Erfgoedstrategie voor het Leudal - Projectenbank Cultuurhistorie

Erfgoedstrategie voor het Leudal
Naar een gebiedsgerichte ontwikkeling en beheer van
cultuurhistorische waarden
Tilburg/Amersfoort – september 2005
Staatsbosbeheer Regio Zuid: Ph. Bossenbroek
Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek: E. Rensink en M. Montforts
Erfgoedstrategie voor het Leudal

Erfgoedstrategie voor het Leudal
Pagina
Samenvatting en leeswijzer ……..
1 Inleiding en gevolgde werkwijze ……..
2 Beleid cultuurhistorie en beheer ……..
2.1 Rijks- en provinciaal beleid
2.2 Beheersbeleid van Staatsbosbeheer
2.3 Beheersbeleid van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek
3 Archeologie
3.1 Landschap
3.2 Archeologie
3.3 Relatie landschap en archeologie
3.4 Veranderingen in het bodemarchief
3.5 Archeologische waardering
3.6 Toelichting archeologische beheersadvieskaart
3.7 Beheer archeologische waarden
4 Historische geografie en bouwhistorie
4.1 Historische geografie en bouwhistorie
4.2 De historisch-geografische en bouwhistorische elementen van het Leudal
4.3 Waardering historisch-geografische en bouwhistorische elementen
4.4 Beheer van cultuurhistorische elementen
5 Erfgoedstrategie vertaald
6 Conclusies en aanbevelingen
Catalogus cultuurhistorische elementen
Literatuur en geraadpleegde kaarten
Bijlage 1 Tijdladder
Bijlage 2 Klooster St. Elisabethsdal, Nunhem
Kaart 1 Statuskaart archeologie
Kaart 2 Vindplaatsen jagers/verzamelaars en vroege landbouwers
Kaart 3 Vindplaatsen landbouwers tot 1500 n. Chr.
Kaart 4 Archeologische beheersadvieskaart
Kaart 5 Historisch-geografische basiskaart
Erfgoedstrategie voor het Leudal
2

Samenvatting en leeswijzer
Het voorliggende rapport is opgesteld om richting te geven aan het cultuurhistorisch
landschapsbeheer van het Leudal (Midden-Limburg). Daarmee wordt invulling gegeven aan
de behoefte van de beheerders, vooral Staatsbosbeheer (SBB), maar ook gemeenten en
particuliere eigenaren, om verantwoorde keuzen te kunnen maken, daar waar schaarste aan
middelen het vaak moeilijk maakt om voldoende aan de eisen voor een dergelijk beheer
tegemoet te komen. Het blijkt dat het Leudal een indrukwekkende geschiedenis kent, niet als
gevolg van de aanwezigheid van grote tot de verbeelding sprekende restanten uit de historie
van het gebied, maar veel meer uit de talrijke archeologische vindplaatsen uit de prehistorie,
de vele historisch-geografische elementen die nog zichtbaar zijn, de dynamische geschiedenis
van de streek waarin het gebied ligt, en de zo markante relatie met de nog gave, dus
ongestoorde bodems en geomorfologie van het natuurgebied. Het is juist de samenhang van al
deze verschijnselen die het gebied zo interessant maakt. De samenhang maakt het mogelijk
dat de bezoeker de geschiedenis van het gebied als het ware kan lezen aan de sporen uit het
verleden.
Het rapport gaat op deze aspecten uitvoerig in. In hoofdstuk 1 wordt ingegaan op de
aanleiding van de cultuurhistorische inventarisatie voor het Leudal en de daarbij gevolgde
werkwijze. In hoofdstuk 2 worden het rijks- en provinciale beleid beschreven en het
beheersbeleid van zowel het Staatsbosbeheer als de Rijksdienst voor het Oudheidkundig
Bodemonderzoek (ROB). In hoofdstuk 3 komt de archeologie van het gebied uitvoerig aan
bod. Het Leudal is vooral vanuit de invalshoek van de prehistorie van zeer grote betekenis.
Nieuwe gezichtspunten en samenhangen worden in dit deel beschreven en ook gewaardeerd.
Voorts wordt ten behoeve van de beheerders een archeologisch beheersadvies gegeven.
In hoofdstuk 4 komt de nog zichtbare geschiedenis in de vorm van de beschrijving van de
historische geografie en de bouwhistorie aan de orde. Het gaat hierbij om de beschrijving van
een 30-tal fenomenen met een historisch karakter, die in het gebied soms op een enkele, maar
vaker op meerdere plaatsen te herkennen zijn. Ten behoeve van het maken van beheerskeuzes
zijn deze elementen ook relatief ten opzichte van elkaar gewaardeerd.
Dat een dergelijk historisch landschap eisen stelt aan de gebruiker, eigenaar en/of beheerder,
moge duidelijk zijn. Het is echter helaas niet altijd even vanzelfsprekend. Daarom wordt in
het rapport juist veel aandacht geschonken aan het beheer, gericht op instandhouding en
basisbescherming van de beschreven elementen. Voor dit doel is tevens een alfabetische
catalogus opgesteld.
In hoofdstuk 5 wordt een voorzet gegeven voor een nog verder uit te werken visie op de
inrichting en het toekomstige beheer van cultuurhistorische elementen in het Leudal. Het
onderscheid van belangrijke en minder belangrijke delen van het gebied en de aanwijzing van
sterlocaties is daarbij een belangrijk gegeven. Deze vormen de aanknopingspunten voor het
ontwikkelen van de visie, gericht op duurzame instandhouding van de historische waarden, in
samenhang met de ontwikkeling van andere functies in onze samenleving.
In hoofdstuk 6 worden tenslotte de conclusies en aanbevelingen die voortvloeien uit de
analyse van het gebied, opgesomd.
In het rapport is een tijdladder opgenomen, die voor de lezer de samenhang in de tijd
zichtbaarder maakt (Bijlage 1) en een iets diepgaander beschrijving van de historie van
klooster St. Elisabethsdal (Bijlage 2).
Voorts is een aantal kaarten als bijlagen opgenomen. Deze kaarten representeren de
aanwezigheid van archeologische monumenten en vindplaatsen in het Leudal. Daarnaast is er
een archeologische beheersadvieskaart en een kaart waarop de verspreiding van historisch-
Erfgoedstrategie voor het Leudal
3

geografische en bouwhistorische elementen is weergegeven. In feite vormen deze kaarten
samen de cultuurhistorische waardenkaart van het Leudal.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
4

1 Inleiding en gevolgde werkwijze
In dit rapport wordt een erfgoedstrategie voor het natuurreservaat het Leudal in Midden-
Limburg gepresenteerd. Het rapport en bijbehorende kaarten zijn gemaakt om richting te
geven aan een cultuurhistorisch landschapsbeheer van het Leudal. Daarmee wordt invulling
gegeven aan de behoefte van de beheerders, vooral Staatsbosbeheer (SBB), maar ook
gemeenten en particuliere eigenaren om in de toekomst (beter) rekening te houden met
(waardevolle) cultuurhistorische elementen in het gebied.
Het Leudal (figuur 1.1) ligt in Midden-Limburg ten westen van de Maas in de gemeenten
Haelen, Heythuysen, en Roggel en Neer. Het onderzoeksgebied omvat circa 1000 ha waarvan
circa 800 ha bestaat uit bos en ander natuurterrein. De rest bestaat uit agrarische gronden
(bouwland en grasland). De begrenzing wordt gevormd door de spoorlijn van Roermond naar
Weert, inclusief ten zuiden van de spoorlijn gelegen groeve Aquarius, volgt de oostkant van
de bebouwde kommen van Heythuysen en Roggel, in het noorden de Leudalweg van Roggel
naar Neer, en in het oosten de randen van de bebouwde kommen van Nunhem en Haelen.
Het natuurgebied is grotendeels eigendom van SBB. Daarnaast zijn aanzienlijk delen
particulier eigendom, terwijl ook de gemeenten eigendommen in het gebied hebben.
In 2002 kwam het Uitwerkingsplan Leudal 2003-2012 van SBB gereed. Dit plan beschrijft het
gewenste beheer voor het gebied voor de komende 10 jaar met een doorzicht tot 25 jaar.
Gedurende de fase van opstelling werd gediscussieerd over de betekenis van de
cultuurhistorie in het gebied en over de wijze waarop het (pre-)historisch erfgoed door SBB
dient te worden beheerd. Al gauw bleek dat niet goed bekend is over welke cultuurhistorische
waarden we het hier feitelijk hebben en in welke mate deze waarden in het gebied
voorkomen. Daarnaast was er onduidelijkheid over de waarde, die aan de cultuurhistorische
fenomenen moet worden toegekend. Deze situatie leidde tot onduidelijkheid voor de
beheerders. Er is een gemis aan voldoende informatie en een duidelijk kader waarmee
beheerskeuzen kunnen worden gemaakt. Dit wreekt zich onder meer in het ontbreken van een
duidelijke cultuurhistorische beheersparagraaf in het uitwerkingsplan.
Om in deze leemte te voorzien, is afgesproken de cultuurhistorische elementen van het Leudal
in kaart te brengen. In het voorliggende document worden deze elementen als onderdeel van
de erfgoedstrategie gepresenteerd en van een beknopt beheersadvies voorzien. Verwacht
wordt dat deze beheersadviezen als een integraal onderdeel van het uitwerkingsplan zullen
worden gezien en daarom een eigenstandige plaats zullen krijgen in het uitwerkingsplan voor
het object Leudal.
Een belangrijk onderdeel van de erfgoedstrategie zijn de bijgevoegde kaarten (kaartbijlagen 1
t/m 5), waarop de cultuurhistorische elementen van het Leudal en zones met een bepaalde
verwachting voor het voorkomen van archeologische vindplaatsen zijn afgebeeld. Ten
behoeve van deze kaarten zijn informatiebronnen geïnventariseerd. Veel informatie is
ontleend aan bestaande documenten, aan instanties en personen en aan museale collecties.
Daarnaast verrichtte Archeologisch Adviesbureau RAAP in 2004 in opdracht van de ROB een
aanvullend veldonderzoek in het Leudal. Een veldinventarisatie van de zichtbare,
cultuurhistorische elementen is door SBB uitgevoerd. Voorts werd met streekkenners over de
cultuurhistorie van het gebied gesproken. Veel nuttige informatie werd verkregen in twee
sessies met de enthousiaste werkgroep Archeologie van de Stichting Studiegroep Leudal e.o.
onder leiding van Mw. Mien van Hoef (Heythuysen). De archeologische collectie in het
Erfgoedstrategie voor het Leudal
5

Streekmuseum Leudal en die van Dhr. Sef Silvrants (Neer) konden eveneens bestudeerd
worden.
Ook de medewerkers van SBB Beheerseenheid Groote Peel hebben hun steentje bijgedragen
door vooral de beheersaspecten te becommentariëren. Tenslotte werd de problematiek van de
waardering van het cultuurhistorisch erfgoed bediscussieerd tijdens een workshop op 17
december 2004 met vertegenwoordigers van ROB, Rijksdienst voor de Monumentenzorg
(RDMZ), Archeologische Monumentenwacht (AMW), Waterschap Peel& Maasvallei,
Stichting Studiegroep Leudal en SBB.
Het rapport is een coproductie van ROB en SBB. Beide diensten ontdekten bij aanvang van
het project in het begin van 2004 dat samenwerking tot een vollediger resultaat zou leiden.
Vooral de gebiedsgerichte en integrale benadering mag binnen de context van het
terreinbeheer als een vernieuwende aanpak beschouwd worden. De ROB heeft het
archeologische aspect voor zijn rekening genomen (hoofdstuk 3). Dhr. Eelco Rensink heeft
vanuit de invalshoek van de realisatie van een duurzaam behoud van waardevolle
archeologische overblijfselen in beekdallandschappen (Project: Archeologische
monumentenzorg en Pleistocene beekdalen) vooral de prehistorische bewoningsgeschiedenis
beschreven. Mw. Marjo Montforts heeft zich vooral gericht op het beschrijven van de
instandhouding en het toekomstig beheer van het archeologisch erfgoed. Dhr. Phlip
Bossenbroek (SBB) verrichtte de veldinventarisatie voor de zichtbare historisch-geografische
en bouwhistorische elementen en heeft deze in hoofdstuk 4 beschreven en gewaardeerd.
Fig. 1.1. Karakteristiek beeld van het Leudal: de Zelsterbeek (Foto: De Straat 2003)
Erfgoedstrategie voor het Leudal
6

2 Beleid cultuurhistorie en beheer
2.1 Rijks- en provinciaal beleid
Het beleid van de rijksoverheid t.a.v. cultuurhistorie is verankerd in de Monumentenwet.
Deze wet stelt regels t.a.v. de omgang met cultuurhistorisch erfgoed en biedt mogelijkheden
tot het aanwijzen van locaties die beschermd moeten worden. Dit geldt voor zowel nietzichtbare
als zichtbare locaties. De ROB is verantwoordelijk voor uitvoering van het
archeologische beleid en de RDMZ voor de uitvoering van het beleid t.a.v. de gebouwde
monumenten. Beide diensten zijn bevoegd om handhavend en vergunningverlenend op te
treden.
In tegenstelling tot locaties van hoge cultuurhistorische betekenis kende het rijk voor het
cultuurhistorische landschap weinig tot geen beschermingsformules. Om hierin verbetering te
brengen heeft het rijk het Belvedere-beleid ontwikkeld. In de zogenaamde Belvederegebieden
worden met de formule “Behoud door ontwikkeling”regels gegeven t.a.v. de
doorgaans kenmerkende en daardoor waardevolle cultuurhistorische landschappen. Het
Leudal ligt in Belvedere-gebied nr. 6.68 (Heythuysen/Thorn; figuur 2.1). De doorwerking
hiervan is verwoord in het Provinciaal Omgevingsplan Limburg (POL 2001).
Fig. 2.1 Belvedere-gebied Heythuysen/Thorn is gelegen
tussen Weert en Roermond (POL 2001)
Op Europees niveau heeft Nederland voorts in 1992 het Verdrag van Valletta ondertekend,
beter bekend als het Verdrag van Malta. Hierin zijn afspraken en spelregels op Europees
niveau gemaakt, wat de lidstaten verplicht hun wetgeving ter zake aan te passen. De
gewijzigde Monumentenwet zal daartoe naar verwachting in 2006 in werking treden.
Het verdrag is ook van groot belang voor het Leudal, omdat naast veiligstelling vooral ook de
vergroting van de beleefbaarheid van de cultuurhistorie wordt nagestreefd.
De belangrijkste wijziging betreft de plicht tot archeologisch vooronderzoek, indien een
bodemingreep wordt voorgenomen. De initiatiefnemer dient hiervoor archeologisch
onderzoek te laten verrichten door een daartoe gecertificeerd archeologisch bedrijf. Om aan te
Erfgoedstrategie voor het Leudal
7

geven waar archeologische vindplaatsen worden verwacht, is door de ROB een zogenaamde
Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) ontwikkeld. Op deze kaart staan zones
aangegeven waar respectievelijk een lage, een gemiddelde dan wel een hoge kans bestaat op
het aantreffen van archeologische waarden. Ligt een gebied in de zone met een lage
verwachtingskans, dan is het beleid van de provincie Limburg dat het niet verplicht is hier
archeologisch vooronderzoek te doen, maar gelden de algemene regels voor het aantreffen
van archeologisch materiaal (bijv. vondstmelding, zo nodig stil leggen van werkzaamheden,
etc.).
Fig. 2.2 Archeologische verwachtingswaarde.
(POL 2001)
Ook in het POL is de Archeologische verwachtingswaarde (figuur 2.2) aangegeven.
Bovendien heeft de provincie in het POL een indicatieve Cultuurhistorische Waardenkaart
(figuur 2.3) opgenomen, waarin de relatieve betekenis van de cultuurhistorie in vijf
categorieën wordt aangegeven. Voor elke categorie gelden specifieke beleidsregels.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
8

Fig. 2.3 Cultuurhistorische Waardenkaart (POL 2001)
Enkele uitwerkingen hebben betrekking op historische bouwkunst en nederzettingsvormen,
waarvan elementen ook op het Leudalgebied betrekking hebben (figuur 2.4). Mooi is hier te
zien hoe het Leudal gelegen is temidden van een krans van oude nederzettingsvormen
Fig. 2.4 Linksboven: een krans van oude
nederzettingsvormen rond het Leudal (POL 2001)
Erfgoedstrategie voor het Leudal
9

2.2 Beheersbeleid van Staatsbosbeheer
In de Visie Landschap van Staatsbosbeheer (2004) wordt het beheersbeleid van SBB
verwoord. Dit beleid dient in de planvormingen (onder andere het Uitwerkingsplan Object)
verder uitgewerkt te worden.
De visie kent drie strategieën, waarmee het landschapsbeheer in de objecten benaderd kan
worden:
Bij de wildernisstrategie ligt het accent van het beheer bij de ecologische processen en de
hieraan verbonden waarden. Behoud, herstel en ontwikkeling van ecologische waarden en
processen staan voorop. Nagenoeg natuurlijke en begeleid natuurlijke eenheden dienen als
referentiebeeld. Wat betekent dat? Als er elementen of ontwikkelingen zijn die storend zijn
voor het natuurlijke proces, dan worden zij verbeterd, weggehaald of niet langer beheerd. Een
voorbeeld van verbetering is de waterstand; een bepaalde veelal lage waterstand kan het
natuurlijk proces blokkeren. In het landschap van de wildernisstrategie waar natuurlijke
processen voorop staan, zal een uitgerasterde heg niet op zijn plaats zijn. In sommige situaties
kan de heg bijdragen aan het natuurlijke proces (als zaadbank) en blijven staan. Mocht dat
niet het geval zijn, dan verdient het de voorkeur om deze weg te halen. Randvoorwaardelijk in
deze wildernisstrategie is de wetgeving (Flora- en Faunawet, Monumentenwet en
Rivierenwet, etc).
Bij de erfgoedstrategie ligt het accent van het beheer bij cultuurhistorische en ecologische
waarden waarbij de ecologische waarden veelal samenhangen met de cultuurhistorische. Het
gaat om halfnatuurlijke ecosystemen. Voor het beheer betekent dit dat de cultuurhistorische
en ecologische waarden worden behouden, hersteld en ontwikkeld. Ruimtelijke en
hydrologische relaties worden beheerd net zoals landschapselementen, blauwgraslanden,
hakhoutbossen, kavelpatronen, essen en akkers, kleinschalige landschappen, graften,
hunebedden, landgoederen met bijbehorende boerderijen, begraafplaats, slotgracht en
bruggetjes. Sociaal-economische waarden kunnen worden ontwikkeld. Dit betekent dat het
gebied niet op slot gaat; er zijn ontwikkelingen mogelijk die passend zijn binnen het gebied.
Zo versterkt het nieuw aangelegde cultuurmuseum op landgoed Oranjewoud (Friesland) de
cultuurhistorische waarden. Het gaat dan om de werking van zichtassen, het handhaven van
de laanstructuren en het met zorg beheren van het landgoed.
De ontwikkelingsstrategie is voor SBB niet de meest kenmerkende beheersstrategie. Sociaaleconomische
waarden zijn veelal niet de waarden waar SBB in eerste instantie een
beheerstaak heeft; houtproductie en recreatie uitgezonderd. De strategie is echter van
wezenlijk belang. Stedelijke uitbreidingen, recreatieve behoeften en mobiliteit zijn van belang
voor of hebben invloed op het beheer.
Wat de ontwikkelingsstrategie betekent hangt sterk af van de plaats en de gekozen
ontwikkeling. Overheden bepalen deze veelal. De rol van SBB is inbreng te leveren bij de
ontwikkeling van een gebied, geïnspireerd op basis van de ecologische en cultuurhistorische
waarden. Deze strategie is voor SBB-terreinen veelal tijdelijk van aard, daarna zal gekozen
worden voor de eerder genoemde strategieën.
Op grond van de waardering van het Leudal t.a.v. de cultuurhistorie is voor dit object gekozen
voor de erfgoedstrategie.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
10

2.3 Beheersbeleid van de ROB
Kern van het archeologiebeleid is dat archeologische vindplaatsen in de bodem behouden
blijven als bron van kennis en beleving van onze geschiedenis. Dit beleid is verankerd in de
huidige Monumentenwet (1988) en vormt tevens het uitgangspunt van het 'Verdrag van
Valletta' (Malta). Goed beheer is een noodzakelijke voorwaarde voor duurzaam behoud
(instandhouding) van waardevolle archeologische vindplaatsen
De ROB tracht dit vorm te geven door de betrokkenheid van eigenaren/beheerders bij hun
monumenten en het onderhoud daarvan te stimuleren. De dienst heeft daarvoor met enkele
grote terreinbeheerders waaronder SBB een samenwerkingsovereenkomst afgesloten. Dit
houdt onder andere in dat de ROB voorlichting geeft over archeologische terreinen, adviseert
over te nemen beheers- en inrichtingsmaatregelen en meehelpt om beheerplannen voor een
object of gebied op te stellen. Dit gaat altijd in overleg met de terreinbeheerder, waarbij
archeologisch belangen zoveel mogelijk worden afgestemd op de belangen van de
terreinbeheerder zowel inhoudelijk als wat betreft financiële en personele mogelijkheden.
De ROB streeft naar een integrale, cultuurhistoriebrede en gebiedsgerichte aanpak voor
beheer. Hiermee wordt bedoeld dat het beheer van archeologische objecten bezien moet
worden in relatie tot het landschap waarin ze voorkomen en in relatie tot andere
cultuurhistorische landschapselementen, zoals historische gebouwen en historischgeografische
elementen. Met een gezamenlijke beheersaanpak wordt meer bereikt, dan met
alleen maar objectgerichte beheersadviezen. Dat laat echter onverlet dat het daarnaast ook
zinvol kan zijn om voor speciale objecten of terreinen, vaak nadat er
inrichtingswerkzaamheden zijn uitgevoerd, een beheerplan op maat te maken.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
11

3 Archeologie
3.1 Landschap
Het Leudal maakt deel uit van de Centrale Slenk, een geologisch dalingsgebied dat in het
noordoosten door de Peelhorst en in het zuidwesten door de Feldbiss-breuk wordt begrensd.
In dit gebied zijn in de loop van het Pleistoceen dikke pakketten sediment afgezet door de
Maas en de wind. Ook de geologische opbouw van het Leudal is voornamelijk het resultaat
van de werking van de Maas, de beken (Zelsterbeek, Leubeek en Haelensche beek) in het
gebied en van de wind.
De ondergrond van het Leudal wordt gevormd door grindrijke afzettingen van de Maas. 1 Nog
altijd zichtbaar in het landschap zijn voormalige geulen en meanders van de Maas, die zich
aan het einde van de laatste ijstijd (het Weichselien) in de terrasafzettingen hebben
ingesneden. Ter hoogte van de Napoleonsweg ten noorden van Horn, maar ook op andere
plaatsen kunnen ze worden vervolgd als smalle en langgerekte depressies, waarin plaatselijk
nog vennen aanwezig zijn (bijvoorbeeld het Houterven). Ze geven ons een beeld van de loop
en dynamiek van de Maas aan het einde van het Weichselien. Enkele voormalige Maasgeulen
zijn tot vandaag de dag voor de waterhuishouding van het gebied van groot belang: ze vormen
thans delen van het stroomdal van de Zelsterbeek, de Tungelroysche beek (Leubeek) en de
Haelensche beek. Op andere plaatsen zijn voormalige geulen verland. Vooral in het oostelijke
deel van het natuurreservaat hebben de Leubeek en de Zelsterbeek zich diep in het
dekzandlandschap ingesneden. Lokaal is er sprake van steile dalhellingen met markante
hoogteverschillen van 6 tot 10 meter, onder andere bij de Litsberg (figuur 3.1). In dit deel van
het reservaat hebben de beken hun natuurlijke beekdalbodem en meanderende loop
grotendeels behouden. Bij Kinkhoven vloeit de Leubeek met de Haelensche beek samen
alvorens verder oostelijk als één beek, de Neerbeek, in de Maas uit te monden.
Fig. 3.1 Litsberg (Foto: De Straat 2003)
1 De Maasafzettingen die de ‘ondiepe’ ondergrond van het Leudal vormen, worden tot terrassen 2 en 3 gerekend (Van den
Berg & Schwan, 1996: 106). Ze worden gedateerd in het Weichselien en bestaan uit grofzandige en grindige sedimenten.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
12

