het hun
gelukt is, aldaar fortuin te maken, wederom naar hun
vaderland terug keeren. Eene groote menigte blijft
echter in bet land, waar zij met inlandsche vrouwen
huwen; alzoo de Chinasche vrouwen niet buiten 'slands
mogen gaan. De kinderen van Chinezen en Inlandsche
vrouwen geboren, noemt men orang-Paranakan. Zij
hebben genoegzaam de zelfde kleur en den zelfden aard
als de Liplappen.
De Chinezen brengen uit hun vaderland eene grootcre
mate van kennis mede, dan onder de inboorlingen be­
slaat. Zij hebben sedert onheugelijke tijden het bereiden
van zijden stoffen, het weven van katoenen lijnwaden,
bet verwen derzelve met schitterende kleuren verstaan ;
de gewrochten hunner porseleinfabrieken zijn algemeen
bekend ; hun verlaksel wordt alleen door het Japansche
overtroffen. Hunne meubelen, vazen, werktuigen, huizen,
schepen en vaartuigen onderscheiden zich door hecht­
heid, gepaard met eene zinlijke eenvoudigheid, die in
sommige gevallen navolgenswaardig is. De Poölsaanlrek-
0
king

OP EENE REIZE DOOR OOST-IND1E. XL\S
king der magneet is, eeuwen lang voor onze tijdrekening
bij ben bekend geweest, doch zij hebben deze ontdekking
niet voor de scheepvaart benuttigd, en zich alleenlijk
opgehouden met poppetjes en andere rariteiten daarmede
m beweging te brengen, hetwelk schijn te bewijzen, dat
zij met al hun vernuft, hunne uitvindingen zelden op
voorwerpen van groot aanbelang weten toepasselijk te
maken. Het buspoeder, cn velerlei kunstvuurwerken zijn
sedert zeer langen tijd bij hen bekend geweest, en het is
waarschijnlijk dat de Indianen daarvan de toebereiding
van de Chinezen geleerd hebben (29). Sommige
artikelen van hunne nijverheid worden zelfs door de
Europeanen niet volkomen geëvenaard. Onder deze moet
men hun papier tellen, dat tegelijk dun, fijn en sterk
is. Men gebruikt in de bureaux en elders eene soort
van graauw papier, voor couverten van brieven te Batavia,
hetwelk bijna zoo sterk als perkament is,
De munten, waarmede de Chinezen onderling handel
drijven , zijn die, welke in hun vaderland gebruikelijk
zijn. Dezelve bestaan niet in goud of zilver , maar bevatten
slechts eene denkbeeldige waarde. De meest gebruikelijke
in Indië zijn: het Tahil 37,63 gramm. (bijna eene
Spaansche mat) en het Mas ( T| gedeelte van een Tahil).
Zij gebruiken de Decimaalrekcning, en hebben een vernuftig
uitgevonden middel, om in een oogenblik de ingewikkeldste
berekeningen te maken. Het bestaat uit een
houten bord, in hetwelk zij onderscheidene balletjes langs
ijzeren of koperen spillen heen en weder bij elkander of
van elkander schuiven, terwijl de balletjes de eenheden
,
(29) De Indianen zijn met de drukkunst over het algemeen nog
geheel onbekend. Slechts enkelen hebben de Landsdrukkerij nu
en dan bezigtigd. Zij graveren en drukken echter zegelschriften ,
namen , enz. op hunne zegels (tiap); doch alle boekwerken zijn
bij hen manuscript.
K

i0 J. OLIVIER, AAK TEERENILVGEIS'.
dep, tientallen, honderdtallen, enz. beteekencn. Der
maten van afstand, de maten van inhoud en de gewig-
ten, berusten allen op decimaal rekeningen.
De kleur der Chinezen is bleek geel; die uit het noor­
delijk China komen, zijn natuurlijk blanker, dan dc
Zuid-Chinezen, en deze laatste wederom minder bruin
dan de Paranakans. Het karakteristieke in de physiog-
nomie der Chinezen bestaat in dc scheve ligging der
oogen, in het uitsteken der jukbeenen, en in de buiten­
gewone grootte der ooren. Zij zijn eer dik dan lang , en
onder de vermogende klasse vindt men vele zeer vette
menschen, hetwelk gedeeltelijk is toe te schrijven aan
hunne gewoonte oin sterk voedende spijzen en warme
dranken te gebruiken.
De Chinezen die zich in Indië , en bijzonder op Java,
Sumatra, Borneo en in de Moljulko's hebben nedergezet ,
zijn meestendeels gelukzoekers, uit dc twee zuidelijke
provinciën van China, Foh-Kiën cn Kanion (chin. Qu-
ang-thong). Die van de eerstgenoemde provincie worden
geacht van betere afkomst, opvoeding en zeden te zijn,
dan die van Canton overkomen, welke laatstgemelde door­
gaans zedeloos, losbandig, ontuchtig, onmatig, trouwe­
loos en in allen opzigte verachtelijk zijn. Zij zijn in
Indië zeer gemakkelijk van hunne landgenooten uit Foh-
Kiën te onderscheiden. Het is waarschijnlijk dat de
Chinezen , even als dc Europeanen , met geen ander oog­
merk komen dan om fortuin te maken en te repatriëren,
doch dat velen door omstandigheden en huwelijken ge­
noopt worden , in het land te blijven.
Men kan hun den lof niet ontzeggen van arbeidzaam
en ondernemend te zijn. Het betere slach van Chinezen
is ook wellevend , vredelievend cn weet zich hij dc Eu­
ropeanen , zoowel als bij de inlandsche vorsten , bemind
te maken. Men ziet hen meestal in het bezit der pachten
fan baiars (markten), tollen en andere voorleden.
Ook

OP EENE REIZE DOOR OOST-IN DIE. i/ft
Ook verdient eeu zeer loffVlijktf trek in hun karakter
hier vermeld te worden: te weten de onbegrensde eer­
bied en liefde welke kinderen aan hunne ouders betoo-
nen. Eerbied voor den ouderdom is ook bij den Indiaan
een onderscheidende karaktertrek, maar dit pligtgevoel
gaat bij den Chinees alle beschrijving te boven , en
maakt, als het ware, een hoofdtrek van zijn' godsdienst
uit. Pligtverzuim jegens hunne ouderen, wordt ook
door hunne wetten als de afschuwelijkste ondankbaarheid
en als de snoodste misdaad geschandvlekt. De Chinesche
wet zegt daaromtrent, dat de onverlaat, die zijnen vader
of zijne moeder oneerbiedig of ondankbaar behandelt, in
het openbaar zal ter dood gebragt worden; dat zijne
kinderen en nabestaanden zullen verbannen, en zijn
huis verbrand worden. Ja, dat men de plaats, waar
hetzelve gestaan heeft, met zout bezaaijen, en ten eeu­
wigen dage aldaar geen huis meer bouwen zal (3o).
Het huwelijk wordt bij de Chinezen als eene heilige
instelling beschouwd. "Veelvrouwerij is bij hun geoor­
loofd, in zoo verre dat zij niet, gelijk de Mahomedanen,
vier echte vrouwen mogen huwen, maar enkel, behalve
eene enkele echtgenootc, een zeker getal bijzitten mogen
onderhouden, terwijl alsdan de laatstgemelde niet meer
geacht worden , dan als dienstmaagden der echte vrouw.
Rij sterfgevallen wordt het lijk in eene hermetisch ge-
slolene kist vier, zes a acht weken boven aarde binnen
's huis gehouden , alvorens ter aarde te worden besteld.
Gedurende dezen tijd verzamelen zich nu en dan de na-
be-
(3o) De mindere misdaden worden door de Chinesche wetten
gestraft met te pronk staan , met de beenen in een blok, of met
den hals in eene plank, waarin een rond gat is gemaakt; maar
vooral is de algemeene straf een zeker getal stokslagen. Alle deze
straffen kan men met geld afkoopen, even als bij de Indische
volken. Zware misdaden echter worden onherroepelijk met den
dood gestraft.
K. 2

