Partners in Community Art – verslag cursusreeks 2010-2012 - KCG

Partners in Community Art
artistieke verbeeldingskracht als antwoord op maatschappelijke vraagstukken
VERSLAG CURSUSREEKS 2010 - 2011- 2012

COLOFON
KCG, Gelders kenniscentrum
voor kunst en cultuur
Elsbeth Rozenboom
Steijnstraat 12
6814 AM Arnhem
026 351 90 29
www.kcg.nl
Uitgave KCG en EDU-ART • februari 2013
Grafisch ontwerp • Francet van Mackelenberg
EDU-ART, specialisten in cultuur
en onderwijs
Yvonne Drissen / Femke Schuiling
Zeelandsingel 40
6845 BH Arnhem
026 400 19 00
www.edu-art.eu
Dit project is mede tot stand gekomen dankzij de financiële ondersteuning van de provincie Gelderland.
Inhoud
Voorwoord ...................................................................................................... 5
Inleiding ...................................................................................................... 7
Achtergronden .................................................................................................... 11
Studieleiders .................................................................................................... 15
Inhoud van de cursus .................................................................................................... 19
• Opzet 19
• Instrumenten .................................................................................................... 19
• Weergave van zes lessen .................................................................................................... 22
Projectconcepten
van deelnemers .................................................................................................... 25
Bijlage 1 Gastdocenten ...................................................... 37
Bijlage 2 Deelnemers .......................................................... 38
Bijlage 3 Literatuuroverzicht ............................................. 41
3

PICA groep 2010 • Vooraan van links naar rechts: Vivian Roppe, Sikko Cleveringa, Patrick Feijen, Anne-Marieke
Nooij. Midden: Yvonne Drissen, Elsbeth Rozenboom, Lies Joosten, Corin Smaal, Anouk Schouten, Ilse van der Baan.
Achteraan: Jan Meijering, Marleen Middelhuis, José Verhaegh, Alies-Willemien van Dockum, Marlijn Verplanken,
Lieke Deelstra, Michel Hormes. Niet afgebeeld: Valka van Loohuis, Harriët van Veen.
Voorwoord
KCG en EDU-ART hebben gedurende drie jaar de cursus Partners in Community Art, artistieke verbeeldingskracht
als antwoord op maatschappelijke vraagstukken (afgekort PICA) georganiseerd. Dit leverde
42 artistieke en/of sociale professionals op in Gelderland. Zij zijn door het volgen van de cursus beter
in staat om op kwalitatieve wijze projecten uit te voeren. Ieder vanuit een specifieke rol, verantwoordelijkheid
en deskundigheid. Dit biedt op het concrete niveau van straat, wijk, dorp of stad kansen
voor nieuwe maatschappelijke verbindingen. Iets waar wij als initiatiefnemers en organisatoren van
de cursus trots op zijn.
In dit verslag kunt u lezen vanuit welke behoefte de cursus is ontwikkeld, met wie daarvoor is samengewerkt,
de inhoud die in de cursus aan de orde kwam en wat de opbrengst was voor de deelnemers.
En wat dit voor de toekomst van Community Art in Gelderland betekent. Wij hopen u hiermee een
inkijkje te kunnen geven in de rijkdom en reikwijdte van de cursus.
Onze bijzondere dank gaat uit naar Sikko Cleveringa, die zijn kennis en ervaring volop heeft ingezet
om van de cursus een succes te maken. Ook bijzondere dank gaat uit naar de provincie Gelderland,
die niet alleen zorgde voor extra financiering, maar zich vanaf de start bijzonder betrokken heeft
getoond bij dit initiatief. Tenslotte willen we alle deelnemers van harte danken voor hun inbreng en
inzet. We wensen hen toe dat zij de opgedane kennis en ervaring in de praktijk kunnen toepassen,
waardoor Community Art in Gelderland aan kracht wint.
Yvonne Drissen • EDU-ART
Elsbeth Rozenboom • KCG
4 5

PICA groep 2011 • Vooraan van links naar rechts: Tineke Feijen, Saskia van Grinsven, Marja Meijering, Eveline
Bloks, Annie Griep.
Midden: Elsbeth Rozenboom, Jeanne van den Boom, Susan Nieboer, Jorine de Bruin, Femke van Rijsewijk.
Achteraan: Helga Vrieling, Willem te Voortwis, Sikko Cleveringa, Rien van den Heuvel, Yvonne Persoon, Joop van
Liere, Max Kuiper, Arjan Nicolaï.
Inleiding
Voor u ligt het verslag van de cursus Partners in Community Art (PICA), die drie jaar achter elkaar
gegeven is in Gelderland. Een initiatief dat begon met de vraag ’Wat is Community Art, wat betekent
dit voor de professional die hierin werkzaam is en wat kunnen de kenniscentra voor kunst, cultuur en
cultuureducatie in Gelderland, te weten KCG en EDU-ART, voor hen betekenen?’
De praktijk
Om niet van achter het bureau een antwoord te formuleren, maar juist vanuit de praktisch betrokken
professional, is de cursus Partners in Community Art, artistieke verbeeldingskracht als antwoord op
maatschappelijke vraagstukken in 2010 van start gegaan. De cursus is herhaald in 2011 en 2012.
Samen met Sikko Cleveringa, destijds werkzaam vanuit Inholland Academy, is de cursus ontwikkeld en
uitgevoerd. In de cursus werd naast inspiratie en praktijkervaringen van de diverse gastdocenten een
belangrijke plaats ingeruimd voor het inzicht verkrijgen in de krachtenvelden binnen Community Art.
Krachtenvelden waarin zowel de artistieke als de sociale en maatschappelijke professional zijn positie
moet zien te vinden en zich tot alle betrokken partijen moet verhouden.
Ontwikkeling
Sociaal-artistieke projecten, oftewel Community Art, hebben zich de afgelopen tien jaar sterk ontwikkeld
in Nederland. Daar waar Community Art een aantal jaar geleden nog een nieuw en onbekend
begrip was, heeft zij inmiddels een belangrijke plaats ingenomen in de samenleving.
De cursus Partners in Community Art heeft zelf ook een ontwikkeling doorgemaakt. In drie jaar is
steeds gezocht naar optimalisering van de cursus in de vorm van actuele onderwerpen, verdieping
van de inhoud en aanscherping van de theorie.
Cursisten met verschillende achtergronden en vanuit verschillende invalshoeken namen deel aan de
cursus. Van kunstvakdocenten tot kunstmakers, cultuurscouts, beleidsmakers en mensen met een
cultureel-maatschappelijke achtergrond, allemaal haalden zij vanuit hun eigen perspectief kennis,
kunde en inspiratie uit de cursus om er in hun dagelijkse praktijk invulling aan te geven.
6 7