In grote delen van het Leudal worden de grindrijke afzettingen van de Maas door zanden in de
vorm van ruggen en duinen afgedekt. 2 Het meest markant zijn de dekzandruggen, die globaal
zuidwest-noordoost zijn georiënteerd en min of meer evenwijdig aan de beken liggen. Ze
kunnen een lengte van enkele kilometers bereiken. 3 In de loop der tijd hebben de beken zich
dieper ingesneden en raakten de ruggen dusdanig goed ontwaterd dat zand kon verstuiven tot
landduinen. Aan het einde van het Weichselien werd in de luwte van de landduinen bovendien
löss afgezet. Het proces van verstuiving is sinds de Middeleeuwen versterkt door menselijk
ingrijpen in het landschap: ontbossing ten behoeve van landbouwgronden, diepplaggen en
overbegrazing. Daarbij zijn op verscheidene plaatsen kleine stuifzandgebieden ontstaan.
Het huidige reliëf van het Leudal wordt grotendeels bepaald door de afwisseling van
dekzandruggen, land- en stuifduinen en de diep ingesneden dalen van de beken.
In het Leudal bevinden zich voormalige vennen. Een goed voorbeeld van een vlak gebied
waarin zich vroeger een ven bevond, is het Langven ten zuiden van de Speckerweg. Nog tot
omstreeks 1300 bestond het gebied uit hoogveen. Het ven op het landgoed de Bedelaar bestaat
nog altijd uit water. In de beekdalbodems bevinden zich op natuurlijke wijze afgesneden
meanders, waarvan de vulling uit kleiige sedimenten en veen kan bestaan.
2
Stiboka, 1972: Stiboka/RGD 1992. De dekzanden dateren uit het Midden- en Laat-Weichselien en worden tot de Formatie
van Twente gerekend.
3
Bijvoorbeeld tussen Zelsterbeek en Leubeek, ten zuiden van de Leubeek vanaf de Bedelaar tot aan St. Servaes en ten
noorden van de Haelensche beek vanaf de spoorlijn bij Houterhof doorlopend tot de noordwestkant van Haelen.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
13

3.2 Archeologie
Het Leudal, maar ook de omringende gebieden zijn in archeologisch opzicht bijzonder rijk.
Dankzij een inventarisatie door Harsema (1963, 1973) in opdracht van SBB en meldingen van
lokale archeologen en leden van de Stichting Studiegroep Leudal en omstreken zijn van
talrijke locaties vondsten bekend. Niet alleen is het aantal vondsten, maar ook de diversiteit en
tijdsdiepte van de vindplaatsen bijzonder groot. Ze wijzen er op dat vanaf het Midden-
Paleolithicum, vanaf circa 120.000 jaar geleden – hoewel zeker niet continu - mensen in het
gebied verbleven of er hebben gewoond. Op basis van gedateerde vondsten is het
Leudalgebied vooral in het Laat-Paleolithicum, het Neolithicum en in de Bronstijd en IJzertijd
bewoond en gebruikt geweest.
Paleolithicum
De oudste voorwerpen uit het Leudal dateren uit het tijdvak van de Neanderthalers, d.w.z. (de
late fase van) het Midden-Paleolithicum. Op plaatsen waar terrassen van de Maas uit het
Weichselien dagzomen, zijn enkele midden-paleolithische artefacten aan de oppervlakte
verzameld. Wouters (1980) beschrijft voorwerpen afkomstig van de noordelijke randzone van
het Leudal, tussen de gehuchten Op den Bosch en Venne. Werktuigen en afslagen vervaardigd
in de Levallois-techniek zouden hier in een relatief klein gebied zijn verzameld. De artefacten
sluiten aan bij andere vondsten in en rond Neer die in een jongere fase van het Midden-
Paleolithicum kunnen worden gedateerd (Bloemers 1975; Stapert 1979). 4
Uit het Laat-Paleolithicum zijn talrijke vondsten bekend, voornamelijk van de noordoostelijke
rand van het Leudal ter weerszijden van de Leudalweg en op de Boshei (figuur 3.2).
Fig. 3.2: Werktuigen van de Federmesser-cultuur gevonden op de Boshei (uit: Harsema 1973, afb. 2).
Hier zijn op akkers duizenden vuurstenen artefacten verzameld waarvan typologische en
technologische (klingtechnologie) kenmerken wijzen op een laat-paleolithische ouderdom
4 Aan een melding van een ‘bijzondere concentratie’ van midden-paleolithische vondsten bij Nunhem (Metsemakers &
Wouters 1993) kan worden getwijfeld op basis van de samenstelling van de vondsten en de omstandigheden waaronder de
vondsten zijn gedaan. Onder de vondsten bevinden zich bovendien artefacten die vermoedelijk in het Neolithicum dateren.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
14

(Creswell-traditie en Federmesser-traditie). Van een omvangrijke vindplaats Neer 2 zijn
diverse artefacten afgebeeld en beschreven (Wouters 1982). In 1962 is nabij het Langepad een
vindplaats van de Federmesser- of Creswell-traditie opgegraven (Harsema, 1963: nr. 5).
CHRONOLOGISCHE TABEL VAN HET LEUDAL
Periode Datering Cultuur / type
aardewerk
Vondsten Interpretatie
Late
Middeleeuwen
1050 – 1500 n.C. Gedraaid aardewerk ‘Mestaardewerk’
Vroege
Middeleeuwen
450 – 1050 n.C. - Geen
Romeinse tijd 12 v.C. – 450 n.C. Gedraaid aardewerk, verbrand
bot, losse munt
Crematiegraven
Late IJzertijd 250 - 12 v.C. La Tene Geen -
Midden IJzertijd
Vroege IJzertijd
Late Bronstijd
Midden Bronstijd
Vroege Bronstijd
Laat-Neolithicum
Midden-
Neolithicum
Vroeg-Neolithicum
Mesolithicum
Laat-Paleolithicum
Vroeg Laat-
Paleolithicum
Midden-
Paleolithicum
500 - 250 v.C. Bewoningslaag, aardewerk,
hutteleem (Bedelaarzandafgraving)
Nederzetting
800 - 500 v.C. Harpstedt
Tumuli in urnenvelden Begraving
1.100 - 800 v.C. Kerbschnitt
Erfgoedstrategie voor het Leudal
Tumuli in urnenvelden Begraving
1.800 – 1.100 v.C. Hilversum Grafheuvels Begraving
2.000 – 1.800 v.C. Wikkeldraad Losse vondsten van aardewerk Nederzetting?
2.850 - 2000 v.C. Klokbeker
Standvoetbeker
4.200 – 2.850 v.C. Stein-groep
Michelsberg
Losse vondsten bijlfragmenten,
pijlspitsen; aardewerk bij
Bedelaar
Losse vondsten aardewerk,
vuurstenen artefacten,
pijlspitsen
Losse vondsten aardewerk,
dissel van lydiet
Nederzetting,
begraving?
Nederzetting,
begraving?
5.300 – 4.200 v.C. Rössen
Nederzetting,
Bandkeramiek
begraving?
9.500 – 4.900 v. C. - Vuurstenen artefacten Kampementen, jacht
15.000 – 9.500 v. C. Federmesser
Creswell
35.000 – 15.000 BP Gravettien
Aurignacien
400.000 –35.000 BP Mousterien Vuurstenen artefacten in
Levallois-techniek
Vuurstenen artefacten: spitsen,
schrabbers, boren etc.
Kampementen, jacht
Geen -
Jacht?
Mesolithicum
In vergelijking met het Laat-Paleolithicum zijn vindplaatsen uit het Mesolithicum schaars in
het Leudal. In Archis staan vier vindplaatsen geregistreerd: een losse vondst van een
klingschrabber, een vindplaats van schrabbers en microlithen, een vindplaats van microlithen
en een vindplaats van microlithische afslagjes. Nadere details over de vondstomstandigheden
en de aard van de vondsten ontbreken. Ook deze mesolithische vindplaatsen liggen in de
reliëfrijke noordoosthoek van het Leudal, waarvan drie vindplaatsen op korte afstand van de
Leubeek. Een kampement uit het Vroeg-Mesolithicum is in 2001 opgegraven in het tracé van
de omleiding Haelen, ten zuidoosten van het natuurreservaat (Bats et al, 2002). Het betreft
vooralsnog een van de weinige, goed onderzochte kampementen van vroeg-mesolithische
jagers en verzamelaars in het zandgebied van Zuid-Nederland (figuur 3.3).
15

Fig. 3.3: In 2004 werd in het museum St. Elisabethshof een tentoonstelling gehouden naar aanleiding
van de opgraving van een Mesolithische vindplaats in Haelen-Broekweg.
Neolithicum
Ook vroege agrarische gemeenschappen hebben sporen in het Leudal achtergelaten, hoewel
de aard van het verblijf (bewoning, begraving, akkerbouw?) zich momenteel moeilijk laat
duiden. We zijn grotendeels aangewezen op losse vondsten, waarvan een deel bekend is
dankzij de inventarisatie van Harsema. Een zeldzame vondst uit het Vroeg-Neolithicum is een
kleine dissel gemaakt van lydiet, afkomstig van 'De Bedelaar' (Hooijer 1980). Vooralsnog
betreft het de enige vondst die kan worden toegewezen aan de Bandkeramische cultuur. Uit
een latere fase van het Vroeg-Neolithicum dateert een Rössen-scherf (Bloemers 1972). Het
aantal vondsten uit het Midden-Neolithicum is groter, maar ook uit deze periode zijn losse
vondsten veruit in de meerderheid. Enkele scherven van kraaghalsflesjes (Stein-groep) van
een akker op de Boshei kunnen duiden op een nederzettingsterrein of wellicht een verploegd
grafveld. Van het landgoed de Bedelaar is een randfragment van aardewerk uit de
Michelsbergcultuur afkomstig (Hooijer 1980). Ook zijn er losse vondsten van geretoucheerde
klingen en niet nader beschreven vuursteenmateriaal, waarvan een deel kan worden
toegeschreven aan het Midden-Neolithicum. Ten noorden van het landgoed de Bedelaar zijn
Erfgoedstrategie voor het Leudal
16

op akkers talrijke vondsten van vuursteen en aardewerk gedaan die wijzen op
bewoningssporen uit het Neolithicum. De opgraving van een laat-prehistorische vindplaats in
2001 in het tracé van de omleiding Haelen waarbij ook materiaal van de Stein-groep werd
aangetroffen, onderstreept de gedachte dat in het Leudal met bewoningssporen uit het
(Midden-) Neolithicum rekening moet worden gehouden (Lohof, in druk).
Bijzondere sporen van bewoning uit het Laat-Neolithicum kwamen in 1962 per toeval aan het
licht in een (voormalige) zandafgraving bij de Bedelaar. De vindplaats ligt direct ten zuiden
van de spoorlijn. In dezelfde afgraving waren ook sporen van een IJzertijdnederzetting
waargenomen (Lemaire 1993a en b). Scherven van laat-neolithisch bekeraardewerk en
vuurstenen artefacten bevonden zich circa 20-30 cm onder een donker gekleurde
bewoningslaag uit de IJzertijd. Vanwege kenmerken van het aardewerk (potbeker) worden de
vondsten in verband gebracht met een nederzetting en niet met een graf in bijvoorbeeld een
tumulus. Een duidelijke bewoningslaag werd echter niet waargenomen. De laat-neolithische
nederzetting is (evenals die uit de IJzertijd) vermoedelijk grotendeels of volledig
weggegraven als gevolg van zandwinning.
Een andere melding houdt verband met de aanleg van een zoeksleuf in 1982 parallel aan de
Leudalweg. De sleuf (lengte 1087 m) werd archeologisch geïnspecteerd voorafgaande aan de
aanleg van een rioolwatertransportleiding. In de sleuf waren grondsporen zichtbaar die
mogelijk deel uitmaakten van een drieschepige huisplattegrond. Op dezelfde plaats werd een
fragment van een bijl uit Valkenburg-vuursteen aangetroffen. Deze vondst zou de plattegrond
in het Laat-Neolithicum dateren. Of er een culturele of chronologische samenhang bestaat
tussen het bijlfragment en de grondsporen, is echter onduidelijk.
Losse vondsten van neolithische stenen bijlen uit het Leudal en omgeving zijn tamelijk talrijk
(Figuur 3.4). Twee typen kunnen worden onderscheiden, namelijk spitstoppige (groen-)
stenen bijlen met ovale doorsnede en vuurstenen bijlen met ovale doorsnede, de Flint
Ovalbeil (zie o.a. Hooijer 1972, 1980). Uit de inventarisatie van Harsema kan worden
opgemaakt dat veel bijlen gevonden zijn samen met aardewerk. Behalve stenen bijlen kunnen
pijlspitsen uit het Laat-Neolithicum worden genoemd. Het kan niet worden uitgesloten dat een
aantal van genoemde losse vondsten oorspronkelijk deel uit maakte van grafinventarissen. 5
Fig. 3.4: Vondsten uit het Neolithicum, waaronder stenen bijlen, afkomstig uit de (voormalige)
collectie Beeren, thans collectie museum St. Elisabethshof (Foto: ROB)
5 Graven uit de Klokbekercultuur in Midden-Limburg zijn onder andere bekend tussen Baexem en Leveroy, bij Swalmen en
Helden.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
17

Late Prehistorie
Vindplaatsen uit de late prehistorie (Bronstijd en IJzertijd) in het Leudal hebben vanaf het
midden van de 20 e eeuw de aandacht van archeologen getrokken. Vooral sporen van
begraving zijn in de jaren ’50 en ’60 van de 20 e eeuw door middel van opgravingen
onderzocht. Harsema (1973: 148) noemt voor het Leudal vier prehistorische grafvelden:
Ten zuidoosten van Heythuysen, nabij de Busschop, bevinden zich in bosgebied enkele
grafheuvels en een urnenveld op de dekzandrug aan de noordzijde van de Tungelroysche
Beek. 6 Rond het midden van de 20e eeuw zijn hier tijdens bosbouwactiviteiten scherven van
urnen gevonden. Tijdens opgravingen in 1951 door Hijszeler werden verscheidene heuvels
onderzocht, waarbij een 20-tal urnen, enige crematies en twee bronzen voorwerpen werden
gevonden (Hijszeler, 1951; Harsema 1973; figuur 3.5).
Fig. 3.5: Urnen van aardewerk afkomstig uit het urnenveld nabij de Budsjop (uit: Harsema 1973, afb.
7).
Vermoedelijk maken de vondsten en sporen deel uit van een omvangrijk grafveld. Op basis
van determinatie van het aardewerk wordt verondersteld dat het grafveld minstens enkele
eeuwen in gebruik is geweest, vanaf de Midden-Bronstijd tot in de 6 e eeuw v. Chr. en
6 Hier heeft de Tungelroysche Beek in het kader van natuurontwikkeling onlangs weer een meanderend beloop gekregen.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
18

mogelijk zelfs tot in de 5 e eeuw v. Chr. Slechts een deel van de vindplaats is thans wettelijk
beschermd (Archis monumentnr. 601/CMA-nr. 58D-011), een aangrenzend gebied ten westen
van het wettelijk beschermd monument is aangemerkt als terrein van zeer hoge
archeologische waarde (Archis monumentnr. 11138/CMA-nr. 58D-030). Tijdens
waardestellend onderzoek van de ROB in 2003 in het kader van het project Actualisering
Monumenten Register (AMR) bleek het niet eenvoudig om de ligging van de door Hijszeler
opgegraven heuvels te bepalen in relatie tot de huidige topografie. Vermoedelijk gaat het om
een uitgestrekt urnenveld, waarvan slechts een deel als zodanig in het veld is herkend en/of
door vondsten is aangetoond. 7
Een tweede grafveld ligt ten zuidoosten van de Bedelaar, waar in 1964 een onversierde,
plompe tonvormige urn werd gevonden (ws. Hilversumcultuur). Uit de inventarisatie van
Harsema blijkt dat van dezelfde locatie nog eens vijf gerestaureerde urnen, een schaal en
tenminste zes bijpotjes evenals een aantal scherven van IJzertijdaardewerk bekend zijn. 8 Ze
zijn afkomstig van een inmiddels weer beplant terrein dat zich even ten noorden van de
spoorlijn Weert-Roermond uitstrekt, vanaf de Houterweg ongeveer 350 m richting het
noordoosten. Ook zijn vondsten van Bronstijd- en IJzertijdaardewerk bekend van
aangrenzende percelen in het westen, oosten en noordoosten van het perceel. Dit perceel is
door diepploegen voor een belangrijk deel verstoord. Ook een deel van dit grafveld is
wettelijk beschermd (Archis monumentnr. 561/CMA-nr. 58D-006) en onderzocht in het kader
van het AMR-project.
In het gebied Boshei zijn in 1964 door het BAI het restant van een grafheuvel en (delen van)
een nabijgelegen urnenveld opgegraven (Harsema, 1965). Het urnenveld kwam aan het licht
tijdens diepploegen van een aspergeakker ten behoeve van herbebossing. Op verscheidene
plaatsen werden clusters van aardewerk uit omstreeks de 6 e eeuw v. Chr. aangetroffen.
Kringgreppels of andere sporen werden niet waargenomen. In het zuidelijke deel van het
terrein had de ploeg de rand van een in situ staande, praktisch complete Drakensteinurn
geraakt. Een opgraving bracht een grafheuvelzool, waarin crematieresten, aardewerk en de
contouren van een boomkist uit de Midden-Bronstijd (Hilversum-cultuur), aan het licht. De
akker waar de opgraving plaatsvond, grenst aan een eeuwenoude doorgaande route in het
Leudal, namelijk het Langepad. Voor het gehele gebied geldt een sterke mate van verstoring
ten gevolge van aspergeteelt en diepploegen.
Het vierde urnenveld wordt door Harsema niet als locatie aangegeven, maar correspondeert
vermoedelijk met het wettelijk beschermde terrein Archis monumentnr. 563/CMA-nr. 58B-
002. In een brief uit 1937 van Bursch, destijds conservator van het Rijksmuseum voor
Oudheden, wordt voor het eerst melding gemaakt van vondsten van scherven. Het urnenveld
ligt in het perceel ‘Groot Vinkenbos’ in bosgebied op een dekzandrug. Tijdens veldonderzoek
in het kader van de AMR in 2001 werd vastgesteld dat twee (te herkennen) heuveltjes op
natuurlijke wijze zijn ontstaan. Omdat ook elders in het beschermde gebied aanwijzingen voor
prehistorische begraving ontbreken, wordt getwijfeld aan de juistheid van de coördinaten van
de vindplaats. Mogelijk moet het urnenveld circa 250 meter naar het oosten worden gezocht.
Op deze plaats zijn volgens Archis (nr. 28771) in 1967 ‘in pas aangelegde aanplant’
urnscherven en crematieresten gevonden.
7 Een betrouwbare melding (Archis-waarnemingsnummer 31733) van urnen is van toepassing op het gebied ca. 300 m
westelijk van monument nr. 601/CMA-nr. 58D-11. Een andere betrouwbare melding is Archis-waarnemingsnummer 31853,
opnieuw vondsten van urnen gerapporteerd door Bloemers.
8 De vondsten bevonden zich toentertijd in de collecties van Prof. Sanders (Roermond) en de heer Hooyer (Amsterdam)
Erfgoedstrategie voor het Leudal
19

Van andere locaties zijn voornamelijk losse vondsten uit de late prehistorie bekend, waarvan
niet duidelijk is of ze verband houden met bewoning, begraving of andere activiteiten (figuur
3.6). Wel geven ze een indruk van (mogelijke) continuïteit van gebruik van het landschap van
het Leudal vanaf de Vroege Bronstijd tot in de IJzertijd. Wikkeldraad-aardewerk uit de
Vroege Bronstijd is onder andere bekend van de Boshei. Dikwandige scherven met grove
kwartsverschraling wijzen op de aanwezigheid van agrarische gemeenschappen van de
Hilversumcultuur uit de Midden-Bronstijd. Tot de losse vondsten kan een hamerbijl van het
type Baexem worden gerekend (datering: Late Bronstijd tot Midden-IJzertijd, 1100-250 v.
Chr; Lemaire 1976). Bewoningssporen uit de late prehistorie zijn bekend van een locatie niet
ver van het urnenveld bij de Bedelaar, aan de zuidkant van de spoorlijn Weert-Roermond
(Lemaire, 1993a en b). In een nieuw uitgegraven wand tekende zich een donkere
Fig. 3.6: Scherven van laat-prehistorisch aardewerk en vuurstenen artefacten verzameld tijdens een
veldkartering door RAAP in december 2004. De vondsten zijn afkomstig van een akker ten zuidoosten
van het grafveld bij de Budsjop. Ze wijzen op een met het grafveld gelijktijdige nederzetting uit de
Bronstijd. (Foto: ROB)
bewoningslaag af waaruit aardewerk uit een vroege fase van de La Tene-periode (circa 600-
500 v. Chr.) kon worden verzameld.
Romeinse tijd
Vondsten uit de Romeinse tijd zijn in het Leudal uitermate schaars. In Archis staan twee
meldingen van vondsten (munt, aardewerk, crematieresten) vermoedelijk afkomstig van
Erfgoedstrategie voor het Leudal
20

Romeinse crematiegraven in het Starrenbosch (Archis nrs.15271, 30440) en een melding van
een losse vondst in 1852 van een munt waarvan de vindplaats niet nauwkeurig bekend is
(Archis nr. 29784). Buiten het natuurreservaat zijn ten zuidoosten van Roggel en ten oosten
van de Haelensche beek bij Haelen verscheidene vondsten uit de Romeinse tijd gedaan. Ze
wijzen op het verspreid voorkomen van nederzettingen en grafvelden in de gebieden die
grenzen aan het Leudal. Twee meldingen ten oosten van Haelen houden mogelijk verband
met de aanwezigheid van een Romeinse weg.
Vroege Middeleeuwen
In het Leudal zelf zijn geen vondsten uit de Vroege Middeleeuwen gedaan. Vondsten ten
zuidoosten van Roggel wijzen op een vroeg-middeleeuwse nederzetting niet ver van de
Roggelse beek. In hetzelfde gebied zijn ook vondsten uit de late prehistorie, de Romeinse tijd
en de Late Middeleeuwen verzameld. Een losse mantelspeld bij Ghoor en grafvondsten en een
munt ten zuiden van Buggenum zijn afkomstig uit het gebied ten oosten van het Leudal.
Late Middeleeuwen
Ook uit de Late Middeleeuwen ontbreken archeologische vindplaatsen die verband houden
met bewoning, begraving of andere activiteiten in het Leudal. Het klooster St. Elisabethsdal in
het hart van het Leudal heeft een laat-middeleeuwse oorsprong en wordt nader besproken in
hoofdstuk 4. Langs de dalrand van de Haelensche beek zijn twee nederzettingen uit de Late
Middeleeuwen bekend. Een derde vindplaats met sporen van laat-middeleeuwse bewoning
ligt ten zuidoosten van Roggel (zie boven).
Vindplaats Periode Datering Cultuur Vondsten
Budsjop Late Bronstijd –
vroege IJzertijd
Bedelaar-
Houterweg
------------------------
Midden-Bronstijd
Late Bronstijd –
vroege IJzertijd
------------------------
Midden-Bronstijd
Boshei Vroege IJzertijd
-----------------------
Midden-Bronstijd
Groot Vinkenbos Vroege IJzertijd?
Bedelaar-
Zandafgraving
IJzertijd
------------------------
Laat-Neolithicum
In gebruik tot 6 e
5 e eeuw v. Chr.
(Harsema 1973)
-------------------
In gebruik tot 6 e
5 e eeuw v. Chr.
(Harsema 1973)
-------------------
Ca. 6 e eeuw v.
Chr. (Harsema
1973)
-------------------
Harsema 1965
Ca. 600–500 v.
Chr. (Lemaire
1993a en b)
-------------------
Harpstedt
Kerbschnitt
------------------
Kerbschnitt
-----------------
Hilversum
------------------
Hilversum
Vroege fase
La Tene
------------------
Bekerperiode
Erfgoedstrategie voor het Leudal
Urnenveld met
crematieresten
--------------------------
Grafheuvels
Urnenveld
--------------------------
Urn
Urnenveld
--------------------------
Urn in grafheuvel en
bijzettingen in vorm
van crematies
Urnenveld
Nederzetting
--------------------------
Nederzetting?
21