.48 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN.
bestaandcn in het sterfhuis, offeren, en houden een fees-
telijken maaltijd. Hoe langer het lijk boven aarde wordt
gehouden, hoe meer zulks den eerbied voor den afge­
storvenen aanduidt; de kist is fraai versierd, met lak­
werk cn verguldsel, en wordt dag en nacht bij waslicht
en onder toepasselijke gebeden bewaakt.
Ten opzigte van den godsdienst der Chinezen is wel­
ligt nog weinig met zekerheid bekend, althans de be-
rigten , welke onderscheidene schrijvers ons deswege me-
dedeelcn, loopen verre uit elkander. De Schrijver dezer
bladen heeft met onbevooroordelde en bejaarde Chinezen
menig mondgesprek gehouden, met oogmerk om hier­
omtrent eenige toelichting te bekomen. Vele Chinezen,
die zich in Indii' hebben nedergezet, zijn meer bekend
met de plegtigheden en feesten , dan met den eigenlijken
godsdienst hunner voorvaderen. Velen ook schijnen on­
gaarne deswege narigt te geven. In eene opzettelijke
beschrijving van China, welke in het 6' le
stuk van het
Tijdschrift Cybele (32) voorkomt, kan de weetgierige
lezer omtrent de godsdienstige begrippen der Chinezen
uitvoerige en belangrijke berigten vinden , omtrent China
cn omtrent de zeden en den godsdienst der Chinezen.
Even als de Mahomedanen en andere Oostersche vol­
ken, hebben de Chinezen ook hunne heilige boeken,
doch zij houden dezelve niet voor eene goddelijke open­
haring. Deze heilige schriften zijn van eenen geschied­
kundigen , staatkundigen en zedekundigen inhoud. Het
voornaamste derzclve wordt Tsjoh-hing (onveranderlijke
leer) genoemd, en bevat hunne zcdeleer, hun staatsregt
cn hun volks-wetboek. Zij erkennen het noodwendig be­
staan van een Opperwezen, Sjang-Tieh genoemd, door
wiens
(3i) Dit Tijdschrift, ter bevordering van Land- en Volkenkunde ,
wordt bij Gebroeders DIEDERICIIS te Amsterdam uitgegeven.

OP EENE REIZE DOOR OOST-INDÏE. xfa
wiens almagt hemel en aarde voortgebragt zijn en on­
derhouden worden. Zij gelooven echter niet dat het
Opperwezen zich met eene bijzondere leiding der lotge­
vallen en gebeurtenissen van deze wereld bezig houdt,
maar dat de mensch door deugd en wijsheid over het al­
gemeen , zich zeiven gelukkig maken kan. Dit stelsel is
dat van den Keizer en van alle de Rijksgrooteu. Nogtans
is de in 1786 overledene Keizer KIEIN-LONG der leere van
den Grooten Lama toegedaan geweest. Deze sekte bestaat
nog in een gedeelte van China, omstreeks de Mogolsche
en Kalmuksche grenzen.
Over het algemeen is de eeredienst der Chinezen een
mengelmoes van de oorspronkelijk chinesche heidcnsche
begrippen en de leeringen van Fon, onder welken naam,
men allerwaarschijnlijkst CHRISTUS moet verstaan (3i).
Deze leerstellingen van F011 werden niet voor het jaar 65
na de geboorte van CHRISTUS in China bekend. Thans is
daarvan niets overgebleven dan een schromelijk misvormd
christendom. Onder deszelfs aanhangers vindt men de
Bonzen , eene soort van monnikken , die even als de Fa-
kiers in Indië zich vrijwillig allerlei ligchaamspijnigingen
aandoen , om bij het volk den schijn van heiligheid aan-
tenemen, en deszelfs mededoogen optewekken, ten einde
rijkelijke liefdegaven intezamelcn. Deze leer wordt in
China geduld , ofschoon zij jaarlijks openlijk in Peking
voor ketterij verklaard wordt.
Tegens het einde van de zestiende eeuw hebben de
Jezuïten in China eenige uitbreiding aan het Christen­
dom
(32) Het ia opmerkelijk , dat dit vreemdscliijnend gezegde door
onbevooroordeelde Chinezen erkend wordt. Vreemdschijnend, om­
dat sommigen Fob met Noah hebben willen verwarren (onder an­
deren YOLKEY , in zijne Ruïnes ou Mèditations sur les Reuolutions
des Empires, een boek waarvan de eenige verdienste in de weilui-
dendheid van den stijl bestaat.
K 3

s5o J. OLIVIER, A A N T E E K E N I N G E N
dom gegeven. Dc eerste Jezuiten schikten zich naar de
gebruiken der Chinezen, en lieten dezelve zoo veel mo­
gelijk met het door hen gepredikte christendom gepaard
gaan. Hierdoor zouden zij in het voortplanten van dien
godsdienst naar wensch geslaagd zijn , indien niet, gelijk
Lekend is, de hen opvolgende Dominikanen en Francis­
canen alles door hunne onverdraagzaamheid wederom be­
dorven, en aanleiding gegeven hadden, tot zeer ernstige
geschillen, welke Paus CLEMENS X I vergeefs door zijnen
Nuntius, Kardinaal TOURNON, in 1707 wilde bijleggen.
Sedert 1722 werd het Christendom in China vervolgd»
de kerken vernield, en de missionarissen naar Cantan
verbannen, terwijl enkele hunner in Pekin als onder­
wijzers in de wiskunst en andere wetenschappen geduld
werden, mits zij zich met geene godsdienstige zaken meer
zouden bemoeijen. De wijsgeerige Keizer KJEI-LONG ,
die in 1780 den troon beklom , gaf aan de Christenen
wederom eenige bescherming, en was ook den Jezuïten
meer genegen. Een der laatstgenoemden was zijn ver­
trouwde Tolk , en vertaalde onder andere staats-stukken
de dépêches welke in de latijnsche taal van het Russische
hof aan den Keizer van China werden toegezonden. Van
dezen Keizer tot op den tegenwoordigen Monarch heeft
-in China, voor zoo veel men weet, ten opzigte van het
Christendom, geene merkelijke verandering meer plaats
gehad (33).
Er bestaat onder de Chinezen nog eene talrijke sekte,
namelijk die van Lao-Kjun. Deze zijn afgodisten , en
weinig meer dan volstrekte heidenen, doch zij zijn geene
dwe-
(33) Ten opzigte van den handel, zijn de Chinezen minder ver­
draagzaam geworden. Te voren hadden de Nederlandeis den vrijen
toegang tot verscheiden havens, als Tju-zang, Ty-wang, Emoy,
Macaa en Quang-tong 'Canton) ; thans alleen tot de laatst ge­
noemde , en nog wel onder zeer strikte bepalingen.

