A4 Brochure - Rijkswaterstaat

De reinigende weg
Inspiratie. Innovatie. Informatie.

De reinigende weg
Inspiratie. Innovatie. Informatie.

Voorwoord
Het is medio 2003 als ik word gevraagd een pilot binnen het
thema multifunctionele weg van het innovatieprogramma
Wegen naar de Toekomst van Rijkswaterstaat te trekken.
Het idee is om de ruimte die rijkswegen en bermen in
beslag nemen, en dat is best veel, voor meer te gebruiken
dan voor het transport van auto’s alleen. Op datzelfde
moment is de verwachting dat in Nederland binnen tien jaar
ruim 100 miljoen kuub baggerspecie van de waterbodem
naar boven moet worden gehaald om de vaarwegen
begaanbaar te houden. Baggerspecie kan vanwege
verontreinigingen niet altijd zomaar verspreid of her gebruikt
worden. Grote depots om de baggerspecie in op te slaan
zijn het gevolg. De wens om de ruimte van de snelwegen
meervoudig te gebruiken en de verwachte enorme
baggeropgave levert al snel de combinatie op die later
door het leven gaat als ‘De reinigende weg’.
Maar dan... Wat is een reinigende weg? Hoe maak je zo’n
reinigende weg? Kan het überhaupt wel, een reinigende
weg? Met een aantal experts vanuit verschillende werkvelden
binnen Rijkswaterstaat ga je de uitdaging aan,
je spreekt met adviseurs uit het bedrijfsleven, van waterschappen
en universiteiten en al snel zie je enthousiaste
gezichten en hoor je hersens kraken.
Dialoog en samenwerking. Creativiteit en vernieuwing.
Lange termijn denken en korte termijn doen. Deze ingrediënten
van Wegen naar de Toekomst en een prijsvraag brengt
‘De reinigende weg’ een stap dichterbij. Dat er vervolgens
zoveel ontzettend goede ideeën komen ging iedere
verwachting te boven!
Het scala aan innovatieve ideeën is in mijn ogen nog niet
eens de mooiste opbrengst van de pilot. Het mooiste is
vooral dat verschillende partijen, groot en klein, elkaar
kunnen en willen vinden. Partijen die vervolgens gezamenlijk
de handen ineenslaan om dat ene briljante idee of die
ogenschijnlijk simpele combinatie van bestaande ideeën te
realiseren. En omdat innovatie nou eenmaal niet is als een
doosje Lego met een bijgeleverde bouwinstructie, zul je
ergens tussen ‘van peinzend achter de tekentafel’ tot ‘buiten
met je voeten in de bagger op het proefvak’ wel eens een
steentje missen. Maar met vertrouwen in elkaar, doorzettingsvermogen
en samenwerking kun je alsnog dat ene steentje
vinden of een andere constructie bedenken. Zo ook bij
‘De reinigende weg’, waar tijdens het traject een hoop dingen
anders zijn gelopen dan vooraf bedacht, maar wat desondanks
of dankzij dat (andere) mooie resultaten heeft opgeleverd.
Ik hoop dat dit boekwerk een inspiratiebron is. Dat het een
stimulans is om dat wat onmogelijk lijkt (toch) te realiseren.
Veel plezier,
Margriet Kruiderink-Meijer
Projectleider ‘De reinigende weg’ (2003­2007)
Inhoud
1 Wegen naar de Toekomst 7
2 Baggerspecie in historisch perspectief 8
3 Prijsvraag ‘De reinigende weg’ 11
Interview met Elmert de Boer (Rijkswaterstaat): 14
“Reinigen niet langer kosteneffectief”
4 Rijksweg SAWA 16
Interview met Simon Bos (Tauw): 20
“De SAWA kan het baggerprobleem oplossen”
5 De Baggerspeciematras 22
Interview met Haico Wevers (Boskalis Dolman): 26
“De baggerspeciematras is een lichtgewicht alternatief voor zand”
6 Toekomstperspectief op ‘De reinigende weg’ 28
Interview met Wim van den Boogaard (Wegen naar de Toekomst): 29
“Vroeg of laat komt het thema baggerspecie opnieuw aan de orde”
4 | Rijkswaterstaat
De reinigende weg | 5

1 Wegen naar de
Toekomst
Het totale aantal wegen in beheer bij Rijkswaterstaat
heeft een lengte van circa 4500 km. Samen met de
bermen leggen de rijkswegen dus een behoorlijk beslag
op de ruimte in Nederland.
De wereld verandert constant. Nieuwe techno logieën en
materialen worden ontwikkeld. Sociaaleconomische
omstandigheden, zoals bevolkingsdichtheid en inkomensgroei,
leiden tot een toename van de mobiliteit. Op hetzelfde
moment groeit de druk op energie en ruimte. Wegen naar
de Toekomst onderzoekt sinds 1996 de mogelijkheden voor
innovaties als antwoord op deze veranderingen. Wegen naar
de Toekomst ontwikkelt samen met allerlei partijen, zoals
kennisinstituten, marktpartijen en andere overheden,
toekomstbeelden. Het programma voert op basis van deze
toekomst beelden concrete proef projecten en demonstraties
uit, die op korte termijn kunnen bijdragen aan de oplossing
van mobiliteitsvraagstukken.
De afgelopen jaren heeft dit al tot diverse successen geleidt.
Voorbeelden hiervan zijn: een drijvende weg voor het
realiseren van een tijdelijke oeververbinding bij werkzaamheden,
een flexibele wegbelijning met behulp van lampjes,
prefab asfaltmatten die onder alle weersomstandigheden
over de weg zijn uit te rollen en tijdelijke bruggen van een
paar centimeter hoog, die nieuwe voegen in de weg de kans
geven om uit te harden terwijl het verkeer hier niet of
nauwelijks hinder van ondervindt.
Wegen naar de Toekomst richt zich ook op het slimmer
gebruik maken van de infrastructurele ruimte, de multifunctionele
weg. Zo kun je wegbermen gebruiken om
biomassa te verbouwen waarmee o.a. duurzame energie
opgewekt kan worden.
Ook kun je door middel van warmtecollectoren warmte
winnen uit de snelweg of energie op wekken door zonnecellen
te plaatsen in de geluidsschermen. Wegen naar de
Toekomst koppelde de mogelijkheid om het oppervlak van
de rijkswegen en bermen multifunctioneel te gebruiken aan
de Nederlandse baggerspecieproblematiek.
Hiermee was de prijsvraag ‘De reinigende weg’ geboren.
Leeswijzer
Dit document is bedoeld als afsluiting van de prijsvraag
‘De reinigende weg’. Het boekwerk presenteert de doelen,
de opzet en de resultaten van ‘De reinigende weg’ en bestaat
afwisselend uit achtergronden, feitelijke gegevens, lessons
learned en interviews.
6 | Rijkswaterstaat
De reinigende weg | 7

2 Baggerspecie in
historisch perspectief
Nederland bestaat voor een groot deel uit de aaneengesloten
deltagebieden van de rivieren Rijn, Maas en Schelde.
Deze rivieren moeten we, net als de toegangsroutes of
vaargeulen naar onze havens, regelmatig uitbaggeren omdat
ze anders dichtslibben.
Het door water meegevoerde slib bestaat voor een groot deel
uit gedegenereerd organisch materiaal en geeft doorgaans
een vruchtbare bodem. Een rivier die periodiek buiten zijn
oevers treedt, zorgt zodoende voor een natuurlijke vorm
van bemesting. Een goed voorbeeld hiervan is de rivier de
Nijl in Egypte, die als een vruchtbare ader door een verder
droog en dor gebied trekt. Na de vloedperiode van de Nijl
verspreidde de Egyptenaren het achtergebleven slib ook
handmatig over hun uitgeputte akkers. Het Latijnse woord
Nilus betekent dan ook niet voor niets ‘vruchtbaar makend’.
De tijd van slib als natuurlijk bemestingsmateriaal is in
Nederland voorbij. Als gevolg van lozingen door industrie
en landbouw is het slib in onze rivieren vervuild geraakt en
mag het niet zonder meer over het land worden verspreid.
Daarom slaan we het verontreinigde deel tegenwoordig op
in speciaal hiervoor aangelegde depots. De grootste en
bekendste zijn de Slufter (met een capaciteit van maar liefst
negentig miljoen kuub) op de Maasvlakte, het IJsseloog
(twintig miljoen kuub) in het Ketelmeer en het baggerspeciedepot
in Hollandsch Diep (tien miljoen kuub). De aanleg,
het beheer en het ruimtebeslag van deze depots maakt van
het storten en opslaan van verontreinigde specie een dure
aangelegenheid.
Hergebruik
Het leeuwendeel van de vervuilde waterbodems is een erfenis
uit het industriële verleden. De verontreinigingen die de
voornaamste rollen spelen bij baggerspecie zijn zware metalen
zoals kwik, arseen, lood en zink en organische verbindingen
zoals olie, Polycyclische Aromatische Koolwaterstoffen
(PAK), Polychloorbifenyl (PCB’s) en bestrijdingsmiddelen.
Grote boosdoeners waren de chemiehavens en de textielindustrie.
Maar ook olielozingen tijdens de Tweede Wereldoorlog
lieten hun sporen na. In de Petroleumhaven van
Amsterdam is de bodem nu nog doordrenkt met olie en
andere koolwaterstoffen. Maar gelukkig is niet alle baggerspecie
in Nederland verontreinigd, want dan zouden de depots
wel heel snel vol zitten. Ter indicatie: in 2006 baggerden we
in Nederland maar liefst dertig miljoen kuub aan slib.
Hiervan eindigde ongeveer twintig procent vanwege verontreinigingen
in een depot.
8 | Rijkswaterstaat
De reinigende weg | 9