3.3 Relatie landschap en archeologie
In deze paragraaf kijken we nader naar de landschappelijke geleding van het Leudal en de
ligging van archeologische vindplaatsen in relatie tot geomorfologische en bodemkundige
kenmerken. In zijn overzichtsartikel wijst Harsema (1973: 133) al op het bestaan van "… een
duidelijke samenhang .... tussen een aantal archeologische verschijnselen en bepaalde fysischgeografische
elementen". Het nader vaststellen van deze samenhang is voor een beter inzicht
in de bewonings- en gebruiksgeschiedenis van het Leudal van groot belang. Bovendien speelt
ze een rol bij het begrenzen van in archeologisch opzicht waardevolle zones. Als onderdeel
van de cultuurhistorische visie op het Leudal komen dergelijke zones in aanmerking voor
adviezen gericht op duurzaam beheer en behoud.
Fig. 3.7: Relatieve hoogtekaart van het Leudal (Blauw= laag gelegen, rood/paars = hoogste delen in
het landschap) (AHN)
Dekzandruggen
Zoals in veel regio's in het Brabants-Limburgs zandgebied zijn archeologische vondsten uit
het Leudal vooral afkomstig van de hoger gelegen dekzandruggen. Deze ruggen vormen de
natuurlijke begrenzing van de dalbodems van de Zelsterbeek, de Leubeek en de Haelensche
beek. Op basis van de geomorfologische kaart, maar ook het Actueel Hoogtebestand
Nederland (figuur 3.7) kunnen drie dekzandruggen worden onderscheiden:
1) De noordelijke dekzandrug ligt grotendeels ingeklemd tussen de Zelsterbeek en de
Leubeek. Een kleiner deel ligt nabij Kinkhoven ten noorden van de Zelsterbeek, waar de rug
zich verder in noordoostelijke richting uitstrekt. Deze dekzandrug herbergt een scala aan
archeologische belangrijke terreinen: de grafheuvels en het urnenveld nabij de Busschop, het
Erfgoedstrategie voor het Leudal
22

urnenveld in of nabij het perceel ‘Groot Vinkenbos’, een cluster van vuursteenvindplaatsen
tussen de Zelsterbeek en de Leubeek, en een cluster van vuursteenvindplaatsen, een
grafheuvel en urnenveld ter weerszijden van de Leudalweg (Boshei).
2) Een tweede dekzandrug vormt in feite het hart van het Leudal en ligt ten zuiden van de
Leubeek. De rug kan worden vervolgd vanaf het landgoed de Bedelaar in het westen tot aan
de kapel van St. Servaes in het oosten, niet ver van Nunhem. In het westen ligt het urnenveld
en (bijbehorende?) nederzetting uit de late prehistorie bij de Bedelaar. Van de overige delen
van de dekzandrug zijn hoofdzakelijk losse vondsten van vuurstenen artefacten bekend. Ook
bevinden zich hier mogelijk enkele Romeinse crematiegraven.
3) Een derde, zuidelijker gelegen rug ligt ten noorden van de Haelensche Beek vanaf de
spoorlijn bij Houterhof doorlopend tot de noordwestkant van Haelen. Van dit gebied zijn
weinig archeologische meldingen bekend.
De noordelijke dekzandrug omvat het archeologisch rijke gebied Boshei aan de
noordoostelijke rand van het Leudal, niet ver van de plek waar de Zelsterbeek en de Leubeek
samenvloeien. Van de Boshei is een opvallend hoge dichtheid aan vuursteenvindplaatsen uit
het Laat-Paleolithicum bekend, terwijl ook vondsten uit het Mesolithicum en Neolithicum zijn
gedocumenteerd. Veel van deze vindplaatsen zijn geassocieerd met voormalige hoog gelegen,
droge oevers in de nabijheid van deels afgesneden en verlande (maar in prehistorische tijd
watervoerende?) meanders van de Zelsterbeek en Leubeek. De rijke collecties van amateurarcheologen
wijzen erop dat jagers en verzamelaars uit het Laat-Paleolithicum dit reliëfrijke
deel van het Leudal regelmatig hebben bezocht. Hun verblijf valt samen met de laatste fase
van het Weichselien (het Laat Glaciaal), een periode waarin het huidige landschap van het
Leudal voor een belangrijk deel gestalte krijgt. De talrijke gradiënten, de hoger gelegen
dekzandruggen en de nabijheid van beken maakten het gebied blijkbaar aantrekkelijk als
gebied van jacht, visvangst en voor het verzamelen van plantaardige voedselbronnen. Op
jachtactiviteiten wijzen losse vondsten van vuurstenen spitsen, die op de Boshei aan de
oppervlakte zijn verzameld.
In de Late Bronstijd en Vroege IJzertijd omstreeks de 7e en 6e eeuw voor Chr. waren delen
van de noordelijke dekzandrug in gebruik als grafveld. Maar ook al vele generaties eerder, in
de Midden-Bronstijd, waren bij de Busschop en op de Boshei grafheuvels opgeworpen. Door
de ligging van deze en andere grafvelden op korte afstand van elkaar (mogelijk zelfs in
elkaars gezichtsveld?) en een duidelijke herkenbaarheid in een destijds open landschap,
kunnen delen van het Leudal als voormalig 'dodenlandschap' worden aangemerkt. Hier stond
de begraving van en zorg voor de overledenen centraal, vermoedelijk niet ver van de
nederzettingen. De grafheuvels en het urnenveld bij de Busschop zijn hiervan een fraai
voorbeeld. Het urnenveld ligt op het hoge deel van een dekzandrug, waarvan het hoogste punt
circa 30 m + NAP bedraagt. Opmerkelijk is dat in alle richtingen binnen een straal van enkele
honderden meters deze hoogte niet wordt bereikt. Vanuit het zuiden gezien werd de
landschappelijk hoge positie van het urnenveld nog eens geaccentueerd door het dal van de
Tungelroysche beek, direct ten zuiden van de dekzandrug. Ook het meer zuidelijk gelegen
urnenveld bij Starrenbosch-Houterweg had een vergelijkbare hoogte: circa 30 m + NAP. 9 Het
gaat dus om markante en in de late prehistorie duidelijke zichtbare plekken!
In algemene zin sluit het beeld van de landschappelijke ligging van grafheuvels en
urnenvelden in het Leudal aan bij andere gebieden in het Limburgs-Brabantse zandgebied. In
9 Op de Tranchotkaart worden westelijk van dit urnenveld twee vennen (?) aangegeven: Groote Bedelaar (nog altijd water) en
Kleine Bedelaar. Het gebied van de Kleine Bedelaar is met een hoogte van circa 24m + NAP duidelijk lager gelegen dan de
locatie van het urnenveld. Beide vennen waren mogelijk in prehistorische tijd al aanwezig.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
23

de literatuur wordt algemeen gewezen op hun ligging op de hoger gelegen dekzandruggen, in
de nabijheid van een beek, ven of een (dalvormige) laagte. 10 Ook wordt voor een aantal
urnenvelden een ligging aan doorgaande routes verondersteld. De keuze voor dergelijke in het
oog springende locaties wijst er mogelijk op dat grafheuvels en urnenvelden niet uitsluitend
als locaties van begraving fungeerden. Een andere functie, namelijk die van territorium
markers, ligt voor de hand. Zo schrijven Kolen et al. (2004, 40-41): 'In het beekdal
aangekomen werd men direct geconfronteerd met het symbool van de gemeenschap bij
uitstek, het grafveld, waar men (letterlijk) tegenop keek en vervolgens doorheen moest. Het
beekdal liet er dus geen misverstand over bestaan wiens woongebied betreden werd'.
In relatie tot een ligging van grafheuvels langs wegen is de in 1962 opgegraven Midden-
Bronstijd grafheuvel langs het Lange Pad interessant. Hoewel 'harde' archeologische gegevens
hiervoor ontbreken, kan deze samenhang erop wijzen dat het Lange Pad al in de late
prehistorie een functie van doorgaande route kende (figuur 3.8).
Fig. 3.8: Brug over de Zelsterbeek nabij de Graoveberg. De brug markeert een eeuwenoude
oversteekplaats van het Lange Pad over de Zelsterbeek. Het Lange Pad doorkruist het Leudal van
west naar oost en dateert in ieder geval uit de Late Middeleeuwen. Mogelijk was het pad al in de
Romeinse tijd of zelfs in de late prehistorie (gezien de nabijheid van urnenvelden en grafheuvels)
in gebruik. (Foto: ROB)
Maar ook kan worden gewezen op de ligging van het uitgestrekte urnenveld bij de Budsjop
niet ver ten oosten van de Heythuyserweg, een eeuwenoude verbindingsweg tussen
Waerenberg en Heythuysen. Deze route wordt afgebeeld op een kaart uit het midden van de
16 e eeuw (toegeschreven aan Jacob van Deventer) en doorsnijdt vlak ten zuidoosten van
Heythuysen het dal van de Tungelroysche Beek. Het wettelijk beschermde deel van het
urnenveld ligt ca. 600 m ten oosten van de plek waar de weg de beek oversteekt. Meer
westelijk, op het aansluitende deel van de dekzandrug en richting de weg, zijn op
10 Hiddink (2003) geeft aan dat in de Late IJzertijd en Romeinse tijd grafvelden vooral langs de beekdalranden lagen.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
24

verscheidene plekken ook scherven van urnen gevonden. Vanwege de nabijheid van het
urnenveld is het mogelijk dat ook deze route teruggaat tot in prehistorische tijd.
Een intensief gebruik van dekzandruggen niet alleen als locatie van begraving, maar ook als
woon- en akkergrond ligt voor het Leudal in de lijn der verwachting. Desondanks zijn
bewoningssporen uit de late prehistorie niet van opgravingen bekend, mede omdat de
opgravingen van Hijszeler en Harsema gericht waren op grafheuvels en urnenvelden. Volgens
Harsema (1973, 150) waren alle vier urnenvelden gelijktijdig in gebruik. Gaan wij ervan uit
dat bij ieder grafveld tenminste een nederzetting behoorde, bevonden zich in of in de directe
omgeving van het Leudal in de late prehistorie ten minste vier nederzettingen. Alleen ten
zuiden van de spoorlijn Weert-Roermond zijn in een voormalige zandafgraving daadwerkelijk
nederzettingssporen uit de IJzertijd vastgesteld. Ten aanzien van de relatie urnenveld –
nederzetting merkt Lemaire (1993a: 223) het volgende op:
“Ik wil er tot slot nog op wijzen dat ongeveer 300-400 meter oostelijker van de opgraving al
in de jaren vijftig een urnenveld was ontdekt. Op grond van de daar gevonden urnen heeft
men het begin van het urnenveld gedateerd in de Vroege IJzertijd, d.w.z. enkele eeuwen
eerder dan de opgegraven nederzetting (Harsema 1973: 149). Maar aangezien dit urnenveld
meerdere eeuwen als begraafplaats in gebruik schijnt te zijn geweest, is het dus goed mogelijk
dat ook nog de bewoners van onze nederzetting hun doden daar hebben begraven”.
De hogere, goed-gedraineerde delen van de dekzandruggen waren daarnaast geschikt voor
gebruik als akkerland. Sporen van prehistorische akkerbouw in de vorm van
eergetouwkrassen en akkerlagen zijn in Nederland op enkele plaatsen vastgesteld, en wel voor
vindplaatsen uit de late fase van het Neolithicum, de Bronstijd en IJzertijd. Mogelijk zijn ook
in het Leudal dergelijke sporen in de nabijheid van nederzettingen en onder een laag stuifzand
bewaard.
In het Leudal komt aan het begraven van de doden in de loop van de Midden-IJzertijd vrij
abrupt een einde. De afwezigheid van aardewerk uit de Late IJzertijd in de vier grafvelden en
dat van Late IJzertijd vondsten in andere delen van het Leudal zijn hiervoor een aanwijzing.
Voor zover we nu uit de gegevens kunnen afleiden, worden de grafvelden - in de late
prehistorie door hun omvang en markante ligging beeldbepalende elementen in het Leudal -
na een gebruik van vele eeuwen achtergelaten. Welke factoren of omstandigheden hebben
geleid tot het vertrek van de gemeenschappen uit de late prehistorie uit het Leudal, is niet
bekend.
Voormalige vennen
Vooral in het centrale deel van het Leudal ligt een aantal natuurlijke laagtes: Grote en Kleine
Bedelaar, het Langven en de Eulder. Omdat deze (voormalige) vennen in een min of meer
zuidwest-noordoost georiënteerde lijn liggen, wordt wel verondersteld dat ze de restanten van
een vroegere bedding van de Maas zijn. Alleen de Groote Bedelaar en enkele kleine vennen
bestaan nog uit water, de overige vennen zijn ten gevolge van ontwatering en ontginning
droog. Het Langven is het grootste (ca. 800 x 300 m) en meest bekende voormalige ven. De
randzones van vennen in het zandgebied van Zuid-Nederland bevatten in de regel een hoge
dichtheid aan vuursteenvindplaatsen uit het Laat-Paleolithicum en Mesolithicum. Voor het
Langven en het gebied rondom De Bedelaar is het aantal meldingen vrij beperkt, maar dit kan
worden toegeschreven aan het grondgebruik (veelal bosgebied). Opmerkelijk is dat de
meldingen bij het Langven betrekking hebben op neolithisch vondstmateriaal, waaronder
‘aardewerk en vuurstenen bijlen’ (Harsema 1963: nrs. 34 en 36) en ‘neolithisch/bronstijd
vuursteenmateriaal’ (idem: nr. 35).
Erfgoedstrategie voor het Leudal
25

Beekdalbodems
Inzicht in de aanwezigheid en aard van archeologische waarden in de beekdalbodems is in
vergelijking met de hoger gelegen, goedgedraineerde gronden beperkt. Voor het gehele
Limburgs-Brabantse zandgebied kan wat betreft de beekdalbodems feitelijk worden
gesproken van een kennislacune. Deze lacune is mede het gevolg van het grondgebruik (vaak
grasland), de aard van de archeologische resten en de mogelijkheid dat deze resten met
sedimenten zijn afgedekt. Gangbare prospectietechnieken, met name oppervlaktekartering en
boringen, hebben vooralsnog weinig resultaat opgeleverd voor het traceren van
archeologische resten in beekdalbodems. Het aantal ‘toevalsvondsten’ uit beekdalen is dan
ook beduidend groter dan het aantal vondsten dat door middel van kartering of opgraving is
gedocumenteerd. Opvallend is dat weinig vondsten – zelfs toevalsvondsten – uit de
dalbodems van de Zelsterbeek en Leubeek bekend zijn. Een hamerbijl gevonden in het dal
van de Tungelroysche Beek, ten zuidwesten van het urnenveld de Busschop, is een van de
uitzonderingen (Figuur 3.9).
Fig. 3.9: Bijzondere vondst van een hamerbijl van het type Baexem gevonden nabij de Tungelroysche
Beek (uit: Bursch 1940).
Behalve archeologische waarden kunnen beekdalen belangrijke bronnen van informatie
bevatten over de vegetatiegeschiedenis van het Leudal en het ingrijpen van de mens in de
vegetatie in de prehistorie. Het gaat om pollen, zaden van macroresten van planten die het
onderwerp zijn van archeobotanisch onderzoek (zie bijvoorbeeld Bakker 2003 voor Drenthe).
De potentie van beekdalen of vennen in het Leudal voor het uitvoeren van een dergelijk
onderzoek is echter nog niet vastgesteld.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
26

3.4 Veranderingen in het bodemarchief
Duizenden jaren van menselijke bewoning en activiteit hebben het beekdallandschap van het
Leudal ‘verrijkt’ met een hoge verscheidenheid aan archeologische sporen en resten. De
bekende vondsten en vindplaatsen zijn echter maar een flauwe afspiegeling van wat de
prehistorische bewoners aan materiële cultuur hebben achtergelaten. Door processen aan en
direct onder het maaiveld (zgn. post-depositionele processen) is de oorspronkelijke
verspreiding, samenstelling en verschijningsvorm van het archeologisch bodemarchief in de
loop van duizenden jaren aanzienlijk veranderd. Onderzoek naar deze aspecten heeft alleen
voor de wettelijk beschermde monumenten in het kader van het AMR-project op enige schaal
plaatsgevonden. Dit neemt niet weg dat het mogelijk is om uitspraken te doen over de
toestand van het bodemarchief in het Leudal. Met toestand wordt hier bedoeld de
conservering en gaafheid van archeologische resten en sporen, samen aangeduid als fysieke
kwaliteit. In dit hoofdstuk worden belangrijke natuurlijke en antropogene processen en hun
betekenis voor het archeologisch bodemarchief beschreven. Daarbij is gebruik gemaakt van
gegevens uit Archis, rapportages van het AMR-project, artikelen in Lemaire (red, 1973) en
het tijdschrift Rondom het Leudal, en relevante gegevens vermeld elders in dit rapport.
Natuurlijke processen
In prehistorische tijd werd vooral in de nederzettingen, maar ook op bepaalde locaties
daarbuiten een grote hoeveelheid afval geproduceerd. Een belangrijk deel hiervan was
organisch van aard: slachtafval van dieren, voorwerpen en bewerkingsafval van hout, been en
bot, plantaardige materialen etc. Omdat deze materialen uitermate kwetsbaar zijn voor
oxidatie (en dus in korte tijd kunnen vergaan), worden ze vandaag de dag alleen onder
gunstige omstandigheden van conservering teruggevonden. Plaatsen waar organische resten
kunnen zijn bewaard, zijn diep ingegraven waterputten die ook vandaag de dag tot onder de
grondwaterspiegel reiken, en waterverzadigde en kalkrijke bodems in de lagere delen van het
landschap, bijvoorbeeld in beekdalen. Op de hoger gelegen, goed gedraineerde
dekzandruggen zijn onverbrande organische materialen volledig vergaan. Wel kunnen
organische resten in verbrande vorm worden aangetroffen, waaronder houtskool,
hazelnootdoppen in haarden en verbrande skeletresten in crematiegraven.
Een ander negatief gevolg van bodemvormende processen voor het archeologisch
bodemarchief is de vervaging van grondsporen. Een van de bodemtypen waarin dit probleem
zich nadrukkelijk voordoet, zijn vorstvaaggronden. Volgens de bodemkaart (Stiboka, 1972)
zijn deze gronden algemeen aanwezig in het Leudal. Zo is het urnenveld bij de Busschop in
een gebied met vorstvaaggronden gelegen. Grondsporen uit de prehistorie worden hier, maar
ook op talrijke andere plaatsen als gevolg van verbruining van de bodem vermoedelijk niet
meer als zodanig herkend. Voor alle gebieden in het Leudal dient ook rekening te worden
gehouden met verstoring van archeologische lagen ten gevolge van plantaardige en dierlijke
activiteit. Door de werking van bomen, planten en dieren is vaak het bovenste deel van het
bodemprofiel gehomogeniseerd en zijn artefacten verplaatst. Ook grondsporen kunnen als
gevolg van biologische activiteit in de bodem zijn aangetast of vervaagd.
In welke mate archeologische resten en sporen in de dalbodems van de Zelsterbeek en
Leubeek zijn bewaard, valt moeilijk te zeggen. Inzicht in hun conservering en gaafheid vereist
allereerst kennis van welke typen archeologische fenomenen waar precies aanwezig zijn.
Maar ook is inzicht nodig in de erosie- en sedimentatiegeschiedenis van de beken. In het
algemeen kan worden uitgegaan van een conserverende werking van veenlagen en
fijnkorrelige beeksedimenten in de beekdalbodems. Deze bodems fungeerden vroeger als
overstromingsvlakte, waarin tijdens overstromingen archeologische resten kunnen zijn
Erfgoedstrategie voor het Leudal
27

afgedekt door dunne laagjes leem (Figuur 3.10). Het verleggen van de stroom en verplaatsen
van de meanders kan gepaard zijn gegaan met erosie van archeologische resten en sporen.
Fig. 3.10: Zomer 2003: kleinschalige opgraving door RAAP ten westen van Baexem in het dal van de
Haelensche Beek. In de uitgegraven putten werd onder andere houtwerk aangetroffen, ingebed in
fijnkorrelige beekafzettingen (Foto: RAAP)
Antropogene processen
Niet alleen natuurlijke, maar ook antropogene processen hebben bijgedragen aan een
achteruitgang van het bodemarchief. Vermoedelijk heeft al in het Neolithicum in het Leudal
op kleine schaal ontbossing plaatsgevonden. Voor de latere fasen van de prehistorie (Bronstijd
en IJzertijd) kan ervan worden uitgegaan dat aanzienlijke gebieden in gebruik waren als
akkerland, woon- en begraafplaats. Het verwijderen van de bosvegetatie zal hebben
bijgedragen aan verstuiving en daarmee aantasting van archeologische vindplaatsen in het
bovenste deel van het bodemprofiel. Vanaf de Middeleeuwen heeft verstuiving opnieuw
plaatsgevonden door overbegrazing en het steken van plaggen. In de uitgestoven delen
kunnen archeologische vindplaatsen in sterke mate zijn aangetast of verdwenen. In gebieden
waar overstuiving heeft plaatsgevonden, dient rekening te worden gehouden met een goede
conservering van prehistorische bewoningssporen. De waarneming van T. Lemaire in 1962
van een overstoven vondstlaag uit het Laat-Neolithicum in de voormalige zandafgraving langs
het spoor bij de Bedelaar vormt hiervoor een aanwijzing.
Verstoringen van het prehistorisch bodemarchief in de 19 e eeuw houden verband met de
aanplant van naaldbos ten behoeve van stuthout voor de mijnbouw in Zuid-Limburg. In de
eerste helft van de 20 e eeuw zien we een toename van graafwerkzaamheden in verband met
het normaliseren van beken. In het westelijke deel van het Leudal is de Tungelroysche Beek
een rechtgetrokken beek, terwijl in het oostelijk deel normalisatie van de Leubeek heeft
plaatsgevonden. Vaak zijn oude meanders nog wel in het landschap bewaard en als zodanig
zichtbaar. Vanaf het einde van de 20 e eeuw vindt het tegenovergestelde proces plaats,
namelijk het opnieuw laten meanderen van beken. De Tungelroysche Beek ten zuiden van de
Erfgoedstrategie voor het Leudal
28

Budsjop is hiervan een goed voorbeeld. Het ligt voor de hand dat bij graafwerkzaamheden in
de beekdalbodems archeologische resten onopgemerkt zijn gebleven of niet als zodanig zijn
herkend. Vooral door de inzet van graafmachines in de tweede helft van de 20 e eeuw zullen
archeologische vindplaatsen zijn aangetast of verloren zijn gegaan.
In de 20 e eeuw heeft grondgebruik in de vorm van aspergeteelt en het diepploegen van
percelen geleid tot een grote mate van aantasting van archeologische vindplaatsen. De talrijke
vondsten van vuurstenen artefacten op de Boshei kunnen worden verklaard door diepgaande
verstoring van het bodemprofiel door modern grondgebruik en de aanleg van aspergebedden
in het bijzonder. Tot in de jaren ’60 waren ook percelen ten zuiden van de Leudalweg, binnen
de grenzen van het huidige natuurreservaat, in gebruik als aspergeakker. In de jaren ’60 zijn
deze percelen bewerkt met een ploeg in verband met de aanplant van nieuwe bomen. Ten
gevolge hiervan zijn prehistorische vindplaatsen, waaronder een urnenveld (Harsema 1973,
150), geheel vernield. Ook waarnemingen ten noorden van de Leudalweg, bijvoorbeeld in het
begin van de jaren ’80 in een sleuf ten behoeve van een waterleiding, getuigen van
diepgaande verstoringen. Hoewel op verscheidene plaatsen afvalkuilen en (slechter zichtbaar)
paalkuilen aanwezig waren, was de bodem sterk verstoord door aspergebedden.
Verschijnselen van recente datum in het Leudal zijn bollenteelt en recreatief gebruik van het
gebied met mountainbikes. Gebruik van zware machines bij het onderhoud van bospercelen
heeft aantasting van de heuvellichamen uit de Bronstijd in de Busschop tot gevolg gehad. Het
dichtschuiven en opnieuw uitgraven van vennen is gepaard gegaan met grootschalige
verplaatsing van grond. Verder hebben graafwerkzaamheden ten behoeve van het ontwateren
en ontginnen van natte gebieden (rabatten, afwateringsstelsels) het bodemprofiel verstoord.
Een ander negatief aspect voor de conservering van organische resten is dat in veel van deze
natte gebieden verdroging is opgetreden. Om landbouwkundig gebruik mogelijk te maken, is
in een aantal van de (voormalige) vennen de ondoorlatende laag weggegraven. Mede door de
aanwezigheid van deze laag zijn in het verleden natuurlijke vennen ontstaan.
Als laatste in de rij van antropogene processen wordt hier zandwinning genoemd. Op een
voormalige locatie van zandwinning ten zuiden van de spoorlijn Weert – Roermond bij de
Bedelaar, is al enkele malen gewezen.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
29