Krachtenvelden
Drie jaar na aanvang van de eerste cursus definiëren we Community Art als een artistiek project dat
reageert op een maatschappelijke behoefte en dat met inzet van zowel betrokken burgers als professionals
een meerwaarde oplevert. Deze definitie is nog steeds in ontwikkeling. De definitie omvat de
volgende krachtenvelden: creatieve kracht, voedingskracht, samenwerkingskracht en vormkracht.
Die vier velden waren aanwezig in elk project dat in de cursus aan bod kwam of dat door deelnemers
werd ontwikkeld. Maar de krachtenverdeling is elke keer anders.
Door zicht te krijgen op de krachtenvelden, ontwikkelden de deelnemers hun expertise als professional
binnen een complexe context waarin Community Art doorgaans plaatsvindt.
Opbrengst
Op basis van behoeften die we signaleerden bij de deelnemers, werd voor KCG en EDU-ART duidelijk
dat het realiseren van een netwerk Community Art in Gelderland bestaansrecht had. In nauwe
samenwerking met Sikko Cleveringa als projectleider van CAL-XL - het Laboratorium voor kunst &
samenleving, is het initiatief genomen om in 2011 de Regiegroep Community Art Gelderland te realiseren.
In de Regiegroep participeren zogenaamde koplopers op het gebied van Community Art.
De Regiegroep draagt zorg voor kennisuitwisseling, intervisie, ontmoeting en draagvlak voor Community
Art. Door bijvoorbeeld het organiseren van bijeenkomsten als ‘Cultuur aan Tafel’, het realiseren
van de publicatie Verbinding door Verbeelding en een website waarop informatie over Community
Art in Gelderland te vinden is. Daarmee voorziet de Regiegroep in de behoefte van veel deelnemers
aan de cursus en potentiële opdrachtgevers en opdrachtnemers.
Aanbeveling
Na drie jaar sluiten KCG en EDU-ART en dit scholingsaanbod af. Hiermee komt natuurlijk geen einde
aan Community Art in Gelderland. De cursus vormt juist een inspirerende start en heeft blootgelegd
dat we er nog lang niet zijn. Met name richting onderwijs en opdrachtgevers is nog veel te doen. Zo
kunnen basisonderwijs en voortgezet onderwijs meer als participanten in Community Art functioneren
en kunnen de opleidingen voor de artistieke en sociale professional zoals ArtEZ, de PABO en de
opleiding CMV meer inspelen op het groeiende werkveld van Community Art.
En de opdrachtgevers, wie zijn zij? Waar zitten ze en hoe kan Community Art bijdragen aan de realisatie
van hun ambities?
Drie jaar cursus Partners in Community Art heeft deelnemers en betrokkenen veel gebracht. Toch kunnen
we constateren dat we nog maar aan het begin staan van de werking die Community Art kan
hebben voor de Gelderse samenleving. Daar is immers meer voor nodig dan een succesvolle cursus.
Concreet komen wij dan ook tot de volgende aanbevelingen:
1. Realiseer op basis van de cursus Partners in Community Art een pilot met direct betrokken partijen
(opdrachtgever, sociale- en artistieke professionals) gekoppeld aan uitvoering van een project in
praktijk. Zo versterk je op de werkvloer deskundigheid op maat en doe je expertise op.
2. Continueer de Regiegroep Community Art Gelderland waardoor deskundigheid blijvend wordt
ontwikkeld en geborgd.
3. Zet in op het betrekken van het basisonderwijs en voortgezet onderwijs als partners in Community
Art. Betrek hen expliciet bij de Regiegroep.
4. Ga in gesprek met opleidingen voor sociale en artistieke professionals om te komen tot structurele
aandacht voor dit werkveld en de expertise die hiervoor nodig is. Betrek ook hen expliciet bij
de Regiegroep.
5. Breng potentiële opdrachtgevers in kaart en voer een marktverkenning uit naar maatschappelijke
vraagstukken waarin Community Art een rol kan spelen. Zo kan Community Art beter aansluiten
bij de vraag vanuit de samenleving.
6. Richt een matchingpoint in waar partners in Community Art, inclusief opdrachtgevers, elkaar
kunnen vinden en expertise in de vorm van advies, coaching on the job en dergelijke kunnen inkopen.
Deze laatste aanbeveling is de ambitie van KCG en EDU-ART.
8 9

PICA groep 2012 • (foto Huub Claessens) Vooraan van links naar rechts: Sikko Cleveringa, Saskia van Grinsven,
Jorge Jordan.
Midden: Femke Schuiling, Irene Companjen, Lida van den Berge, Angela van der Mast.
Achteraan: Helga Vrieling, Corien van der Poll, Olga Kersten, René Hildesheim, Wies Nieuwenhuis.
Niet afgebeeld: Erno van den Heuvel, Elsbeth Rozenboom, Berenice van Woerden.
Achtergronden
Aanleiding
In 2009 groeide onder kunstenaars, cultuuraanjagers en andere betrokkenen vanuit de cultuur- en
welzijnssector de vraag naar expertise op het gebied van Community Art. EDU-ART en KCG hebben
deze vraag opgepakt en zijn het gesprek aangegaan met de provincie om te onderzoeken of er cofinanciering
mogelijk was om de kosten van deze deskundigheidsbevordering laag te houden. Vervolgens
is contact gezocht met Sikko Cleveringa van CAL XL - Laboratorium voor kunst & samenleving.
Sikko Cleveringa heeft in samenspraak met KCG en EDU-ART een cursus op maat ontwikkeld. In
2010 vond de pilot plaats, in 2011 werd Saskia van Grinsven (werkzaam bij MOVISIE) bij de cursus
betrokken om het intervisie-onderdeel voor haar rekening te nemen.
Uitvoering
Inholland Academy, in de personen van Sikko Cleveringa en Saskia van Grinsven, voerden de cursus
uit in opdracht van en in samenwerking met KCG en EDU-ART. De cursus bestond steeds uit zes
dagdelen met praktijkvoorbeelden, behandeling van de theorie, werkvormen, intervisie en tot slot de
presentatie van het project waaraan de deelnemers gewerkt hadden. Hierbij waren vertegenwoordigers
van de provincie Gelderland en verschillende instellingen aanwezig.
In de drie jaren zijn verschillende gerenommeerde ervaringsdeskundigen uitgenodigd gastlessen te
verzorgen over hun praktijk. 1 De gastles vormde tevens een methodische verdieping voor de deelnemers.
Op deze wijze maakten de deelnemers kennis met belangrijke aspecten van Community Art en
kwamen theorie en methodiek tot leven. De gastdocenten kwamen zowel uit de provincie Gelderland
als daarbuiten. Hiermee werd een breed beeld geschetst van (inter)nationale Community Art projecten
en hun initiatiefnemers.
______
1 Zie bijlage 1.
10 11

Deelnemers
De werving van de deelnemers verliep via drukwerk, mailings, promotie, de websites van de betrokken
instellingen, mond-tot-mondreclame en individuele benadering van coördinatoren/projectleiders
van culturele en welzijnsinstellingen. Hierbij werd het netwerk van zowel KCG als EDU-ART aangeschreven
en aangesproken. De voorkeur ging uit naar mensen die mogelijk als projectleider, kunstenaar/docent
of beleidsmedewerker in Community Art projecten een rol vervullen. Een gemixte groep
heeft namelijk als voordeel dat men snel vanuit diverse rollen en gezichtspunten naar Community Art
kijkt. Dit draagt bij aan het aanscherpen van de eigen focus.
Aan de cursus deden in totaal, verspreid over drie jaar, 42 deelnemers mee, waarvan 39 deelnemers
een certificaat in ontvangst mochten nemen. De deelnemers waren afkomstig uit alle delen van de
provincie Gelderland. Zij waren voornamelijk kunstenaar/docent, cultuurscout of (beleids)medewerker
van een culturele instelling. Een enkele deelnemer kwam uit het welzijnswerk of had een dergelijke
achtergrond. Er was sprake van een divers gezelschap. 2
Opbrengst deelnemers
De deelnemers hebben door de cursus:
• Actief kennis genomen van de belangrijkste vormen van Community Art en de wijze waarop dit
programmatisch ingebed en verankerd kan worden binnen een bepaalde context.
• Ervaring opgedaan met het gebruik van de projectscan bij de ontwikkeling, uitvoering en reflectie
van Community Art.
• Inzicht gekregen in het samenspel tussen verschillende belanghebbenden inclusief hun eigen rol.
• Een netwerk gestart en inzicht verkregen in de infrastructuur van Community Art.
• Inzicht gekregen in de complexe structuur van Community Art projecten en samenwerkingsverbanden.
• Inzicht gekregen in de noodzakelijke vaardigheden die voor het welslagen van een Community
Art project de sleutel tot succes zijn.
• Een start gemaakt met de vertaalslag naar de eigen organisatie, inzicht verkregen in mogelijkheden
en drempels aldaar. 3
______
2 Zie bijlage 2
3 Zie ook Projectconcepten van deelnemers, op pagina 25.
Er is een effectmeting uitgevoerd die bestond uit een beknopte vragenlijst die gerelateerd was aan
de beoogde resultaten. De deelnemers hebben voorafgaand aan de cursus een vragenlijst ingevuld.
Dezelfde lijst vulden zij ook na afloop van de cursus in. Uit onderstaand schema is af te lezen welk
effect de cursus volgens de deelnemers heeft.
Kennis m.b.t. beleidsontwikkelingen
Kennis m.b.t. financiële mogelijkheden
Kennis m.b.t. samenwerkingspartners
Kennis m.b.t. projectmatig werken
Ervaring m.b.t. beleidsontwikkelingen
Ervaring m.b.t. financiële mogelijkheden
Ervaring m.b.t. samenwerkingspartners
Ervaring m.b.t. projectmatig werken
Visie op Community Art
De inhoud van de cursus is door de deelnemers als verrijkend en inspirerend ervaren. De combinatie
gastdocent en theorie is functioneel en zorgt voor een prettige afwisseling. Een aantal wil meer tijd /
gelegenheid om te reflecteren en de relatie met de eigen praktijk te concretiseren. Een aantal vindt
dat de bijeenkomsten een uur langer mogen duren om meer tijd te nemen voor het werken met de
projectscan. De intervisie is als zeer leerzaam en prettig ervaren, iets waar ook graag in de toekomst
verder aan wordt gewerkt.
12 13