De overige tachtig procent van het jaarlijkse slib is bestemd
voor hergebruik. Het grootste aandeel hiervan is zoute slib
en wordt teruggebracht in zee. Het kan dan als sediment zijn
natuurlijke ecologische en (hydro)morfologische functies
weer vervullen. Ook zoete specie brengen we in bepaalde
gevallen terug in water, bijvoorbeeld om zandwinputten
minder diep te maken. Een ander deel wordt, zoals van
oudsher gebruikelijk, verspreidt over land. Vaak gebeurt dit
pas nadat het slib grotendeels is ontwaterd in een depot.
De overige technieken voor hergebruik richten zich op de
aanpak van aanwezige verontreinigingen. Deze reinigingstechnieken
komen in beeld wanneer het uit oogpunt van
kosten aantrekkelijker is om de specie te reinigen in plaats
van te storten.
Eenvoudige technieken om de specie op te waarderen zijn
zandscheiding, landfarming, rijping en koude immobilisatie.
De techniek zandscheiding verwijdert het zand uit de bagger
voor hergebruik zodat alleen het fijne slibdeel, waaraan de
verontreinigingen zich voornamelijk binden, in een depot
terechtkomt. De processen rijping en landfarming laten de
natuur zijn werk doen. Door het slib te verspreiden op de
grond, ontstaat er een groot contactoppervlak met de buitenlucht.
Vervuilingen van organische aard (zoals olie) breken
door de invloed van lucht af. De enige extra arbeid die deze
techniek vraagt is het af en toe omscheppen van de baggerlaag
zodat de lucht zijn werk goed kan doen. Ook is het mogelijk
om verontreinigingen vast te leggen in de baggerspecie
door cementachtige verbindingen toe te voegen (koude
immobilisatie). Thermische immobilisatie legt de verontreinigingen
vast door middel van verhitting. De kosten van
thermische immobilisatie liggen vooralsnog een factor tien
hoger dan opslag in depots en grootschalige toepassing vindt
momenteel dan ook weinig plaats.
Weerstand
Het woord bagger roept sinds de ernstige verontreinigingen
in de jaren zeventig en tachtig negatieve associaties op en
burgers staan daarom doorgaans niet te juichen bij de bouw
van een nieuw depot. In onder andere Ingen, Maasbracht,
Gent, Terneuzen, Buren en Kempen is veel weerstand tegen de
komst van slibdepots. Ook het hergebruik van baggerspecie
in de leefomgeving van mensen kan op weinig sympathie
van de bevolking rekenen.
Tot juli 2008 viel bagger onder het bouwstoffenbesluit en
werd het ingedeeld in vijf categorieën: klasse 0 tot en met 4
waarbij het in klasse 0 schoon slib betrof terwijl het in
klasse 4 om zwaar verontreinigd slib ging. Afhankelijk van
de mate van vervuiling werd het opgeslagen in een depot,
gereinigd of hergebruikt. Het nieuwe besluit bodemkwaliteit
dat in 2008 in werking trad, is op onderdelen soepeler. Zo is
het verspreiden van licht verontreinigde specie volgens de
nieuwe regels onder bepaalde omstandigheden toegestaan
in diepe plassen, omdat is gebleken dat bepaalde verontreinigingen
sterk gebonden of geïmmobiliseerd blijven aan
het fijne slib zolang de specie nat blijft. Centraal in het
besluit bodemkwaliteit staat de balans tussen de kwaliteit
van de baggerspecie en de toepassing van de baggerspecie.
Zo zijn er eisen opgesteld waaraan de specie moet voldoen
wanneer het wordt toegepast in landbodems, waterbodems,
in woongebieden of op industriële locaties. De indelingen
in klassen zoals die tot 2008 werd gehanteerd is met de
introductie van het Besluit bodemkwaliteit verdwenen.
Rijkswaterstaat is voortdurend op zoek naar goede oplossingen
voor dit maatschappelijke probleem. In 2004 werd daarom
de prijsvraag ‘De reinigende weg’ uitgeschreven: een weg
die naast de transportfunctie wordt gebruikt voor andere
doeleinden, zoals het zodanig toepassen van verontreinigde
baggerspecie dat het materiaal wordt gereinigd. Gelukkig is
er in de laatste jaren een neergaande trend waar te nemen
in de omvang van vervuiling van waterbodems. Met name
de waterkwaliteit van de Rijn uit Duitsland is sterk verbeterd.
Dit vermindert de noodzaak om de winnende concepten
die in dit boekwerk centraal staan grootschalig toe te
passen, maar doet weinig af aan de innovativiteit van de
winnende concepten die nog steeds goed toepasbaar zijn in
de dagelijkse praktijk.
Monstername van baggerspecie is nodig om de noodzaak tot reiniging
of mogelijkheid tot hergebruik te kunnen vaststellen.
3 Prijsvraag
‘De reinigende weg’
In totaal waren er tweeëntwintig inzendingen voor
de prijsvraag ‘De reinigende weg’. De jury koos hieruit
4 finalisten.
In 2004 ging de prijsvraag ‘De reinigende weg’ van start.
Marktpartijen werden hierbij uitgenodigd ideeën in te
zenden voor het ontwikkelen van een weg (met bijbehorende
bermen) die, naast zijn transportfunctie, ook dient om
baggerspecie op zodanige manier te hergebruiken dat het
schoner wordt. Bij deze zoektocht naar nieuwe technieken
en methoden om slib te reinigen lag het accent op kennisontwikkeling
en stimulering van innovatie in de markt en
was nadrukkelijk de intentie aanwezig om samenwerking
tussen bedrijven onderling en met Rijkswaterstaat te
stimuleren.
De in totaal 22 inzendingen verschillen duidelijk van elkaar,
maar kennen qua deeloplossingen wel overlappingen.
Bij de meeste inzendingen belandt de baggerspecie onder
de weg als fundatiemateriaal; al of niet in speciale
verpakkings constructies. Om een goede wegfundatie te
verkrijgen worden toeslagstoffen gebruikt zoals vliegas of
cement. Andere oplossingen passen het slib toe in geluidswallen
of verwerken de specie in depotruimtes in de
bermen.
Voor het reinigen van de baggerspecie dragen de meeste
inzendingen natuurlijke manieren van reinigen aan:
ze maken gebruik van regenwater, beplanting en lucht.
Andere concepten scheiden de fracties op mechanische
wijze of maken bij het reinigen gebruik van warmte of een
speciaal aangebracht elektrisch veld. Het reinigen van de
bagger wordt in een aantal gevallen gecombineerd met het
reinigen van de afvalstoffen die van het wegdek (strooizout,
verontreinigingen zoals olie) of uit de berm (bermmaaisel)
afkomstig zijn. Om de reiniging te stimuleren worden ook
toeslagstoffen gebruikt.
Finalisten
Uiteindelijk kwamen er vier innovatieve ideeën als
finalisten uit de bus:
• Baggerwegwerken (BAM, Van Oord, DHV Milieu,
Hak Milieutechniek, Wageningen Universiteit en
Researchcentrum afdeling Milieutechnologie)
• Rijksweg SAWA (Tauw, Reef Infra)
• Langs de duurzame weg (Dura Vermeer,
Advin West, Intron)
• Baggerspeciematras (Deltares, Boskalis Dolman)
10 | Rijkswaterstaat
De reinigende weg | 11

Aanleg Rijksweg SAWA.
Finalist
Baggerspeciematras van Deltares
en Boskalis Dolman
De verontreiniging uit het slib wordt verplaatst naar
het moeras. De jury twijfelt aan de haalbaarheid van de
verwijdering van die verontreiniging uit het moeras.
De uitgebreide invulling en landschappelijke
inpassing zijn daarentegen heel goed. Het idee is
zeker de moeite waard om nader te bekijken.
Finalist
Langs de duurzame weg van Dura Vermeer Milieu,
Dura Vermeer Infrastructuur, Advin West, Intron
Een methode van fyto-remediatie naast de weg in
een sloot met folie. Het is een oplossing die mogelijk
lange tijd kan werken. De lange duur van de
processen kan een nadeel zijn maar aan de andere
kant is dit nu juist wat in wegen geboden wordt: tijd.
Finalist
Baggerwegwerken van Bam Infra/Multiconsult,
DHV Milieu en Infrastructuur, Hak Milieutechniek,
Van Oord, Wageningen Universiteit en researchcentrum,
sectie Milieutechnologie
Presentatie en uitwerking van het idee zijn uitstekend.
Gewaagde maar effectief lijkende constructie.
Pakt het probleem van verontreiniging door zware
metalen op bijzondere wijze aan die tegelijkertijd
het biodegradatie proces stimuleert. Houdt rekening
met veel soorten verontreiniging en biedt uitzicht
op een geïntegreerde aanpak in een bijzondere
wegconstructie.
Finalist
Rijksweg SAWA voor reiniging van Baggerspecie
langs Rijkswegen van Tauw en Reef Infra
Een methode om metalen te verdringen door zout
en deze vervolgens uit te spoelen. Heel interessant
en aantrekkelijk concept, maakt goed gebruik van
mogelijkheden die verschillende elementen bieden.
Innovatief en uitstekend in het landschap in te passen.
Jurybeoordelingen
De vier winnaars ontvingen een ontwerpbeurs om hun idee
tot een volledig en gedetailleerd ontwerp uit te werken.
Na het beoordelen van deze ontwerpen heeft Rijkswaterstaat
twee ontwerpen, te weten SAWA en Baggerspeciematras,
geselecteerd voor een realisatiefase. Op het verloop en de
resultaten van deze pilotproeven wordt, samen met de
opgedane ervaringslessen en toekomstperspectieven,
ingegaan in de volgende hoofdstukken.
“ Het idee is zeker de moeite waard
om nader te bekijken.”
Jurybeoordeling Baggerspeciematras
“ Gewaagde maar effectief
lijkende constructie.”
Jurybeoordeling Baggerwegwerken
“ Innovatief en uitstekend in het
landschap in te passen.”
Jurybeoordeling Rijksweg SAWA
“ Het is een oplossing die
mogelijk lange tijd kan werken.”
Jurybeoordeling Langs de duurzame weg
Helofytenfilter de Baggerspeciematras.
12 | Rijkswaterstaat
De reinigende weg | 13