3.5 Archeologische waardering
Het Leudal als geheel
Het Leudal is een kleinschalig, reliëfrijk beekdallandschap dat aan het einde van de laatste
ijstijd grotendeels zijn huidige vorm kreeg. In vergelijking met de uitgestrekte agrarische
gebieden rondom het natuurreservaat hebben grootschalige bodemingrepen in de vorm van
ontginningen, egalisaties en vergravingen er niet of alleen kleinschalig plaatsgevonden.
Geomorfologische en bodemkundige eigenschappen die het gebied van oudsher kenmerken,
zijn in grote delen van het Leudal bewaard. Een relatief ongeschonden beekdallandschap is
ook van archeologische betekenis: het wijst op een goede fysieke kwaliteit van archeologische
resten die in samenhang met aardkundige en paleo-ecologische waarden kunnen worden
bestudeerd. Op grond van deze samenhang en van de aard en verspreiding van de
archeologische vindplaatsen en vondsten kan het gehele gebied als archeologisch waardevol
worden aangemerkt. Deze classificatie sluit aan bij het kaartbeeld van de IKAW, die voor het
Leudal hoofdzakelijk zones met een hoge archeologische verwachting laat zien.
Binnen het Leudal
Als wij in meer detail naar het archeologisch bodemarchief van het Leudal kijken, is het
mogelijk om bovenbeschreven classificatie voor het gebied als geheel te verfijnen. Het
toekennen van een bepaalde archeologische waarde aan landschappelijke zones geniet daarbij
de voorkeur: geen geïsoleerd archeologisch terrein ‘losgeweekt’ van zijn landschappelijke
context, maar grotere landschappelijke eenheden die op archeologische, aardkundige en
paleo-ecologische kwaliteiten worden beoordeeld en gewaardeerd. Uitgangspunt daarbij is
een beoordeling van de inhoudelijke en fysieke kwaliteit van (de vindplaatsen in) deze zones.
Voor de urnenvelden en grafheuvels speelt ook de zichtbaarheid van archeologische
fenomenen een rol.
1) Zichtbaarheid
Zichtbaarheid en daarmee een zekere belevingswaarde van archeologische fenomenen is
nauwelijks van toepassing op de prehistorische vindplaatsen in het Leudal. Vrijwel alle
vindplaatsen zijn bekend van vondsten verzameld op akkers of andere plaatsen waar zichtbare
archeologische fenomenen ontbreken. Tot deze categorie vindplaatsen kunnen alle
vuursteenvindplaatsen uit het Laat-Paleolithicum en Mesolithicum worden gerekend. Maar
ook de vele vindplaatsen van vuursteen en/of aardewerk die sporen van bewoning uit de latere
fasen van de prehistorie weerspiegelen, zijn aan de oppervlakte niet zichtbaar. Wel is
zichtbaarheid van toepassing op vier (in 2004 gerestaureerde) grafheuvels van de Busschop en
kleinere opgeworpen heuvels die deel uitmaken van urnenvelden. Vanwege de kleine
afmetingen, hun ligging in bosgebied en de nabijheid van op natuurlijke wijze gevormde
heuvels is de zichtbaarheid van laatstgenoemde heuvels echter zeer beperkt. Zelfs met een
geoefend oog kunnen ze zeer moeilijk als zodanig worden herkend.
2) Inhoudelijke kwaliteit
De meeste archeologische vindplaatsen in het Leudal liggen op de hoger gelegen, goed
gedraineerde dekzandruggen. Op basis van inhoudelijke kwaliteit, d.w.z. de aard,
zeldzaamheid en ensemblewaarde van archeologische vindplaatsen, kan aan de volgende
gebieden een hoge waarde worden toegekend:
- het gebied van de Boshei: bijzonder rijke voorkomens van laat-paleolithische
artefacten, maar ook uit latere perioden zijn vondsten afkomstig;
Erfgoedstrategie voor het Leudal
30

- de wettelijk beschermde monumenten; grafheuvels en urnenveld in het gebied van de
Busschop en urnenvelden op twee andere locaties in het Leudal;
- het gebied ten noorden van de Bedelaar: bijzonder rijke voorkomens van vuurstenen
artefacten en aardewerk uit het Neolithicum en de late prehistorie;
- randzones van de beekdalen en vennen.
De duizenden vuurstenen artefacten van de Boshei wijzen erop dat regelmatig jagers en
verzamelaars uit de Federmesser-traditie in het gebied bivakeerden. Ook bevinden zich onder
de vondsten zeldzame vuurstenen spitsen die aan de Creswell-traditie kunnen worden
toegeschreven. Op basis van de criteria zeldzaamheid en ensemblewaarde kan aan het gebied
een hoge archeologische waarde worden toegekend.
Een hoge waarde is ook van toepassing op de urnenvelden in het Leudal die de status van
wettelijk beschermd monument hebben. Over hun betekenis merkt Harsema (1973, 151) het
volgende op: “De urnenvelden van het Leudal behoren tot de weinige die nog gedeeltelijk in
bos of woeste grond zijn gelegen. Hoewel geen enkele meer compleet aanwezig is, zijn de
overgebleven resten nog voldoende belangrijk om met de grootst mogelijke zorg te worden
omringd, te meer omdat het niet onwaarschijnlijk is dat we hier te maken hebben met een
uitzonderlijk geval waarin alle grafvelden uit een bepaalde periode in een geografisch
tamelijk gesloten gebied bekend zijn.”
De toegekende hoge waarde aan het gebied ten noorden van de Bedelaar is gebaseerd op de
enorme hoeveelheid vondsten van vuursteen en aardewerk uit het Neolithicum en latere fasen
van de prehistorie. Wij hebben hier te maken met een archeologisch uitzonderlijk gebied met
een grote potentie voor het onderzoek van de vroegste landbouwers in (midden-) Limburg. De
vondsten wijzen op ontginning, bewoning en be-akkering van het gebied in ieder geval vanaf
het Midden-Neolithicum, maar ook op het voorkomen van nederzettingen uit de late
prehistorie (Bronstijd en IJzertijd).
Tenslotte zijn de randzones van beken en vennen op de Limburgs-Brabantse zandgronden rijk
aan vuursteenvindplaatsen uit het Laat-Paleolithicum en Mesolithicum. Overgangszones van
nat naar droog (de zogenaamde gradiëntsituaties) vormden favoriete vestigingslocaties van
jagers, vissers en verzamelaars uit het Laat-Paleolithicum en Mesolithicum. De
verscheidenheid aan voedselbronnen en de nabijheid en bereikbaarheid van (drink-)water zijn
hiervan belangrijke redenen. Op basis hiervan wordt ook aan deze zones een hoge waarde
toegekend.
Een bespreking van de inhoudelijke kwaliteit van archeologische resten in de beekdalbodems
en (voormalige) vennen in het Leudal is nauwelijks mogelijk. Het vrijwel volledig ontbreken
van bekende vindplaatsen is hiervan de belangrijkste reden. Gegevens uit het Limburgs-
Brabantse zandgebied tonen echter aan dat bijzondere archeologische resten in de
beekdalbodems kunnen worden verwacht. Voor de vroege prehistorie dient rekening te
worden gehouden met kleine kampementen en activiteitsgebieden, bijvoorbeeld op kleine
zandige opduikingen. Voor de late prehistorie kunnen brugconstructies, voorden, visweren,
depotvondsten en dumps worden verwacht. Vooral zones van beekdalen grenzend aan
nederzettingen of grafvelden uit de late prehistorie zijn in dit opzicht kansrijk. Een voorbeeld
is het dal van de Tungelroysche Beek dat grenst aan het laat-prehistorisch grafveld bij de
Busschop. Ook kan het dal van de Haelensche Beek ten zuiden van de vindplaats met laatneolithisch
en IJzertijd-aardewerk bij de Bedelaar worden genoemd. Aan deze zones is een
hoge (indicatieve) waarde toegekend.
3) Fysieke kwaliteit
Op basis van fysieke kwaliteit (gaafheid en conservering) wordt een hoge waarde toegekend
aan gebieden:
Erfgoedstrategie voor het Leudal
31

- waar sporen van bewoning of begraving worden afgedekt door dekzand of stuifzand;
- waar de top van het bodemprofiel uit een dikke antropogene bovenlaag (plaggendek)
bestaat;
- waar in de 20 e eeuw geen aspergeteelt, diepploegen of afgraven van zand heeft
plaatsgevonden;
- waar sprake is van grondwaterverzadigde bodems (beekdalen).
De zeldzame vindplaats uit het Laat-Neolithicum bij de Bedelaar geeft de potentie van het
Leudal aan voor het voorkomen van prehistorische nederzettingen, grafvelden, akkers en
wegen die door een laag zand worden afgedekt. Het toont aan dat ook elders op en langs de
flanken van dekzandruggen met vergelijkbare vondstsituaties rekening moet worden
gehouden, waarbij archeologische sporen goed geconserveerd zijn door hun ligging onder een
laag zand. Ook de aanwezigheid van een plaggendek kan hebben bijgedragen aan de
conservering van archeologische vindplaatsen. Wel dient te worden opgemerkt dat de
plaggendekken in en rondom het Leudal aanzienlijk minder dik zijn dan in andere delen van
Nederland. De beschermende werking ervan is daarmee geringer geweest.
Diepploegen en het omzetten van de bovengrond ten behoeve van aspergeteelt zijn
activiteiten die bijzonder schadelijk zijn voor het archeologisch bodemarchief. Gebieden waar
aspergeteelt heeft plaatsgevonden, zijn onder andere de Boshei en enkele percelen ten
noorden van de Bedelaar. Deze gebieden hebben duizenden archeologische vondsten
opgeleverd en zijn daarmee op basis van inhoudelijke aspecten van een hoge waarde (zie
boven). Uit het oogpunt van fysieke kwaliteit zijn ze echter van geringe waarde.
Uit het oogpunt van conservering van organische resten zijn de grondwaterverzadigde en/of
kalkrijke beekdalbodems van belang. Hier kunnen vergankelijke materialen als hout, bot,
zaden en plantaardige macroresten bewaard zijn gebleven. Veenlagen en andere organische
afzettingen kunnen informatie bevatten over de Laat-Pleistocene en Holocene
vegetatiegeschiedenis van het Leudal. Belangrijk voor bemonstering ten behoeve van paleoecologisch
onderzoek zijn zones waar (sequenties van) veenlagen voorkomen en de
stratigrafische opbouw intact is. Vooral in afgesneden en geleidelijk verlande meanders kan
deze vondstsituatie worden verwacht. Ook bieden organische materialen goede
mogelijkheden voor de toepassing van absolute dateringsmethoden, zoals de C14-methode en
dendrochronologie.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
32

3.6 Toelichting archeologische beheersadvieskaart (Kaartbijlage 4)
Op basis van bovengenoemde gegevens over de zichtbaarheid, inhoudelijke kwaliteit en
fysieke kwaliteit van archeologische vindplaatsen en gebieden, zijn voor het Leudal twee
archeologische zones onderscheiden (Kaartbijlage 4). Deze zones corresponderen met een
hoge of middelmatige verwachtingswaarde. Voor het begrenzen van de zones zijn de
volgende criteria gehanteerd:
Zone met hoge archeologische verwachting:
- de wettelijk beschermde monumenten en de aangrenzende zones, met een breedte van 200
meter;
- de randzones van beekdalen en vennen, met een breedte van 200 meter;
- delen van beekdalen die grenzen aan archeologisch belangrijke terreinen op dekzandruggen.
- gebieden die op de geomorfologische kaart zijn aangeduid als 'droog dalvlakterras bedekt
met dekzand met daarop oud landbouwvlak'.
Zone met middelmatige archeologische verwachting:
- (voormalige) vennen;
- delen van dekzandruggen buiten de zones met een hoge of lage verwachtingswaarde;
- delen van beekdalen buiten de zones met een hoge verwachting.
In principe hebben de percelen op dekzandruggen die gebruikt zijn voor aspergeteelt of
percelen waarvan de bovengrond is gediepploegd in verband met de aanleg van bos, een lage
verwachtingswaarde. Informatie over welke percelen tot welke diepte precies zijn omgezet,
ontbreekt echter. Bij het maken van de archeologische beheersadvieskaart is dan ook geen
rekening gehouden met verstoringen van het bodemprofiel ten gevolge van bovengenoemde
activiteiten.
Daarnaast zijn op kaartbijlage 4 de bekende vindplaatsen aangegeven. Met uitzondering van
de wettelijk beschermde monumenten heeft op deze vindplaatsen geen waardestellend
onderzoek plaatsgevonden, waardoor niet kan worden aangegeven wat de inhoudelijke en
fysieke kwaliteit (en daarmee de waarde) van de vindplaatsen is. Om deze reden is voor de
vindplaatsen op kaartbijlage 4 geen onderscheid wat betreft waarde gemaakt.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
33

3.7 Beheer van archeologische waarden
In deze paragraaf worden richtlijnen gegeven voor het huidige en toekomstige beheer van de
archeologische monumenten (de AMK-terreinen) en vindplaatsen en voor de archeologische
verwachtingszones. Mochten er in de toekomst nieuwe archeologische waarden worden
vastgesteld dan zal het beheer daarvan gespecificeerd moeten worden. Onderstaande
beheerrichtlijnen moeten gezien worden als een uitgebreide toelichting op kaartbijlage 4, de
archeologische beheersadvieskaart.
Inrichting en beheer
De eerste stap om archeologische vindplaatsen duurzaam te behouden is een wettelijke en/of
planologische bescherming. In het Leudal zijn vijf terreinen (percelen) op deze manier veilig
gesteld. Maar een dergelijke administratieve bescherming is in de praktijk vaak niet
voldoende. Er moeten ook fysieke beschermingsmaatregelen worden genomen in de vorm van
structureel periodiek beheer al dan niet eerst voorafgegaan door een inrichting van het terrein
(KNA 2.2, 2005).
Om een goede uitgangspositie te verkrijgen voor beheer is het vaak nodig dat er eerst
inrichtingsmaatregelen worden genomen. Hieronder vallen alle eenmalig te treffen
maatregelen die nodig zijn om (verdere) aantasting van een archeologische vindplaats te
voorkomen (consolidatie), beschadigingen te herstellen (restauratie) of een archeologisch
vindplaats beter zichtbaar/herkenbaar en toegankelijk te maken (visualisatie en toeristischrecreatieve
ontsluiting). Voor al deze maatregelen moet een inrichtingsplan worden opgesteld
waarin de uit te voeren werkzaamheden en de te gebruiken materialen en machines
nauwkeurig staan beschreven. Gaat het om een wettelijk beschermd monument, dan is voor de
uitvoering van inrichtingsmaatregelen tevens een Monumentenvergunning (ROB, 2000)
nodig. Op inrichtingsmaatregelen voor de archeologische terreinen in het Leudal wordt hier
slechts zeer globaal ingegaan. Een nadere uitwerking zal t.z.t. plaatsvinden als onderdeel van
een nog op te stellen cultuurhistoriebrede inrichtingsvisie voor het Leudal (zie hoofdstuk 6) .
Onder beheer verstaan we alle regelmatig te treffen maatregelen die noodzakelijk zijn om
ervoor te zorgen dat archeologische terreinen in goede staat verkeren en dat ook blijven.
Beheer bestaat uit het regelmatig inspecteren van terreinen en uit het uitvoeren van kleine
onderhoudswerkzaamheden.
Met inspectie bedoelen we het visueel controleren en beoordelen van de toestand van een
archeologisch terrein. De bevindingen worden vastgelegd in een inspectieverslag, waarin ook
adviezen over uit te voeren klein en eventueel groot onderhoud zijn opgenomen.
Onder klein onderhoud wordt verstaan het regelmatig maaien met een bosmaaier of
motorzeis, verwijderen van houtopslag en afval, opkronen van bomen en het opvullen van
kleine gaten bijvoorbeeld mollengangen en konijnenholen. Voor het uitvoeren van klein
onderhoud op een wettelijk beschermd monument is geen Monumentenvergunning nodig.
Algemene beheerrichtlijnen voor de archeologische monumenten
In het Leudal liggen vijf archeologische monumenten, waarvan er drie wettelijk zijn
beschermd. Deze vijf terreinen worden beschreven in paragraaf 3.2 De begrenzingen staan op
kaartbijlage 4 aangegeven. Het gaat achtereenvolgens om:
• grafheuvels Busschopweg (Archis monumentnr. 601/CMA-nr.58D-011): zeer hoge
archeologische waarde, wettelijk beschermd. Beheerder: SBB
Erfgoedstrategie voor het Leudal
34

• urnenveld Groot Vinkenbos 11 (Archis monumentnr. 563/CMA-nr.58B-002 ): zeer
hoge archeologische waarde, wettelijk beschermd. Beheerder: SBB
• urnenveld Starrenbosch-Houterweg (Archis monumentnr. 561/CMA-nr.58D-006):
zeer hoge archeologische waarde, wettelijk beschermd. Beheerder: particulier
• urnenveld ten westen van grafheuvels Busschopweg (Archis monumentnr.
11138/CMA-nr.58D-030): zeer hoge archeologische waarde. Beheerder: SBB
• mogelijke Abschnittsmotte 12 de Graoveberg (Archis monumentnr. 15257/CMA-nr.
58B-014): hoge archeologische waarde. Beheerder: particulier
Voor de drie wettelijk beschermde monumenten geldt dat:
• het microreliëf en de bodem van deze terreinen niet verstoord mag worden door graaf-
en andere werkzaamheden;
• indien (graaf)werkzaamheden nodig zijn, eerst advies moet worden gevraagd aan de
ROB; dit geldt ook voor het herstellen van grote beschadigingen;
• een Monumentenvergunning (ROB, 2000) moet worden aangevraagd bij de gemeente
voor (graaf)werkzaamheden of groot onderhoud; voor het uitvoeren van klein
onderhoud is geen Monumentenvergunning nodig;
• (in het geval van vergunning verlening) voorafgaand aan en/of tijdens de uitvoering
van de (graaf)werkzaamheden archeologisch onderzoek moet plaatsvinden; de kosten
hiervan komen voor rekening van SBB.
Voor de twee niet beschermde monumenten geldt dat:
• het microreliëf en de bodem van deze terreinen niet verstoord mag worden door graaf-
en andere werkzaamheden;
• indien (graaf)werkzaamheden nodig zijn, eerst advies moet worden gevraagd aan de
ROB; dit geldt ook voor het herstellen van grote beschadigingen;
• voorafgaand aan en/of tijdens de uitvoering van de (graaf)werkzaamheden
archeologisch onderzoek moet plaatsvinden; de kosten hiervan komen voor rekening
van SBB;
• voor (graaf)werkzaamheden of groot onderhoud géén Monumentenvergunning nodig
is.
Specifieke beheerrichtlijnen
Grafheuvels Busschopweg
In 2004 zijn vier grafheuvels bij de Busschopweg hersteld. Om deze heuvels in goede staat te
houden, moeten de heuvels regelmatig worden geïnspecteerd. 13 De heuvels en de directe
omgeving moeten vrij gehouden worden van bomen en struiken. Geadviseerd wordt om
behalve de heuvels zelf ook een strook van 10 meter breed daaromheen vrij te houden. Door
dunning wordt een geleidelijke overgang naar het omringende bos verkregen. De heuvels
11 Er wordt getwijfeld aan de juiste ligging van dit urnenveld (zie p. …..). Mogelijk moet dit urnenveld 250 meter naar het
oosten worden gezocht. Nader archeologisch onderzoek zal dit moeten uitwijzen.
12 De bovenzijde van de Graoveberg is in 2004 onderzocht d.m.v. boringen en een proefputje. Hierin zijn geen aanwijzingen
gevonden voor de hypothese dat de heuvel een motte is geweest. Vast staat wel dat het om een antropogeen afgevlakte heuvel
gaat, maar de functie ervan is onzeker (Zie Roymans, 2005).
13 Het beschermde monument bij de Busschopweg (monumentnr. 601) wordt al om de twee jaar geïnspecteerd door
medewerkers van de Archeologische Monumenten Wacht (AMW). Geadviseerd wordt om het urnenveld grenzend aan de
vier grafheuvels in de toekomst, nadat het is onderzocht en hersteld, ook te laten inspecteren. Dit terrein (monumentnr.
11138) en de vier grafheuvels maken deel uit van één groot urnenveld uit de Late Bronstijd - Midden-IJzertijd. Ook de
particuliere monumenten in het Leudal (urnenveld bij de Houterweg/Starrenbosch en de Graoveberg) worden geïnspecteerd
door de AMW.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
35

kunnen het beste twee keer per jaar met de hand (bosmaaier of motorzeis) worden gemaaid.
Door regelmatig te maaien wordt ongewenste nieuwe begroeiing van jonge bomen, braam,
brandnetel en dergelijke in de hand gehouden, en treedt geleidelijke verschraling van de
begroeiing op.
Tijdens de uitvoering van de werkzaamheden dient rekening te worden gehouden met het
aanwezige microreliëf. Het is aan te bevelen voor het onderhoud en de afvoer van houtopslag
zo licht mogelijk materieel te gebruiken, opdat geen spoorvorming in het terrein optreedt.
Belangrijk is ook dat de grafheuvels in het terrein op enigerlei wijze gemarkeerd worden,
zowel voor het beheer als voor toeristisch-recreatieve ontsluiting voor het publiek.
Urnenvelden Busschopweg, Houterweg en Groot Vinkenbos
Om de urnenvelden (groepen van kleine, lage en veelal nauwelijks zichtbare heuveltjes) in het
Leudal goed te kunnen beheren moet eerst archeologisch onderzoek worden uitgevoerd. Dit is
nodig om vast te stellen waar precies heuvels liggen en welke antropogeen (grafheuvels) en
welke natuurlijk (stuifheuvels) zijn. Pas als dat duidelijk is, is het zinvol om de grafheuvels te
herstellen. Het gaat dan om consolidatie en/of restauratie van de heuvellichamen. Hiermee
wordt het verval van de heuvels tegengegaan en wordt de oorspronkelijke vorm (diameter en
hoogte) van het heuvellichaam hersteld. Dit herstel betreft bijvoorbeeld het dichten van
ingravingen van natuurlijke aard (konijnenholen) en/of ingravingen en insporingen van
menselijke aard (crossroutes, schatgraverij etc.) en het verwijderen van houtopslag. Dit laatste
is nodig omdat de wortelstelsels van bomen schade kunnen aanrichten aan archeologische
sporen of objecten die zich in de heuvel bevinden. Ook het omwaaien van zieke of dode
bomen (windworp) vormt een reëel gevaar voor het behoud van het heuvellichaam en de
daarin aanwezige archeologische waarden. Bij het verwijderen van bomen dient dan ook altijd
de stam op maaiveldniveau te worden afgezaagd, zodat de stobbe in de grond blijft zitten. Het
vrijstellen van de heuvels van houtopslag heeft als bijkomend effect dat het de zichtbaarheid
van de monumenten en daarmee ook de mogelijkheid voor publieksontsluiting vergroot.
Na de consolidatie en/of restauratie dient er een integraal beheers- of onderhoudsplan voor de
alle grafheuvels en urnenvelden in het Leudal te worden gemaakt.
De Graoveberg
Om de Graoveberg bij de overgang van de Zelsterbeek goed te kunnen beheren, zal hier eerst
groot onderhoud moeten plaatsvinden. Dit houdt o.a. in dat er maatregelen worden getroffen
om te voorkomen dat mountainbikers de heuvel per fiets kunnen beklimmen. Het uitgesleten
pad zal opgevuld moeten worden met gebiedseigen grond. Eventueel kan er wel een voetpad
(trap) naar de top worden gemaakt om wandelaars de mogelijkheid te bieden van een mooi
uitzichtpunt op de omgeving. Verder wordt geadviseerd om de top van deze heuvel selectief
te dunnen zodat er weer een min of meer open plateau aan de bovenzijde ontstaat. Bij het
verwijderen van bomen dient altijd de stam op maaiveldniveau te worden afgezaagd, zodat de
stobbe in de grond blijft zitten. Het vrijstellen van de heuvel van houtopslag heeft als
bijkomend effect dat het de zichtbaarheid van het monument en daarmee ook de mogelijkheid
voor publieksontsluiting vergroot.
Bij het beheer van deze heuvel gaat het er vooral om dat (nieuwe) aantasting van het
heuvellichaam wordt voorkomen. Daarvoor is regelmatige inspectie en klein onderhoud
nodig. Nieuwe houtopslag en afval moet verwijderd worden en kleine beschadigingen zoals
molshopen of konijnenholen moeten worden hersteld. Zieke en/of dode bomen moeten tijdig
worden gekapt vanwege het gevaar voor windworp. De stobben moeten in dit geval blijven
zitten.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
36