OP EENE REIZE DOOR OOST-IN DIE. ïfi
dwepers , en schijnen te onverschillig te denken om over
godsdienstige begrippen te willen twisten.
De titel des Keizers is Vader en Moeder des volks,
ook wel Grootvader; en ofschoon zijn gezag onbeperkt
is, verwacht men van hem meer eene vaderlijke besturing
dan eene willekeurige heerschappij. Er zijn ambtenaren
(Quoang) die zich bezig houden met het opstellen van
de levensgeschiedenis der Monarchen, en deze schrijven
eene soort van dagverhaal van de verrigtingen des rege-
renden Keizers. Men zegt dat zij zich met de striktste
onpartijdigheid van deze taak kwijten , en niet schromen
den Keizer de door hun gchoudene aanteekeningen , wan­
neer hij zulks verlangt, onder de oogen te brengen.
Wij hebben in den aanvang dezer bladen met een en­
kel woord gewag gemaakt van de orang nasarani (Naza"
reners, zoo veel als Christenen) in Indië. De invloed , welke
de uitbreiding van onzen godsdienst in onze Oost-Indi­
sche bezittingen heeft, is echter een te belangrijk onderwerp,
om daaromtrent niet eenig meer volledig berigt te geven.
De orang nasarani, in de wandeling bij verkorting
sarani genoemd, zijn op Java afstammelingen van Por-,
tugezen (waarvan reeds genoeg gezegd is). In de Mo-
luksehe en Philippijnsche eilanden zijn de inboorlingen
des lands grootendcels tot het Christendom bekend. In
de eerstgenoemde zijn zij Protestantsch en in de laatst-
gemelde Katholiek.
Aangaande de eerste prediking van den Christelijke Gods­
dienst in de specerij-eilanden, vindt men bij VALESTurr
belangrijke bcrigtcn geboekt. De omstandigheden welke
hij verhaalt, zijn genoegzaam nog de zelfde als die te­
genwoordig plaats hebben. Die geschiedschrijver was,
gelijk men weet predikant bij dc Hervormde Gemeente
te Aniboina, en mag derhalve als een bevoegd oordeeler
geloof vinden. Hij beweert dat de volkeren in de Mo-
K 4 luk,

i5a J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
luksche eilanden den eenen dag het Christendom omhels­
den, en den volgenden dag wederom Mahomedanen wer­
den, hetwelk niet anders zeggen wil, dan dat zij geen
van heide waren, en het hun volstrekt onverschillig was
of zij orang sarani, dan of zij orang islam genoemd wer­
den. RAFFLES getuigt iets dergelijks van de Javanen , en
zegt dat de gemakkelijkheid waarmede zij tot het Mahc-
medaansch geloof bekeerd werden, een bewijs geeft, dat
zij ook even gemakkelijk eiken anderen godsdienst zou­
den omhelzen , wanneer bun dezelve op eene smakelijke
wijze werd aangeboden. De Hollanders hebben reeds in
de vroegste tijden op onderscheidene plaatsen in de Mo-
lnksche eilanden scholen opgerigt om in den Christelijken
godsdienst aan de inboorlingen onderwijs te geven. Aan
de kweekelingen dezer scholen werd dagelijks een rant­
soen rijst uitgedeeld, cn deze maatregel lokte een onein­
dig getal van proselyten , die hierop met eene kleine
woordverandering orang nassi (rijst-christenen) in plaats
van orang nasarani genoemd werden. Zoodra dezerijst-
uitdcelingen verminderden, liepen de nicuwgebakkene
christenen wederom weg. De Maarschalk DAENDELS liet
eenige honderd Ambonezen, welke op zijn' last naar Java
overgebragt en tot den militairen dienst bestemd waren,
in gelederen paraderen, en met de brandspuit doopen,
waarna zij verklaard werden Christenen te zijn. Zij wa­
ren met deze promotie niet weinig in hunn' schik, want
nu bekwamen zij vivres en kleeding gelijk de Europea­
nen en mogten daarenboven schoenen dragen, iets het­
welk onder de Indische volken alleen aan vorsten, prin­
sen en andere rijksgrooten vergund is. Nu onlangs, toen
de Gouverneur-Generaal de Molukkos met zijne tegen­
woordigheid vereerd heeft, werd den ijvcrigen predi­
kant KAM aan tafel van Zijne Excellentie gevraagd of het
getal der Christenen nog steeds vermeerderde, waarop
deze een zeer groot getal opnoemde welke door hem
ZCI7

OP EENE REIZE DOOR OOST-IND1E. i53
zeiven tot Christenen gemaakt waren. Zijne Excellentie
dit hoorende, betuigde deszelfs goedkeuring over des predikants
loffelijke pogingen, docb vroeg tevens of hij niet
meende dat het goed zoude wezen de Ambonezen eerst
tot menschen, en dan tot Christenen te vormen.
Sommige zendelingen brengen ook bet hunne toe om den
Christen godsdienst in die afgelegene gewesten weinigluister
bij te zetten. In de kerk te Amboina heeft
men zekeren jongen zendeling H. het psalmzingen hooren
aanprijzen , op eene alleszins onvoegzame wijze.
Hij zcide namelijk : Gijlieden moet u toch vooral
in het psalmzingen oefenen : want, de bijbel leert ons
dat wij in den hemel psalmen zullen zingen, en denk
eens aan! hoe beschaamd gij daar zoudt staan, indien
uwe Europeaansche medechristenen, eenen psalm aanheften,
en gijlieden niet mede kondet doen ! — Na dien
tijd hoorde men tot laat in den nacht in elke woning
psalmen zingen ; een bewijs althans, dat dc Ambonezen zeer
goedwillige leerlingen zijn. — Deze staaltjes zullen meer dan
voldoende zijn, om den lezer een denkbeeld van den
staat des Christendoms in de Moluksche eilanden le geven.
Laat ons echter, alvorens van dit onderwerp aftestappen,
kortelijk de redenen opgeven, welke, naar het
oordeel van den Britschen Resident aan het hof des Sultans
van Java, den voortgang e n de uitbreiding van het
Christendom onder de Indische volkeren hebben belemmerd
of tegengewerkt.
De onderwijzers waren zelden genoegzaam in de maletsehe
taal bedreven (3$ , en waren ook meestal o„be=.
kend
(34) Mannen gelijk de predikant G. H. WERNDLEY waren ten al
len ü;de , zeer zeldzame verschijnsels. - De evengenoemde Predikant
KAM, te Ambo lna, is zeer geoefend in de maleische taal. Zijn
welgemeende ijver verdient den hoogsleu lof.
R 5