“ Reinigen niet langer
kosteneffectief”
Elmert de Boer (Rijkswaterstaat)
Terugblikkend op ‘De reinigende weg’ is baggerspecialist
Elmert de Boer van Rijkswaterstaat lovend over de winnaars
van de prijsvraag. Toch denkt hij niet dat de aangedragen
oplossingen in de praktijk worden gebracht. “De noodzaak
om baggerspecie te reinigen is afgenomen.”
Elmert de Boer houdt zich bij Rijkswaterstaat onder meer
bezig met het bestemmen van baggerspecie: welke bagger
wordt hergebruikt? Welk deel gereinigd? Welk deel gestort in
depots? Hoewel hij niet direct betrokken was bij het project
‘De reinigende weg’, kan hij vanuit zijn werkzaamheden bij
Rijkswaterstaat wel een goed beeld schetsen van het belang
van het project binnen de Nederlandse baggerproblematiek.
“In 2006 baggerden we in Nederland in totaal circa 30 miljoen
kuub baggerspecie per jaar. Tweederde hiervan is zoute
bagger, voor een groot deel afkomstig uit de toegangsgeulen
bij IJmuiden en Rotterdam. De zoute specie is voor
meer dan 90% schoon en op zee verspreid. Van de zoete
specie is ongeveer 65% verspreid of als bouwstof afgezet.”
Het is niet toegestaan om ernstig vervuilde baggerspecie te
verspreiden. Daarom slaan we dit op in speciale depots.
Het grootste en bekendste depot in Nederland is de Slufter,
een enorme stortplaats op de Maasvlakte met een capaciteit
van 90 miljoen kubieke meter die in 1987 werd geopend.
Maar met de geschetste hoeveelheden vervuilde baggerspecie
per jaar zou zelfs dit depot het baggerprobleem maar voor
zo’n vijfentwintig jaar oplossen. “De overheid heeft zich
daarom ooit ten doel gesteld om 20% van alle bagger te
reinigen. De prijsvraag ‘De reinigende weg’, die in 2004
werd uitgeschreven, sluit goed aan bij die doelstelling.”
Verandering
Sinds de aftrap van ‘De reinigende weg’ is er veel veranderd.
Volgens De Boer werd bijvoorbeeld de doelstelling om 20%
van de bagger te reinigen in 2005 al losgelaten. “In de jaren
tachtig werd niet alleen de Slufter geopend, maar vond ook
een enorme bewustwording plaats met betrekking tot baggerspecie.
Er werden maatregelen genomen om de ernstige
vervuiling van de afgelopen eeuw met als hoogtepunt de
jaren zestig en zeventig een halt toe te roepen. Van deze
bewustwording beginnen we nu de vruchten te plukken.
De laatste jaren is er een neergaande trend waar te nemen in
de hoeveelheid vervuild materiaal. In 2006 werd er in totaal
vijf miljoen kuub vervuilde slib gestort. Momenteel gaat het
om ongeveer een miljoen kuub Rijkswaterstaatspecie per jaar.”
Een andere grote verandering binnen de Nederlandse baggerproblematiek
is het nieuwe besluit bodemkwaliteit dat
sinds januari 2008 van kracht is. “De nieuwere regelgeving
staat hergebruik van licht verontreinigde baggerspecie onder
bepaalde omstandigheden toe.” De Boer beaamt dat dit een
versoepeling van de regelgeving is. “Het is nu toegestaan
om licht verontreinigde baggerspecie te gebruiken in
diepe plassen.” Volgens De Boer is dit verantwoord omdat
het slib onder meer de verontreinigingen bindt. “Ik begrijp
dat dit voor veel burgers moeilijk te accepteren zal zijn.
Baggerspecie heeft nog steeds een negatief imago. Dit is
niet onterecht als je kijkt naar de mate van vervuiling in de
jaren zeventig. Maar deze beslissing is natuurlijk niet
‘zomaar’ gemaakt. Er is veel onderzoek gedaan en daaruit
blijkt dat de verontreinigingen zich zeer sterk aan het slib
binden. Het is daarom zeer onwaarschijnlijk dat deze
verontreinigingen zich verspreiden na het toepassen in een
diepe plas.”
“ Het concept beantwoordt
zonder meer aan alle gestelde
eisen van de prijsvraag.”
Kosteneffectief
Het resultaat van de nieuwere regelgeving, in combinatie
met de afname van de hoeveelheid te storten baggerspecie,
is dat het reinigen anno 2010 niet langer kosteneffectief is.
“Reinigen is momenteel, met nog ruim vijftig miljoen kuub
aan reeds aangelegde depotruimte en slechts een miljoen
kuub vervuild materiaal op jaarbasis, duurder dan storten in
depot. Het geld dat was gereserveerd voor het reinigen, is
nu ingezet om de achterstand in baggerwerkzaamheden
weg te werken.”
De vraag die overblijft, is natuurlijk of de pilotproeven in
het kader van ‘De reinigende weg’ nu voor niets zijn geweest.
De Boer geeft hierop aan dat hij met de huidige stand van
zaken het project ‘De reinigende weg’ niet snel op zou pakken.
“Door de verbetering van de kwaliteit van de baggerspecie,
is de noodzaak om het te reinigen afgenomen.”
Onderscheidend
Los van de huidige stand van zaken is De Boer van mening dat
de twee winnende inzendingen binnen het toen geldende
kader zeer onderscheidend zijn. “De SAWA is bijzonder sterk
omdat het concept slim gebruik maakt van ingrediënten die
in de realiteit ook altijd voorhanden zijn bij wegen, zo
gebruikt het concept bermmaaisel als filter en in de winter
strooizout voor de reiniging. Het concept beantwoordt
zonder meer aan alle gestelde eisen van de prijsvraag.”
Ook over de baggerspeciematras is De Boer lovend. “Iedere
weg heeft een fundering nodig. Om hiervoor baggerspecie te
gebruiken in plaats van zand is een slim idee. Afval verandert
daardoor in bouwmateriaal. Bij de baggerspeciematras heb
ik wel altijd gedacht: als de fundering van baggerspecie faalt,
heeft dit consequenties voor het verkeer. Het materiaal is nog
steeds interessant als alternatief voor zand in veengebieden
omdat het lichter is, maar is het sterk genoeg? Zo ja, dan is
het een interessante optie voor zettinggevoelige gebieden.”
Grondstof
Volgens Elmert de Boer heeft ‘De reinigende weg’ er uiteindelijk
aan bijgedragen dat er anders naar baggerspecie
wordt gekeken. “Baggerspecie is nu een nuttige grondstof.
Het is te gebruiken om oevers en kaden op te hogen en
dijklichamen te vullen. Groningen overweegt zelfs om
baggerspecie te gebruiken om oude terpen te reconstrueren.”
Op deze manier hebben de winnende projecten van de
prijsvraag ‘De reinigende weg’ toch hun sporen nagelaten.
“Het was en is een innovatief en uitdagend project. Helaas is
het met de huidige stand van zaken niet realistisch dat de
reinigende concepten in de praktijk worden gebracht.
Hoewel er los van het prijsvraagkader absoluut vraag is naar
een aantal specifieke toepassingen die afkomstig zijn van
deze inzendingen.”
14 | Rijkswaterstaat
De reinigende weg | 15