foto Helga Vrieling
Studieleiders
Sikko Cleveringa
Ik ben projectleider van CAL-XL en studieleider van de cursus Partners in Community Arts oftewel PICA.
Voordat ik met CAL-XL aan de slag ging, was ik een klein jaar cultuurmakelaar van Deventer. Mijn
werk gaat over cultureel ondernemerschap en maatschappelijk engagement. En ik geloof in programmatisch
werken zodat je praktijken echt kan inbedden en doorzetten. Mijn roots liggen in ontwikkelingswerk
in verschillende Afrikaanse landen.
CAL-XL is de landelijke netwerkorganisatie voor Community Art. Naast de PICA-cursus ontwikkelen
we een breed scala aan producten en diensten met als speerpunten netwerkvorming, scholing, onderzoek,
documentatie en lobby.
Mijn verwachting was dat de cursus een losstaand aanbod zou worden, want dat heb ik in het begin
veel meegemaakt. De verrassing was dat de cursus in Gelderland deel uit is gaan maken van een
heel pakket aan interventies die gedragen worden door provinciale koplopers. Dat is top om mee te
maken. Ik heb daar van geleerd en bed de PICA-cursus nu in andere regio’s ook bij voorkeur in een
groter geheel in.
KCG en EDU-ART hebben samen met de provincie Gelderland behoorlijk hun nek uitgestoken door
deze serie cursussen mogelijk te maken. De opleiding was in 2010 nog in een pioniersfase en Community
Art was toen nog veel minder in beeld dan nu het geval is. Ze hebben dat ook niet halfslachtig
gedaan, maar met een zeer grote betrokkenheid in de personen van Elsbeth Rozenboom (KCG),
Yvonne Drissen (EDU-ART) en Floor Viveen (provincie). Naast de cursus werd er ook op andere fronten
geïnvesteerd zoals de ondersteuning aan parapluprojecten en de organisatie van netwerkdagen.
In december 2012 verscheen zelfs de publicatie Verbinding door verbeelding met daarin een overzicht
van Gelderse Community Art praktijken. Dat heeft gemaakt dat de cursus veel meer is geworden dan
een leuk ding waarna je over gaat tot de orde van de dag. Er is een beweging op gang gekomen waar
de individuele cursisten een bedding in kunnen vinden en houden. Het is maar een beperkt aantal
momenten dat je elkaar weer daadwerkelijk treft, maar iedereen die in Gelderland aan Community
14 15

Studieleiders: Sikko Cleveringa en Saskia van Grinsven • foto Huub Claessens
Arts werkt, weet dat hij of zij er niet meer alleen voor staat. Daarmee is de provincie Gelderland
een koploper geworden in het systematisch investeren in een beter productieklimaat. Dat zijn de
schouders waar een landelijke netwerkorganisatie als CAL-XL op kan gaan staan om samen aan
nog bredere vergezichten te kunnen werken. Ik kijk met veel plezier terug op het inspirerende en
leerzame parcours dat we samen hebben afgelegd en hoop van harte dat we in deze constellatie nog
een paar jaar verder kunnen bouwen aan dit netwerk van koplopers, alumni en een groeiende groep
van nieuwe makers en partners in Community Arts. Mijn aanbeveling voor Gelderland is om KCG en
EDU-ART nog een aantal jaar deze aanjaagfunctie te laten dragen, want dat levert echt veel op.
Saskia van Grinsven
Ik ben Saskia van Grinsven en ik werk als senior adviseur, trainer en coach bij MOVISIE.
MOVISIE is het kennisinstituut en adviesbureau voor maatschappelijke ontwikkeling. In mijn werk
houd ik mij bezig met het stimuleren van veranderingsprocessen bij mensen, teams en hun maatschappelijke
organisaties. Mijn opdrachtgevers zijn welzijnsinstellingen, gemeenten en lokale sociaalculturele
ondernemingen. Vraagstukken waar ik graag mee werk gaan over andere manieren van
werken, zoals Welzijn Nieuwe Stijl en het wijkgericht werken. Of vraagstukken over samenwerken
intern en extern, opdrachtgever- en opdrachtnemerschap en persoonlijke ontwikkeling. Mijn eigen
drijfveer is mensen in beweging brengen, zodat ik zelf ook in beweging blijf. Kunst en cultuur
zie ik als een prachtig middel om die beweging bij mensen te stimuleren.
Mijn rol in de cursus was het stimuleren van het leerproces van de deelnemers en een bedding creëren
waarin de inhoud die werd aangereikt zoveel mogelijk kon landen bij de deelnemers. Samen met
Sikko Cleveringa heb ik het tweede en derde jaar van de cursus gegeven. Sikko had het eerste jaar
alleen verzorgd en mij vervolgens gevraagd om als co-trainer de cursus verder te ontwikkelen.
Wat ik van beide groepen deelnemers als boeiend heb ervaren was de diversiteit. Deelnemers waren
vaak cultureel aanjager of ondernemer, maar soms ook welzijnswerker of kunstenaar. Door die
diversiteit konden we een aantal vraagstukken van de deelnemers goed vanuit verschillende perspectieven
behandelen. Dit leverde een grote meerwaarde op. Ik heb enorm genoten van de openheid van
de deelnemers, die zich kwetsbaar opstelden over hun functioneren en de uitdagingen die zij wilden
aangaan. Ook hun passie en gedrevenheid heb ik als zeer inspirerend ervaren. Ik heb mensen tijdens
de cursus zien groeien in hun aanpak en houding hoe je een Community Art project goed van de
grond kunt krijgen. Sommigen hebben hun project inmiddels uitgevoerd met mooie resultaten.
In de toekomst hoop ik dat er draagvlak bij beleidsmakers van overheden blijft voor het inzetten van
kunst en cultuur als instrumenten voor sociale verandering. Juist in deze tijd is samenwerking tussen
mensen van verschillende sectoren nodig, daar liggen kansen voor het bereiken van meer maatschappelijke
impact.
16 17

ACHTERGRONDEN VAN DE CURSUS
Inhoud
Opzet
In dit hoofdstuk gaan we in op de inhoud van de cursus Partners in Community Art. Een aantal thema’s
stond tijdens de cursus centraal: de relatie tussen kunst en maatschappelijke ontwikkelingen, Community
Art en onderwijs, cultuurbereik en cultuurparticipatie, erfgoed en culturele programmering
en cultureel ondernemerschap. De dagdelen bestonden uit twee onderdelen: in het eerste deel werd
een praktijkvoorbeeld gepresenteerd door een gastdocent. In het tweede deel werd de theorie van
sociaal-maatschappelijke praktijken besproken aan de hand van het praktijkvoorbeeld. Ook werden
er twee instrumenten geïntroduceerd die houvast boden voor het ontwerpen en realiseren van een
Community Art project. Ten slotte was er ruimte voor intervisie en werkten de cursisten in eigen tijd
aan huiswerkopdrachten, waaronder hun eigen projectplan. De cursus heeft in de loop der tijd een
ontwikkeling doorgemaakt, er is steeds meer aandacht gekomen voor de projecten van de cursisten
zelf en daarmee voor de ontwikkeling van het eigen projectplan. Ook zijn de cursisten steeds meer
gaan samenwerken binnen de cursus: er werd gebruik gemaakt van elkaars expertise, ook buiten de
cursusdagen werd er onderling afgesproken om samen aan de projectplannen te werken. Daarnaast
is er na de eerste cursus een sterkere beweging richting het onderwijs gemaakt. Voorts is de interesse
vanuit de achterban in de drie jaar ook groter geworden. Tijdens de eindpresentaties waren met
de jaren meer werkgevers, collega’s en andere betrokkenen aanwezig om de presentaties van de
projectplannen van de cursisten bij te wonen.
Instrumenten
In de cursus zijn twee instrumenten geïntroduceerd die bijdragen aan de kwaliteit van Community
Art projecten: de projectscan en het creatieregiemodel.
18 19