i54 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN
kend met de zeden en gewoonten der inboorlingen, of
liet ontbrak lmn aan toereikende menschenkennis en aan
een' doelmatigen leertrant. Alle de begrippen der Eu­
ropeanen , waren regtstreeks met die der Indische vol­
keren strijdig. Door wangedrag, door zedeloosheid, door
allerlei ongeregeldheden, maar vooral door eene onver-
zadelijke hebzucht en geldgierigheid, maakten de Euro­
peanen hunnen godsdienst bij de inboorlingen gehaat.
Korten tijd voor dat de Europeanen zich in Indië neder­
zetten , hadden de inboorlingen zich tot het Mahomedaan­
sche geloof bekeerd , maar deze nieuwe leer was nog zoo
algemeen niet aangenomen, en had nog zulke diepe wor­
tels niet geschoten, ofdc Christelijke godsdienst konde nog
in tijds zijn ingevoerd geworden, en uithoofde van hare
meerdere voortreffelijkheid het Islamismus hebben verdron­
gen, indien niet de roofzucht , de dwingelandij , het geweld ,
de zedeloosheid , de geveinsheid cn dc ongemanierdheid
der Europeanen, de inboorlingen geheel van hunnen
godsdienst vervreemd hadden. liet grootste gedeelte der
Molukkische en omliggende volkeren waren nog niet tot
de leer van MAÏÏOMED overgegaan , zelfs de meeste bewo­
ners van het schier-eiland Malakka waren destijds nog
heidenen.
"Waarom echter, zal men zeggen , is het den Arabieren
gelukt, met zoo weinig tegenstreving alomme den stan­
daard van MAHOMED in Indie opterigten en zijne leer met
zoo snellen voortgang in den geheeleu Archipel uittebrei-
«jenV Omdat de zendelingen der Arabieren en andere
Mahomedaansche volkeren met den inboorling vriend­
schappelijk en vreedzaam omgingen; omdat zij zich eerst
en vooral toeleidcn op hunne taal, zich bekend maakten
met hunne voorouderlijke zeden , en zich schikten naar
hunne gewoonten en zelfs naar hunne vooroordeclen (35);
om-
(33) Van daar dat de Predikers van liet Mahomedaansche geloof
den Indianen vele rolksgsbruiken, die, gelijk men hier boven reeds

OP EENE REIZE DOOR OOST-IN DIE. ïSl
omdat zij zicli met de inboorlingen door huwelijken -ver­
mengden, en met hun als tot een volk in een smolten,
zoodat de onderscheiding tusschen leeraar en leerling te
niet ging, cn er geen verschil tusschen bevoorregten en
vernederden bestond ; omdat zij de meerdere voortreffe­
lijkheid van hun verstand cn de voordeelen hunner meer­
dere beschaving aanwendden tot onderwijs en verlichting
van het volk, hetwelk zij door zachte middelen van
overtuiging tot hunnen godsdienst wilden bekeeren. Zij
waren, zoowel als de Europeanen, eene handeldrijvende
natie, maar het snoode middel om het volk van de
vruchten hunner nijverheid en van de voortbrengselen
van hunnen grond, door listen , kuiperijen en geweld
te beroovcn, werd nimmer door hem beproefd. Zij namen
niet, gelijk de Europeanen, tot stelregel: Divide et Im-
pra. Zij zaaiden geen tweespalt tusschen de inlandsche
Vorsten, noch maakten een bondgenoodschap met den
zwakslen tegen den sterksten, om naderhand beide ten
onder te brengen, en het meeste voordeel ten koste
van den welvaart der inboorlingen aan zich zeiven te
brengen.
De voordeelen welke door de uitbreiding van den
Christciïjken godsdienst zouden ontstaan, zullen door nie­
mand in twijfel getrokken worden. Menschlicvendheid ,
zachtheid van zeden, beschaving, uitbreiding van nuttige
wetenschappen, welvaait, voorspoed en geluk zouden
hiervan do heilzame gevolgen zijn. Overal toch, op den
gaiischcn aardbol, zouden dc menschen als in een para­
dijs leven, wanneer zij de goddelijke voorschriften van
gezien heeft, met de voorschriften van MAHOMED strijdig -waren,
oogluikend iielen behouden. MOHTESQUIEU merkt, in zijne Esprit
des Lois ergens aan, dat bet Christelijk verbod van de Polygamie
in tndrë nimmer zoude kunnen gehandhaafd worden , niet zoo zeer
om redenen uit de gesteldheid van het klimaat voortvloeiende ,
als omdat de vrouwen aldaar, eigenaardig ongeschikt zijn voor
«en Europeaansch huwelijk: met eenen ouderdom van ia of i3
het

156 J. OLIVIER, AANTEEKENINGEN.
het Christendom opvolgden. (39) Doch om dit allerkrachtigst
middel ter beschaving van deze ruwe volkeren in
het werk te stellen, zijn de tot nu toe aangewende pogingen
verre van toereikende te zijn. Eene volkomene
vrijheid voor Europeanen om zich overal in Indië te
mogen nederzetten, en onder toezigt der Regering , door
landbouw, cultuur, handel en scheepvaart, nijverheid
en alle andere eerlijke middelen, hun lot te verbeteren;
gelijkgeid van regten voor alle inwoners, vrijheid van
handel, aanmoediging ter kolonizatie, deze zijn de eenige
en onfeilbare middelen, tot uitbreiding van het Christendom
, zedelijkheid en beschaving onder dc volkeren
van Indië. Thans bezit Nederlandsch Indië weinig of
niets meer dan een vierde gedeelte der bevolking, welke
aldaar, bij uitgebreide cultuur en handel, in welvaart
zoude kunnen leven; en te gelijker tijd is de inlandsche
bevolking, door veelvuldige wrijving en botsing, door
herhaalde twisten cn oorlogen met Europasche natiën,
reeds te veel met hare krachten en belangen bekend geworden
, om bij hare steeds toenemende krijgs- cn staatkunde
(hoe langzaam die ook mogten toenemen), niet
altijd de zucht te koesteren , om zich de onevenredigheid
van het getal der Europeanen, bij gunstige gelegenheid
ten nutte te maken , en zich eenmaal los te worstelen
van een bestuur, hetwelk, hoe weldadig deszelfs bedoelingen
ook mogten zijn, door de Indische vorsten en derzelver
onderdanen, altijd miskend* en voor een dwangjuk
zal gehouden worden, zoo langde Europeanen, door kracht
van wapenen en staatkunde, de opperheerschappij over
deze landen zullen willen handhaven cn behouden.
NO-
jaren zijn de Indische vrouwen huwbaar ; met dien van 2S of 3o
jaren zijn zij oud en onbekwaam, terwijl op denzelfden tijd de
man in de kracht zijner jaren is. — In hoe verre MoNTEsyuiEu
hieromtrent gelijk heeft, moge de lezer zelf beslissen.
(*) Vergelijk DAVID BOGUE , Evidence of the divine aulhorily of
the Kew Testament; een werk hetwelk in ieders handen behoorde t«
zijn ; althans dit is ook het gevoelen van drie vrienden des schrijvers ,
de Heeren MESCH , ARBOGAKS en JCNGMICHEL te Ternate, mitsgaders
ook van den Heer KAM te Amhon, aan welke hij eene door hem
in de Moluccos vervaardigde vertaling van het gemelde werk,
fragmentsgewijze beeft toegezonden, met verzoek daaraan meer
publiciteit tc willen geven, alzoo er geene mogelijkheid was de­
zelve in Indic door middel der drukpers algemeen te maken.