4 Rijksweg Type hier SAWA de
hoofdstuk titel
De letters SAWA staan voor Sustainable system for
Affenuation of Waste dredging spoil towards useful
Application en is het concept van ingenieurs­ en
adviesbureau Tauw. Tauw realiseerde Rijksweg SAWA in
samenwerking met projectspecialist REEF.
Het proces dat Rijksweg SAWA gebruikt om baggerspecie te
reinigen bestaat uit drie delen: het verwijdert organische
verontreinigingen met behulp van een natuurlijk proces met
de naam ‘rijping’, spoelt zware metalen uit de specie met
zout dooiwater en filtert de zware metalen hier vervolgens
weer uit. Het systeem maakt hierbij gebruik van de mogelijkheden
die de weginfrastructuur biedt: de ruimte in de wegbermen
voor het rijpingsproces, het van de weg afstromende
dooiwater met strooizout voor het uitspoelen en bermmaaisel
voor het filter.
Het reinigingsproces van Rijksweg SAWA vindt plaats in een
depot langs de snelweg. Organische verontreinigingen zoals
PAK en minerale olie breken hier onder invloed van de zuurstof
in de buitenlucht af. Dit rijpingsproces verloopt langzaam.
Globaal zal het tien jaar duren voordat het materiaal chemisch
stabiel is en de afbraak van organische verontreinigingen
volledig is. Rijping resulteert dus in een langdurig beslag op
ruimte. Omdat wegen doorgaans voor langere termijn worden
aangelegd, levert het ruimtebeslag binnen dit concept in
theorie geen problemen op. Rijping van het slib vindt alleen
in de zomer plaats vanwege de hogere temperaturen.
In de winterperiode maakt Rijksweg SAWA gebruik van een
andere hulpbron die de weginfrastructuur biedt: smeltwater
dat van het wegoppervlak stroomt. Door de baggerspecie
met dit water te doorspoelen, worden zware metalen eruit
verwijderd. Het strooizout in het dooiwater zorgt er dan
voor dat de oplosbaarheid van de metalen toeneemt en dat
deze daardoor gemakkelijker uitspoelen.
De zoute waterstroom bevat, nadat het door de baggerspecie
is gepompt, zware metalen. Om deze verontreinigingen te
verwijderen, zet Rijksweg SAWA bermmaaisel in.
Bermmaaisel is een materiaal dat vaak verontreinigd is en
daarom gestort of verbrand moet worden. Maar voor die tijd
is het nuttig te gebruiken als filtermateriaal. In het filter
breken bacteriën het bermmaaisel op natuurlijke wijze af en
zetten daarbij sulfaat om in sulfide. Het sulfide kan vervolgens,
samen met de zware metalen die als verontreiniging aanwezig
zijn, als een stabiele verbinding neerslaan. Na het doorlopen
van het bermmaaiselfilter is het water vrij van zware metalen.
Het deels afgebroken filtermateriaal, waarin de zware metalen
zijn neergeslagen, moet vervolgens alsnog worden gestort
of verbrand, zoals toch al de bedoeling was.
Het concept van Rijksweg SAWA.
Uitvoering
Om te testen hoe goed het Rijksweg SAWA­concept werkt,
bouwden Tauw en REEF in mei en juni 2006 een proeflocatie
aan de A10 bij Amsterdam. Net voor de Zeebrugtunnel bij
afslag S114. Bij de test is gebruik gemaakt van een klasse 2
specie op basis van de gehalten aan PAK, minerale olie, zink,
kwik, koper en nikkel. Het gaat dus om een relatief licht
vervuilde partij baggerspecie met een omvang van 500 m 3 .
Sterker verontreinigde specie mocht binnen de vergunning
niet worden ingezet.
Om te voorkomen dat de baggerspecie in het milieu terechtkomt,
is er een depotachtige constructie aangelegd. In de grond
op de proeflocatie zijn, tot ongeveer een meter onder maaiveld,
compartimenten afgegraven en voorzien van een geprefabriceerde
folie uit één stuk. De afgegraven grond is gebruikt
om rondom kades mee aan te brengen. De verschillende
compartimenten zijn via doorvoeren met elkaar verbonden.
Een pompinstallatie zorgt ervoor dat het zoute dooiwater
door de specie en vervolgens door het bermmaaiselfilter
kan stromen.
16 | Rijkswaterstaat
De reinigende weg | 17

Om inzicht te krijgen in het al of niet goed functioneren van
Rijksweg SAWA, was het noodzakelijk om tijdens de proeven
een aantal zaken te monitoren. Zo zijn, om het reinigingsrendement
te kunnen bepalen, de totaalgehalten van de
verschillende verontreinigingen in de baggerspecie en het
uitspoelende water regelmatig gemeten. Ook de werking
van het bermmaaiselfilter en de technische werking van het
systeem werd periodiek gecontroleerd. Denk hierbij aan het
goed functioneren van de pompjes, de verdeling van het
water over de specie en de doorstroming van het filter.
De Rijksweg SAWA­proefopstelling was tot eind 2008 (in totaal
ruim twee jaar) in bedrijf. Gedurende deze perioden doorliep
de specie drie rijpingsseizoenen, waarbij het proces in het
eerste (aanleg)seizoen nog nauwelijks op gang kon komen.
De baggerspecie werd in deze periode twee keer doorspoeld
met zout dooiwater. Omdat het zoute water op de proeflocatie
in onvoldoende mate direct vanaf het wegoppervlak
beschikbaar was, werd dit in het waterbassin (dat ook onderdeel
is van de opstelling) aangemaakt.
Resultaten
Door het rijpingsproces is het gehalte aan minerale olie aan
het eind van de praktijkproef met 42% afgenomen. De daling
van het PAK­gehalte is aan het eind van de proef minder
groot: 28%. Op basis van deze resultaten is het zeer aannemelijk
dat deze percentages op de langere termijn verder dalen en
dat afbraakpercentages van 80% of hoger dan haalbaar zijn.
Voor een optimaal resultaat bij het spoelen, was het van
belang dat het zoute water goed werd verdeeld over het
oppervlak van het speciedepot. Ten gevolge van de lichte
verontreiniging van de specie was de mobilisatie van metalen
beperkt. Het percentage aan zware metalen dat kan uitspoelen
is dan ook gerelateerd aan de aanwezige hoeveelheid zware
metalen. Zodoende werden bij de eerste spoelronde de
beste rendementen behaald: zink 89% reductie, cadmium
96% reductie en nikkel 81% reductie.
Bij aanvang van de proeven voldeed de klasse 2 specie volgens
de huidige klassenindeling aan de eisen voor toepassing in
oppervlaktewater (Klasse A). Voor toepassing in de klasse
Industrie moet voor deze specie alleen het gehalte aan
minerale olie met 48% omlaag. Aangezien de praktijkproeven
aantonen dat twee jaar rijping al goed is voor een afname
van 42% is dit zeker haalbaar. Voor de gehalten aan PAK,
minerale olie en cadmium zijn de grenswaarden voor de
klasse wonen of de achtergrondwaarden (de ‘natuurlijke’
verontreinigingsgraad) wellicht ook haalbaar. Voor een
aantal metalen zal de mobilisatie te gering zijn om deze
eisen te bereiken.
Optimalisatie rijksweg SAWA
Tauw en REEF hebben naar aanleiding van de pilot een
praktische optimalisatie (extensieve variant) en een rendementsgerichte
optimalisatie (intensieve variant) uitgewerkt. Extensieve variant
Deze variant is bruikbaar voor relatief licht vervuild slib of slib
dat zwaarder is vervuild met alleen afbreekbare, organische
verontreinigingen zoals minerale olie en PAK. Omdat uit de
pilot bleek dat zware metalen uit licht verontreinigde bagger­
Het bermmaaisel.
specie minder goed te verwijderen is dan gedacht, is er in
deze variant voor gekozen om voornamelijk op organische
vervuiling in te zetten. Dit systeem past zowel praktisch als
landschappelijk goed binnen de weginfrastructuur omdat
er minder onderhoud nodig is en omdat het depot na 1 jaar
is begroeid.
De extensieve variant is gelijk aan de versie die voor het proefproject
is aangelegd met een aantal (praktische) aanpassingen:
afstromend water komt onder vrij verval in het depot terecht.
Door de afvoer in de winter met een klep te sluiten, vult de
speciebak zich met water. Wanneer de bak vol is, zorgt een
sensor ervoor dat de klep open gaat. Aangezien er hierdoor
weinig metalen mobiliseren, kan een adsorbens in het
drainagezand ze afvangen. Het water kan daardoor zonder
behandeling in een apart filter worden geloosd.
Intensieve variant
De intensieve variant van Rijksweg SAWA richt zich op een zo
hoog mogelijk reinigingsrendement en is gebaseerd op
laboratoriumonderzoek dat parallel aan de praktijkproef
werd uitgevoerd. In het lab zijn diverse opties onderzocht die
kunnen leiden tot een hoger verwijderingsrendement voor
de metalen: spoelen bij een lagere zuurgraad (pH), bij een
De pilot Rijksweg SAWA langs de A10.
hogere zoutconcentratie of met DOC­rijk (rijk aan Dissolved
Organic Carbon = organisch materiaal) percolaat. Bij de
intensieve variant neemt de noodzaak van deze additionele
maatregelen toe met de mate waarin metalen moeten worden
verwijderd.
Cadmium en zink lijken met de intensieve methode tot maar
liefst 90% verwijderbaar te zijn. Arseen, nikkel en koper zijn
tot 50% verwijderbaar. Voor lood, chroom en kwik zijn de te
verwachten resultaten met 15% minder gunstig. De haalbaarheid
van reiniging is dus afhankelijk van de verontreinigingsgehalten.
Aangezien de elementen cadmium, zink en koper
de meest problematische verontreinigingen zijn in baggerspecie
biedt de intensieve behandeling zeker perspectief.
De additionele maatregelen maken de intensieve variant in
de praktijk echter weer minder aantrekkelijk. Een gesloten
waterbalans of lozingsmogelijkheid voor het spoelwater is
noodzakelijk.
18 | Rijkswaterstaat
De reinigende weg | 19