De projectscan
De projectscan is een conceptueel model dat in vier stappen zichtbaar maakt hoe culturele interventies
werken in maatschappelijke ontwikkeling. Zowel kunstenaars als beleidsmakers, sociale- als culturele
professionals, kunnen aan de hand van deze projectscan doelstellingen, beoogde effecten, het
proces en het resultaat van projecten inzichtelijk maken voor zichzelf en derden. Daarmee is de scan
een krachtig instrument dat bijdraagt aan het professionaliseren en legitimeren van sociaal artistieke
praktijken. 4
Projectscan sociaalartistieke praktijken
Basismodel
Projectscan sociaal artistieke praktijken • Basismodel
______
culturele sector
publiek (identificatie)
maatschappelijke sector
Sociale cohesie gemeenschap
Creatieve kracht
fysieke plek
Fysieke leefbaarheid
sociale participatie
Beeldvorming in publieke domein
doelgroep (identiteit)
Persoonlijke emancipatie
artistieke participatie
4 Cleveringa, S. (2010) Cultuur nieuwe stijl, praktijkboek Community Arts en
nieuwe cultuurfuncties, Utrecht: CAL-XL, pagina 23.
Het creatieregiemodel
Het creatieregiemodel is een hulpmiddel om de vier krachten waarmee je te maken krijgt in
sociaal-artistieke praktijken in de juiste volgorde aan te spreken, te blijven activeren en vervolgens
in balans te houden. De vier krachten zijn:
De maatschappelijke vraag - Voedingskracht: Zij
Culturele interventie - Creatieve kracht: Ik
Co-creatie - Samenwerkingskracht: Wij
Cultuurparticipatie en cultuurbereik - Vormkracht: Het
Bron: Jo Bos en Ernst Harting (2006). Projectmatig creëren. Scriptum.
20 21

Weergave van zes lessen
De cursus is in de drie jaar looptijd steeds aangescherpt. Om een beeld te geven van de inhoud van
de cursus geven we een doorkijkje naar zes lessen. In elke les vertelt een gastdocent over zijn ervaringen.
Het volledige overzicht van gastdocenten is te vinden in bijlage 1.
Bijeenkomst 1: De sociale kracht van Community Art
Gastdocent was Carien Poissonnier, zij is onder andere beeldend kunstenaar, artistiek leider, producent
en ontwikkelaar. Zij sprak over verschillende Community Art projecten die zij organiseert vanuit
haar bedrijf Vrouw op de Veranda. Binnen haar projecten zoekt zij naar verbinding tussen mensen,
locatie, moment en verbeelding. Bijvoorbeeld Kunst op de Koffie, een project in het Spijkerkwartier in
Arnhem waarin buurtbewoners elkaar ontmoeten door interventies van kunstenaars. Een ander project
waar zij over sprak is Buiten komt voorbij, een interactief kunstproject gericht op dementerenden.
Meer informatie is te vinden op www.vrouwopdeveranda.nl, www.kunstopdekoffie.nl en
www.buitenkomtvoorbij.nl.
Aan de hand van haar presentatie werd in subgroepjes het creatieregiemodel ingevuld, er werd
gekeken met welke krachten Carien Poissionnier te maken kreeg in haar projecten en hoe zij deze
in balans hield. In het theoretische deel werd de projectscan geïntroduceerd en besproken aan de
hand van het project Kantine Oost. De projectscan maakte het stappenplan dat binnen dit project was
doorlopen inzichtelijk en bracht de rol en mate van betrokkenheid van de verschillende deelnemende
partijen in beeld.
Bijeenkomst 2: De artistieke kracht
Er was volop ruimte voor intervisie en bespreking van individuele projectideeën. Er is gesproken over
de maatschappelijke noodzaak voor Community Art en wat de gedeelde noemers zijn: verbinding,
passie, emotie, herkenning, empowerment, erkenning, trots en identiteit.
Vervolgens heeft iedereen een leervraag geformuleerd waar de komende weken aan is gewerkt. Ook
hielden de cursisten een elevatorpitch waarbij zij gedurende 1 minuut de essentie van hun project
kort en krachtig verwoordden aan degene die voor het slagen van hun plan het verschil kon maken.
Daarop gaven de deelnemers elkaar feedback: welk effect had de elevatorpitch? Wat ging er goed en
wat ging minder goed?
Aansluitend was er tijd voor intervisie. Deze werd gehouden aan de hand van het vijfstappenmodel:
de deelnemers introduceerden een vraag, die werd verkend door de groep, vervolgens werd de kern
van het probleem geformuleerd, daarop werd advies gegeven en tot slot werd er geëvalueerd.
Bijeenkomst 3: Community Art en onderwijs
Gastdocenten waren Carla Plaisier, adviseur bij EDU-ART en Lotte van Kampen, beeldend kunstenaar
en kunstvakdocent. Lotte van Kampen was als kunstenaar betrokken bij het brede-schoolproject
in Wijchen Heerlijk Buiten waarin het doel was om kinderen van de brede school in contact te brengen
met bewoners van de nabijgelegen zorgboerderij. Zij vertelde over haar werkwijze: “Mijn ingang is
dat de kinderen zelf moeten kunnen experimenteren, zelf onderzoeken, je moet ze ruimte bieden voor
hun idee van de werkelijkheid.” Daarbij gebruikt zij het creatieregiemodel als middel. Carla Plaisier
sprak over haar rol als adviseur vanuit EDU-ART bij het project Heerlijk Buiten. Vanuit de provincie
Gelderland werd subsidie uitgereikt voor cultuureducatieprojecten binnen brede scholen. Plaisier zag
dit als kans en heeft vervolgens als procesbegeleider de partijen bij elkaar gebracht, vanaf de zijlijn
begeleid en geadviseerd tijdens het project.
Meer informatie is te vinden op www.lesinkunst.nl en www.edu-art.eu.
In het theoretische deel stond het creatieregiemodel centraal en dan met name de voedingskracht,
oftewel IK en de vormkracht, ZIJ. Vragen die hierbij gesteld werden zijn: “Wat is de voeding van je
brongroep? Hoe vind jij daar een artistiek antwoord op?”
Bijeenkomst 4: Erfgoed en Community Art
Irene van Renselaar was te gast om te vertellen over haar werk als urban curator bij het Rotterdams
Museum. Zij is actief in het meerjarige pioniersproject Stad als Muze, waarin het verzamelen van hedendaags
cultureel erfgoed centraal staat, om zo het verhaal van zoveel mogelijk Rotterdammers te
vertellen. Binnen dit project zijn al verschillende projecten uitgevoerd waar onder Vrouwen van de
Velden, waarin een groep vrouwen uit Rotterdam-Zuid onder de loep is genomen. Het resultaat van
de samenwerking met deze vrouwen was de glossy I’m every woman, waarin een breed publiek kennis
kon maken met de levens van deze vrouwen. Een ander voorbeeld van een project is de tentoonstelling
FAMILIE die gaat over Mantelzorg. Objecten vertellen de verhalen over mantelzorgers in Rotterdam.
Meer informatie is te vinden op www.hmr.rotterdam.nl en
www.stadalsmuze.historischmuseumrotterdam.nl.
In het theoriegedeelte is er in tweetallen gewerkt aan het invullen van de projectscan en is er aandacht
besteed aan de artistieke invulling van een Community Art project.
22 23