Algemene beheerrichtlijnen voor archeologische vindplaatsen
Op dit moment is het nog niet mogelijk om voor alle archeologische vindplaatsen in het
Leudal concrete beheerrichtlijnen te geven. Enerzijds is van veel archeologische vindplaatsen
de aard, omvang en kwaliteit onvoldoende bekend omdat ze niet verder zijn onderzocht.
Anderzijds zijn er ook archeologische vindplaatsen nog niet ontdekt. Dit komt omdat er nog
nooit een systematische vlakdekkende archeologische kartering in het Leudal is uitgevoerd.
Voor de bekende archeologische vindplaatsen geldt dat:
• de bodem zo min mogelijk wordt verstoord, d.w.z. dat graaf- of andere
werkzaamheden die dieper reiken dan de huidige bouwvoor of strooisellaag worden
vermeden;
• bij voorkeur geen nieuw bos wordt aangeplant;
• als bomen worden gekapt, de stobben moeten blijven zitten;
• er niet met zwaar materieel wordt gewerkt op percelen waar microreliëf aanwezig is;
• als werkzaamheden dieper dan de bouwvoor of strooisellaag nodig zijn, tijdig advies
wordt gevraagd aan de ROB. Er moet rekening worden gehouden met archeologisch
onderzoek vooraf of tijdens uitvoering.
Algemene beheerrichtlijnen voor archeologische verwachtingszones
In het Leudal worden twee archeologische verwachtingszones onderscheiden: een zone van
hoge en een zone van middelmatige archeologische verwachting (zie paragraaf 3.6). Het
gewenste beheer voor deze zones wordt hieronder toegelicht.
Beheerrichtlijnen voor zone met hoge archeologische verwachting
In deze zone liggen de waardevolle archeologische monumenten en aangrenzende
(beekdal)zones, randzones van beekdalen en vennen en oude bouwlanden. Voor deze zone
geldt dat:
• de bodem zo min mogelijk wordt verstoord, d.w.z. dat graafwerkzaamheden die dieper
reiken dan de huidige bouwvoor of strooisellaag worden vermeden;
• er niet met zwaar materieel op percelen wordt gewerkt waar microreliëf aanwezig is;
• percelen die als akker in gebruik zijn bij voorkeur worden omgezet in grasland of
heide. Als dat niet mogelijk is: ploegdiepte laten aanpassen, bij voorkeur niet dieper
ploegen dan 30 cm en in ieder geval niet diepwoelen. Afspraken hierover moeten
worden geregeld in gebruikersovereenkomsten;
• aanvoer of afvoer van bouwvoormateriaal wordt vermeden;
• bij werkzaamheden die dieper reiken dan de bouwvoor of strooisellaag, tijdig advies
wordt gevraagd aan de ROB. Er moet rekening worden gehouden met archeologisch
onderzoek vooraf of tijdens uitvoering. Aanbevolen wordt jaarlijks de geplande
werkzaamheden in deze zone te bespreken met de ROB;
• onverwachte vondsten (toevalsvondsten) bij de ROB (contactpersoon Eelco Rensink
of Marjo Montforts ) en/of Stichting Studiegroep Leudal (contactpersoon Mien van
Hoef) worden gemeld, zodat de vindplaats en de vondsten gedocumenteerd kunnen
worden.
Beheerrichtlijnen voor oude bouwlanden
In de zone met hoge archeologische verwachting komen ook oude bouwlanden of
enkeerdgronden voor (zie paragraaf 3.6). Ze liggen vooral aan de randen van het Leudal, op
de overgang naar de dorpen Heythuysen, Roggel, Haelen en Nunhem (figuur 3.11).Ze
vertegenwoordigen een rijkdom aan landschappelijke, historisch-geografische, aardkundige,
ecologische en archeologische waarden. Het bouwlanddek heeft een bijzonder goede
Erfgoedstrategie voor het Leudal
37

conserverende werking op de onderliggende, niet-zichtbare archeologische sporen die uit de
prehistorie of daarna kunnen stammen.
Bij het beheer van de oude bouwlanden moet rekening worden gehouden met zowel het
agrarische gebruik als het duurzaam behoud van de archeologische en landschappelijke
waarden.
Fig. 3.11: Oud bouwland, nu geëgaliseerd, langs de Roggelse Weg (Foto: ROB)
Middelen die hiervoor ingezet kunnen worden zijn bepaalde ploegmethoden en de keuze van
gewassen en bemesting. Het is goed om bij de selectie van gewassen rekening te houden met
een ploegdiepte van maximaal 30 cm onder het maaiveld, zijnde de bouwvoor. Nog beter is
het om een nog minder diepe ploegdiepte te kiezen, bijvoorbeeld gebruik te maken van de
zgn. ecologische ploeg. Gewassen en bemestingskeuze zouden hierop kunnen worden
afgestemd.
Ook het zo min mogelijk braak laten liggen van het bouwland en meeploegen met de
hoogtelijnen, kan positief werken t.a.v. de archeologische waarden. Het vermindert de
egalisatie en erosie van het bouwland door wind en water.
Aanbevolen wordt om de oorspronkelijke, mogelijk geheel of ten dele verdwenen,
randbeplantingen (houtwallen) en het bijbehorende wegenstelsel te herstellen. Dit heeft zowel
landschappelijk als archeologisch een positieve uitwerking. Hierdoor wordt niet alleen de
herkenbaarheid en daardoor het behoud van de oude bouwlanden zelf vergroot, maar tevens
de historische samenhang tussen de oude bouwlanden, de aangrenzende dorpen en de
voormalige woeste gronden van het Leudal met zijn beekdalen benadrukt. Dit verbetert de
belevingswaarde van het gebied als geheel. Het aanbrengen van beplanting vermindert
bovendien de kans op windverstuiving van het bouwland.
Beheerrichtlijnen voor zone met middelmatige archeologische verwachting
Erfgoedstrategie voor het Leudal
38

Hierbinnen vallen de overige zones in de beekdalen en vennen die geen hoge archeologische
verwachting hebben en de tussenliggende zones op de dekzandruggen. Voor deze zone geldt
dat:
• de bodem zo min mogelijk wordt verstoord, d.w.z. dat graafwerkzaamheden die dieper
reiken dan de huidige bouwvoor of strooisellaag worden vermeden;
• gebruik van zwaar materieel op percelen waar microreliëf aanwezig is zoveel mogelijk
wordt vermeden;
• aanvoer of afvoer van bouwvoormateriaal wordt vermeden;
• bij werkzaamheden die dieper reiken dan de bouwvoor of strooisellaag op percelen
waar archeologische vindplaatsen liggen, tijdig advies wordt gevraagd aan de ROB.
Er moet rekening worden gehouden met archeologisch onderzoek vooraf of tijdens
uitvoering. Aanbevolen wordt jaarlijks de geplande werkzaamheden in deze zone te
bespreken met de ROB;
• dat onverwachte vondsten (toevalsvondsten) bij de ROB (contactpersoon Eelco
Rensink of Marjo Montforts ) en/of Heemkundekring Leudal (contactpersoon Mien
van Hoef) worden gemeld, zodat de vindplaats en de vondsten gedocumenteerd
kunnen worden.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
39

4 Historische geografie en bouwhistorie
4.1 Historische Geografie en Bouwhistorie
Vanaf de aanwezigheid van de mens in het Leudal (zie hoofdstuk 3) is het landschap in een
steeds sterkere mate onderhevig geweest aan de invloed van de mens. Aanvankelijk was deze
zeer beperkt (de mens als jager), maar na de omwenteling van jacht naar landbouw
(Neolithicum vanaf circa 5000 voor Chr.) werd die invloed steeds groter. De behoefte aan
akkerland leidde een ontginningsproces in dat in feite tot in de tweede helft van de 20 e eeuw
heeft voortgeduurd. Daarbij heeft zich afhankelijk van demografische ontwikkelingen (krimp
en groei) een sterke afwisseling voorgedaan: perioden van ontbossing hebben zich
afgewisseld met perioden waarbij bos zich weer op ruime schaal kon ontwikkelen. Zo heeft
zich waarschijnlijk in het Neolithicum en Bronstijd een periode van bosontginning
voorgedaan en in de daarop volgende Late IJzertijd juist bosontwikkeling en uitbreiding
daarvan voltrokken.
Erg bepalend voor de huidige verschijningsvorm van het gebied is de ontwikkeling in de Late
Middeleeuwen vanaf de 13 e eeuw geweest. De vestiging in 2012 van klooster St.
Elisabethsdal door Cisterciënzers (na 1430 bewoond door Augustijner kanunniken; figuur 4.1)
heeft een
Fig. 4.1 Oorspronkelijke toren van klooster St. Elisabethsdal (Foto R. Baeten)
grote impuls gegeven aan de ontginning van het gebied. Naast het klooster werden er wind-
en watermolens en boerderijen gesticht en werden er kastelen en kerken gebouwd. Talrijke
kleine elementen getuigen van een rijke religieuze geschiedenis, zoals het vestigen van
kapellen en veldkruizen. Ook het ontwikkelen van religieuze gewoonten (figuur 4.2), zoals
processies en bedevaarten, behoort tot dit patroon.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
40

Fig. 4.2 Een verdwenen traditie:
de Kroedwés, ter bescherming
van huis en haard. (Uit Rondom
het Leudal jrg.2 nr. 5, 1977)
Het landgebruik richtte zich vooral op de vruchtbare beekdalen (wei- en hooilanden), akkers
op de aangrenzende hogere gronden en boomgaarden rond de watermolens en boerderijen die
gebouwd werden op de overgang van beekdal naar hogere gronden (figuur 4.3).
Fig. 4.3 Boerderij Nieuwenhof te Haelen (Foto: SBB)
De landbouwkundige ontwikkeling wordt ook wel de potstal-economie genoemd. Het vee
verbleef in de winterperiode in de stallen. De daarbij geproduceerde mest werd met zand en
heideplaggen vermengd en als meststof in het voorjaar aangewend op de akkers. Daarbij
ontwikkelde zich een specifiek bodemtype: het oude bouwland of enkeerdgrond (figuur 4.4).
De oudste daarvan hebben door het voortdurende ophogingsproces een karakteristiek
bolvormig karakter.
De ter beschikking staande oppervlakte heide bepaalde in hoge mate de oppervlakte
bouwland. Door het voortdurende plaggen verarmde de heide echter steeds meer, zodat zich
in de tweede helft van de 19 e eeuw een landbouwcrisis begon te ontwikkelen. Door de
uitvinding van de kunstmest kon deze echter bezworen worden.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
41

Fig. 4.4 Oud bouwland (enkeerdgrond) in het Leudal e.o. (Stiboka 1972)
Erfgoedstrategie voor het Leudal
42

Enkeerdgronden
Enkeerdgronden zijn gronden met een humushoudende bovengrond die dikker is dan 50
centimeter. In het Leudal bestaan ze uit zand (materiaal met minder dan 8% lutum).
Vóór de invoering van de kunstmest werden de bouwlanden en ook een deel van de
graslanden bemest met potstalmest. Deze mest bestond uit een mengsel van stalmest,
huisafval, bosstrooisel, heideplaggen en dikwijls ook vrij veel zand. De eeuwenlange
bemesting met dit materiaal heeft ertoe geleid dat de bouw- en graslanden geleidelijk
werden opgehoogd en dat er dikke humushoudende bovengronden ontstonden.
Afhankelijk van de aard en de hoeveelheid van de gebruikte mest en de duur van de
ophoging vertoont het dek grote verschillen in kleur, dikte, humusgehalte en textuur.
Er wordt onderscheid gemaakt in zwarte en bruine enkeerdgronden. Aangenomen wordt
dat dit kleurverschil veroorzaakt wordt door de aard van het gebruikte materiaal in de
potstal. De zwarte enkeerdgronden zouden zijn ontstaan door het gebruik van
heideplaggen, de bruine enkeerdgronden door het gebruik van bosstrooisel (Stiboka
1972).
In natuurgebied Leudal komen enkeerdgronden slechts op enkele plaatsen voor:
grofweg worden bruine enkeerdgronden gevonden in het gebied tussen St.-
Elisabethsdreef en Roggel, de directe omgeving van de Kloosterhof, de zône
bouwlanden tussen bos en bebouwde kommen van Haelen en Nunhem, en een smalle
zone direct grenzend aan de noordelijke dalflank van de Haelensche Beek. Het
overgrote deel van het natuurgebied bestaat uit kalkloze zandgronden en podzolen.
Een zone met zwarte enkeerdgronden ligt direct aansluitend aan de noordzijde van het
gebied (ten noorden van de Leudalweg) en het landbouwgebied tussen ven de Budsjop
en de bebouwde kom van Heythuysen.
Uit de ligging van de enkeerdgronden kan geconcludeerd worden dat het Leudal vooral
een ‘haal-landschap’ is geweest. Door de winning van heideplaggen, bosstrooisel,
adelaarsvarens e.d. is het gebied door de eeuwen heen bodemkundig steeds verder
verarmd.
Het bos werd aanvankelijk vooral ontgonnen ten behoeve van de vorming van akkers. Echter,
voor de bouw van huizen en andere gebouwen, maar ook in de vorm van geriefhout, was er
een zekere mate van bos noodzakelijk. In veel gevallen bestond dit uit hakhout en
waarschijnlijk in een aantal gevallen ook uit hakhout met overstaanders. Dat laatste was in
ieder geval wél het gebruik in de 20 e eeuw, wat nog heel duidelijk aan het huidige bosbestand,
vooral in de beekdalen, kan worden afgelezen.
Daar waar het bos ontgonnen en ook niet in gebruik als akker was, ontwikkelde zich heide.
Op de oudst bekende kaart van het Leudal ( toegeschreven aan Jacob van Deventer,
opgemaakt tussen 1536-1545; figuur 4.5) valt te zien dat het grootste deel van het huidige
natuurgebied in die tijd gekarakteriseerd werd als heide. Ongetwijfeld heeft deze heide ook
dienst gedaan als weidegrond voor schaapskudden, hoewel daar in het Leudal nergens meer
aanwijzingen voor worden gevonden. Het beroep van schaapsherder was evenwel bekend, wat
blijkt uit de uit Nunhem afkomstige schaapsherder Antonius van Lier die zich later in West-
Vlaanderen vestigde (zie Hanssen en Koppert in Rondom het Leudal jrg. 23, nr. 91, 1998).
Erfgoedstrategie voor het Leudal
43

Fig. 4.5 Kaart Jacob van Deventer 1536-1545
In de opeenvolgende kaarten vanaf de 16 e eeuw is de bosontwikkeling in het landschap min of
meer duidelijk af te lezen. De gemeentekaarten van 1865-1870 (figuren 4.6 en 4.7) geven
daarbij een heel duidelijk beeld voor die tijd; daarna is het bosareaal alleen maar toegenomen.
In de 18 e eeuw was er kennelijk sprake van een toenemende behoefte aan hout, want in die
tijd doet zich een ontginning van heide ten behoeve van bosaanleg voor. Dat proces ging door
in de 19 e en 20 e eeuw, waardoor thans nog slechts enkele kleine stukjes heide (ca. 5 hectare
gezamenlijk) in het Leudal kunnen worden gevonden (figuur 4.8).
Erfgoedstrategie voor het Leudal
44

Fig. 4.6 Gemeentelijke Kaart Haelen 1865-1870 (Bron: www.atlas1868.nl)
Fig. 4.7 Gemeentelijke Kaart Nunhem 1865-1870 (Bron: www.atlas1868.nl)
Erfgoedstrategie voor het Leudal
45

Fig. 4.8 Grondgebruikskaart Leudal 2005 (Kaart SBB)
Het uit dit gebruik ontstane landschap is in de vele toponiemen (figuur 4.9) die van het gebied
bekend zijn, en waarvan vele nog steeds gebruikt worden, nog goed terug te vinden.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
46

Fig. 4.9 Toponiemenkaart Leudal (Lemaire 1973)
Op de historische grondgebruikskaart (figuur 4.10) is te zien dat het bodemgebruik begin 19 e
eeuw zich duidelijk had ontwikkeld in een duurzame zonering. Op de hogere zandgronden
verder weg gelegen van bebouwing bevonden zich heide, bos en woeste grond. Op de hogere
gronden dichterbij bebouwing was sprake van permanent akkergebruik (de ontwikkeling van
oude bouwlanden), terwijl graslanden zich voordeden op de lagere en vochtigere bodems in
de beekdalen, oude Maasmeanders en Maasvallei.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
47

Fig. 4.10 Historisch Bodemgebruik begin 19 e eeuw (POL 2001)
In de Hoge Middeleeuwen heeft ook de stichting van kastelen, kloosters en boerderijen een
grote vlucht genomen. Kastelen werden op strategische en vaak moeilijk toegankelijke
plaatsen gebouwd (Aldenghoor in moerasgebied; Horn langs de Maas; Waerenberg op
kruising van weg en beek, et cetera). Boerderijen werden vanwege het gemengde karakter
juist daar gebouwd waar men niet te ver van de te beheren gronden af was: op de overgangen
van hogere gronden naar beek- of rivierdal. Alle nog bestaande boerderijen, waarvan de
vestiging tot in de Hoge Middeleeuwen teruggaat, liggen op dergelijke plaatsen. Het vee werd
geweid op de vochtige gronden, die ook als hooiland in gebruik waren. De akkers waren juist
hoog en droog gesitueerd op de hogere zandgronden. Rondom de boerderijen werden voorts
boomgaarden en groentetuinen aangelegd. Watermolens werden logischerwijs gevestigd langs
de beken, terwijl windmolens juist op relatief hoog gelegen plaatsen werden gebouwd .
Dit basispatroon van de bebouwing is in het Leudal nog altijd terug te vinden, ook al is het op
veel plaatsen verstoord door moderne ontwikkelingen, waarbij minder afhankelijkheid van de
natuurlijke eigenschappen van het landschap bestaat.
Tenslotte is als uitkomst van dit proces ook de nog aanwezige open ruimte in het
(natuur-)gebied zelf sterk afgenomen ten gunste van bosaanleg. Daarmee is het contrast in de
beleving van de open ruimte in het natuurgebied en daarbuiten erg groot geworden (figuur
4.11).
Erfgoedstrategie voor het Leudal
48

Fig. 4.11 Verdeling van de open ruimte in en rond het natuurgebied anno 2005
(Kaart SBB)
Erfgoedstrategie voor het Leudal
49

4.2 De historisch-geografische en bouwhistorische elementen van het Leudal
De beschrijving van de diverse nog in het Leudal bestaande historisch-geografische en
bouwhistorische elementen is gemaakt aan de hand van de volgende indeling:
• Elementen die met het landgebruik samenhangen
• Elementen die met de infrastructuur samenhangen
• Elementen die met de religie samenhangen
• Elementen die met bestuurlijke macht en rechtspraak samenhangen
• Elementen die met militaire macht samenhangen
• Elementen die met de jongste geschiedenis samenhangen
Elementen die met het landgebruik samenhangen
De geschiedenis is nog ten dele te lezen in het huidige landschap. De nog resterende
heideterreintjes, waarvan de grootste nabij de Kloosterhof is gelegen, maar vooral de vele
bossen met Grove Den, die zich voordoen als eenvormige bosstructuren, zijn de gevolgen van
ontbossing, respectievelijk bebossing in de afgelopen 1000 jaar. Momenteel is daarbij de
verhouding tussen open (cultuurland, heide) en gesloten (bos) vrij constant. De randlengte
gesloten/open kan beschouwd worden als een belangrijke, meetbare karakteristiek voor het
kleinschalige cultuurlandschap (zie ook figuur 4.11).
Fig. 4.12 Voormalig eikenhakhoutbos (Foto: SBB)
Ook het hakhoutgebruik (figuur 4.12) door de eeuwen heen is nog op vele plaatsen in het bos
te herkennen. Voormalige hakhoutbosjes zijn vooral te herkennen aan de meerstammige
stobben. In de beekdalen komen fraaie opstanden voor van voormalig hakhout met
overstaanders. Deze overstaanders werden bij het periodiek afzetten van het hakhout gespaard
(spaartelgen) en konden zich ontwikkelen tot dikke bomen, waar het zwaardere hout voor de
bouw van schuren, woningen en molens kon dienen. Het hakhout zelf diende voor de levering
van geriefhout (stelen, bonenstaken, etc.) en voor het stoken van kachels en ovens.
Een specifiek onderdeel van de bebossinggeschiedenis is het Sterrebos, bekend van tenminste
vier plaatsen in en rond het Leudal. Verondersteld wordt dat bij de bosaanplant een
stervormige structuur van de bospaden het uitslepen van gekapt hout naar een centrale
Erfgoedstrategie voor het Leudal
50

verzamelplaats vergemakkelijkte. Vanaf deze centrale plek kon het hout verder eenvoudig
opgeladen en afgevoerd worden uit het bosgebied.
Met het landgebruik hangt ook samen de ligging van de meeste oude boerderijen in het
Leudal. Ze waren gevestigd op de overgangen van beekdalen naar hogere, drogere gronden,
van waaruit de verdere ontginning van het gebied plaatsvond. De oogstbare akkergewassen
werden op de hogere gronden geteeld, daar waar weide en hooiland zich juist in de beekdalen
bevonden, waar ze een meestal jaarlijkse natuurlijke bemesting als gevolg van slibafzetting bij
overstromingen in het winterhalfjaar ondergingen.
Een specifiek onderdeel van de boerenhofsteden vormden de bakhuisjes, waarin brood en
vlaai gebakken werd. Ze liggen vanwege het risico voor brandgevaar los van de boerderij.
Bakhuisjes komen onder andere voor bij de Kloosterhoeve (figuur 4.13), Houterhoeve en
Zelsterhoeve.
Fig. 4.13 Bakhuisje Kloosterhof (Foto: SBB)
Rond de boerderijen kwamen voorts moestuinen en boomgaarden voor. Karakteristieke
moestuinen zijn in het Leudal niet meer aanwezig. Alleen bij de St.-Ursulamolen staan nog
enkele hoogstamfruitbomen in een onvolledig boomgaardverband.
Maar ook de watermolens (figuur 4.14) maakten een fundamenteel onderdeel uit van de
vroegere landbouweconomie. Voor het malen van graan, de winning van olie of het pletten
van laken waren ze onmisbaar. Per circa 150 hectare cultuurgrond maakte tenminste 1 water-
of windmolen deel uit van een dergelijke kleinschalige economische eenheid. In het Leudal
zelf kwamen geen windmolens voor, maar wel in de omliggende dorpen.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
51

Fig. 4.14 St. Ursulamolen (Foto: SBB)
Bij de watermolens hoorden molentakken, die bedoeld waren om bij piekafvoeren het
overtollige water op een veilige wijze om de molen heen te laten lopen. De molentak diende
tevens voor het beheren van een zo vast mogelijk stuwpeil ten behoeve van het laten draaien
van het molenrad. Doorgaans bevinden zich bij de molen of molentak ook één of enkele
bruggetjes. De molentakken zijn thans aangepast als barrièrevrije visoptrekvoorzieningen.
In combinatie met een watermolen en molentak, was er de mogelijkheid om het gestuwde
water ook te gebruiken in de vorm van vloeiwater in een vloeiweide. Het is zeer
waarschijnlijk dat zo’n vloeiweidesysteem zich stroomafwaarts van St.-Elizabethshof heeft
bevonden. Een verwijzing in het Grootboek der Limburgse Watermolens (Rijksarchief) komt
een verwijzing voor naar een vloeiweide nabij de St.-Elizabethsmolen (mond. med. H. de
Mars). Het gebied stroomafwaarts van de molen kan, gezien de structuur en vorm van de
greppels ter plaatse, inderdaad een vloeiweide zijn geweest. Nader historisch onderzoek is
nodig om dit te kunnen bevestigen. Ook wordt wel verondersteld dat er ter hoogte van de
Weierse Brug (waar in de middeleeuwen een watermolen heeft gestaan) mogelijk sprake was
van een vloeiweide (wier = land dat overstroomt). Het is echter waarschijnlijker dat hier een
weier (vijver) heeft gelegen, gezien de naam en de structuur van het beekdal ter plekke.
Voor de bescherming van de gewassen en vee werden hout- en wildwallen opgericht. In het
Leudal zijn ze nog op enkele plaatsen te vinden, met de hoogste concentratie in het gebied
nabij de Budsjop. Tussen Lange Pad en Zelsterbeek westelijk van de Graoveberg worden op
de kaart van 1780 enkele (hout-)wallen aangegeven. Onduidelijk is wat de betekenis en het
doel daarvan geweest kan zijn. Thans is van deze wallen niets meer terug te vinden.
In de meeste gevallen raakten de houtwallen aan het zicht onttrokken door bosaanleg en lijden
ze nu een wat verkommerd bestaan door verruiging en overwoekering met vooral bramen.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
52