“ De SAWA kan het
baggerprobleem oplossen”
Simon Bos (Tauw)
Hoewel de SAWA volgens Simon Bos van Tauw perfect zijn
werk doet, realiseert hij zich dat het systeem helaas nooit
doorgang naar de dagelijkse praktijk zal vinden. De noodzaak
om baggerspecie te reinigen verdween en aannemers staan
waarschijnlijk niet te popelen om het te bouwen.
Simon Bos van ingenieursbureau Tauw was vanaf het eerste
uur betrokken bij Rijksweg SAWA, één van de twee winnende
inzendingen van ‘De reinigende weg’. “Ik weet nog dat ik na
de informatiebijeenkomst over deze prijsvraag met mijn
collega Jaap Steketee in de auto zat op weg terug naar Deventer
waar ons kantoor is gevestigd. Tijdens deze rit is het idee
van Rijksweg SAWA al geboren.” Volgens Bos is de kracht van
het concept dat er absoluut geen nieuwe technologie aan te
pas komt. “We hebben alleen bestaande technieken op een
intelligente manier aan elkaar gekoppeld en gebruik
gemaakt van de ingrediënten die voor handen zijn bij wegen:
zonlicht, bermmaaisel, strooizout en de beschikbare
bermruimte.”
Zonlicht
Het Rijksweg SAWA­concept bestaat uit drie technieken.
De eerste is de biologische afbraak van olie en Polycyclische
Aromatische Koolwaterstoffen (PAK’s) in de baggerspecie.
“Dit proces, ook wel rijping genoemd, vindt plaats onder
invloed van warmte en zonlicht. We hoeven de bagger
hiervoor alleen maar te drogen te leggen in de bermen
langs de weg.” Door het toepassen van rijping verdwijnen
zware metalen helaas niet uit de verontreinigende bagger.
“Deze metalen zitten gebonden aan het slib. Door het
toevoegen van opgelost zout is de binding te verbreken.
Het mooie is dat het benodigde zout in de winter gratis
beschikbaar is. Strooizout spoelt met het smeltwater van de
wegen en wast de zware metalen uit het baggerslib”, zegt Bos.
“Het meeste strooizout wordt overigens gestrooid in kwakkel­
winters waarbij de temperatuur constant rond het vriespunt
schommelt. De Nederlandse omstandigheden zijn dus ideaal.”
Bermmaaisel
Wanneer het spoelwater door de baggerspecie heen is gelopen,
is het belast met opgeloste metalen. Maar ook hiervoor
heeft Tauw een slimme oplossing gevonden. “We leiden het
spoelwater in de derde stap door een organisch filter van
bermmaaisel. Bermmaaisel is al verontreinigd en mag
zodoende niet meer worden gebruikt als veevoer. Op deze
manier maakt het zich toch nog nuttig voordat het wordt
verbrand.” Bos schat in dat de baggerspecie op deze manier
na 10 tot 12 jaar gereinigd is. “Ik ga er dan vanuit dat het
mogelijk is om 2 à 3 keer per jaar mogelijk is om de hele
spoelcyclus van zo’n 3 weken uit te voeren.”
Ondanks het feit dat Rijksweg SAWA slim gebruik maakt van
de omstandigheden langs de snelweg, is het niet zo dat het
een kwestie is van de baggerspecie simpelweg in de berm
dumpen. “Er moest in de berm een depotachtige constructie
komen zodat de verontreinigde baggerspecie niet in het
milieu terecht kon komen. Ook was er een pompinstallatie
nodig die ervoor zorgde dat het pekelwater door de baggerspecie
heen trok en vervolgens door het filter met bermmaaisel
liep. Voor de realisatie zijn we een samenwerking
aangegaan met REEF Infra uit Oldenzaal. Zij hebben de
volledige uitwerking voor hun rekening genomen.” Bos is erg
tevreden over het eindresultaat. “Alles werkte zoals we
verwacht hadden. Het water dat uiteindelijk weer uit het
bermmaaiselfilter kwam, was echt helemaal schoon.”
Scheef
Uiteindelijk was het voor Simon Bos wel een beetje teleurstellend
dat de SAWA na de pilotproef nooit zijn doorgang
heeft gevonden naar de dagelijkse praktijk. “Er was fysiek en
normtechnisch minder vervuild baggerslib waardoor de
noodzaak om het te reinigen verdween. Storten was volgens
Rijkswaterstaat goedkoper.” Bos vindt deze conclusie niet
helemaal terecht. “Bij het vergelijken van de kosten voor het
storten en het reinigen met Rijksweg SAWA wordt er met
twee maten gemeten. De kosten voor het bouwen van de
Rijksweg SAWA­installatie wordt wel meegeteld terwijl de
kosten voor de aanleg van de baggerspeciedepots niet mee
worden gerekend. Dit is een scheve vergelijking. Het feit dat
de baggerspeciedepots al bestaan betekent niet dat ze nooit
geld hebben gekost. Hoewel het natuurlijk wel begrijpelijk
is dat het gebruik van de bestaande depots nu de voorkeur
heeft boven het doen van nieuwe investeringen.”
Bermoppervlak
Maar ook als de doelstelling om 20% van alle baggerspecie
te reinigen overeind was gebleven, vraagt Bos zich af of
Rijksweg SAWA zijn doorgang had gevonden. “Los van het
feit dat er nog wel een aantal optimalisaties noodzakelijk
zijn, is het nog maar de vraag of aannemers met ons in zee
zouden willen gaan om SAWA’s te bouwen. Ze zijn immers
onbekend met deze constructies en dat strookt niet goed
met de opzet van de momenteel veel gehanteerde Design &
Construct contracten.” Daarnaast verwacht Bos dat burgers
Rijksweg SAWA niet zomaar zouden accepteren. “Wanneer je
de helft van de bermen in Nederland gaat gebruiken om
vervuilde baggerspecie te storten, heb je natuurlijk wel wat uit
te leggen.” Maar dit alles doet niets af aan het feit dat Rijksweg
SAWA volgens hem het baggerprobleem in theoretische en
technische zin kan oplossen. “Volgens onze berekeningen
heb je aan de helft van al het bermoppervlak in Nederland
genoeg om alle vervuilde bagger te reinigen terwijl opgeslagen
baggerspecie in depots vervuild blijft.”
“ Wanneer je de helft van de
bermen in Nederland gaat
gebruiken om vervuilde
baggerspecie te storten, heb je
natuurlijk wel wat uit te leggen.”
Screening
Tot slot wil Bos nog melding maken van een aantal merkwaardigheden
binnen het Nederlandse systeem waar hij in
de loop van het project tegenaan liep. “Het gaat hierbij puur
om de bestaande regelgeving waardoor we veel tijd hebben
verloren.” Dit tijdverlies had te maken met de aanvraag van
de juiste vergunningen bij Milieubeheer. “Alle medewerkers
aan het project moesten volgens de Wet ‘bevordering
integriteitsbeoordelingen door het openbaar bestuur’ (Bibob)
worden gescreend. Zoals de naam al zegt, gaat het hierbij om
de integriteit van de medewerkers. Er wordt dan nagegaan
of zij geen crimineel verleden of strafblad hebben. Ook dit
was geen enkel probleem. Het was echter wel jammer dat
die screening een jaar moest duren! Uiteindelijk moest zelfs
onze statutair directeur naar Amsterdam komen om te tekenen
voor een proefje met 500 kuub baggerslib.”
Volgens Bos had Rijkswaterstaat deze onnodige rompslomp
en vertraging kunnen voorkomen door de verantwoordelijkheden
bij het uitvoeren van de proeven iets anders te verdelen.
“Op zich is het logisch dat Rijkswaterstaat de deelnemende
partijen alles zelf laat regelen, maar als Rijkswaterstaat de
aanvraag van de vergunning op eigen naam had gedaan, was
dit allemaal niet nodig. De overheid kan zijn eigen integriteit
immers niet in twijfel trekken.”
20 | Rijkswaterstaat
De reinigende weg | 21