Bijeenkomst 5: Cultureel ondernemerschap
Gastdocent was Kristi Pol van Het Bossche Makershuis, zij inspireerde met een praktijkvoorbeeld.
Het Bossche Makershuis verbindt kunstenaars aan opdrachten, zo genereert het werk voor de makers.
Kwaliteit staat voorop en daar wordt aan gewerkt door de kunstenaars actief te begeleiden en
te coachen tijdens de uitvoering van projecten. Doelen van de projecten zijn sociale cohesie in wijken
versterken, zelfredzaamheid binnen de samenleving vergroten, ondernemendheid van de makers
vergroten en de artistieke kwaliteit van de makers bewaken. Daarbij werkt het volgens de principes
van een businessmodel: er wordt kwaliteit geleverd en daarvoor worden de kunstenaars ook goed
betaald, er wordt zo min mogelijk met aanvullende fondsen gewerkt. De projecten van Het Bossche
Makershuis duren minimaal twee jaar om zo impulsen te voorkomen die niet beklijven.
Meer informatie is te vinden op www.makershuis.nl, www.makerskamer.nl en
www.verwonderstraat.nl.
In het theoretische deel zijn de laatste stappen van de projectscan behandeld en besproken, daarnaast
zijn de resultaten van de kleurentest van Twijnstra en Gudde gedeeld. Deze test brengt de
persoonlijke visie op veranderingen in kaart. Het is een hulpmiddel om te ontdekken waar krachten
liggen en waar nog aan gewerkt kan worden. Deze test geeft tevens inzicht in andere visies op
veranderen. Tot slot is besproken hoe het projectplan er uit moet gaan zien.
Bijeenkomst 6: Presentatie projectplannen
In de laatste bijeenkomst presenteerden alle deelnemers het projectplan waar ze gedurende de cursus
hard aan hadden gewerkt. In het publiek zaten medewerkers van culturele instellingen, werkgevers,
kunstenaars en collega’s.
Elke presentatie, die slechts drie minuten mocht duren, eindigde met een prangende vraag, die de
basis vormde voor de daaropvolgende intervisiegesprekken. Dit waren vragen als: Hoe geef ik mijn
brongroep het gevoel dat ze mede-eigenaar zijn van mijn project? Waar houd ik zelf de regie en
waar laat ik deze los? Hoe houdt het project mijn artistieke stempel terwijl ik wil samenwerken en
co-creëren?
Na hier in subgroepen over gesproken te hebben, mochten de tien deelnemers hun certificaat in
ontvangst nemen.
Projectconcepten
Projectconcepten van deelnemers
In de drie jaar dat de cursus werd uitgevoerd zijn 42 cursisten opgeleid waarvan 39 gecertificeerd.
Om een indruk te krijgen van de output van de deelnemers geven we hier acht projectconcepten als
voorbeeld: een woonproject, een erfgoedproject, een schoolproject en een aantal wijkprojecten.
WOONPROJECT HUIS MET HART
Wie: Berenice van Woerden is ruimtelijk vormgever/kunstenaar en regiocoördinator Cultuurpact bij
KCG, Gelders kenniscentrum voor kunst en cultuur.
Projectbeschrijving
Huis met hart is een sociaal-artistiek project voor senioren van 70 tot 90 jaar die recent verhuisd
zijn naar een woon-zorgcomplex in Zwolle (90 nieuwe appartementen). Persoonlijke voorwerpen
vormen de aanleiding voor het delen van een ‘uit het leven gegrepen’ verhaal met de nieuwe buren.
Mens en voorwerp worden gefotografeerd. De portretten worden geëxposeerd in de gezamenlijke
ontmoetingsruimte van het complex. Daar vinden ook de eerste vertelmomenten plaats. Het project
begint klein. Na evaluatie is uitbreiding qua schaal en inhoud mogelijk, bijvoorbeeld met coaching en
vertelvoorstellingen, met exposities op andere locaties in de wijk of stad, met uitbreiding naar andere
woon-zorgcentra of met het betrekken van de basisschool in de buurt, etc. De voorwerpen kunnen
ook aanleiding zijn voor het verzinnen van een nieuw verhaal of het maken van nieuwe beelden.
Resultaat
‘Ik maak deze plek mijn thuis, ons huis...’
Primair doel is onder de bewoners van het nieuwe woon-zorgcomplex een thuisgevoel te creëren met
kunstparticipatie. Voorwerpen en verhalen zijn aanleiding voor gesprek en (nader) samenbrengen van
de bewoners, het (verzorgend) personeel, de fysieke ruimte en de naaste familie.
24 25

Projectscan
Sociale participatie van de brongroep en betrokkenheid van de gemeenschap zijn bij aanvang van het
project het belangrijkst. Naarmate het project zich verder ontwikkelt, worden de artistieke participatie
en een breder publiek belangrijker. Anker is de creatieve kracht die zorgt voor een artistieke
basisvorm - voorwerp, verhaal, portret, expositie - die houvast biedt bij de start en die daarna ruimte
geeft voor doorontwikkeling, in afstemming met de brongroep en partners. De fysieke ruimte is bij
aanvang de centrale ruimte van de nieuwe ‘community’ en breidt zich eveneens uit naar behoefte.
Geïnspireerd
Inspirerend in de cursus waren de praktijkpresentaties en uitwisseling van ervaring met gastsprekers,
cursusleider en cursisten onderling.
Woonproject Huis met hart • Berenice van Woerden
Ga ik doen
Ik ga de feedback naar aanleiding van de projectpresentatie benutten. Ik ga op zoek naar medestanders
die geloven in mijn project, ter vergroting van het draagvlak.
WIJKPROJECT TUSSENRUIMTE PRESIKHAAF
Wie
Anne-Marieke Nooij is ruimtelijk vormgever/kunstenaar, ze werkt onder andere bij Kunstbedrijf
Arnhem als docent beeldend.
Wat
Tussenruimte Presikhaaf is een sociaal-artistiek project van Kunstbedrijf Arnhem in Presikhaaf.
De tussenruimtes zijn plekken in een herstructureringswijk die ongeclaimd zijn en nog even geen
bestemming hebben. Onbenoemde, vergeten ‘restruimtes’. Kunstenaars ontwikkelen tien tijdelijke
spelaanleidingen die kinderen prikkelen tot creatief spel. Waar spelen de kinderen uit Presikhaaf?
Waar kunnen ze buiten spelen? Gebeurt dit nog? Kunnen ze dit nog wel op een informele manier
doen? Wat daagt ze uit? In een veranderende stad ondervinden kinderen hiervan hinder, maar met
hulp van kunstenaars kunnen in de tijd tussen sloop en nieuwbouw nieuwe mogelijkheden ontstaan.
Ik ben een van de kunstenaars die een locatie zoekt, met kinderen in contact treedt en de spelaanleiding
vormgeeft en uitvoert.
Resultaat
Ik heb als locatie een grasveld uitgezocht dat ooit volleybalveld is geweest en het daarachter gelegen
gravelveld dat tennisbaan is geweest. Dit gebied ziet er verwaarloosd uit en wordt gebruikt als
hondenuitlaatplek. Op het grasveld is een spel gekomen waar je met een bal door openingen kunt
gooien. Op het gravelveld zijn lijnen en stippen van kunstgras gemaakt. Hierdoor worden deze velden
tijdelijk in hun oude glorie hersteld. Een aantal kinderen van de tegenovergelegen speelcontainer “de
Mammoet” is bij de ideefase van het gravelveld betrokken. Kinderen van groep 6 van de dichtbijgelegen
basisschool hebben daar balspellen bij bedacht. Dit is te zien op een aantal borden samen met
de plattegrond. Kinderen van speelcontainer de Mammoet hebben het kunstwerk op het grasveldje
meteen in gebruik genomen. Ze gingen daar op een heel eigen creatieve manier mee om. Het was
bedoeld voor een balspel. Er werd echter ook op geklommen en gehangen. De onzekere tijd die de
kinderen tegemoet gaan over de toekomstige plaats van hun speelcontainer zijn ze even vergeten.
Ook de hondenbezitters met hun honden laten zich (even) niet zien. Wat de tegenovergelegen kinderopvang
SKAR er mee gaat doen moet nog blijken. Ik heb de plannen daar wel gepresenteerd.
26 27