NOVELLISTIEK,
BEHELZENDE
ALLERLEI BERIGTEN
BETUEKXELIJK
DE JONGSTE KENNIS
V A H
LANDEN EN VOLKEN,
N E V E N S E E O O R D E E L E N D E A A N K O N D I G I N G E N V A N N I E U W U I T -
G E K O M E N E GEOGRAI'IIISCIIE E N STATISTIEKE W E R K E N F
R E I S B E S C H R I J V I N G E N , K A A R T E N , ENZ.

KQVELLJSTIEK,
i.
GEMENGDE BERIGTEN.
I. \
VEREENIGING VAN HANDEN TOT DEN ARBEID
VOOR DEN LANDBOUW OP HAITL
De Heer RROMME, die ons eene uivoerige beschrijving
van Haïti belooft, schetst het volgende tafereel van de
wijze, op welke de negers den veldarbeid verrigtcn.
Zij ploegen, zaaijen en planten in gezelschappen van
5o tot 200 personen , zoodat zij menigmaal in den tijd
van een' enkelen dag den arbeid van een geheel jaar
verrigten. — Met het krieken van den dag, eer de zon
opgaat , komen de negers van beide kunnen bij elkan-
deren, onder aanvoering van eenen president, dien
zij zeiven verkiezen , en aan wien tweederlei bezigheden
worden opgedragen; te weten, de verdeeling van den
arbeid en de regeling van het gezang, want zonder zin­
gen is geen neger in staat om eenigen arbeid te verrigten.
Eene oude neger, die als vrouw gekleed is, slaat op
een trom, die van een' hollen boomstam gemaakt en
met eene bokkenhuid overtrokken is, met de handen
de maat van den geliefden dans der afrikanen, den lom­
tom genoemd. De meisjes gaan rondom hem zitten, en
heffen eene soort van gezang, of liever van geschreeuw
aan

'6o GEMENGDE BERIGTEN.
aan (*), waarop terstond de geheele verzameling begint
te dansen, of liever allerlei kapriolen te maken, die in
het oog van den Europeaan dikwerf belagchelijk of onbetamelijk
zijn. Zij tijgen met lust aan het werk, en
gaan daarmede onder gedurig zingen voort, tot tien ure,
wanneer de doorkomende sterke hitte hen noodzaakt,
eenige rust te nemen.
Het ontbijt bestaat uit bet vleesch van een of meer
geiten, met jams of bananen gekookt. Hierbij moet
voor de mannen de rum , en voor de vrouwen de punsch
niet ontbreken. De zwarte dames zijn bij dit ontbijt zeer
vrijpostig. Na het ontbijt begint het geheele gezelschap
op nieuw te dansen, waarmede men tot omtrent twee
of drie ure na middag voortgaat. Daarna begeeft een ieder
zich op nieuw aan het werk, tot dat de ondergaarrde
zon hen nogmaals tot zang cn dans uitnoodigt, waarmede
zij in groote vrolijkheid dikwerf den geheelen nacht
doorbrengen.
De Heer BROMME beweert, dat de staat van den landbouw
cn der cultuur op Haïti allergunstigt is, en dat
de bevolking bestendig blijft toenemen, door de gedurige
aankomst van volksplantingen uit de vereenigde Stalen.
(*) Dit is bijna bet zelfde gebruik als bij verscheidene volkeren
in Oost-Indie, wanneer zij hunne praauwen of vaartuigen voort-
roeijen (jiagaayen) ; inzonderheid bij de Alfoeren in de Molulto's.
GODSJ

AANMERKINGEN.
Dc afwezigheid van den Schrijver tijdens het ter perse
leggen dezer bladen , is oorzaak geweest dat hier en daar
eenige uitlating en nu en dan ook eene drukfeil heeft
plaats gehad, weshalve, bij de afzonderlijke uitgave de
volgende ophelderingen worden gevoegd.
Zoo is bi v. pag. 21. reg. 10. na het woord djalan
kras! uitgelaten: nom den schijn te hebben van door
drukke bezigheden gehaast te zijn."
Pag. reg. 1. van onder : dat er een instituut
is opgerigt, enz., moet zrju: dat het instituut te
Batavia heeft opgenomen , en men zich beloven mag van
hetzelve eerlang goede vruchten te zien.
Pag. 38. reg. IL\ : Wanneer wij opzettelijk van de
koloniale Marine gewagen. — Het fragment over de ko­
loniale Marine is door de Uitgevers achterwege gelaten.
De Lezer verliest cr niets bij. Het resultaat bestond
eenvoudig hierin : Dat de koloniale Marine weinig in
Indië heeft uitgerigt; cn dat men hetgeen ter zee al­
daar is uitgevoerd geworden , voornamelijk aan de Ne­
derlandsche KoninkL Marine te danken heeft.
Pag. 5. Een gedeelte der 55° noot is hier uitgelaten , bet
bewijs behelzende, dat dc opgaven van den Heer DE WILDE
inderdaad zeer overdreven en misleidend waren geweest.
Dit

i grepen, niet zelden ook door middelen van geweld, we-
» ten zij den eenvoudigen Javaan buitensporige opbrengs­
ten af te persen. Zij dwingen den armen Landman
» tot het om niet verrigten van allerlei Heerediensten, in
» weerwil eener Publikatie der Hooge Regering (van den
» 19 Augustus 1816) bif welke alle zoodanige Heerediens-
» ten afgeschaft en verboden zijn. Zij veroorlooven zich
» de Inlanders in het werk te stellen , tot de vervoering
« hunner produkten , tot allerlei huisarbeid, ja tot eene
slaaf-

AANMERKINGEN. i/{3
»slaafsclie bediening van hunnen persoon, en dit alles
» tegen wil cn dank van den landman, door dwang en
"geweld, zonder hem daarvoor eenige de minste beloo-
« ning te geven. Wat nog onmenschelijker is , zij ont-
« zien zich niet, de arme bergbewoners, wanneer hun
»belang dit vordert, naar de ongezonde strandplaatsen
n te zenden, om hen aldaar weken, ja maanden lang te
» doen arbeiden, of ben tot hunne persoonlijke bediening
»bij zich te houden, ofschoon zulke Landheeren wel
«weten, en hun nog dagelijks door eene rampzalige on-
» dervinding geleerd wordt, dat de Javaan uit de Boven-
« landen , veel minder nog dan wij Europeanen, bestand
» is tegen de schadelijke miasmata van de Javasche noord-
»kust, en bijna altijd deze gedwongeue verwisseling der
» frissche berglucht met verderfelijke moerasdampen met
» den dood moet bekoopen. Vooral is dit het geval in het
»drooge seisoen; de Bovenlanders, die alsdan naar de
«strandplaatsen gezonden worden, zijn somwijlen reeds
» na weinige dagen de slagtoffcrs van gevaarlijke koort-
» sen , die hen in zeer korten tijd naar het graf slepen,
« verre van hunne vrienden en magen, en van de be-
» graafplaatsen hunner voorouderen , voor welker nabij-
« beid zij eene onoverwinnelijke verkleefdheid hebben;
» welke grafsteden zij , in hunne beminnelijke eenvoudig-
» beid met bloemen bcstrooijen, en aldaar offeranden en
)i wijrook plengen, om de goede geesten, die naar hunne
» mcening de rustplaatsen hunner vaderen omzweven ,
n door den opstijgenden geur te verblijden.
«Naauwlijks is zulk een Landheer op zijnen grond
« aangekomen, of het woord: Tuwan sudah datang, (de
«Heer is gekomen) vervult het hart zijner onderdanen
» met schiik cn angst. Hij vordert eene slaafsclie on-
« derwerping aan zijnen wil, en de vernederendste be-
« diening van zijnen persoon , van welk laatste ik geene
» staaltjes wil aanhalen om den Lezer niet met afgrijzen
« te