5 De Baggerspeciematras
De Baggerspeciematras is een samenwerkingsproject tussen
GeoDelft (inmiddels Deltares) en Boskalis Dolman.
Het idee van de baggerspeciematras is om twee vliegen in één
klap te slaan. Door toevoeging van schuim, bindmiddelen,
organische vezels en een verharder aan de verontreinigde
bagger toe te voegen ontstaat er ten eerste een lichtgewicht
en waterdoorlatend bouwmateriaal. Ten tweede wordt het
nieuwe bouwmateriaal zodanig binnen de wegconstructie
toegepast dat vervuilingen, zoals zware metalen, PAK, PCB’s en
minerale oliën, als gevolg van de verhoogde pH en daardoor
verhoogde activiteit van opgeloste organische stof (DOC),
uitlogen en met de doorsijpelende neerslag uitspoelen.
De gebruikelijke methode om een ondergrond voor een
wegdek te realiseren, is het opspuiten van zand met water.
Het concept baggerspeciematras vervangt het bouwmateriaal
zand (dat geld kost) voor verontreinigde baggerspecie (dat
anders als afval opgeslagen moet worden). Het materiaal
hard snel uit en is door de toevoeging van schuim poreus
gemaakt. Op deze manier kan neerslag, dat op de weg valt
door de Baggerspeciematras heen spoelen. Dit water verzamelt
en transporteert de uitgeloogde verontreinigingen naar een
speciaal ingerichte ecologische zone in de berm die het uitspoelende
water zuivert. Zo worden 2 vliegen in 1 klap
gevangen: de verontreinigingen uit de baggerspecie worden
‘gevangen’ en het (potentieel) verontreinigde run­off­water
van de weg wordt gezuiverd.
Allereerst passeert het spoelwater een turffilter, dat meer
dan 99% van alle verontreinigingen moet absorberen en de
zuurgraad laat dalen. Daarna stroomt het door naar een
zuurstofarme sloot waarin de rest van de zware metalen
neerslaat. Het moerasgebied daarna werkt als een zogenoemd
helofytenfilter en breekt de resterende PAK’s en minerale
olie af. De turf in het filter raakt vervuild en moet periodiek
worden vervangen. De bedoeling is dat de baggerspeciematras
tegen het eind van zijn levensduur, na ongeveer 20 tot 30 jaar,
gereinigd is en voldoet aan de eisen voor een herbruikbare
bouwstof.
Uitvoering
De praktijkproef met de baggerspeciematras is uitgevoerd
aan de A2 nabij Beesd. De ruimte was gereserveerd voor een
nog aan te leggen ecoduct. Ter plaatse verzakt de bodem
snel en is daarom ideaal om te testen of een lichtgewicht
wegondergrond zoals de baggerspeciematras ongewenste
zettingen kan voorkomen. Net als bij de SAWA, is er ook bij de
baggerspeciematras zorg voor gedragen dat verontreinigingen
uit het slib niet in het milieu terechtkomen. De baggerspeciematras,
de helofytenfilter en de zuurstofarme sloot zijn
middels een folieconstructie geïsoleerd van de omgeving.
Bij de test is gebruik gemaakt van een specie die op basis van
de gehalten aan PAK, minerale olie, zink, kwik, koper en/of
nikkel in te delen is in klasse 3, een verontreinigingsklasse
zwaarder dan de klasse 2 specie van de SAWA. Zo’n 800 m 3
was goed voor de productie van 1200 m 3 lichtgewicht bouwstof
als gevolg van de schuimtoevoeging. Het soortelijk gewicht
van het materiaal is ongeveer 1050 kg/m 3 . Dat is zwaarder dan
Schuimbeton en EPS maar lichter dan vulkanisch puimsteen
(bims), een ophoogmateriaal dat vanwege zijn lage volumieke
dichtheid een gangbaar alternatief is in zettingsgevoelige
gebieden.
Om na te gaan hoe goed de baggerspeciematras functioneert,
of toepassing op grote schaal mogelijk is en of er sprake is
van beïnvloeding van de omgeving, was het geheel gedurende
de gehele proefperiode onderworpen aan een uitgebreid
monitoringsprogramma. Hierin kwamen de volgende aspecten
aan bod: de doorlatendheid van de baggerspeciematras, de
uitloging van de daarin aanwezige verontreinigingen, de
werking van het turffilter, helofytenfilter en de zuurstofarme
sloot. Daarnaast is gekeken naar de civieltechnische eigenschappen
van het nieuwe bouwmateriaal.
De baggerspeciematras is in 2005 aangelegd en 2006 weer
afgebroken. De voornaamste redenen hiervoor waren:
gebrek aan ruimte voor de verbreding van de A2 en het
gegeven dat de Nederlandse regelgeving niet gericht is op
een dergelijk bouwmateriaal met een zelfreinigende functie.
Resultaten
Een jaar na de aanleg van de baggerspeciematras laten de
resultaten van de monitoring zien dat er tussen de 0 en 3%
van de beschikbare verontreinigingen uitgeloogd is. In de
samenstelling van de bouwstof is geen significante afname
te zien in de verontreinigingen met zware metalen. Het is
niet met zekerheid te zeggen wat hier de oorzaak van is. Er is
wel vastgesteld dat de hoeveelheid neerslag door de matras
gedurende de proefperiode onvoldoende was om het proces
optimaal op gang te brengen. Dit kan goed een (mede)oorzaak
zijn, maar het kan ook zijn dat de zware metalen zodanig
gebonden zijn in de baggerspeciematras, dat uitspoelen niet
mogelijk is.
Na het passeren van de baggerspeciematras, stroomt het
spoelwater door naar de ecologische zone. Als eerste gaat
het door het turffilter. De doelstelling was dat dit filter maar
liefst 99% van alle verontreinigingen in het spoelwater op
arseen na (arseen gaat geen binding aan met turf ) zou
afbreken of vastleggen. Deze doelstelling is niet gehaald.
Mogelijke oorzaken zijn: een verzadigd turffilter of biologische
afbraak van de turf in het filter. Een andere mogelijkheid is
dat het water niet goed door het filter stroomt waardoor niet
het gehele filter is benut. De resultaten van de metingen aan
het turffilter zijn daarom niet representatief. Het reinigende
vermogen voor arseen is wel opvallend lager dan voor de
zware metalen.
Het turffilter had naast zijn reinigende functie ook nog de
taak om de zuurgraad van het spoelwater omlaag te brengen
voordat het in de zuurstofarme sloot kwam. De aanname
was dat het spoelwater met de uitgeloogde verontreinigingen
een pH van rond de 11 zou hebben en dat dit teruggebracht
moest worden tot onder de 9. Bij aanvang van de praktijkproef
bleek het spoelwater een pH van 8 te hebben. De doelstelling
om lager dan een pH van 9 te eindigen was dus zonder turffilter
al behaald. Het bufferend effect van het filter bij deze
pH­waarden is gering; gemiddeld daalt de pH tussen de 0 en 1
punten.
De zuurstofarme sloot met het helofytenfilter creëert condities
voor afbraak van organisch verontreinigingen en immobilisatie
van zware metalen. Uit de onderzoeksresultaten blijkt dat
de sloot tijdens de proef voldoende zuurstofarm was en dat
deze halverwege de pilot goed ging werken. Voor de metalen
nikkel, zink en chroom doet de ecologische zone zijn werk
goed. Arseen wordt niet gereinigd in de ecologische zone.
Buiten de reinigende eigenschappen van de baggerspeciematras,
was de praktijkproef ook bestemd om na te gaan
hoe goed dit materiaal als bouwstof functioneert. De eerste
ervaringen met deze nieuwe bouwstof zijn veelbelovend
te noemen. Twee uur na het storten was het materiaal al te
belopen.
22 | Rijkswaterstaat
De reinigende weg | 23

Het turffilter van de Baggerspeciematras. Aanleg van de lichtgewicht bouwstof. Het concept van de Baggerspeciematras.
De sterkte na volledige uitharding ligt tussen de 400 en 800 kPa,
voldoende voor een wegondergrond. De doorlatendheid
van het poreuze materiaal bedraagt 10­5 en 10­6 [m/s].
Optimalisatie baggerspeciematras
In het ontwerp van de baggerspeciematras voor de praktijkproef
lag de nadruk op de monitoringsmogelijkheden en de
vorming van maatschappelijk draagvlak voor het idee. In de
stap van experimenteel naar praktische toepassing is er op
een aantal punten nog wel optimalisering mogelijk.
Bijvoorbeeld door gebruik te maken van duurzamere
toeslagstoffen zoals vliegas in plaats van Portland cement
en bermmaaisel in plaats van hooi of zaagsel. Bij grootschalige
toepassing is het mogelijk om uit praktische overwegingen
bepaalde toevoegingen (bindmiddelen en vertrager)
bij het lossen al toe te voegen aan de specie. Dit kan niet
met alle toevoegingen. De baggerspecie kan per as, schip
of pijpleiding vanaf de baggerlocatie naar de bouwlocatie
worden aangevoerd.
Bij opschaling is het ook aan te bevelen om beter gebruik te
maken van de mogelijkheden die locaties kunnen bieden.
Op een plek met natuurlijke kleiafdichtingen is er bijvoorbeeld
geen noodzaak om de baggerspeciematras te isoleren
met behulp van een folie en op een handige locatie kan
schoon water dat overblijft na het doorlopen van een goed
draaiende ecologische zone, overstort naar oppervlaktewater
plaatsvinden in plaats van naar een container.
In de toekomst zal de toepassing van de baggerspeciematras
vooral aantrekkelijk zijn voor gebieden met een zettingsgevoelige
ondergrond van klei of veenlagen. De onderhoudskosten
voor deze wegen op ‘dik water’ zijn hoog en om
onderhoudsarme constructies aan te leggen zijn grote
investeringen nodig. Dit komt door de toepassing van
bouwstoffen zoals EPS, schuimbeton of vulkanisch puimsteen
(bims) waarmee het mogelijk is gewichtsneutraal te bouwen
en zettingen tot een minimum worden beperkt. Dit verkort
de bouwtijd en houdt de wegen blijvend vlak. De kosten van
deze lichtgewichtmaterialen zijn echter hoger dan de basisbouwstof
zand en het transport en de productie ervan zorgt
voor een aanzienlijke milieubelasting.
Een ondergrond in de vorm van een baggerspeciematras is
daarentegen bij de aanleg van wegen even duur als een
ophoging in zand op dezelfde ondergrond. De besparingen
op stort­ en depotkosten zijn hierin meegenomen. Omdat
deze constructie weinig zetting geeft, is een korte aanlegtijd
mogelijk en is de kans op omgevingsbeïnvloeding minder
groot. Het is ook een besparing op de primaire bouwstof zand.
Dit is geen directe financiële besparing, maar betekent wel
een verlaging van de milieudruk.
In het ideale geval is het materiaal van de baggerspeciematras
bij sloop aan het eind van zijn levensduur als categorie 1 bouwstof
opnieuw in civieltechnische werken toepasbaar. Bij initieel
gebruik van verontreinigd baggerspecie, betekent dit dat het
materiaal dan niet verder meer uitloogt. Hoe ge makkelijk dit
haalbaar is, valt aan de hand van de resultaten moeilijk te voorspellen.
Maar de doeltreffendheid van de reinigende werking
is los te koppelen van het succes van de baggerspeciematras als
lichtgewicht bouwstof. Ook bij het gebruik van schone slib
is het een interessant bouw materiaal, zeker voor zettingsgevoelige
locaties.
Met de keuze van de toeslagstoffen is het materiaal lichter
of zwaarder, maar ook meer of minder doorlatend te maken.
Dit geeft mogelijkheden aan een groot scala aan toepassingen,
bijvoorbeeld als funderingsmateriaal direct onder de asfaltverharding
van een weg, het versterken van waterkeringen
of kaden de dicht bij de winplaats van bagger liggen en
verwerking in geluidswallen. Voor een geluidswal langs een
weg is een combinatie met ecologische bermzones mogelijk.
Momenteel lopen er een aantal projecten waarbij sediment
wordt toegepast om kades waterdicht te maken en te versterken.
De reinigingscomponent wordt hierbij niet meegenomen,
het gaat om het produceren van een sterk materiaal met
gebiedseigen bagger. Er lopen als vervolg op de baggerspeciematras
bij verschillende waterschappen, gemeentes en
provincies, onderzoeken die zich richten op het versterken
van zoute bagger en het onder water aanbrengen van
versterkt sediment.
24 | Rijkswaterstaat
De reinigende weg | 25