Projectscan
Leerzaam om je te realiseren dat bij een Community Art project zoveel factoren een rol kunnen spelen.
Ik heb de scan op verschillende manieren bekeken. Een keer voor het totale project en een keer
voor de bijdrage die ik lever. Dat was leerzaam en ik zal het bij een volgend project zeker gebruiken.
Geïnspireerd
Het meest inspirerende in de cursus was om vanuit diverse invalshoeken Community Art belicht te
zien door bevlogen mensen uit die wereld.
Ga ik doen
Waar ik beslist iets mee ga doen is de kennis die ik tijdens de cursus heb opgedaan. De aangereikte
theorie kan ik goed gebruiken in mijn praktijk als kunstenaar/docent. Organisatorisch zou ik hier
graag wat meer in willen betekenen.
WIJKPROJECT KUNST BIJ OPENING DE DAALDER
Wie
Tineke Feijen werkt als projectontwikkelaar gemeenschapskunst bij Theaterstroom in Alkmaar.
Stichting Theaterstroom werkt via kunst- en cultuurprojecten aan maatschappelijke thema’s waarbij
de persoonlijke verhalen van mensen het uitgangspunt vormen.
Wat
In de Alkmaarse wijk Daalmeer is een nieuw wijkknooppunt gebouwd dat diverse gebruikers heeft:
o.a. een openbare basisschool, buitenschoolse opvang, een wijkcentrum en een verpleeghuis voor
dementerenden. Organisaties zijn verenigd in Vereniging De Daalder. Intentie bij de gebruikers is om
elkaar ook daadwerkelijk te ontmoeten. Centrum voor de Kunsten Artiance wil daar een rol in spelen.
Samen met Theaterstroom is het initiatief genomen om die ontmoeting door kunstprojecten vorm
te geven. Om te beginnen is een aantal ideeën gebundeld en als project Kunst bij opening De Daalder
ingediend bij de gemeente Alkmaar (WMO). BurenPortret is een van die deelprojecten. Onderliggende
doelstelling van het openingsproject vormt het onderzoek naar een structurele samenwerkingsvorm
waarbij kunst een verbindende rol blijft spelen.
Resultaat
BurenPortret: Begin 2011 trekken bewoners in het nieuw gebouwde wijkknooppunt De Daalder. Onder
hen zijn dementerende ouderen van verpleeghuis Lauwershof en kinderen van OBS De Cilinder.
De ontmoeting tussen een aantal van hen krijgt vorm in het maken van portretten die getoond gaan
worden tijdens de officiële opening van het nieuwe centrum in mei 2011. De prioriteit ligt bij beeldvorming
en sociale cohesie.
BurenPortret is in de eerste plaats bedoeld voor dementerenden en kinderen van groep 8 van de basisschool.
Projectscan
De projectscan liet mij steeds zien waar ik nog wat zwak was. Dat inzicht kon me helpen in het versterken
van mijn project en het inzoomen op datgene wat extra aandacht nodig heeft.
Geïnspireerd
Ik werd geïnspireerd door de gastsprekers, die lieten zien dat het kan: een Community Art project
opzetten. Zij lieten zien hoe belangrijk het is dat dergelijke projecten worden uitgevoerd.
Ga ik doen
Ik ga voor groep 8 samen met psychologen van verpleeghuis Lauwerhof een les maken over het
thema dementie, en met een docent beeldend een les ontwikkelen over het maken van een portret.
Daarna selecteer ik 5 koppels van 2 kinderen op basis van een motivatiebrief. Zij ontmoeten 5 maal
een dementerende samen met een vaste vrijwilliger. Elke ontmoeting krijgt een thema dat gekoppeld
is aan een beeldende opdracht. Samen met de kinderen stel ik dan een expositie samen: BurenPortret.
ERFGOEDPROJECT AIRBORNE MEMORIES
Wie
Wies Nieuwenhuis is van oorsprong sociaal-cultureel werker en werkt nu bij Solidez, welzijn in uitvoering.
Daar vervult ze de rol van Kulturhuscoördinator in Renkum, dorpscontactpersoon en producthouder
dorpshuis in Oosterbeek en opbouwwerker in Oosterbeek Wolfheze.
Wat
Airborne Memories verzamelt actief alle verhalen van burgers die ooggetuigen waren van de Slag om
Arnhem en legt ze vast in het Airborne Museum. Op deze verhalen kan interactief gereageerd worden
met nieuwe media. Vrijwilligers worden opgeleid tot journalisten en burgerverhalen worden bewerkt
tot museuminhoud. De brongroep krijgt een gezicht en daardoor respect in de samenleving en het
museum.
28 29

Resultaat
Het gevoel van eigenwaarde bij de brongroep wordt vergroot door de maatschappelijke relevantie te
laten zien van hun eigen levensverhaal en het een plek te geven in Airborne Memories. De beeldvorming
over senioren bij andere generaties wordt bijgesteld van kwetsbaar naar krachtig. Maatschappelijke
reuring ontstaat op de vindplaatsen van verhalen, dit levert ontmoetingen en een wij-gevoel
op in zorgcentra, kerken en scholen. Hierdoor wordt de sociale cohesie versterkt. De verzamelde
verhalen gaan niet verloren, maar vormen nieuw cultureel erfgoed. Daarmee kunnen toekomstige generaties
inzicht verkrijgen in het verleden en zo heeft de lokale bevolking ook in de toekomst binding
met het museum en de leefomgeving.
Projectscan
De creatieve kracht ligt bij de deskundigen die de verhalen verzamelen van de senioren, oftewel de
doelgroep. Deze verhalen vormen de basis van het nieuwe culturele erfgoed dat een plek krijgt in het
museum, de fysieke plek. De projectleider mobiliseert op creatieve wijze de lokale samenleving met de
uitdaging: verzamel alle verhalen voor Airborne Memories.
Geïnspireerd
Meest inspirerend aan de cursus was de uitwisseling en de ontmoeting met de medecursisten omdat
we elkaar verder op weg konden helpen. Er was veel openheid en bereidheid om samen te werken.
De presentaties van projecten door gastsprekers werkten motiverend om met Community Art aan de
slag te gaan.
Ga ik doen
Waar ik beslist iets mee ga doen is het netwerk dat ik met deze cursus kreeg. Ik wil graag met mijn
medecursisten in contact blijven en ervaringen uit blijven wisselen, zodat we elkaar ook na de cursus
blijven voeden.
SCHOOLPROJECT LEKKER BELANGRIJK!
Wie
Patrick Feijen werkt vanuit zijn bedrijf Patrick Feijen Script-ed als kunstenaar met alles waar dialoog
tussen mensen in het spel is. Verder is hij theatermaker, (beeld)dramaturg, drama- en scenarioschrijver
en theaterdocent.
Wat
Concept Lekker Belangrijk! is een glamourschoolkunstproject voor en door kinderen, waarin zij op een
speelse, eigentijdse ‘I wanna be famous’ manier glamoureuze minidocumentaires maken over elkaar.
Persoonlijke portretjes waarin kinderen bij andere kinderen zoeken naar de antwoorden op vragen
als: Waar droom je van? Wie is jouw held? Wat vind jij van de wereld? Wat wil je later worden?
Kinderen maken elkaar ‘lekker belangrijk’. De gedachte erachter is: vroegtijdig aanpakken van sluimerende
onverschilligheid. Want: onverdraagzaamheid, haat en racisme beginnen met onverschilligheid,
hét moment waarop iemand afstand creëert tot de ander en het niet meer kan schelen wie die
ander is. Onverschilligheid wordt doorbroken wanneer de ander wordt herkend als iemand ‘net als
jezelf’.
De filmpjes worden verzameld en een professionele videokunstenaar maakt hier een eigen kunstwerk
van, geïnspireerd op het werk van de kinderen. Alles wordt uiteindelijk in een theatrale Hollywoodstijl
glamourpremière vertoond. Waarbij het vooral de bedoeling is dat alle kinderen over de rode loper
gaan. De finale moet het gevoel geven: wij zijn samen ‘lekker belangrijk!’
Resultaat
Het project verkeert nog in de initiatieffase.
Projectscan
De scan heeft mij een helder inzicht gegeven in waar ik me nu, in de initiatieffase, bevind. Met name
aan de onderkant van de scan. Ik wil me nu richten op de gemeenschap, kijken wat deze kan betekenen
binnen mijn project, dus samenwerking zoeken met niet-professionals.
Geïnspireerd
De combinatie van een (best abstract) theoretisch kader en de (lekker concreet) praktijkgerichte
verhalen van de gastkunstenaars vind ik prettig. Je gaat je afvragen hoe en waar dat kader plakt op
de praktijk, wanneer je daar wel of niet op zit te wachten en waarom. 1 + 1 = 3. Voor mij althans.
Ga ik doen
Het theoretisch kader ga ik toepassen. Althans een vleug ervan. Het structureert artistieke processen.
Het theoretisch kader maakt de communicatie helderder en dat is handig als de subsidieaanvraag
de deur uit moet of als je om de tafel gaat zitten met andere deelnemende partijen. Community
Art is tenslotte ook een kunst in samenwerken.
30 31