»44 AANMERKINGEN.
«te doen walgen. Des Landhccrs tafel moet nu dagelijks
«overvloedig voorzien word-cn van vruchten, moeskrui-
«den, gevogelte, en allerlei andere eetwaren , wolkeden
«Inlander, zonder eenige, of althans tegens eene zeer
» geringe , vergoeding worden afgekneveld.
» Geenszins heeft zulk een dwingeland , hij zijne aan-
» komst op zijn landgoed, het weldadig oogmerk om iets
«ten nutte, tot welzijn, ter verbetering van het lot, of
» ter ondersteuning en aanmoediging zijner arme land-
» bouwers te bewerken. Neen, hij neemt zijn grondbe-
» zit in oogenschouw, en hij besteedt zijne meerdere ken-
« nis en doorzigt met geen ander doel, dan om uittevor-
« schen, waar en op welke wijze, hij zijne hebzucht voldoen
« en zijn geldgewin vermeerderen kan. De middelen om
)> zijne onderdanen nieuwe lasten op den hals te schui-
« ven , deze alleen zijn het voorwerp zijner ijverigste be-
» moeijing en zorgen.
» Menigwerf ooggetuige van dergelijke schandelijke mis-
« bruiken geweest zijnde, acht ik het pligt den geachten
» Lezer bekend te maken met eenige der maatregelen ,
«welke deze onmenschen, met hunne laaghartige mede-
« helpers (of liever medehelpsters, want het zijn gewoon-
» lijk hunne Njais of Bijzitten) in het werk stellen om de
«oogmerken van den despotischen Landheer te bereiken;
«te meer vindc ik mij hiertoe opgewekt, omdat zulke
« maatregelen meestal heimelijk worden ten uitvoer gc-
«bragt, cn de bovendien reeds flaauwe oogluikende re-
« gering der binnenlanden van Java zelve daarvan niet
«altijd kennis draagt. Ik zal'dus eenige der voornaamste
«misbruiken van-dezen aard hier kortelijk aanhalen:
i°. » P'oorschotten van Geld, of Geldswaarde aan
« kleederen, en andere behoeften, op de produkten en de
)) vruchten van den veldarbeid.
«Hierin bestaat eene der rijkste bronnen van gewin
« voor

, AANMERKINGEN. j,|5
» voor dc Landheeren. Deze voorschotten worden ge- -
>i mccnlijk door hunne Bijzitten of andere waardige plaats-
» vervangers gedaan , met oogmerk om den goedhartigen
«inlander, wanneer deze door behoefte in het naauw
» gebragt is, voor een' spotprijs de vruchten van zijnen
M arbeid in handen vau den Landheer te doen leveren.
2". » Het vèrkódpën of verhuren van Buffels aan de
n Inlanders.
«Zoo zeer nu een billijk, mcnschlievcnd , en voor
» het welzijn vau zijne onderzaten bezorgd Landheer hier-
» door tot de aigemeene welvaart kan bijdragen, even
» zoo zeer is het verkoopen en verhuren van Karbouwen
» of Buffels, een geschikt cn werkzaam middel in de
«handen van een schruajwuchtigen despoot, om zich
«zelve, ten koste zijner opgezetenen tc bevoordeelen.
» Veelvuldige vooibeelden zijn mij bekend, dat deze
« laatstgenoemde soort vau Landheeren hunne opgezetenen
«gedwongen hebben, de tot aanbouw van hunnen grond
» henoodigde lastdieren tot eenen ongehoorden prijs van hen
«over te nemen, welke buitensporige prijs alsdan , bij den
» eerstvolgenden oogst voldaan moet worden in produkten ,
,i die integendeel wederom door den Landheer op zeer
«geringe prijzen gesteld zijn, zoo dat noodwendig de arme
«landman een dubbel verlies moet ondergaan (i).
3°. De heffing van allerlei willekeurige belastingen.
n Men zoude denken , dat in een gedeelte van Java ,
» het-
(ij De Landheeren schijnen hierin de willekeurige dwingelandij
der Iulaudsche Vorsten te hebben nagevolgd. Onder den naam
van Tiban-Toekong ontriemen deze Vorsten hunnen onderdanen de
vruchten van derzelver zuren arbeid tegen een' zeer geringen
prijs , en stoppen hun Lijnwaden, en andere (dikwerf onbruikbare)
goederen tegens enorme prijzen in de handen.

46 AANMERKINGEN.
»hetwelk onmiddelijk onder het oog -van Europesche
» ambtenaren, en onder den invloed der Nederlandsche
«Regering gelegen is, geene eigendunkelijke belastingen
«door de Landeigenaars zouden kunnen plaats grijpen ;
» doch het tegendeel is maar al te waar!
» Tot de opbrengsten of belastingen , welke in vollen
«nadruk willekeurig en ongeoorloofd zijn te noemen,
» reken ik die op het planten van vruchtboomen ; op het
«snijden van gras op geheel onbebouwde en onbenuttigde
« gronden. Voorts, de opbrengsten voor het grazen der
«lastdieren op de evengemelJe woeste en ongebruikte
«plekken gronds; het snijden van Atap en allang-
« allang (i); het kappen van bamboesriet in afgelegene,
» wilde en door niemand gebruikt wordende bosschen ;
« de invoering eencr menigte van tolbetalingen , welke
«vele Landheeren, ofschoon heimelijk, zich niet ontzien
«op hunne landgoederen te heffen, en vele andere wil-
» lekeurige belastingen meer.
» Bij deze korte opgave van wederregtelijke inkomsten
« moet ook nog vooral gewaagd worden van de opbrengst,
» welke sommige onnienseheJijke Landheeren van die In-
» landers eischen , die zich tot helpers of mede-arbeiders
«bij de inoogsting van het Rijstgewas aanbieden, en
» welke opbrengst dezen armen lieden het grootste ge-
« deelte van hun karig loon ontneemt.
» Om dit voor den Lezer duidelijk te maken , moet ik
«nog kortelijk aanmerken, dat het, sedert onheugelijke
» tijden, op Java een algemeen en geheiligd volksgebruik
»[adat) is, dat de Inlanders elkander bij het snijden
n van Padi of Rijst wederzijds de behulpzame hand bie­
den
(i) Atap is het blad van een wilden palmboom, Tiipah genaamd,
en wordt voor de daken der hutten gebruikt; allang-allang
is wild gras, 4 a 5 voet boog opwassende, en wordt mede tot
kedekking van de schamele hutten der Landlieden gebezigd.