Lanen en singels hingen ook gedeeltelijk samen met het grondgebruik. Als visuele elementen
dienden ze onder andere ter afscheiding en markering van eigendommen. Daarnaast dienden
ze ter verfraaiing van het landschap, maar vooral voor het welzijn van reizigers, ten minste als
het de doorgaande wegen betrof. Ook zijn sommige lanen of singels aangelegd als
brandsingel tijdens de bebossingfase. In het Leudal zijn lanen of restanten daarvan in het hele
gebied te vinden, maar de meest opvallende komen voor in het gebied waar Roggelse Weg en
St.-Elizabetshdreef/Lange Pad elkaar kruisen.
Weidepoelen dienden ter veedrenking. Alleen de Duvelskoel nabij de Speckerbrug is nog
authentiek en wordt in legenden van het Leudal genoemd. Alle andere weidepoelen in het
gebied zijn aangelegd in de laatste 20 jaar ter bevordering van amfibieënpopulaties
(paddenpoelen).
In het Leudal wordt ook een aantal speciale bomen aangetroffen. Doorgaans betreft het
solitaire of kleine groepjes bomen. De bomen kunnen een betekenis hebben als
herdenkingsboom, scheiboom, markeringsboom, nutsboom, etc. Van de meeste bomen is de
betekenis niet meer te achterhalen.
Hoewel nog vrij recent aangelegd, zijn ook enkele afwateringsstelsels in het Leudal
inmiddels cultuurhistorie geworden. Ze vallen in het bosgebied op als diepe, droge sloten,
waarvan de oevers vol staan met varens en andere planten. De afwateringsstelsels maakten
het mogelijk om, na de kanalisering van de beken, nabij gelegen natte cultuurgronden te
ontwateren. Dit gold voor de Euldert, het Langven en de Budsjop.
Een specifieke vorm van ontwatering vormden de rabatten in het bosbeheer. Door de aanleg
van een begreppeling, waarbij met de vrijgekomen grond het tussenliggende stuk grond iets
werd opgehoogd, werden minder natte omstandigheden voor het bosbeheer gecreëerd. Mooie
rabattenstelsels zijn op verschillende plaatsen te zien .
Een interessant gevolg van eeuwenlang grondgebruik is het ontstaan van plaggendekken of
oude bouwlanden geweest (zie hoofdstuk 4.1). Een mooi en karakteristiek stuk oud bouwland
is te zien in het landbouwgebied ten noorden van de Leudalweg.
Tenslotte is ook de vestiging van landgoed De Bedelaar een bijzonderheid in de ontwikkeling
en het landgebruik van het Leudal. Het landgoed De Bedelaar werd tot midden 1940 bewoond
door Prof. Dr. Eugène Dubois (figuur 4.15). Het werd door
hem aangekocht in het begin van de 20e eeuw en had een
oppervlakte van 38 ha. In die tijd bestond het uit een
tamelijk open heidelandschap met twee voedselarme
vennen. Dubois heeft dit door allerlei werkzaamheden
veranderd in een dicht bosgebied, waarin een
landhuis voorkomt en een voedselrijk ven,
genaamd De Bedelaar. Hierover bestaat een legende.
Dubois had de bedoeling van zijn landgoed
een “natuurpark” te maken. Hij trachtte dit te bereiken
door Naturnahe Waldbau na te streven, maar plantte
evengoed veel vreemde bomen, waaronder exotische
soorten.
Figuur 4.15 Eugene Dubois (Uit: Rondom het Leudal, Lemaire 1977)
Ook legde hij een vogelbosje aan. Hij verlaagde het peil van het grote ven met 1 meter,
waardoor het andere ven, de Kleine Bedelaar, droog viel.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
53

Dubois experimenteerde met een vleermuistoren naar Amerikaans voorbeeld; een replica staat
bij het landhuis. Tevens liet hij een uilen- tevens vleermuistoren bouwen, een bouwwerk, dat
voor zover bekend, uniek in de wereld is. Als antropoloog werd Dubois bekend door de door
hem opgezette expeditie in Indonesië, waarbij restanten van de Pitecanthropus erectus
werden gevonden.
Elementen die met de infrastructuur samenhangen
Omdat de mens zich doorgaans via vaste verbindingsroutes door het landschap verplaatste,
waarschijnlijk al vanaf de eerste bewoningsperioden, kan een aantal wegen en paden in het
Leudal al een eeuwenlang gebruik kennen. In een enkel geval is het aannemelijk dat het
gebruik van zo’n route duizenden jaren oud kan zijn (Lange Pad).
Voor het Leudal worden op oude kaarten (onder andere Tranchot) wegen en paden afgebeeld,
die ook thans nog als zodanig in gebruik zijn. Er is ook een aantal verdwenen. Historische
wegen die tenminste twee eeuwen al in gebruik zijn, komen veel voor. Het zal niet verbazen
dat hier tenminste ook de verbindingsroutes tussen de verschillende dorpen, buurtschappen en
boerderijen in het gebied, toe behoren. De belangrijkste zijn:
Het Lange Pad tussen Neer, via Kinkhoven naar Heythuysen, twee routes vanuit Nunhem via
Leumolen en Zelsterbrug naar Roggel, de Roggelseweg tussen Haelen en Roggel, de route
van Haelen via Speckerbrug naar Heythuysen (deze splitst zich aan de noordzijde van de brug
in twee takken), en de route vanaf Houterhof via Starrenbosch en Langeven naar Heythuysen.
Ook is van belang de route die vanaf de Weierse Brug loopt door het gebied tussen St.
Elisabethsdreef en Zelsterbeek en bekend staat als “de grote weg van Weert naar Venlo”.
Tenslotte is op de kaart ook nog een aantal andere wegen aangegeven, vermoedelijk
boswegen en routes waarlangs vee (koeien en schapen) werd gedreven. Dit kunnen ook
schapendriften zijn geweest, hoewel hiervoor geen aanwijzingen bestaan.
Fig. 4.16 Zelsterbrug of Schaapsbrug (Foto: ROB)
Om beken over te steken maakte men gebruik van een brug of een voorde. Oudere bruggen
zijn bekend over de Zelsterbeek (Zelsterbrug of Schaapsbrug; figuur 4.16, Weierse brug, brug
Graoveberg), de Leubeek (hoeve Crijns, Speckerbrug, St.-Elisabethsmolen, Koebrug, St.-
Erfgoedstrategie voor het Leudal
54

Ursulamolen, voetbrug Litsberg) en de Haelensche Beek (Houterhof, Overhaelen, Haelen en
Nunhem). In de perioden voor de aanleg van zo’n brug, maar ook nog lang daarna, werd
gebruik gemaakt van een voorde, een ondiepe doorwaadbare plaats. Locaties van voorden
kunnen worden afgeleid van historische kaarten, bijvoorbeeld bij de Zelsterbeek en de
Speckerbrug.
Op de overgang naar de beekdalen ontstonden voorts als gevolg van eeuwenlang gebruik
holle wegen. De terrasrand die gepasseerd moest worden, sleet uit en de weg kwam verdiept
te liggen. Op een reeks van plaatsen kan men holle wegen herkennen. De grootste en
markantste concentratie wordt gevonden aan de zuidkant van de Zelsterbrug, waar holle
wegen die afkomstig zijn uit diverse richtingen (St.-Servaes, Nunhem, St.- Ursulamolen,
Haelen, klooster St.-Elisabeth) samenkomen voor de oversteekplaats bij de brug.
Elementen die met de religie samenhangen
Het is niet zo vanzelfsprekend dat er in een natuurgebied cultuurhistorische elementen
voorkomen die samenhangen met de religieuze geschiedenis. Toch zijn ze er ook in het
Leudal. Het betreft wegkruizen en kapellen.
Wegkruizen zijn wellicht vooral een typisch Limburgs verschijnsel. Ze werden opgericht als
herinnering aan een gebeurtenis, zoals moord en doodslag, uit dankbaarheid, als element van
bescherming tegen kwade invloeden, zoals slecht weer, of gewoon uit religiositeit. Hoewel er
in de omgeving vrij veel veldkruizen worden aangetroffen, komen er in het Leudal zelf slechts
twee wegkruizen voor, waaronder het moordkruis aan de Speckerweg (figuur 4.17). Dit kruis
herinnert aan de gewelddadige dood van Petronella Theunissen, getuige het opschrift:
Petronella Theunissen heeft hier gegeven haar jeugdig leven,
Voor haar eer, ter wille van den Heer. 2 juni 1918.
Fig. 4.17 Moordkruis Speckerweg (Foto: SBB)
Ze werd vermoord, op weg vanaf de Speckerhoeve, waar zij werkte, naar de kermis in Haelen.
Ook kapellen worden in het feitelijke Leudal niet aangetroffen. Wel aan de randen ervan en in
de dorpen. Bekend is de St.-Servaeskapel te Nunhem (figuur 4.18). De locatie is
waarschijnlijk zeer oud, de huidige kapel is echter van recentere datum (20 e eeuw). Het
opschrift bij de put luidt:
Erfgoedstrategie voor het Leudal
55

Hier doopte Sint Servaes in donk’ren heidennacht,
En heeft met Christus eer ons volk het heil gebracht.
Sinds wordt hij vroom vereerd door ’t dankbaar nageslacht,
Dat herwaarts komt en bidt, vertrouwend op zijn macht,
Dat drinkt aan de oude bron en heengaat rijk bedacht,
Met schat van zegening en frisse zielekracht.
Van groot belang is de jaarlijkse St.-Servaesprocessie. Deze processie wordt ieder jaar in
Nunhem gehouden op de eerste zondag na de eerste Heilige Communie. Zij is vooral beroemd
vanwege het prachtige bloementapijt (figuur 4.19) dat hier door de Nunhemse schooljeugd
wordt aangelegd. De St.-Servaesprocessie kent een zeer oude traditie, die teruggaat tot in de
Middeleeuwen.
Hoewel veldprocessies vroeger wel werden gehouden, behoren deze thans tot het verleden.
Fig. 4.18 St.Servatiuskapel Fig. 4.19 Bloementapijt Fig. 4.20 Pesthuisje
(Foto: SBB) (Foto: SBB) (Foto: R. Baeten)
Natuurlijk is ook het klooster St.-Elisabethsdal een belangrijk gebouw dat samenhangt met de
religieuze geschiedenis (zie ook bijlage 2). Het klooster werd in 1211 gesticht door Dirk van
Altena uit dankbaarheid voor genezing van een ziekte tijdens een pelgrimage naar Santiago de
Compostella. Van het oorspronkelijke klooster resteert nog een hoektoren. Van groot belang
is ook het 18 e -eeuwse Pesthuisje (figuur 4.20). In dit gebouwtje werden lijders aan
besmettelijke ziekten afgezonderd, zodat ze hun omgeving niet konden besmetten.
Elementen die met de bestuurlijke macht en rechtspraak samenhangen
Er zijn geen elementen in het Leudal die samenhangen met de uitoefening van
bestuurlijke macht. Ook elementen van juridische macht zijn niet bekend. De dichtstbijzijnde
executieplaats voor ter dood veroordeelden is het voormalige Galgenveld tussen Haelen en
Horn.
Elementen die met de militaire macht samenhangen
Militaire bouwwerken worden in het Leudal niet aangetroffen. Ten noorden van Nunhem
bevindt zich evenwel een gebouwtje dat als munitieopslagplaats werd gebouwd in WO-II
door de Duitse bezetters.
Van de Graoveberg wordt verondersteld, dat dit een Abschnittsmotte kan zijn geweest. Er zijn
echter geen bekende documenten die hiernaar verwijzen. Archiefonderzoek kan wellicht
helderheid verschaffen.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
56

Elementen die met de jongere geschiedenis samenhangen
Bij de Weierse brug is een monument geplaatst dat herinnert aan de gewelddadige dood van
enkele Roggelse mannen tijdens WO-II.
Bij Streekmuseum St.-Elisabethshof is in 2002 een monument geplaatst ter herinnering aan de
geallieerde en Duitse vliegeniers die tijdens WO-II in het Leudalgebied zijn omgekomen .
Bij St. Servaes staat een fraai beeldje van St. Servatius.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
57

4.3 Waardering historisch-geografische en bouwhistorische elementen
Om tot een waardering van het cultuurhistorische van het Leudal te komen, is eerst een
inventarisatie gemaakt. De resultaten van deze inventarisatie zijn in de vorm van een
catalogus van cultuurhistorische elementen bijeengebracht (zie pagina .....).
Voor de waardering van het historisch geografische erfgoed volgen wij Renes (1999). Renes
gaat in zijn benadering van de waardering uit van de informatiewaarde, die het
cultuurhistorische erfgoed in het landschap biedt. De volgende criteria zijn gehanteerd (zie
Renes 1999, pagina 448 e.v.):
- Zeldzaamheid binnen Noord- en Midden-Limburg (Znml)
Definitie: Een object is zeer zeldzaam genoemd als er op dit moment binnen het
onderzoeksgebied (Noord- en Midden-Limburg) nog maar enkele exemplaren
aanwezig zijn.
Legenda: 2=zeer zeldzaam, 1=matig zeldzaam, 0=niet zeldzaam
- Zeldzaamheid binnen Nederland (Zned)
Definitie: Een object is zeer zeldzaam genoemd als er op dit moment in heel
Nederland nog maar enkele exemplaren aanwezig zijn.
Legenda: 2=zeer zeldzaam, 1=matig zeldzaam, 0=niet zeldzaam
- Kenmerkendheid (Ken)
Definitie: Een object is kenmerkend genoemd als een belangrijk deel van de
Nederlandse exemplaren van een bepaald type object binnen het onderzoeksgebied
ligt.
Legenda: 2=zeer kenmerkend, 1=matig kenmerkend, 0=niet kenmerkend.
- Samenhang met de fysisch-geografische gesteldheid (Sfg)
Legenda: 2=ligging bepaald door fysisch-geografische gesteldheid, 1= ligging
beïnvloed door fysisch-geografische gesteldheid, 0= ligging grotendeels onafhankelijk
van fysisch-geografische gesteldheid.
- Samenhang met andere objecten (in de nabijheid) (Sae)
Legenda: 2= object onbegrijpelijk zonder inzicht in samenhang met andere objecten
(ook: grotere structuren die een aantal samenhangende objecten omvatten), 1=object
vertoont samenhang met andere objecten, 0=object vertoont niet of nauwelijks
samenhang met andere objecten
- Gaafheid (Gh)
Legenda: 2=object is nog goed herkenbaar en kan nog functioneren, 1=object is niet
meer compleet aanwezig, maar nog wel herkenbaar, 0= object is niet of nauwelijks
meer herkenbaar.
De objecten zijn vervolgens een voor een volgens deze criteria beoordeeld, waarbij de
waardering voor een groot deel reeds in Renes(1999, pagina 463-464) in tabelvorm is
weergegeven. Het totaal van de puntentelling (de waardering) kan als uitgangspunt worden
genomen voor het behoud en eventueel het herstel en/of de ontwikkeling van het erfgoed.
(Tabel 4.1; niet-cursief = cf. Renes 1999; cursief: waardering volgens Ph. Bossenbroek).
Erfgoedstrategie voor het Leudal
58

Als gevolg van de weging middels diverse criteria is nu een zekere rangorde ontstaan die
mede bepalend kan zijn voor het maken van keuzes, bijvoorbeeld voor het investeren in
herstel- of ontwikkelprogramma’s, dan wel voor het opnemen van bepaalde elementen in
reguliere beheersschema’s.
De waardering op zich mag naar de opvatting van de auteurs nooit gebruikt worden om de
verwaarlozing of vernietiging van een element mee te motiveren. Als er immers geen
beperkingen zouden zijn in beleid en beheer, dan zouden er ook nauwelijks beperkingen zijn
t.a.v. beheer en onderhoud van de besproken fenomenen. In het landschap hangt al gauw alles
met elkaar samen, en dan maken de minder belangrijke onderdelen evengoed deel uit van het
positief beoordeelde ensemble, als de juist hoog gewaardeerde fenomenen. Juist door het
benadrukken van deze ensemblewaarde wordt voorkomen dat belangrijke objecten als
cultuurhistorische pareltjes op een eilandje in een cultuurhistorische arme woestenij komen te
liggen en daarmee de samenhang met hun omgeving verliezen.
De waardering is derhalve slechts een hulpmiddel om bij beperkte beschikbaarheid van
beleid- en beheersmiddelen een verantwoorde keuze te kunnen maken.
Tabel 4.1 Waarderingstabel historische geografie en historische bouwkunde
Object Znml Zned Ken Sfg Sae Gh Totaal
Landbouw
Verkavelings- en ontginningssporen:
Oude akkergrens, nog herkenbaar als
0 0 0 2 2 2 6
houtwal of houtrand
Oude akkergrens, nog herkenbaar als
steilrand
0 0 0 2 2 1 5
Oude akkergrens, nog herkenbaar als
perceelsgrens of weg
0 0 0 2 2 1 5
Knotbomen, Scheibomen, Tiendbomen,
Lindebomen, andere bijzondere solitaire
bomen
Resten van oude bodemgebruiksvormen:
0 0 0 0 1 2 3
Oud bouwland met opgebracht dek
(plaggendek, bouwlanddek)
0 0 0 2 2 1-2 5-6
Oud bos 1 1 0 1 0 1-2 4-5
Hakhout met overstaanders 1 1 0 2 0 1-2 5-6
Hakhoutbos 0 0 0 1 0 1 2
Heide 0 0 0 1 1 2 4
Agrarische nederzettingen: markt/plaatse 0 0 0 1 2 1-2 4-5
Hoogstamboomgaard 0 0 0 1 2 1 4
Boerderij ouder dan 1806 0 0 1 2 2 2 7
Bakhuis ouder dan 1806 0 1 1 2 2 2 8
Veranderingen in de verkaveling: gebied
met sinds 1830 weinig veranderd
verkavelingspatroon
Politiek/juridisch
0 0 0 0 2 2 4
Grenssloot 2 0 0 1 1 1-2 5-6
Andere grens ca. 1865, nog herkenbaar in
het terrein
Militair
0 0 0 1 1 1-2 3-4
Motte (kasteelberg) 2 1 1 1 1 1-2 7-8
Munitieopslagplaats
Verkeer/vervoer
1 0 0 0 0 1 2
Andere dan Romeinse weg, ouder dan
1806
0 0 0 1 1 1-2 3-4
Weg uit periode 1806-1890 0 0 0 0 1 1-2 2-3
Erfgoedstrategie voor het Leudal
59

Veedrift 0 0 0 1 2 1-2 4-5
Belangrijke doorgaande weg 0 0 0 0 1 1-2 2-3
Laan 1 0 0 0 2 1-2 3-4
Singels, bomenrijen 0 0 0 0 1 2 3
Brug op locatie ouder dan 1806 0 0 0 2 2 0 4
Brug ouder dan 1806 1 0 1 2 2 2 8
Holle weg 1 0 1 2 2 2 8
Voorde 2 1 1 2 2 0 8
Waterstaat
Gegraven waterloop 1 0 0 0 1 1-2 3-5
Afwateringsstelsel 1 0 0 1 0 2 4
Poelen 0 0 1 2 0 1 4
Weier 2 1 1 2 1 0 7
Rabatten 0 0 0 1 0 1 2
Vloeiweide 2 1 1 2 2 1 9
Delfstoffenwinning
Zandgroeve 0 0 0 2 0 0 2
Nijverheid
Watermolen, nog aanwezig 0 0 0 2 2 2 6
Watermolen, nog resten over 0 0 0 2 2 1 5
Molentak 0 0 0 2 2 2 6
Windmolen, nog aanwezig 0 0 0 0 1 2 3
Windmo len, nog resten over 0 0 0 0 1 1 2
Wonen
Kasteel of omgracht huis 0 0 0 1 2 1-2 4-5
Landgoed 1 0 0 0 2 2 5
Religie
Klooster (voor 1800) 0 1 0 0 2 1-2 4-5
Bijzondere kapel 1 1 1 0 2 1-2 6-7
Weg- of veldkruis 0 0 1 0 2 1-2 4-5
Processie 2 1 1 0 1 2 7
Recreatie
Tuin, park 1 0 0 0 1 1-2 3-4
Sterrebos 1 0 0 0 0 1 2
Verdwenen elementen
Verdwenen kasteel of omgracht huis 0 0 0 1 2 0 3
Verdwenen windmolen 0 0 0 1 1 0 2
Verdwenen watermolen 0 0 0 2 2 0 4
Verdwenen schaapsk ooi 0 0 0 1 1 0 2
Verdwenen boerderij 0 0 0 0 1 0 1
Overige objecten
Monument WO-II 0 0 0 0 1 2 3
Monument 20 e eeuw 1 0 0 0 1 2 4
Monument 21 e eeuw 0 0 0 0 1 2 3
Erfgoedstrategie voor het Leudal
60

4.4 Beheer van cultuurhistorische elementen
De keuze voor de erfgoedstrategie (zie hoofdstuk 2) heeft nadrukkelijk consequenties voor
inrichting, beheer en onderhoud door Staatsbosbeheer in het Leudal.
In tabel 4.2 wordt per cultuurhistorisch aspect aangegeven welke beheersmaatregelen
relevant zijn voor het herstel, behoud en beheer daarvan.
Tabel 4.2 Beheersmaatregelen cultuurhistorie Leudal
Cultuurhistorisch aspect Maatregelen
Afwisseling open- Geen verdere bebossing.
gesloten
Handhaving open ruimte (cf. kaart pagina …)
Grafheuvels Zie beheersadvies paragraaf 3.7. De 4 grafheuvels nabij de
Budsjop zijn gerestaureerd (zie ook Uitwerkingsplan
Staatsbosbeheer 2002-2012). In stand houden.
De grafheuvels in het Groot Vinkenbos worden niet gerestaureerd;
er vindt passief beheer m.b.t. instandhouding locatie plaats.
Grafveld/Urnenveld Zie beheersadvies paragraaf 3.7. De bodemopbouw ter plekke
blijft ongeroerd.
Vuursteenvindplaatsen Zie beheersadvies paragraaf 3.7. De bodemopbouw ter plekke
blijft ongeroerd.
Motte Graoveberg Zie beheersadvies paragraaf 3.7. Geen eigendom SBB.
De motte wordt beschermd tegen overbetreding en vernieling door
graverij. Van belang is vooral de kenmerkende begroeiing met
Grote Veldbies te herstellen, door het afdekken van de helling met
takken van braam of andere stekelstruiken. Een paadje naar en van
de top is mogelijk een goed middel om betreding van de hellingen
te verminderen.
Boerderijen In stand houden d.m.v. gebruiksfuncties.
Bakhuisjes In stand houden d.m.v. gebruiksfuncties.
Watermolen In stand houden d.m.v. gebruiksfuncties.
Molentakken In stand houden als ecologisch water met een visoptrekfunctie;
dichtgroeien voorkomen.
Hoogstamboomgaard Restaureren tot volwaardige boomgaard. Oude lokale of regionale
rassen gebruiken. Regelmatig onderhoud d.m.v. snoeien.
Bescherming tegen grote grazers.
Houtwallen Het houtwalcomplex bij de Budsjop wordt als onderdeel van
sterlocatie 5 hersteld. Verruiging wordt tegengegaan. 1 x / 5-10
jaar afzetten.
Lanen, singels, De kruising St.Elisabethsdreef en Roggelse Weg is het meest
bomenrijen
markante punt voor herstel en behoud van laanstructuren. Voor de
volgende wegen/paden worden laanbeplantingen als
karakteristieke elementen volwaardig in stand gehouden:
Roggelseweg – St. Elisabethsdreef – Lange Pad – laan Kloosterhof
– Overige paden nader af te spreken.
Solitaire bomen, kleine De op kaartbijlage 5 aangegeven markante solitaire bomen en /of
groepjes bomen, inclusief kleine groepjes bomen en/of knotbomen worden actief in stand
Erfgoedstrategie voor het Leudal
61

knotbomen gehouden.
Weidepoelen Zowel de Duvelskoel als andere recent aangelegde weidepoelen
worden 1x/5-10 jaar opgeschoond. Ter versterking van het
cultuurhistorisch element worden de poelen aan de zuidzijde
voorzien van enkele knotwilgen.
Vloeiweide Nader onderzoek is nodig om te achterhalen of er stroomafwaarts
van St.-Elisabethsmolen werkelijk sprake is geweest van een
vloeiweidensysteem. In het positieve geval nader bespreken of
actief herstelbeheer en behoud noodzakelijk is en/of ecologisch
nuttig kan zijn.
Afwateringsstelsels De stelsels worden niet gedempt maar als karakteristieke
landschapsstructuren in stand gehouden. Opschonen is wellicht 1 x
/ 50 jaar nodig.
Oude bouwlanden Zie beheersadvies paragraaf 3.7. Voor zover oude bouwlanden in
eigendom zijn bij SBB en verpacht worden, gelden de volgende
voorwaarden bij verpachting:
• Bouwvoor