“ De Baggerspeciematras is een
lichtgewicht alternatief voor zand”
Haico Wevers (Boskalis Dolman)
De Baggerspeciematras is volgens Haico Wevers, manager bij
Boskalis Dolman, niet geschikt als bulkoplossing voor de
reiniging van baggerspecie. Maar als bouwstof verwacht hij
dat in de toekomst een markt open ligt.
“De voornaamste activiteit van Boskalis Dolman is het
verwerken van verontreinigde grond en baggerspecie”,
vertelt manager Haico Wevers. “Bij veel van dit materiaal is
hergebruik mogelijk, bijvoorbeeld als ophoog­ of industriezand”.
Daarnaast is het bedrijf gespecialiseerd in het
scheiden van (verontreinigd) slib van zand.
Toen GeoDelft (inmiddels onderdeel van Deltares) enige
jaren terug op zoek was naar een uitvoerende partner voor
de baggerspeciematras (hun inzending voor de prijsvraag
‘De reinigende weg’) en Boskalis Dolman vroeg, was de
samenwerking dan ook snel beklonken. “Boskalis is wereldwijd
actief als baggeraar, maar legt ook wegen en spoorwegen aan
en hogen terreinen op. De Baggerspeciematras combineert
deze verschillende kernactiviteiten door gebruik te maken
van bestaande technologieën.”
Triomf
Bij de aanleg van wegen is het opspuiten van zand met water
en bepaalde toevoegingen een conventionele methode om
een goede ondergrond te realiseren. Deltares kwam met het
idee om het bouwmateriaal zand hierbij te vervangen door
(natte) baggerspecie. “Een slimme zet, want verontreinigde
baggerspecie is afval en kost daarom geld, bijvoorbeeld om het
te reinigen of te storten in een depot. Door het te gebruiken
als bouwmateriaal in een constructie waarin het zichzelf reinigt,
vallen deze kosten weg en kan het juist geld gaan opleveren.
Zeker als de aanleg met specie ook nog eens goedkoper is dan
met zand. Potentieel was de baggerspeciematras daarom al
gelijk een concept met een sterke economische motor.”
De aanleg van de baggerspeciematras verliep in 2005 vlekkeloos.
“Na het verwerken was het nieuwe bouwmateriaal binnen
enkele uren hard genoeg om er overheen te lopen en na twee
dagen was het al mogelijk om de weg op het matras aan te
leggen.” Op Radio 1 werd zelfs in lovende zin gesproken over
‘alchemisten’ die van verontreinigde baggerspecie (lood) een
bruikbare bouwstof (goud) maakten. De reinigende werking,
veroorzaakt door het water op de weg die de gifstoffen uit het
materiaal spoelt, zou in de toekomst nog een extra toevoeging
zijn op de triomf.
Regelgeving
Ironisch genoeg was het juist de reinigende werking die een
jaar later parten ging spelen. De regelgeving in Nederland
bleek niet goed overweg te kunnen met een weg met een
zelfreinigende werking. “Na een jaar moest de plaats van de
baggerspeciematras beschikbaar komen voor de bouw van
een ecoduct en de verbreding van de A2. De vraag was of de
proefopstelling definitief kon blijven liggen, waarbij de
locatie ook deels in beheer zou komen bij de gemeente.
Er werd door Rijkswaterstaat getest volgens de geldende
regelgeving of het materiaal aan de eisen voor bouwstoffen
voldeed. Ze kijken hierbij niet alleen naar de stoffen die in
het materiaal zitten, maar ook naar de verontreinigingen
die er uit komen bij spoeling. Dat het nou juist de bedoeling
was om deze stoffen uit het materiaal te spoelen om ze
vervolgens onder zorgvuldig gecontroleerde omstandigheden
af te voeren, deed niet ter zake. Volgens de huidige regels,
waarin niet was voorzien in een reinigende weg, mocht dit
niet en de matras moest wijken.”
“ Een slimme zet, want verontreinigde
baggerspecie is afval en kost daarom
geld, bijvoorbeeld om het te reinigen
of te storten in een depot.”
Imago
De in 2005 aangelegde weg met baggerspeciematras werd
zodoende in 2006 alweer afgebroken. “Ik ben van mening
dat deze actie het imago van de baggerspeciematras ten
onrechte heeft geschaad. Het risico dat het toepassen van
vervuilde baggerspecie als bouwstof argwaan zou wekken
bij het publiek werd door Rijkswaterstaat zeer serieus
genomen, ook al waren er uitgebreide voorzorgsmaatregelen
genomen om te voorkomen dat de veront reinigingen in het
milieu terechtkomen. Als je het materiaal dan na een jaar
verwijdert, loop je de kans op beeldvorming zoals: zie je wel,
hier gebeurde iets wat niet door de beugel kon.” Volgens
Wevers is dit volslagen ten onrechte. “Het water uit de
matras was natuurlijk wel vervuild, maar daarom hebben
we het goed van het milieu gescheiden. Een speciaal biofilter
verwijderde de afvalstoffen en na het passeren hiervan was het
schoon en dus loosbaar. De verontreinigingen werden vanuit
de Baggerspeciematras dus geconcentreerd in het biofilter.”
Traag
Dat de Baggerspeciematras imagoschade opliep, wil niet zeggen
dat het concept zonder deze schade grootschalig toegepast
zou zijn. “De snelheid waarmee de verontreinigingen uit het
bouwmateriaal spoelden, bleek uiteindelijk tegen te vallen.
De benodigde tijd voor totale reiniging zou zo’n vijftig jaar
bedragen. Dit is twee à drie keer zo lang als de bedoeling was”,
zegt Wevers. Ook bij deze resultaten speelde regelgeving een
rol. “Het uitspoelen werkt relatief gezien het beste wanneer
de baggerspecie ernstig vervuild is. Naarmate de vervuiling
afneemt, verloopt het reinigingsproces trager. Het is lastiger
om de laatst overgebleven gifstoffen te verwijderen.” Een proef
met sterk verontreinigde bagger zou volgens Wevers spectaculairdere
resultaten opleveren. “Het was in verband met
regelgeving echter lastig om hier de proeven mee te doen.
Daarom is er gebruik gemaakt van licht verontreinigd materiaal
om de reinigende werking te testen.”
Niche
Door de trage reinigende werking en de geldende eisen voor
bouwstoffen, blijkt De Baggerspeciematras voor Wevers niet
geschikt als bulkoplossing voor de reiniging van baggerspecie.
Toch bestempelt hij het project als een succes. “Het procedé
om baggerspecie uit te laten harden werkt uitstekend. Het is
helaas niet goedkoper dan het gebruik van zand, maar is
zeer geschikt om toe te passen in een specifieke niche
omdat baggerspecie veel lichter is dan zand.” In de talrijke
veengebieden die ons land rijk is kan het gewicht van het
gebruikte materiaal een grote rol spelen bij het funderen van
een weg. Hoe zwaarder het materiaal, des te sneller treden
er verzakkingen op. “Het lichtgewicht alternatief voor zand
in dit soort gebieden was tot nu toe flugsand, schuimbeton
of zelfs piepschuim. Die alternatieven zijn behoorlijk kostbaar
in vergelijking met baggerspecie.” Wevers verwacht dan ook
dat in de toekomst een markt open ligt voor De Bagger speciematras
in slecht geconsolideerde gebieden. Als het aan
Wevers ligt, doet hij in de toekomst een tweetal dingen anders
bij het toepassen van de nieuwe techniek. “Het lijkt mij het
beste om zo schoon mogelijke baggerspecie te gebruiken en
te focussen op de lichtgewicht toepassing, aangezien het
anders niet snel aan de eisen voor bouwstoffen voldoet.”
26 | Rijkswaterstaat
De reinigende weg | 27