AANMERKINGEN. 47
«den. Aan eiken arbeider wordt alsdan, na volbragt
«dagwerk, een bepaald gedeelte van dc door hem ge-
«snedene Padi geschonken. Vermits dit gedeelte allecn-
» lijk ten laste van den Landbouwer komt, geheel afge-
»scheiden van het aandeel, hetwelk deze daarenboven
» aan zijnen Landheer afgeeft, en welk aandeel (wel te ver-
» staan, naar de bestaande bepalingen) een vijfde van
» het gezamenlijke produkt bedraagt, zoo spreekt het van
«zelve, dat dit gebruik in het naauwste verband staat
« met de liefdadige verzorging der behoeftige volksklasse,
«of van die genen onder dc Inlanders, die weinige of
» geene sawah's (rijstvelden) bezitten , en dit gebruik
«derhalve in meer dan een opzigt, als hoogst gewigtig
» moet worden beschouwd. De afgaven welke de Land-
«heeren zich hiervan nog durven toecigenen, kunnen
» door eiken menschenvriend niet anders beschouwd wor-
» den dan als een schandelijk afgeperst bloedgeld.
» Vergeefs hebben vele Europesche Landheeren zich
«alle moeite gegeven, om in stede van het gebruik van
» de Padi te snijden, het inoogsten door middel van den
» sikkel in zwang te brengen. De reden hiervan is voor­
namelijk, dat de Javaan het vaste geloof heeft, dat hij
» van zijne Rijst-oogst geen' zegen zoude te wachten heb-
» ben, indien hij daarvan niet een gedeelte aan zijne
» behoeftige landgenooten afstond. De blijdschap dezer
«onbemiddelde padi-snijders, maakt van dezen oogst een
» wezenlijk volksfeest.
)> Orang miskien malioe makan apa? f PVat zullen de
» arme mensehen dan te eten hebben!) was het ant-
)> woord , dat een matig bemiddeld Javaan zijnen Land-
« heer toevoegde, toen deze den sikkel tot de inzameling
«van het Rijstgewas ingevoerd wilde hebben.— Hard-
» vochtige Christen , die het sober dagloon van behoef-
»tige arbeiders, dat aan eene geheiligde gewoonte van
«dit volk verbonden is, uit onverzaadbare schraapzucht
\
« be-

48 AANMERKINGEN.
» bcsnoeijen en beknabbelen wilt, hoe diep vernedert u
»deze beschamende uitroep van eenen Mahomedaan!
4°. Het BTonopolie hetwelk vele Landheeren zich van
)) zekere produkten aanmatigen.
» Men zoude insgelijks denken, dat zoodanig een Mo-
» nopolie in deze onmiddelijk aan het Nederlandse!)
» Gouvernement onderworpene Javasche Provincie niet
«zoude kunnen bestaan, cn niettemin zijn mij hiervan
"gedurende mijn kortstondig verblijf in deze residentie,
» verscheiden voorbeelden bekend geworden.
"Ik wil onder meerdere voorbeelden alleenlijk aanha­
ken, dc planting van Aardappelen (1), die hier in de
"nabijheid van Tpegpe, aan het gebergte GÏdé plaats
"heeft. Hier wordt de inlander door den Eigenaar vau
»hct land gedwongen, het geheele produkt van deze
» aanplanting aan zijnen Landheer aftclevcren , tegens
» een' onnoemenswaardigen prijs, die hem op verre
«na voor zijnen arbeid niet schadeloos stelt, veel min-
»der hem tot deze op Java zoo belangrijke culture zoude
«aanmoedigen. DG Landheer zet dit produkt altijd met
» eenige kapitalen winst van de hand, en laat den Land-
«bouwer, wiens arbeid hem zulk een aanzienlijk voor-
« deel geschonken heeft, in armoede versmachten!
»Men kan zich voorstellen, hoe een volk, dat op zich
«zelve, door aloude voorouderlijke gebruiken, reeds aan
« eene slaafsche onderwerping gewoon is, door Land-
» hee-
(i) De Heer Doctor C. L. BLCME, door zijn mensclilievend ka.
rakter even loil'elijk Lekend, als door zijn onvermoeibaven ijver
voor de Wetenschappen en onschatbare ontdekkingen voorde Indi­
sche Natuurkunde, heeft zich, ofschoon hij zelf Landheer is, niet
kunnen wederhoudeu deze schandelijke knevelarijen openlijk te wra­
ken. Vide deszelfs belangrijke Verhandeling over de Gesteldheid van
den Gedé, in bet £fe Deel der Verh. v. h. Batav. Genootschap.

AANMERKINGEN. rfe
« hceren van den boven beschreven' stempel, verdrukt en
«uitgezogen wordt! Het kan dus niemand verwonderen,
«dat men in het algemeen bij de bevolking van dit ge-
» deelte van Java, op verre na dat voorkomen van ver-
» genoegdheid en vrolijkheid bij den landman niet ont-
» waart, hetwelk op andere plaatsen, zelfs in de nabijheid
«van Batavia, den Javaan zoo eigen is. Kommer en
»verdriet zijn dikwerf op het gelaat van de inwoners
der partikulieren landgoederen zigtbaar.
«Menigvuldige verhuizingen naar andere landstreken,
» waartoe in het algemeen de oosterling slechts in geval
» van den hoogsten nood kan besluiten , en welke ver-
» huizing zijn gemoed , voor het overige zijner levensdagen,
» met eene onuitwischbare onverschilligheid wegens zijn
« toekomstig lot vcrvdlt , zijn niet zelden het droevig ge-
« volg der onmenschelijke verdrukking dezer Europasche
» Geldwolven, wier invloed maar al te dikwijls de regt-
» matige klagten der door hen mishandelde en uitgeplon-
« derde huisvaders cn derzelvcr hongerlijdende vrouwen en
» kinderen, verdooft en vruchteloos maakt. Zonder biervan
» menigvuldige voorbeelden aantevoeren , wil ik diegenen
« mijner landgenooten, die zich gelijktijdig uret mij op Java,
« en in dc nabijheid van de schouwplaats dezer gruwelen
« bevonden hebben , alleenlijk de tooneelen herinneren ,
« welke in dit opzigt plaats hebben gehad op de landerijen
« Bollang en Djassinga , mitsgaders op Kampong-Bahroe ,
« van welke landgoederen geheele scharen van Inlanders
« naar Buitenzorg stroomden, om zich bij den Resident
« wegens de verregaande verdrukking en knevelingen hun-
« ner Landheeren te beklagen. De Gouverneur Generaal
« trok zich het lot dezer ongelukkige bevolking met eene
« edele menschlicvendheid aan , en deed zijne billijke vcr-
« ontwaardiging op eene nadrukkelijke wijze aan de Land-
« heeren gevoelen."
Tot dus verre mijn fragment. — De eigenaars van Bol­
. •>
lang