5 De erfgoedstrategie vertaald
In de voorgaande hoofdstukken werd uitgebreid ingegaan op de aanwezigheid, de (verwachte)
waarde en het gewenste beheer van archeologische vindplaatsen en terreinen, historische
gebouwen en historisch-geografische landschapselementen in het Leudal. Vanwege de
overzichtelijkheid zijn de cultuurhistorische waarden van het Leudal over drie kaarten
verdeeld. De archeologische vindplaatsen zijn afgebeeld op kaartbijlage 2 (jagers en
verzamelaars en vroege landbouwers) en op kaartbijlage 3 (landbouwers uit latere perioden
tot 1500); de historische gebouwen en historisch-geografische waarden staan op kaartbijlage
5.
Uit deze overzichten blijkt dat het Leudal een grote variatie kent aan cultuurhistorische
landschapselementen uit verschillende perioden. Ze duiden erop de mens al vanaf de steentijd
dit landschap heeft gebruikt om er te wonen, voedsel te verzamelen en te produceren en doden
te begraven. Vanaf de Middeleeuwen heeft de mens zich permanent in en vooral langs de
randen van dit gebied gevestigd.
Wanneer de gegevens van de kaartbijlagen 2, 3 en 5 gecombineerd worden valt op dat de
grootste concentratie van cultuurhistorische waarden te vinden is in het noordoostelijk deel
van het Leudal, tussen de Zelsterbeek en de Leubeek, in het noordwestelijk deel rond de
Tungelroysche Beek en in het zuidwestelijk deel rond het landgoed de Bedelaar.
In het gebied tussen Zelsterbeek en Leubeek liggen veel oude wegen (o.a. holle wegen) en
beekovergangen, watermolens (o.a. St.Ursulamolen) en een mogelijke motte (de Graoveberg).
Ten noorden van de Tungelroysche Beek vinden we restanten van het oude kloostercomplex
St. Elisabethsdal met bijbehorende boerderij, een belangrijk prehistorisch grafveld
(Busschopweg) en de best bewaarde houtwallen van het Leudal. Bij de Groote en Kleine
Bedelaar bevindt zich een 19 e -eeuws landgoed en in de omgeving daarvan liggen resten van
prehistorische nederzettingen en een grafveld (Houterweg).
Erfgoedstrategie vertaald
Omdat het uit oogpunt van mensen en middelen ondoenlijk is om alle cultuurhistorische
waarden in het Leudal op een gelijke manier en met gelijke inzet te beheren, moeten er
prioriteiten worden gesteld. Voorgesteld wordt om de erfgoedstrategie van het Leudal te
vertalen naar drie soorten van landschapsbeheer (zie figuur 5.10):
1. Basisbeheer voor het gebied als geheel. Dit betekent dat alle cultuurhistorische
waarden in principe behouden blijven en worden beheerd (instandhoudingsbeheer).
2. Herstelzone. Dit is de zone waarin actief wordt gestreefd naar herstel van
cultuurhistorische waarden om ze in een zo goed mogelijke staat te krijgen. Deze zone
strekt zich als een soort `halve maan´ van noordoost naar zuidwest over het gebied uit
en komt overeen met de hierboven genoemde gebieden (Zelsterbeek-Leubeek,
Tungelroysche Beek en de Bedelaar). Voorbeelden van herstel van cultuurhistorische
waarden zijn onder andere herstel van een laanstructuur, herstel van een holle weg,
reparatie van een houtwal, et cetera.
3. Ontwikkeling van sterlocaties (cultuurhistorische parels). Op een aantal geselecteerde
locaties wordt niet alleen actief hersteld, maar wordt tevens onderzocht of er
mogelijkheden zijn voor ontwikkeling. Het doel hiervan is om deze plekken meer
beleefbaar en daardoor meer aantrekkelijk te maken voor het publiek. Deze
sterlocaties zijn als het ware de cultuurhistorische parels van het Leudal. In sterlocaties
is de inrichting gericht op versterken van de samenhang, herkenning en leesbaarheid
van het historisch momentum dat de locatie vertegenwoordigt. De aantrekkelijkheid
Erfgoedstrategie voor het Leudal
63

van de locatie wordt daarmee vergroot, waarmee de belevings- en educatieve waarde
zal toenemen. Voorbeelden zijn: de omgeving van de St. Ursulamolen, als
representant van een laatmiddeleeuws beekdallandschap, wordt versterkt met een
hoogstamboomgaard. In de omgeving van de Budsjop wordt open ruimte gemaakt ten
behoeve van een betere herkenbaarheid van het grafheuvelcomplex uit de Bronstijd en
samenhang met beekdal en oorspronkelijke bewoningslocatie. Ook
functiecombinaties kunnen aan de orde zijn. Voorbeeld: wildakker of picknickweitje
te midden van een houtwalcomplex.
Selectie van sterlocaties
Voor de selectie van de sterlocaties zijn de volgende criteria gehanteerd:
- zichtbaarheid en toegankelijkheid (makkelijk bereikbaar);
- clustering van hoog gewaardeerde cultuurhistorische elementen (zie hoofdstukken 3.5
en 4.4);
- duidelijke samenhang tussen de cultuurhistorische waarden onderling en met het
landschap;
- mogelijkheid voor inrichting en ontwikkeling.
De sterlocaties lenen zich bij uitstek voor het vertellen van verhalen over de geschiedenis
van het Leudal. Door deze locaties met elkaar te verbinden, bijvoorbeeld in de vorm van
een route over de oude zandwegen (o.a. Lange Pad), kan er een min of meer compleet
beeld worden geschetst hoe dit landschap vanaf de steentijd door de mens is gebruikt en
ingericht.
In het Leudal worden van oost naar west de volgende sterlocaties onderscheiden: 14
1. Omgeving Graoveberg (figuur 5.1, 5.2 en 5.3)
Op deze locatie clusteren een aantal waardevolle cultuurhistorische elementen die deels
goed zichtbaar en toegankelijk zijn. Enerzijds ligt hier een historische beekovergang over
de Zelsterbeek die aan de noordzijde overgaat in een holle weg. Deze holle weg is een
onderdeel van het Lange Pad, een van de oudste oost-west verbindingen in het Leudal.
Anderzijds ligt hier pal aan de beek een ca. 8 m hoge, deels kunstmatige heuvel, mogelijk
een motte, van waaraf men een fraai uitzicht op het omringende beekdallandschap heeft.
In deze omgeving zijn ook de oudste prehistorische vindplaatsen van het gebied
aangetroffen. Het zijn resten van kampementen van jagers- en verzamelaars die hier bijna
13.000 jaar geleden hebben rondgetrokken.
14 Op 17 december 2004 werd in het Leudal met vertegenwoordigers van SBB, ROB, RDMZ , Waterschap Peel en
Maasvallei en enkele deskundigen gediscussieerd over de cultuurhistorische waarden in het Leudal. De keuze voor de
sterlocaties werd aan deze groep voorgelegd.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
64

Fig. 5.1: Uitzicht vanaf de Graoveberg op de brug over de Zelsterbeek en het Lange Pad (Foto:
ROB)
Fig. 5.2 Holle weg vanaf de brug over Zelsterbeek met links de Graoveberg
(Foto: ROB)
Erfgoedstrategie voor het Leudal
65

Fig. 5.3 Beklimming van de Graoveberg tijdens de studiedag op 17 december 2004 (Foto: ROB)
2. Omgeving Ursulamolen (figuur 5.4 en 5.5)
Deze locatie bij de Leubeek is een mooi voorbeeld van een middeleeuwse
molenomgeving met een nog functionerende historische (14 e -eeuwse) watermolen met
molentak (overlaat) en boerderij. In de directe omgeving liggen nog een boomgaard,
weilanden met drinkpoelen en bouwlanden. In de molen bevindt zich ook het
informatiepunt van SBB.
Fig. 5.4: St. Ursulamolen in stroomafwaartse richting bezien (Foto: ROB)
Erfgoedstrategie voor het Leudal
66

Figuur 5.5: St. Ursulamolen in stroomopwaartse richting bezien (Foto: ROB)
3. Omgeving Zelsterbrug (figuur 5.6)
Ten zuiden van de Zelsterbrug ligt de meest markante concentratie van holle wegen in het
Leudal. Hier komen wegen uit de richtingen van St. Servaes, Nunhem, St. Ursulamolen,
Haelen en klooster St.Elisabethsdal samen voor de oversteekplaats bij de brug. In de
nabijheid van deze oversteekplaats liggen ook resten van een grafveld uit de late
prehistorie.
Fig. 5.6: Karakteristieke holle weg nabij Zelsterbrug (Foto: ROB)
Erfgoedstrategie voor het Leudal
67

4. Omgeving klooster St. Elisabethsdal (figuur 5.7)
In het midden van het Leudal, bij de Tungelroysche Beek, liggen een aantal markante
gebouwen te beginnen met het klooster St. Elisabethsdal. Met dit klooster dat aan het
begin van de 13 e werd gesticht, is de ontginning van het Leudal begonnen. Van het
oorspronkelijke klooster is de hoektoren nog bewaard gebleven. Ook zijn nog elementen
van de oorspronkelijke kloostertuin, die wordt omgeven door lanen en grachten, bewaard
gebleven. In de directe omgeving van het klooster liggen verder nog een pesthuis (18 e
eeuw) en een carréboerderij (de Kloosterhof) met een nog functionerend bakhuisje.
Fig. 5.7 Luchtfoto omgeving St. Elisabethsdal (Bron: AeroData)
5. Prehistorisch grafveld langs de Busschopweg (figuur 5.8)
Langs de Busschopweg ligt een prehistorisch grafveld, dat dateert uit de Midden-Bronstijd
tot en met de Vroege IJzertijd. Dit is waarschijnlijk het meest uitgestrekte en best
bewaarde grafveld in het Leudal. Een deel ervan (vier grafheuvels) is onlangs hersteld en
weer zichtbaar gemaakt. In de omgeving liggen waarschijnlijk nog veel meer kleinere
grafheuvels. Archeologisch onderzoek zal uit moeten wijzen wat de omvang van dit
grafveld is en hoeveel heuvels er nog liggen. Ten zuidoosten van het urnenveld, pal langs
de Tungelroysche Beek, zijn vondsten gedaan die kunnen wijzen op een nederzetting uit
dezelfde periode. Mogelijk dat deze locatie bij het onderzoek betrokken kan worden. In de
omgeving van de Busschopweg liggen bovendien nog een aantal goed bewaard gebleven
houtwallen.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
68

Fig. 5.8: In november 2004 gerestaureerde grafheuvel nabij de Budsjop (Foto: SBB).
6. Landgoed de Bedelaar (figuur 5.9)
Deze locatie is vooral interessant vanwege de ontwikkeling van een oorspronkelijk open
heidegebied tot landgoed. Over de geschiedenis van dit landgoed en de activiteiten van
zijn oorspronkelijke bewoner is veel bekend. De grond is in het begin van de 20 ste eeuw
aangekocht door de antropoloog professor Dubois. Hij heeft er een gevarieerd bosgebied
van gemaakt en daarin een landhuis en twee torens voor vleermuizen- en uilen gebouwd.
In het gebied hebben oorspronkelijk twee vennen gelegen, de Grote en Kleine Bedelaar
(inmiddels verdroogd). Het landhuis, villa de Bedelaar, bestaat nog en is in gebruik als
hotel en congrescentrum. Het landgoed is nog steeds particulier eigendom en deels vrij
toegankelijk voor publiek.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
69

Fig. 5.9: Omgeving de Bedelaar (Bron: AeroData)
Erfgoedstrategie voor het Leudal
70

Hier visiekaart
Fig. 5.10: Visiekaart beheer, herstel en ontwikkeling cultuurhistorie
Erfgoedstrategie voor het Leudal
71

6 Conclusies en Aanbevelingen
Conclusies
- Staatsbosbeheer heeft (als grootste eigenaar/beheerder ) voor het cultuurhistorisch
beheer van het Leudal gekozen voor de erfgoedstrategie;
- De grote cultuurhistorische betekenis van het landschap van het Leudal wordt door
rijk en provincie erkend in de status van Belvedere-gebied nr. 6.68
(Heythuysen/Thorn);
- Onderdelen van het Leudal kennen een hoge tot zeer hoge cultuurhistorische waarde
(POL, 2001);
- Het Leudal heeft een hoge archeologische verwachtingswaarde (POL, 2001);
- De op veel plaatsen nog gave geomorfologie, alsmede de niet-gekanaliseerde trajecten
van de beken in het gebied, zijn uit het oogpunt van de kennis en studie naar de
archeologie van de pleistocene beekdalen in Nederland, van grote betekenis;
- De bodemkundige condities in het Leudal zijn voor een groot deel nog ongestoord,
m.u.v. de bovenste 25-30 cm;
- De leesbaarheid van het landschap gaat voor wat betreft de zichtbare elementen terug
tot in de Bronstijd. De menselijke geschiedenis gaat evenwel terug tot het Midden
Paleolithicum (periode van de Neanderthalers);
- De historisch-geografische elementen vertonen plaatselijk een hoge ensemblewaarde;
- Slechts drie archeologische terreinen in het gebied hebben een wettelijke bescherming
(cf. Monumentenwet 1988).
Aanbevelingen
- Om richting te kunnen geven aan een ontwikkelingsperspectief van de cultuurhistorie
van het Leudal, is het van belang om relevante informatie en kansen en risico’s goed
in beeld te krijgen. Het instrument van de CV (Cultuurhistorische Verkenning) van de
Rijksdienst voor de Monumentenzorg wordt in dit kader aanbevolen. Het onderzoek
dient in dit geval betrekking te hebben op de historisch–geografische en
bouwhistorische elementen. Bijzondere aandacht dient daarbij gegeven te worden aan
het voorkomen van vloeiweiden, weiers, klooster St. Elisabethsdal, etc.
- Volgens onderzoek in het kader van het project AMR is het grafveld en
grafheuvelcomplex De Budsjop veel omvangrijker dan uit de vier inmiddels
gerestaureerde grafheuvels blijkt. Een nauwkeurige archeologische inventarisatie en
waardering van het grafveld dient helderheid te verschaffen over de feitelijke omvang
en betekenis van deze locatie.
- De archeologische betekenis van het Leudal dient te worden onderstreept door het
toekennen van een wettelijke gebiedsbescherming met de status 'archeologisch
reservaat', die vervolgens ook planologisch verankerd wordt.
- De in deze studie geselecteerde sterlocaties verdienen in een aantal gevallen een
nadere visie op de inrichting en het beheer. Aanbevolen wordt dit in het kader van een
Belvedere-project of studentonderzoek te laten plaatsvinden.
- Voor het ontwikkelen van een goed cultuurhistorisch landschapsbeheer is overleg en
afstemming met andere terreineigenaren in het Leudal en de drie betrokken gemeentes
(Haelen, Heythuysen, Roggel en Neer) nodig;
- De huidige verdeling van de open ruimte in het Leudal dient op zijn minst
gehandhaafd te blijven;
Erfgoedstrategie voor het Leudal
72

- De kennis over de cultuurhistorie van het Leudal biedt veel kansen en mogelijkheden
voor voorlichting en educatie. Om de aantrekkelijkheid van de cultuurhistorie goed
aan de man te brengen wordt aanbevolen een “verhalenverteller” voor het Leudal te
zoeken en deze groepen geïnteresseerden in het gebied rond te leiden.
- Ontwikkeling van educatieve programma’s ten behoeve van de basisscholen en
onderbouw van het voortgezet onderwijs.
- Aanbevolen wordt een cultuurhistorische wandel- en/of fietsroute in en om het Leudal
te ontwikkelen ten behoeve van de geïnteresseerde bezoekers. Gedacht wordt onder
andere aan een TRAP-route.
- Eveneens wordt aanbevolen om een populair publieksboek over de natuur en
cultuurhistorie van het Leudal te maken om de informatie uit dit rapport toegankelijk
te maken voor een breed publiek.
- Onderzoek naar het completeren van toponiemen evenals de verklaring daarvan, in
combinatie met sagen en legenden over het gebied.
- De informatie in dit rapport geschikt maken voor opname in diverse websites, zoals
die van SBB en ROB, St. Elisabethshof en de projectenbank Cultuurhistorie.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
73

Catalogus cultuurhistorische elementen
De volgende cultuurhistorische elementen worden op alfabetische wijze in de catalogus
beschreven. Hierbij wordt een definitie voor het element en een korte beschrijving gegeven.
Vervolgens wordt de waarde van het element aangeduid. Tenslotte wordt ook de herkenning
van het element in het veld beschreven en worden een aantal maatregelen ter instandhouding
aanbevolen.
Afwateringsstelsel
Boerderijen en boerderij-erven (incl. bijenstallen en bakhuisjes)
Brug
Grafheuvel
Grafveld/urnenveld
Hakhoutbosjes/Hakhout met overstaanders
Historische Weg
Holle weg
Hoogstamboomgaarden
Hout- en wildwallen
Kapel
Knotbomen, Scheibomen, Tiendbomen, Lindebomen en andere solitaire bomen
Landgoed
Lanen, singels en bomenrijen
Militair bouwwerk
Molentakken
Monument
Motte
Oud bouwland
Poelen
Processie
Rabatten
Schaapskooien
Sterrebos
Stuifwallen
Vloeiweiden
Voorde
Vuursteenvindplaats
Watermolens
Wegkruis
Weier
Windmolens
Erfgoedstrategie voor het Leudal
74

Afwateringsstelsel
Definitie Greppels, sloten en beken die dienen om regenwater snel af te kunnen
voeren.
Korte omschrijving Ontwatering van natte laagten is een typisch verschijnsel uit het midden
van de 20 e eeuw. Na normalisaties van het hoofdafwateringssysteem
konden ook kleinere eenheden worden afgewaterd, door ze door middel
van gegraven stelsels daarop te laten afwateren. Voor het Leudal zijn
afwateringsstelsels aangelegd voor het ven De Budsjop (De Walk), voor
het Langven, de Euldert en het Bosven.
Waarde De stelsels markeren een fase in de ontginningsgeschiedenis en het
landgebruik uit het midden van de 20 e eeuw. Als historischgeografische
elementen zijn ze daardoor cultuurhistorisch van waarde.
Veldherkenning Doorgaans 1-2 meter diepe lijnvormige greppels met steil banket. De
oevers zijn door het schaduwrijke microklimaat doorgaans rijk begroeid
met varens. Veel dieren maken van de oevers gebruik door er holen in
te graven.
Maatregelencriteria Aangezien hun afwaterende functie verloren is gegaan (ze staan immers
droog als gevolg van de gedaalde grondwaterspiegels), dient slechts
voorkomen te worden dat ze niet door vernieling o.i.d. beschadigd
worden. Ook boomgroei kan daartoe gerekend worden. Indien door
stijging van grondwater er weer een afvoer zou ontstaan, dient deze
tegengaan te worden door de greppels aan het begin van het stelsel af te
blokken.
Boerderijen en boerderij-erven (incl. bijenstallen en bakhuisjes)
Definitie Bouwwerken die dienen voor het uitoefenen van het boerenbedrijf.
Korte omschrijving De oudste boerderijen in het Leudal kennen een carrévorm die meestal
aan één kant open is (Kloosterhof, Nieuwenhof, Waerenberg) dan wel
geheel gesloten (Strikkenhof/Terbetenhof). De vestiging van deze
boerderijen gaat terug tot in de 12 e en 13 e eeuw. Meestal zijn ze tevens
voorzien van een bakhuisje waar brood en vlaai gebakken werd met
“sjansen” die uit het nabijgelegen hakhout in het Leudal gehakt
werden. Eenvoudigere typen en ook minder oud zijn de voor deze
streken karakteristieke langgevelboerderijen (Houterhof, Zelsterhof).
Ook hier werden soms bakhuisjes bij gebouwd (Houterhof, Zelsterhof,
Kloosterhof). Een specifiek type werd gevormd door de boerderijen
gevestigd bij de watermolens (Leuhof), soms daaraan vast gebouwd
(St.-Elisabethsmolen). Het basisprincipe daarbij was echter nog steeds
het langgeveltype.
Waarde Bouwkundig en historisch van grote waarde.
Veldherkenning Spreekt voor zich.
Maatregelencriteria Instandhouden. Handelen cf. Monumentenwet (1988).
Brug
Definitie Gebouwde constructies ter passage van een beek of rivier.
Korte omschrijving Daar waar voorden niet toereikend waren voor het oversteken van beek
of rivier, of waar deze te diep of te breed waren, werden bruggen
aangelegd. Deze zullen aanvankelijk uit hout zijn vervaardigd, later
werden ze ook van steen gemaakt.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
75

Waarde Sommige bruglocaties gaan terug tot in de Middeleeuwen. Het is niet
onmogelijk dat er in de oevers van bestaande bruglocaties nog sporen te
vinden zijn van oudere, houten bruggen. De kans hierop is echter klein,
vanwege erosie en werkzaamheden aan de beken zelf. Als locatie zijn
bruggen echter van grote cultuurhistorische betekenis. Ze vormden
immers de onmisbare elementen in de routes in het wegenstelsel. De
huidige bruggen in het Leudal zijn alle in de 2 e helft van de 20 e eeuw
gemaakt.
Veldherkenning Spreekt voor zich. Het betreft in het Leudal: Brug Crijnshoeve,
Speckerbrug, Brug St.-Elisabethsmolen, Koebrug, Brug St.-
Ursulamolen, Brug molentak St. Ursulamolen, Brug Litsberg, Brug
Graoveberg, Zelsterbrug, Weierse Brug, Brug Musschenhoek,
Spoorbrug Haelensche Beek, Brug Overhaelen. Alleen de Koebrug en
Brug Litsberg zijn eigendom van SBB.
Maatregelencriteria Bruggen dienen adequaat onderhouden te worden ten behoeve van een
veilige oversteek voor bezoekers van het Leudal.
Grafheuvel
Definitie Een heuvel van plaggen en/of zand, die werd gebouwd ter ere van een
overledene.
Korte omschrijving De meeste grafheuvels in Nederland zijn ontstaan vanaf het Laat-
Neolithicum tot in de IJzertijd tussen 2800 en 500 v. Chr. Ze verschillen
sterk van elkaar, afhankelijk van de periode waarin ze zijn gebouwd.
Sommigen waren in opzet klein met een diameter van ca. 9 meter en
een hoogte van 1 meter, andere veel groter, tot een diameter van 20
meter en een hoogte van meer dan 2 meter. In eerste instantie waren het
vaak niet meer dan opgeworpen zandheuvels, later zijn plaggen
gebruikt om de heuvels op te hogen en te verstevigen. Rond de voet van
de heuvel werd een greppel gegraven of een palenkrans aangebracht.
Vaak komen in de omgeving van grafheuvels ook vlakgraven voor.
Waarde Archeologisch erg belangrijk. Ze vormen vaak de enige nog zichtbare
en kenmerkende relicten van de bewoningsgeschiedenis van Nederland
in de periode tussen 2800 en 500 v. Chr. Ze zijn doorgaans wettelijk
beschermd en hebben de status van “archeologisch monument”.
Veldherkenning De grotere zijn door hun omvang doorgaans goed te herkennen in het
landschap. De kleinere, zoals in het Leudal, zijn veel moeilijker te
vinden, laat staan te herkennen. In het Leudal zijn vier grafheuvels
bekend nabij de Budsjop. Recent onderzoek heeft aangetoond dat er
nog veel meer grafheuvels hebben gelegen.
Maatregelencriteria Opname in de 2-jaarlijkse inspectie van de Archeologische
Monumentenwacht is verplicht. Voor restauratie en beheer wordt advies
door de ROB verstrekt. Bij restauratie ook publieksinformatie
verstrekken. Het periodieke beheer bestaat uit:
- dode takken en rommel verwijderen
- tegengaan van opgaande begroeiing op en rond de heuvel
- in een cirkel van 10 meter rond de heuvel worden bomen eveneens
verwijderd, ter voorkoming van wortelschade en schade door
windworp.
- De overgang naar bos wordt gevormd door een natuurlijke
overgang, door in de bosrand te dunnen.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
76