6 Toekomstperspectief
Type hier de
op hoofdstuk ‘De reinigende titel weg’
Sinds het project ‘De reinigende weg’ in 2004 is gestart
hebben veel veranderingen plaatsgevonden in de baggerwereld.
Om te beginnen is het besluit bodemkwaliteit in werking
getreden dat meer ruimte geeft voor de verspreiding van
bagger. Er wordt meer gekeken naar de kwaliteit van de
ontvangende bodem en niet langer alleen naar de kwaliteit
van de baggerspecie zelf.
Verder worden verontreinigde waterbodems niet altijd (meer)
zo risicodragend voor milieu en mens gezien als eerst werd
gedacht. Het vers aangevoerde slib is van een betere kwaliteit
dan die in de jaren 70 en 80, waardoor langzaam een kwaliteitsverbetering
van de toplaag van de waterbodem doorzet.
Het probleem van de verontreinigde baggerspecie wordt dus
niet steeds groter zoals bij de start van ‘De reinigende weg’
werd aangenomen. Ook biedt de verdere ontwikkeling van
technieken zoals baggeren, reinigen en storten inmiddels
een gunstiger zicht op kosten, baten en haalbaarheid van
verwerkingsdoelstellingen. Ditzelfde geldt voor de kansen voor
daadwerkelijk hergebruik van baggerspecie. Dit toenemende
inzicht heeft geleid tot meer nuancering in het omgaan met
normen, en tot bijstelling van aanvankelijk ‘multifunctioneel’
ingezette regelgevingen. Van saneringsnoodzaak, urgentie­
en tijdstipbepaling is nu een ontwikkeling zichtbaar naar
functiegericht saneren, leeflagen, en actief bodembeheer.
Inmiddels is het denken in termen van “gebiedskwaliteit”
leidend geworden. Het waterbodembeheer krijgt hiermee te
maken binnen het kader van de Waterwet.
Toch kun je zeggen dat de ervaringen die zijn opgedaan met
het project ‘De reinigende weg’ hebben geleid tot goed
toepasbare innovaties. Misschien niet direct als reinigende
weg maar wel in andere toepassingen. Zo laat de Bagger specie ­
matras zien dat je in één processtap van slappe bagger een
sterke en lichte bouwstof kan maken. Dit heeft goede
perspectieven voor de wegenbouw maar ook voor dijken en
oeverbeschoeiing. Deze alternatieve bouwstof kan zorgen voor
minder zettingen en minder gebruik van primaire bouwstoffen.
Inmiddels lopen er diverse projecten op het gebied van
versterkte bagger. ‘De reinigende weg’ leidt dus, misschien
met een omweg, naar een duurzamer gebruik van primaire
bouwstoffen.
Bij Rijksweg SAWA stond vooral de reinigende werking centraal.
De resultaten hiervan zijn veelbelovend, zowel voor de
verwijdering van zware metalen, als voor de afbraak van de
organische verontreinigingen. Door gebruik van een lichter
verontreinigde specie was de mobilisatie van zware metalen
in de proef helaas wel minder sterk dan vooraf ingeschat.
Door in te zetten op slib met voornamelijk organische
verontreinigingen, zoals in de extensieve variant, is er een
toepassing ontstaan die praktisch goed te realiseren is.
De intensieve variant zal vooral zijn weg vinden in specifieke
reinigingsvraagstukken. Ook het filter met bermmaaisel van
de Rijksweg SAWA heeft veelbelovend gewerkt.
Het verschil tussen de Baggerspeciematras en Rijksweg SAWA
is dat bij de Baggerspeciematras de gebruikte bagger uiteindelijk
een bouwstof wordt dat echt een onderdeel van de
weg is. Bij het SAWA­principe wordt uiteindelijk gerijpte
bagger geproduceerd dat elders weer ingezet kan worden.
“ Vroeg of laat komt opnieuw het
thema baggerspecie aan de orde”
Wim van den Boogaard (Wegen naar de Toekomst)
Wim van den Boogaard, de programmamanager van WnT
tussen 2006 en 2010, is van mening dat het laatste woord
nog niet gezegd is met betrekking tot de baggerspecieproblematiek.
“We moeten daarom kunnen teruggrijpen
op wat we al weten.”
Een aantal jaar geleden was verontreinigde baggerspecie
een groot maatschappelijk thema. Het reinigen van vieze
baggerspecie kostte veel tijd en had een groot ruimtebeslag.
Het reinigen was daarmee bijzonder kostbaar voor overheden.
Rijkswaterstaat beheert tegelijkertijd een groot oppervlak
aan wegen en wegbermen. “Gekscherend wordt Rijkswaterstaat
daarom ook wel de grootste grasboer van Nederland genoemd”,
zegt Wim van den Boogaard, voormalig programmamanager
van Wegen naar de Toekomst. “Dit oppervlak wordt eigenlijk
maar voor één functie gebruikt, namelijk het rijden van auto’s.
Binnen de prijsvraag ‘De reinigende weg’ wilden we beide
thema’s combineren. De inzendingen zijn antwoorden van de
markt op de vraag of de ruimte die een weg in beslag neemt
ook kan worden gebruikt om verontreinigde baggerspecie
te reinigen.
“ Gekscherend wordt
Rijkswater staat ook wel
de grootste grasboer
van Nederland genoemd”
Wegen naar de Toekomst had goede ervaringen met prijsvragen
om de markt tot innovatieve ideeën te prikkelen.
In december 2004 werd de prijsvraag uitgeschreven.
28 | Rijkswaterstaat
De reinigende weg | 29

30
| Rijkswaterstaat
De prijsvraag had een tweetraps vorm waarbij uit een selectie
van inzendingen 4 partijen werden uitgenodigd om een
ontwerp te maken van hun idee. Een van deze partijen zou
worden gevraagd om hun idee in een proefopstelling of pilot
uit te testen.
Uiteindelijk leverde de prijsvraag ongeveer 20 inzendingen op.
“Twee van de vier finalisten bleken dermate interessant dat
besloten is om in plaats van één, twee proeven uit te laten
voeren. Het budget is hiervoor opgehoogd. De prijswinnende
concepten waren Rijksweg SAWA en De Baggerspeciematras.”
Uitdagingen
Volgens Van den Boogaard staken de geselecteerde concepten
om verschillende redenen boven de andere inzendingen uit.
“SAWA maakt gebruik van natuurlijke processen zoals de
seizoensverschillen, de aanwezigheid van strooizout en berm­
“ Dit boekwerk moet het loket vormen
om deze kennis te ontsluiten”
maaisel. Dit maakt de SAWA een low­tech concept dat zonder
verdere ingrepen kan functioneren. De Baggerspeciematras
was aantrekkelijk vanwege de verbetering van het draagvermogen
en de lichtgewicht bouwstof.” Dit was een
verrassende extra toevoeging waar Wegen naar de Toekomst
niet op had gerekend.
“Voor de SAWA lag de uitdaging in het stabiel laten functioneren
van het concept. Zodra er ingrepen van buitenaf nodig zijn,
zoals pompen, dan wordt het concept minder aantrekkelijk.
Voor de Baggerspeciematras was het spannend of het materiaal
voldoende sterk zou zijn en hoe het zich zou gedragen
gedurende de levensduur van de weg. Grootste uitdaging voor
beide concepten was natuurlijk of de baggerspecie ook daadwerkelijk
schoner wordt terwijl het autonoom functioneert.
Een andere uitdaging was het omgevingseffect. Baggerspecie
wordt veel geassocieerd met gevaar. Communicatie over de
risico’s was dan ook van groot belang.”
Noodzaak
Projecten verlopen zelden zoals gepland. De pilots voor
‘De reinigende weg’ bleken hierin geen uitzondering te zijn.
“Bij Rijksweg SAWA verliep het vergunningstraject moeizaam.
De tijdrovende toetsing volgens de wet ‘Bibob’ was niet
voorzien, en vervolgens bleek er vergunning voor klasse 2 te
worden afgegeven, terwijl er al een afspraak was met een
leverancier voor klasse 3. Tegen het einde van de pilots heeft
Rijkswaterstaat businesscases laten opstellen, om te bepalen
of de concepten commercieel interessant zijn. Uit de
business cases bleek dat de maatschappelijk noodzaak niet
meer zo groot is als voorheen. Bij de baggerspeciematras
treedt de reinigende werking op, maar die is laag en nog
ongecontroleerd, de constructieve eigenschappen zijn
interessant en voldoen. Bij Rijksweg SAWA is de reinigende
werking aangetoond en werkt het filter van bermmaaisel
goed. Rijksweg SAWA is echter geen autonoom systeem,
pompen is noodzakelijk.”
Het bestuur van WnT besluit uiteindelijk om, naar aanleiding
van de businesscases, na afronding van de beide praktijkproeven
geen vervolg te geven aan de ontwikkeling bij
Rijkswaterstaat. De Baggerspeciematras als lichtgewicht
ophoogmateriaal is wel een interessante toepassing,
maar Rijkswaterstaat ziet het als een taak voor de
bouwstoffenmarkt om dit verder te ontwikkelen.
Aandacht
“Vanaf het moment dat de businesscases zijn gepresenteerd
is de energie helaas een beetje uit de pilots gestroomd”, zegt
Van den Boogaard. “Dit kwam mede door de invloed van
reorganisaties bij Rijkswaterstaat op de bezetting van het
projectteam. Bij praktijkproeven in de GWW­sector hebben
we vaak te maken met de spanning tussen het langlopende
karakter van die proeven en de behoefte aan snel resultaat.
Nieuwe technologie die bijvoorbeeld in wegfunderingen
toegepast kan worden, moet ook op betrouwbaarheid op
lange termijn onderzocht worden. We kunnen niet hebben
dat een wegfundering na 15 of 20 jaar desintegreert. Maar
omdat we zelden in de gelegenheid zijn om zo’n lange
termijnproef te doen, nemen we in de praktijk het risico
met alternatieve oplossingen liever niet.
Maar ondanks het ontbreken van een toepassingsperspectief
op dit moment wil WnT toch graag de ervaringen vastleggen.
Want ongetwijfeld komt de baggerspecieproblematiek vroeger
of later weer op de agenda door ontwikkelingen die we nu
nog niet kunnen voorzien. “Op dat moment moeten we
kunnen teruggrijpen op dat wat we al weten. Dit boekwerk
moet het loket vormen om deze kennis te ontsluiten. Dit zie
je bijvoorbeeld al bij ‘Energiek Wegdek’, een pilot van WnT
uit 2003, wat nu toch weer een thema aan het worden is.”
Colofon
Redactie
Wim van den Boogaard (Rijkswaterstaat)
Wil René Jansen (Rijkswaterstaat)
Kim Janssen­Roelofs (Deltares)
Joris van Ruijven (Deltares)
Sander Terbruggen (Studio Terbruggen)
Auteurs
Sander Terbruggen (Studio Terbruggen)
Fotografie
Ad Nuis (cover)
Boskalis Dolman
Deltares
Tauw
Sander Terbruggen
Vormgeving
Rijkswaterstaat

Dit is een uitgave van
Rijkswaterstaat
Kijk voor meer informatie op
www.rijkswaterstaat.nl
of bel 0800 ­ 8002
(ma t/m zo 06.00 ­ 22.30 uur, gratis)
december 2010 | wnt1210zh032