i5o AANMERKINGEN.
lang en Djassinga waren twee Engelselicn , FRASER en een
ander wiens naam mij ontschoten is. De (jigurative)
Landheer van Kampong-Bahroe was de schrijver der
onlangs verscheuene zoogenaamde Vrijmoedige Bedenkin­
gen over de Regering van den Baron VAN DER GAPELLEN !!
Pag. 80. reg. 2. van ond. Kraton van Palembang.
Hiervan is voor den titel eene afbeelding geplaatst. De
oude kraton, welke men in het verschiet ontwaart, en
waarachter zich de Missidjiet, met de Minaro (Minaret
of toren) verheft, is geheel vervallen. De nieuwe kraton
is hier afgebeeld gelijk dezelve in 1822 nog bestond.
Gedeeltelijk gesloopt, is daarvan thans een Nederlandsch
fort gebouwd. De muren van den kraton zijn vier of
vijf voeten dik, en 3o voet hoog. De geheele lengte van
denzelven is 70 roeden en de breedte 3o. Tijdens de
overgave in 1821 waren de muren , en de bastions met
1 10 stukken geschut van zwaar kaliber beplant. Deze
stukken waren op stellaadjen binnen de muren geplaatst.
De hoofdplaats Palembang, in welker midden de beide
gemelde kratons staan , is gelegen aan beide oevers van
de rivier de Soensang, die op deze hoogte 1200 voet
breed en 5 a 6 vademen diep is. De geheele uitgestrekt­
heid van grond, van dc hoofdplaats tot aan het zee­
strand , ter lengte van \

AANMERKINGEN. i5t
•vier, op groote bamboezen vlotten, met een bamboe­
zen steiger aan wal vastgemaakt. Men geeft aan deze
vlothuizen [rakits) de voorkeur, omdat het verblijf daarin
koel, en gezonder dan aan wal is. De rakits der Euro­
peanen zijn klein maar netjes gebouwd , met eene viranda
of gallerij voorzien , van waar men een zeer fraai gezigt op
de van allerlei vaartuigen wemelende rivier beeft.
Onder deze vaartuigen zijn de fraaiste de zoogenaamde
Pantjallans (snelroeijers). Deze vaartuigen liggen zeer
plat op het water, zij zijn 60 a 80 voet lang, 12 a i4
voet breed , en bestaan uit een enkel stuk hout. Achter­
aan is een overdekt vertrek, waarin de inlandsche vor­
sten en rijksgrooten op matjes of tapijten, naar inlandsch
gebruik gezeten zijn. Een of twee mannen hebben in
plaats van bet roer , een groote pagaai (breede riem) in
handen, waarmede zij het vaartuig sturen. Vooraan zit­
ten 20, 3o, somwijlen 5o tot 60 roeijers, of liever pa-
gaaijers. Digt voor het overdekte lokaal, dat eene soort
van kajuit kan genoemd worden , zitten de piekedragers
die den rang der grooten aanduiden; de Sultan beeft
alleen vier zulke piekedragers. Dc mindere prinsen twee ;
voor mindere rijksgrooten houden de piekedragers dit
wapen met de punt naar beneden, enz., alle welke on­
derscheidingen zeer slipt in acht genomen worden.
Palembang ligt in eene zeer waterachtige landstreek,
en wordt gedeeltelijk met hoogwater overstroomd ; niet­
temin is er de lucht gezond, en men vindt er ook men­
schen vau hoogen ouderdom.
Banjoewangie op Java, waarvan mede eene schets is
vervaardigd , verdient bijzondere melding , omdat de tem­
peratuur dezer landstreek vooral het bewijs geeft van de
ongegrondheid der bcrigtcn , betreffende het onverdrage-
lijk heete klimaat in Indië. Men heeft namelijk voor eenige
jaren achter dc uitgebrande vulkaangchergten, welke zich
op

iSé AANMERKINGEN.
op dc tcckening (doch te veel gehakkeld) vertoonen, eene ge­
heel nieuwe of liever nog onbekende peuplade ontdekt, en
in de nabijheid van hunne kampong een Meer op het ge­
bergte gevonden, waar het des nachts tamelijk sterk
vroor , zoodat men 's morgens aldaar ijs heeft ontdekt ter
dikte van een drieguldenstuk. De Bataviasche Courant
heeft zulks in der tijd bekend gemaakt.
Banjoewangie ligt geheel open aan zee. Het nette huis
in het midden, is de woning- van den Resident, voor
hetwelk een rond grasveld is, waar somwijlen de paar­
den grazen. Op den berg ter regterzijde, aan het einde
van het bosch, is een kleiner kampong, mede tot Ban­
joewangie behoorende , cn uit dezelve ontstaan. Wan­
neer namelijk een kampong op Java in bevolking zoo
sterk vermeerdert, dat de plaats te klein wordt, verhui­
zen de jonge lieden naar elders , en vestigen eene nieuwe
kampong, welke alsdan gezegd wordt door de oorspron­
kelijke kampong gebaard le zijn {kampong sudahberanale).
De nieuwe kampong is aldus eene kleine kolonie van
dc oude.
Banjoewangie is ook het land waar zich de meeste
tijgers op gansch Java ophouden. Des avonds hoort men
hun gehuil in de nabijheid van de huizen.

S T ENOG'RAP H I E.
* * * De Kennis van slechts TWEE KARAKTERS cn een
* PAAR UREN TIJDS zijn voldoende, om de STEHO-
* GRAPIIIE of kunst van SNEL SCHRIJVE* te leeren,
volgens de uitvinding van Dr. ERBMANN, waartoe eene
Eenvoudige en gemakkelijke Aanwijzing, m Pr eene i,i
koper gegraveerde Plaat, door r. G. WITSEN GEYSBEEK
is zamengesteld ; de TWEEDE DBUK van dit nuttig werkje
is van de pers gekomen hij de GEBROEDERS DILDEIUCHS ,
te Amsterdam, en in alle Boekwinkels voor 45 Cents
verkrijgbaar.
Wijders komt bij voornoemden van de Pers:
M É M 0 I R E
SUR LA
T.IBERTÉ DES CTIETES,
adr essé d la Societê de la dkforale Chréticnne d
Paris, en Vannée 1825,
PA»
J. K O N I J N E N B U R G ,
Meinbre de plusieurs Socie'tes Lilte'raires.
Prix f 1.20.

NIEUWE TIJDSCHRIFTEN, 1
vvelke worden uitgegeven hij de GriBiiOEwB^B
DIEDERICHS te dimster dam.
ÏIJIJSCHRIFT
f ü A ti E V O B OERIS'. VAN
LAND- EN VOLKENKUNDE;
' • BEVATTENDE:
/ ,r»f«ireeler van, cn Narigïer. over den 'ocsia.'.d ste :n i'euvisie bulpbioinen in alle
Talen bijeenverzameld: voor alle klassen Van uezers.
VIJF STUKKEN MET PLATEN 11 f I.5o.
NB. IJft Z«"M!