Ingevulde projectscan van het project Zon op Zuid.
WIJKPROJECT ZON OP ZUID
Wie
Lies Joosten is werkzaam bij Kunstbedrijf Arnhem als cultuurscout.
Wat
Zon op Zuid, een sociaal-artistiek project dat zich afspeelt in vijf nieuwbouwwijken in Arnhem-Zuid. In
totaal worden 20 straten omgetoverd tot bijzondere bestemmingen door middel van een intensieve
samenwerking tussen straatbewoners en een door hen geadopteerde kunstenaar. Dit mondt uit in
een grote eindmanifestatie in mei 2011.
Resultaat
Het project is opgestart in de lente van 2010. De gewenste resultaten zijn: twintig participatieve
kunstproducties die zowel op straatniveau veel teweegbrengen alsook in de gehele stad tijdens de
eindmanifestatie Zon op Zuid. Er komt een verslag in de vorm van een reisboek en er wordt een website
gelanceerd waar alle betrokkenen actief aan kunnen deelnemen. Hiermee wordt Arnhem-Zuid
cultureel gezien op de kaart gezet, met hopelijk een vervolg.
Geïnspireerd
Het meest inspirerende in de cursus was het reflecteren op mijn eigen praktijk aan de hand van voorbeelden
en analyses van anderen en het theoretisch kader dat Sikko Cleveringa gaf. Vaak leer je het
meest van de knelpunten die werden aangegeven door de gastdocenten, en de manier hoe die worden
opgelost. De methodiek vind ik erg interessant, vooral wat betreft de vindingrijkheid die nodig is om
bewoners te motiveren.
Ga ik doen
Waar ik beslist iets mee ga doen is: de projectscan (intuïtief) gebruiken bij de opzet en evaluatie van
sociaal-artistieke projecten. De optelsom van alle beelden, verhalen en discussies tijdens de cursus
hebben me een heldere kijk gegeven op mijn eigen werk en ook meer zelfvertrouwen als cultuurscout.
32 33

WIJKPROJECT KLARENDAL, MIJN THUIS!
Wie
Olga Kersten is werkzaam bij de bibliotheek als cultuurmakelaar en als zelfstandig eigenaar van Olga
Kersten evenementencoördinatie.
Wat
Klarendal, mijn thuis! is een project dat gaat over ‘oude’ en ‘nieuwe’ Klarendallers. Klarendal is een
wijk in Arnhem die behoort tot de zogenaamde prachtwijken. Dit betekent dat er de afgelopen jaren
veel is geïnvesteerd. Daarbij lag de nadruk op het ontwikkelen van het modekwartier. Hierdoor is een
nieuwe groep bewoners en ondernemers de wijk ingetrokken. Dit zorgde voor een nieuwe dynamiek,
waarbij de bewoners (opnieuw) hun eigen plekje moesten zoeken. Dit project gaat eraan bijdragen
dat iedereen zich (weer) verbonden voelt met de wijk. Ook zorgt het project ervoor dat het modeconcept
dat op de wijk is toegepast niet meer voelt als opgelegd, maar een natuurlijke inbedding in
de wijk krijgt.
Resultaat
Zowel de ‘oude’ als de ‘nieuwe’ bewoner voelt zich huis in deze wijk.
Projectscan
1. Sociale cohesie/culturele zelforganisatie
Het bevorderen van de sociale cohesie staat voorop in dit project. Er wordt daarom aan verschillende
groepen in de wijk aandacht besteed met deelprojecten. Deze deelprojecten vormen een onderdeel
van het grote project. Bij dit grote project of eindpresentatie komen de deelprojecten
samen.
2. Persoonlijke emancipatie/cultuureducatie en onderzoek
De brongroep is alle inwoners van Klarendal. Dit zijn zo’n 4.500 mensen. Het is mogelijk dat het
project zich beperkt tot volwassenen.
3. Fysieke leefbaarheid/culturele programmering
In Klarendal is de fysieke leefbaarheid de afgelopen jaren toegenomen. De (culturele) voorzieningen
zijn enorm verbeterd, maar niet alle Klarendallers hebben het gevoel dat deze voorzieningen
ook voor hun zijn. In dit project wordt hier een link naar gelegd.
4. Publieke beeldvorming/cultuurproductie
De publieke beeldvorming is uiteraard van belang, maar heeft de laagste prioriteit, omdat het
gaat om de wijk zelf en andere projecten hier al volop aandacht aan besteden.
Geïnspireerd
De wekelijkse praktijkverhalen van de kunstenaars vond ik inspirerend. Hierdoor kreeg ik wekelijks
nieuw enthousiasme om mijn eigen project te ontwikkelen. Dit werkte goed in combinatie met de leerzame
theorie.
Ga ik doen
Ik ga gebruik maken van de verhalen en tips van de sprekers. Ook de projectscan ga ik zeker toepassen
in mijn praktijk.
WIJKPROJECT KUNST VAN NU IN GROEN VAN TOEN
Wie
Angela van der Mast is beeldend kunstenaar en oprichter van cultuurtafel Dukenburg.
Wat
Het project Kunst van nu in groen van toen is een sociaal-artistiek project. De uitgangspunten zijn: het
groen- en watergebied laten zien vanuit historisch en hedendaags perspectief door de ogen van de
bewoners in een foto- en landschappelijk mozaïek dat zij samen creëeren. In dit mozaïek geven de
bewoners op persoonlijke wijze hun visie en beleving weer op het groen en watergebied in de wijk
Dukenburg van vroeger en van nu. De presentatie van dit mozaïek vindt plaats op 9 september 2012
tijdens een bijzondere expositie samen met ‘De Observatietoren’ van Ronald Tolman en werk van
jonge beeldhouwers uit de wijk Dukenburg. De expositie wordt tentoongesteld in en rondom Landhuis
de Duckenburg in Nijmegen, dit landgoed is tevens een monument. Er wordt contact gelegd tussen
de bewoners en hun landschap door middel van een historische lezing en een wandelroute. Er wordt
een verbinding gemaakt met andere Open Monumentendaglocaties met behulp van een koets met een
verhalenverteller die ingaat op historische verhalen en het leven anno nu. Daarnaast zal
theatergroep Duiker een voorstelling geven en is er een literaire bijeenkomst. Muzikale bewoners zullen
het geheel omlijsten met eigen muziek die zij ten gehore brengen op verschillende plekken in het
landschap. Een aantal bewoners verzorgt samen met de kok van het landhuis een historische culinaire
maaltijd.
Resultaat
Een samen gecreëerd sociaal-cultureel draagvlak voor een jaarlijks terugkerend evenement waar
bewoners zichzelf cultureel in verbinding voelen staan met de ander en zich thuis voelen. Bewoners uit
andere delen van Nijmegen en nabijgelegen dorpen en steden zijn van harte welkom om dit evenement
34 35

ij te wonen. Dukenburgers zijn trots op de groene en waterrijke omgeving waarin zij wonen en zetten
zich in om dit gebied schoon en cultureel levendig te houden.
Geïnspireerd
Inspirerend in de cursus waren de presentaties van de professionals. Ik heb inzicht en zelfvertrouwen
gekregen door het toepassen van de projectscan. Het creatieregiemodel is een model dat me helpt te
zien waar ik sta en hoe ik mezelf kan bijsturen.
Ga ik doen
Ik ga me in eerste instantie richten op de doelgroep: de bewoners van de wijk Dukenburg. Deze
groep wil ik zorgvuldig benaderen, door ze aandacht, tijd en ruimte te geven en ze te inspireren. Het
is mooi als deelnemers zich bewust worden van hun eigen kracht en hierdoor hun creatieve en sociale
mogelijkheden durven inzetten.
Ingevulde projectscan van Kunst van nu in groen van toen.
Bijlage 1
GASTDOCENTEN VAN DE CURSUS PARTNERS IN COMMUNITY ART
Cursusjaar 2010
Bart Krieger • Projectleider Straat van het Lab en Co, Amsterdam
Ida van der Lee • Beeldend kunstenaar, regisseur van verandering, Amsterdam
Irma van Hoorik • Zelfstandig adviseur kunst, cultuur, onderwijs, creatieve industrie
en vrije tijd, Lekkerkerk
Liane van der Linden • Directeur Kosmopolis, Rotterdam
Olga Lozeman • Cultuurscout bij Stichting Beleven/De Kunstfabriek, Arnhem
Cursusjaar 2011
Angelo Martinus • Mede-eigenaar en oprichter M.A.D. Projects en projectleider
bij Dynamo, Eindhoven
Anna van der Goot • Kenniscentrum Cultuureducatie, Rotterdam
Irene van Renselaar • Projectleider Stad als Muze, Museum Rotterdam, Rotterdam
Merlijn Twaalfhoven • Ongewone componist en cultureel ondernemer, Amsterdam
Wilja Jurg • Directeur TETEM Kunstruimte, Enschede
Cursusjaar 2012
Carien Poissonnier • Projectleider Kunst op de Koffie/Vrouw op de Veranda, Arnhem
Carla Plaisier • Adviseur primair onderwijs EDU-ART, Arnhem
Irene van Renselaar • Projectleider Stad als Muze, Museum Rotterdam, Rotterdam
Kristi Pol • Het Bossche Makershuis, Den Bosch
Lotte van Campen • Kunsteducatieve projecten, Wijchen
36 37

Bijlage 2
DEELNEMERS VAN DE CURSUS PARTNERS IN COMMUNITY ART
Functie Organisatie Plaats
Sociaal-cultureel werker/coördinator Brede school Deventer
Docent theater/theatermaker/ Markant, centrum voor Apeldoorn
ontwikkelaar kunsteducatieve projecten/ kunsteducatie
eigenaar bedrijf Werkplaats STAP
Projectleider wijkprojecten/ Van Dockum Trainingen Arnhem
eigenaar bedrijf & Meer
Kunstenaar en theatermaker/ Patrick Fijen Script-ed Nijmegen
eigenaar bedrijf
Theaterdocent/regisseur Grote Broer Kunsteducatie Nijmegen
Cultuurscout Kunstbedrijf Arnhem
Docent tekenen en schilderen Kunstbedrijf Arnhem
Beeldenmaker ’t Venster, centrum voor muziek, Wageningen
dans, theater, beeldende kunst
Docent kunsteducatie Markant, centrum voor Apeldoorn
kunsteducatie
Functie Organisatie Plaats
Docent/medewerker New Arts College Arnhem
Docent theater/trekker Jeugdtheaterschool Markant Apeldoorn
Docent en supervisor Hogeschool Arnhem- Nijmegen
opleiding CMV Nijmegen
Conservator/projectleider Museum voor Den Haag
tentoonstellingen Communicatie
Projectleider/docent New Arts College Nijmegen
Ontwikkelaar kunsteducatieve Markant, centrum voor Apeldoorn
activiteiten/projectmedewerker kunsteducatie
Cultuuraanjager De Lindenberg, huis voor Nijmegen
de kunsten
Consulent theater Kunstbalie Tilburg
Kunstenaar Boomco Asch
Talentmaker cluster Vorstelijk Complex Utrecht
jeugdparticipatie
Projectontwikkelaar Theaterstroom Alkmaar
gemeenschapskunst
Kunstenares Kunstannegie Doetinchem
Uitgever/auteur MAW Uitgevers Zevenaar
Cultureel ondernemer Bureau KidKo Arnhem
Projectmanager Cultura kunstencentrum Ede
38 39

Functie Organisatie Plaats
Docent beeldende kunst ‘t Klooster, centrum voor Harderwijk
de kunsten
Teamleider Cultuurwijzer Apeldoorn
Docent Markant, centrum voor Apeldoorn
kunsteducatie
Praktijkdocent/begeleider New Arts College Nijmegen
Journalist/dramadocent Het Schilthuis Amsterdam
Musicus/docent/theaterconsultant Willem en Yolanda Winterswijk
theaterconsultancy
Cultureel ondernemer Zelfstandig Zwolle
Adviseur culturele instellingen EDU-ART Arnhem
Welzijnswerker Betula Welzijn Eibergen
Cultureel ondernemer Circustheaterschool Poehaa Arnhem
Kunstenaar Uit ‘t niets Ede
Cultuurmakelaar De Bibliotheek Wageningen
Kunstenaar De Lindenberg, huis voor Nijmegen
de kunsten
Welzijnswerker Stichting Solidez Renkum
Artistiek coördinator Huis van Puck - Theater Arnhem
Kunstenaar/regiocoördinator Zelfstandig/KCG, Zwolle
Gelders kenniscentrum voor Arnhem
kunst en cultuur
LITERATUUROVERZICHT
Bijlage 3
An de Bisschop en Jana Kerremans (2010). Visietekst sociaalartistiek werk. Brussel: Demos VSW.
Anita van Twaalfhoven (2010). Een vlag die vele ladingen dekt. In: Boekman, jaargang 21, nr. 82,
p. 34-40.
Daniël Giltay Veth. Het rendement van zalmgedrag; de projectencarrousel ontleed. H9, samenvatting en
aanbevelingen, p. 57-63. Den Haag: Start Foundation en Ministerie van Wijken, Wonen en Integratie.
Eugene van Erven (2010). Op zoek naar de kern. In: Boekman, jaargang 21, nr. 82, p. 8-15.
Janny Donker (2011). Utrecht Revisited: Urban arts in Utrecht op weg naar 2013. Utrecht: Dienst
Maatschappelijke Ontwikkeling. H1 en 2, p. 12-29.
Jo Bos en Ernst Harting (2006). Projectmatig creëren 2.0, H1: De essentie van projectmatig creëren;
korset of ruggengraat? p. 1-17.
Léon de Caluwé en Hans Vermaak. Change Paradigms: an Overview. Nederlandse Organisatie voor
Wetenschappelijk Onderzoek (2009), Programmanotitie Culturele Dynamiek. Den Haag: Nederlandse
Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), p. 1-18.
Pat van der Jagt, Josine Donders, Marlies Brinkhuijsen (2008). Kunst als schroevendraaier: Is kunst bruikbaar
gereedschap in maatschappelijke veranderingsprocessen? Wageningen: Alterra, Wageningen
Universiteit.
40 41

42
Quirijn van den Hoogen, et al. (2010). Kringen in de vijver; maatschappelijke effecten van cultuurparticipatiebeleid?
In: Jaarboek Actieve Cultuurparticipatie 2010, p. 211-236. Utrecht: Fonds Cultuurparticipatie.
Sandra Trienekens en Dirk Willem Postma (2010). Verbinden door te ontwrichten. In: Boekman,
jaargang 21, nr. 82, p. 22-29.
Sikko Cleveringa, Cultuur Nieuwe Stijl, community arts en nieuwe cultuurfuncties. Utrecht: CAL-XL (2012).
_____