- Eventueel optredende erosie tegengaan door aanbrengen van
plaggen of (heide)strooisel (afkomstig uit de directe omgeving).
Grafveld/urnenveld
Definitie Een groep lage tot zeer lage grafheuvels die dicht bij elkaar liggen.
Korte omschrijving Het bijzetten van overledenen in urnenvelden begon tegen het einde van
de Bronstijd (ca. 1200 v. Chr.) en eindigde in de IJzertijd (ca. 500 v.
Chr.). Per heuvel werden de resten van één persoon bijgezet. De doden
werden gecremeerd waarna de overgebleven stukjes bot werden
verzameld in een urn of doek, die vervolgens in een ondiepe kuil werd
geplaatst. Om de grafkuil werd een greppeltje gegraven waarbij de
uitgegraven grond naar binnen werd gegooid zodat er een lage,
afgeplatte heuvel ontstond. Zo ontstonden grafvelden van 10-tallen tot
honderden heuveltjes. Naast ronde heuveltjes, kunnen ook vierkante,
rechthoekige en sleutelgatvormige structuren voorkomen al dan niet
omgeven door greppels of palenkransen.
Waarde Archeologisch erg belangrijk. Ze zijn weliswaar vaak slecht of niet
meer zichtbaar, maar ze vormen kenmerkende relicten van de
bewoningsgeschiedenis van Nederland in de periode tussen 1200 en
500 v. Chr. Ze zijn doorgaans wettelijk beschermd en hebben de status
van “archeologisch monument”.
Veldherkenning In het veld moeilijk of niet herkenbaar. In het Leudal komen op vier
plaatsen grafvelden voor; ze zijn beschermd volgens de
Monumentenwet (1988).
Maatregelencriteria Opname in de 2-jaarlijkse inspectie van de Archeologische
Monumentenwacht is verplicht. Voor eventuele restauratie en beheer
wordt advies door de ROB verstrekt. Bij restauratie ook
publieksinformatie verstrekken. Het periodieke beheer bestaat dan uit:
- dode takken en rommel verwijderen
- tegengaan van opgaande begroeiing op en rond de heuvel
- in een cirkel van 10 meter rond de heuvel worden bomen eveneens
verwijderd, ter voorkoming van wortelschade en schade door
windworp.
- De overgang naar bos wordt gevormd door een natuurlijke
overgang, door in de bosrand te dunnen.
- Eventueel optredende erosie tegengaan door aanbrengen van
plaggen of (heide)strooisel (afkomstig uit de omgeving van de
heuvels).
Indien er geen restauratie plaats vindt, dient de vindplaats beschermd te
worden tegen bodemingrepen en mag er niet met zwaar materieel
gewerkt worden.
Hakhoutbosjes/Hakhout met overstaanders
Definitie Hakhout is loofbos dat regelmatig op geringe hoogte wordt afgezet, ter
verkrijging van geriefhout en brandhout. Overstaanders zijn bomen in
het hakhout die niet worden afgezet maar juist door mogen groeien tot
volle wasdom, ter verkrijging van zwaar bouwhout o.a. Een dergelijk
hakhoutbos wordt ook wel Mittelwald genoemd.
Korte omschrijving Het gebruik van bossen als hakhout heeft vele eeuwen bestaan. Het hout
werd ondermeer gebruikt voor vlechtwerk, gereedschap,
Erfgoedstrategie voor het Leudal
77

gebruiksvoorwerpen en brandstof. De schors werd gebruikt om looistof
(eek) te winnen voor het leerlooien. Als boomsoort werd overwegend
Zomereik gebruikt, maar ook wel Ruwe Berk. In de vochtige beekdalen
kwamen Zwarte Els, Essen en Iepen juist voor het hakhout in
aanmerking. Voor overstaanders werden vrijwel uitsluitend Zomereiken
uitgezocht. Op houtwallen werd eveneens vaak hakhout als
beheersvorm toegepast.
Waarde Cultuurhistorisch van betekenis. Oude hakhoutstammen herbergen
soms een specifieke mossenflora en ook wel paddestoelen. Ze zijn
immers de oudste boomonderdelen van het bos! Landschappelijk vallen
doorgeschoten hakhoutstoven op door hun meerstammige verschijning,
waardoor ze soms zeer tot de verbeelding kunnen spreken. Dergelijke
meerstammige bomen worden ook wel “strubben” genoemd.
Veldherkenning Hakhout in het zandgebied kent een cyclus die doorgaans rond de 8-12
jaar ligt. De loten zijn dus nooit ouder. Voormalig hakhout is doorgaans
goed te herkennen aan het voorkomen van meerstammige stoven.
Mittelwald is te herkennen aan het verspreid voorkomen van zware
Zomereiken boven een relatief jong doorgeschoten hakhoutbos. In het
Leudal komt doorgeschoten hakhout op veel plaatsen voor. Het meest
en duidelijkst is dit te herkennen in de beekdalen. Op de hogere droge
gronden is doorgeschoten hakhout minder aanwezig, als gevolg van
bosbouwactiviteiten, die de voormalige cultures hebben verdrongen. In
vak 5 wordt ter handhaving van dit cultuurhistorisch fenomeen een
perceel hakhout met overstaanders nog actief beheerd.
Maatregelencriteria Eens in de 8-12 jaar de loten schuin afzetten tot aan de stoof in de 2 e
helft van februari. Het hout wordt afgevoerd. Voorkomen dat afgezette
hakhout te zeer wordt overwoekerd door andere boomvormers
(Lijsterbes, Berk) of kruiden (Kamperfoelie e.d.). Beheersvorm ter
plekke kenbaar maken aan publiek door middel van een
voorlichtingspaneel.
Historische weg
Definitie Oude wegen en paden
Korte omschrijving Al in prehistorische tijden vormden wegen en paden de verbindende
elementen tussen nederzettingen en grafvelden. Later verbonden ze
dorpen en steden met elkaar en vormden ze begaanbare routes naar de
velden en woeste gronden (veeroutes als schapendriften, bijvoorbeeld).
Bepaalde wegen waren internationale handelsroutes. Soms bestond een
pad uit niet meer dan een karrespoor, soms werden wegen geplaveid
(Romeinen!).
Schaapsdriften waren vrij brede wegen die door wildwallen werden
begrensd en waarover schapen gedreven werden van schaapskooi naar
de heide.
Waarde Wegen en paden hebben een belangrijke en vaak sturende rol gespeeld
bij de ontginning en vorming van het landschap. Ze hebben een hoge
cultuurhistorische waarde.
Veldherkenning Vele oude paden en wegen hebben namen die duiden op hun ouderdom
(bijv. Speckerweg). Karrensporen zijn doorgaans alleen nog maar te
herkennen na plaggen van bijvoorbeeld heide. Oude wegen zijn op te
sporen door oude kaarten te vergelijken met het huidige wegenstelsel.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
78

In het Leudal zijn vele oude paden en wegen bekend. Het Lange Pad
behoort tot de bekendste; de oorsprong ervan gaat waarschijnlijk terug
tot in Romeinse Tijd, en wellicht tot in de prehistorie.
Er zijn geen aanwijzingen dat in het Leudal echte, daartoe aangelegde
schaapsdriften voorkwamen.
Maatregelencriteria Ten minste consolidatie.
Holle weg
Definitie Wegen ontstaan als gevolg van gebruik en verdere erosie waarbij de
wegen als een soort goot in de dalhelling kwamen te liggen op de
overgang van lagere (beekdal) naar hogere gronden.
Korte omschrijving Doordat mensen zich wilden verplaatsen ontstonden paden- en
wegenstelsels. Daar waar deze overgingen van hogere naar lagere
terreindelen ontstond erosie op de plek van het pad of de weg. Door
regenval werd deze erosie verergerd. De paden slepen daardoor uit,
waarbij op dergelijke wegen holle overgangen van hoog naar laag
ontstonden.
Waarde Als een karakteristiek onderdeel van oude paden- en wegenstelsels
hebben holle wegen een hoge cultuurhistorische waarde. Het is niet
onwaarschijnlijk dat sommige locaties teruggaan tot in prehistorische
tijd.
Veldherkenning Verdiept liggende paden en wegen; meestal op de overgang van
beekdalen naar hogere gronden. De meeste holle wegen worden
aangetroffen bij het smalle dal van de Zelsterbeek.
Maatregelencriteria Holle wegen dienen ten minste geconsolideerd te worden. Bij overmatig
gebruik door recreanten dienen de hoge zijwanden beschermd te
worden tegen vertrapping en erosie.
Hoogstamboomgaard
Definitie Een groep van tenminste 50 tot hoogstens 150 stuks hoge fruitbomen
per hectare. De bomen zijn ten minste 4 meter hoog en de boomgaard
omvat tenminste een grondstuk van 25 are.
Korte omschrijving Fruitbomen hebben historisch bezien vrijwel altijd een relatie gehad
met bebouwing. Je trof de boomgaarden in eerste instantie aan bij
kloosters, kastelen en buitenplaatsen. Later werden boomgaarden ook
voor de gewone burger meer gebruikelijk en zien we de huis- en
boerenboomgaarden ontstaan. Boomgaarden staan doorgaans op de
betere gronden, waarbij de ondergrond ook nog gebruikt werd als
weiland. Meestal waren de boomgaarden door een haag (of houtwal)
omgeven, ter voorkoming van wildschade.
Waarde Het areaal hoogstamboomgaarden is door de modernisering van de
fruitteelt drastisch afgenomen. Ze hebben een bijzondere
landschappelijke, maar ook een zekere ecologische waarde (o.a.
Kramsvogel). Daarnaast hebben zich als gevolg van kleinschalig en
langdurig gebruik, talloze lokale en regionale rassen(zoals kweeperen,
sterappels, bellefleurs, etc.) ontwikkeld, waardoor een zeer diverse
genenbron ontstond. Deze genenbron is ook vandaag nog van groot
belang voor veredeling van fruitrassen en daardoor van economische
betekenis (pomologische waarde)
Erfgoedstrategie voor het Leudal
79

Veldherkenning Kenmerkende begroeiingsvorm met fruitbomen. Rassenherkenning is
zeer moeilijk. In het Leudal worden hoogstamfruitbomen aangetroffen
bij St.Ursulamolen, zonder dat er hier sprake is van een echte
boomgaard.
Maatregelencriteria Boomgaarden altijd aanleggen in relatie met historische gebouwen
(boerderijen, molens). Gebruik oude rassen. Regelmatige snoei is
noodzakelijk. Bescherming tegen grote grazers is ook noodzakelijk
indien het perceel tevens beweid wordt. Zorg voor bijpassende
grensbeplanting van haag of houtwal.
Hout- en wildwal
Definitie 1) Een door de mens opgeworpen langgerekte aarden wal met een
aaneengesloten beplanting van bomen en struiken
2) Een terreinovergang (bijvoorbeeld steilrand of steile glooiing)
voorzien van een aaneengesloten beplanting van bomen en struiken
Korte omschrijving Houtwallen zijn in eerste instantie aangelegd als vee- en wildkering
(wildwallen) en later ook wel als eigendomsgrens én in een aantal
gevallen als windkering tegen het verstuiven van akkers. Houtwallen
worden vooral in de zandgebieden aangetroffen. Houtwallen treffen we
vooral ook weer aan in de nabijheid van de oude ontginningskernen.
Een nevenfunctie van houtwallen was het gebruik daarvan als hakhout.
Door regelmatig afzetten ontstond een dichte vegetatie van jonge loten.
Waarde Naast de landschappelijke en doorgaans ook ecologische waarde (o.a.
Eikvaren en ongewervelde dieren) is de houtwal een nog zichtbaar
element van de vroegere landbouweconomie en een voorbeeld van
bescherming van de gewassen en vee tegen wilde dieren. Later is deze
functie overgenomen door prikkel- en schrikdraad. Daarnaast zegt de
houtwal iets over de schaal van het gebruikslandschap. Buiten het
rivierengebied hadden houtwallen eenzelfde functie als hagen (o.a. de
meidoornhagen te Vierlingsbeek).
Veldherkenning Opvallende langgerekte wallichamen, waarop doorgaans het
(voormalig) gebruik als hakhout nog herkenbaar is.
Maatregelencriteria Wallichaam herstellen. Bij naastgelegen beweiding wal uitrasteren,
minimaal 2 meter uit de voet van de wal. Opslag van bomen en struiken
eens per 8-12 jaar afzetten (hakhoutbeheer). Tegengaan van recreatief
misbruik (crosserij e.d.).
Kapel
Definitie Gesloten of halfopen bouwwerk, doorgaans voorzien van een kruis- of
heiligenbeeld, voorkomend langs op of splitsing van wegen.
Korte omschrijving Kapellen werden uit devotie geplaatst of dienen ter nagedachtenis aan
een gebeurtenis of ter verering van een heilige (Mariakapel, Lourdeskapel,
St.-Jobs kapel, etc.)
Waarde Zeer groot
Veldherkenning St.-Servaeskapel; St.-Rochus of St.-Annakapel, St.-Jobs kapel, etc
Maatregelencriteria In stand houden door periodiek onderhoud.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
80

Knotbomen, Scheibomen, Tiendbomen, Lindebomen, Heilige Bomen, en andere solitaire
bomen
Definitie Bomen waarvan de takuitlopers periodiek worden afgezet, bomen als
rijenbeplanting op de grens van percelen werden geplant, bomen waar
pachters de tienden de oogst moesten betalen, bomen als
vruchtbaarheidssymbool bij boerderijen, wegkruizen, e.d.
Korte omschrijving Van bepaalde bomen (o.a. Wilg, Eik, Haagbeuk) werden op ca. 2 meter
hoogte periodiek de takuitlopers weggesnoeid, ter verkrijging van
geriefhout voor tal van doeleinden (bonenstaken, stelen voor
gereedschap, etc.). Andere bomen werden gebruikt als
perceelsscheiding, bijvoorbeeld langs een pad; weer andere bomen
markeerden vaste punten voor regelmatig terugkerende gebeurtenissen,
zoals het betalen van de pacht of het plegen van rechtspraak. Bekend
zijn geboortebomen, geplant bij de geboorte van een kind, bakenbomen
als herkenningspunt langs een rivier (bijvoorbeeld Populier),
kroezebomen als baken bovenop een es zodat men recht kon ploegen
en/of de akkers rechtvaardig werden verdeeld, galgenbomen en
gerechtsbomen op terechtstellingsplaatsen en plaatsen waar recht werd
gesproken, koortsbomen om zieken te genezen (bijvoorbeeld door het
ophangen van een lapje stof), herdenkingsbomen geplant bij een
speciale gebeurtenis (bijvoorbeeld van koningin Wilhelmina),
tiendbomen, geplaatst op de akker ter bezegeling van het beleende recht
op tiend. Lindebomen werden vaak als vruchtbaarheidssymbool bij
boerderijen geplant, maar dienden ook als windkering, zonwering,
ijsbreker (in rivierdalen), of werden gebruikt ten behoeve van bijenteelt.
Ook worden ze aangetroffen bij wegkruizen en kapellen. Specifieke
boomsoorten als Tamme en Paardekastanje werden naast hun functie
als schaduwvormer ook benut wegens de noten, evenals notenbomen.
Solitaire bomen konden ook worden aangetroffen op wegsplitsingen,
als landmerk, etc.
Waarde Als goed herkenbare elementen een duidelijke landschappelijke en
cultuurhistorische betekenis, vooral als de oorspronkelijke bedoeling
van de geplante boom bekend is. Sommige knotbomen hebben ook een
zekere natuurwaarde (o.a. steenuil, eikvaren).
Veldherkenning Nog bestaande knotbomen zijn duidelijk te herkennen door de stam met
pruikenbol. Oudere, verwaarloosde knotbomen hebben daarentegen
zwaar ontwikkelde takken gekregen, die beginnen op de plek waar
voorheen de pruikenbol zat. Een dikke woekering van houtweefsel is
doorgaans nog goed te herkennen. Bijzondere solitaire bomen komen
op enkele plaatsen in het Leudal voor. Door historisch onderzoek en
gesprekken met oudere streekbewoners kan de betekenis wellicht nog
achterhaald worden.
Maatregelencriteria Knotbomen dienen periodiek afgezet te worden. Solitaire bomen
kunnen ongestoord groeien; enig snoeien ter voorkoming van overlast
kan nodig zijn.
Landgoed
Definitie Groot stuk land met woonhuis.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
81

Korte omschrijving Landgoederen bestonden doorgaans uit grote tot uitgestrekte stukken
land dat vanuit een landhuis beheerd werd. Het goed kan bestaan uit
woeste grond, bos, wei- of bouwland, dan wel mengingen daarvan. Bij
een landgoed konden ook pachtboerderijen, molens e.d. behoren.
Waarde Zeer groot
Veldherkenning Landgoed de Bedelaar.
Maatregelencriteria Voor het particuliere landgoed vigeert een beheersplan.
Lanen, singels en boomrijen
Definitie Lijnvormige elementen met een (doorgaans historisch bepaald)
duidelijk begin en eindpunt bestaande uit een opgaande begroeiing van
één soort en qua structuur uniform.
Korte omschrijving Lanen en singels zijn aangelegd als visuele markeringen. Naast
landschapsschoon bestond er in 19 e eeuw voor doorgaande wegen een
wettelijke verplichting tot aanleg van voor reizigers schaduwbiedende
laanbeplantingen. Bij onwil werd op kosten van de grondeigenaar
dergelijke beplanting ook dwingend aangelegd. Een bijkomend
voordeel was de periodieke oogst van de boom bij kaprijpheid.
Voor eigenaren waren lanen ook vaak de verfraaide routes vanuit het
bedrijf (klooster, boerderij, kasteel) naar andere eigendommen
(kloosterboerderij, veldschuur, watermolen).
Bij veel lanen is er sprake van een “ontwerpaanleg”. Lanen worden dan
ook vaak op landgoederen en in de landgoedbossen aangetroffen. Lanen
zijn 1, 2 of 3-rijig. Lanen zijn meestal uniform qua
soortensamenstelling en leeftijd.
Een einde tachtiger jaren 20 e eeuw aangelegde nieuwe laan bij de
Kloosterhof legt een landschappelijke relatie tussen dit historische
gebouwencomplex en het nabijgelegen bosgebied.
Echte lanen dienen niet verward te worden met erop lijkende
beplantingen die als doel hadden een bosbrandremmende functie te
hebben. Vaak werden bij bosaanplantingen rond de percelen aangeplant
naaldhout brandsingels van loofhout in één of enkele rijen dik
aangelegd.
Singels zijn voor minstens 60% van de lengte min of meer regelmatig
bezet (één of twee rijen) met bomen van eenzelfde soort en leeftijd
waarbij de afstand tussen de buitenste bomen maximaal 5 meter
bedraagt. Op nattere gronden komen Elzensingels voor, die voor
minstens 80 % uit Zwarte Els bestaan.
Waarde Naast de evidente landschappelijke betekenis en de eveneens
belangrijke ecologische waarde van oudere lanen (vleermuizen, uilen)
zijn lanen, aangelegd vanuit de bovenaangegeven motieven, historischgeografisch
bezien van grote waarde. Ze markeren een periode in het
landgebruik, waarvan aanleg ervan in de mode of zelfs verplicht was.
In het Leudal komen lanen op diverse plaatsen voor, met een
concentratie in het gebied tussen St.-Elisabethshof en de St.-
Ursulamolen. Hier wordt ook een gemengde en derhalve zeldzaam type
laan aangetroffen met Eik, Acacia en Den.
Singels komen in het Leudal niet voor.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
82

Veldherkenning Niet altijd meer duidelijk herkenbaar als gevolg van vervaging door
naastgelegen bosontwikkeling. Door ouderdom zijn er vaak ook gaten
in de rij ontstaan. Mede door historisch onderzoek (kaartmateriaal)
kunnen lanen met een historische betekenis opgespoord worden.
Maatregelencriteria Beheren als eenheid. Dat wil zeggen: ontbrekende delen (tussen begin
en eindpunt) herplanten. Daar waar historische lanen vervagen door
naastgelegen bosontwikkeling, deze vrij zetten, waardoor ze beter
herkenbaar worden maar zich ook beter kunnen ontwikkelen.
Kroonprojectie aan de buitenzijde van de laan wordt over minimaal 3
meter van andere bomen vrijgesteld.
Militair bouwwerk
Definitie Bouwwerk ter ondersteuning van de militaire macht
Korte omschrijving Gebouwen die dienen voor huisvesting van militairen, opslag van
goederen, machines en dergelijke of het houden van militaire
oefeningen.
Waarde Groot
Veldherkenning Munitieopslagplaats Nunhem
Maatregelencriteria Dient gerestaureerd te worden, waarna periodiek onderhoud.
Molentakken
Definitie Afleiding van de molenbeek, ter voorkoming van peilverschillen
Korte omschrijving Om zoveel mogelijk over een constant waterpeil te kunnen beschikken
werden molentakken om de watermolens heen aangelegd. Ze werden op
een bepaald peil afgestuwd. Piekafvoeren werden doorgaans door deze
molentakken gestuurd, zodat bij de molen nog lang een optimaal
stuwpeil gebruikt kon worden voor het aandrijven van het maalwerk.
Waarde Molentakken hangen onverbrekelijk samen met de molen. Ze zijn
daarom van zeer grote waarde.
Veldherkenning Molentakken worden bovenstrooms van een watermolen afgesplitst en
voegen zich benedenstrooms van de molen weer bij de hoofdstroom.
Maatregelencriteria In stand houden als visoptrekvoorziening.
Monument
Definitie Kunstzinnige uitingen ter nagedachtenis aan een historische
gebeurtenis.
Korte omschrijving Door een kunstenaar vervaardigd voorwerp, doorgaans gemaakt ter
nagedachtenis van een historisch voorval en geplaatst op een goed
zichtbare plaats.
Waarde Groot
Veldherkenning Executie WO-II Weierse Brug; verbroederingsmonument
Streekmuseum Leudal; Beeld St. Servatius te St. Servaes.
Maatregelencriteria Als zodanig in stand houden.
Motte
Definitie Een motte is een natuurlijke of opgeworpen heuvel (de feitelijke motte),
soms met een gracht er om heen, en voorzien van een weertoren of
donjon er bovenop.
Korte omschrijving Vanwege de neiging van de mens om ten behoeve van zijn verdediging
tegen vijanden vooral gebruik te maken van natuurlijke barrières, is er
Erfgoedstrategie voor het Leudal
83

altijd een sterke relatie geweest tussen de plaats van
verdedigingswerken en het landschap. Natuurlijke heuvels, gelegen op
strategische plaatsen werden in de hoge Middeleeuwen (ca. 1000 n.C.)
gebruikt als natuurlijke vestingwerken. Door het bouwen van een
weertoren of donjon werd de macht die hiervan uitging, benadrukt. Een
aparte vorm is de “Abschnittsmotte”: een natuurlijke uitloper van een
heuvel(rug) werd door afgraven als het ware afgesneden of losgemaakt
van zo’n rug.
Waarde Mottes zijn vrij zeldzame middeleeuwse fenomenen. De historische
waarde is groot, omdat ze een exponent vormen van de bestuurlijke
en/of militaire macht van de grondeigenaren.
Veldherkenning Verondersteld wordt (ROB) dat de Graoveberg (op de kruising van
Zelsterbeek en Lange Pad) een Abschnittsmotte kan zijn geweest.
Historisch onderzoek zal moeten uitwijzen of dit inderdaad het geval is
geweest.
Maatregelencriteria Zeer waarschijnlijk zal de Graoveberg historisch bezien wel een of
andere bijzondere functie hebben gehad. Het is daarom van belang deze
heuvel te consolideren. Vooral bescherming tegen overmatige
betreding, waardoor erosie ontstaat, is van belang.
Oud bouwland
Definitie: Bouwland dat eeuwenlang met mest en plaggen is opgehoogd, zodat het
relatief hoger is komen te liggen dan de omgeving, en een bouwvoor
heeft die zeer humeus is (zie ook hoofdstuk 4.1).
Korte omschrijving In de zandgebieden treffen we de plaggendekken vooral aan in de
directe omgeving van de oude ontginningskernen. Hier is eeuwenlang
akkerbouw gepleegd waarbij o.a. met gestoken (gras en/of heide)
plaggen de bouwlanden bemest werden. In het algemeen worden essen
gekenmerkt door afwezigheid van perceelsscheidingen en bewoning.
Soms zijn er wel grensgreppels als perceelsscheiding aanwezig.
Waarde Plaggendekken zijn landschappelijk en cultuurhistorisch van betekenis.
Verder is bekend dat onder vele plaggendekken ook sporen te vinden
zijn uit de IJzertijd, Romeinse Tijd en de Vroege Middeleeuwen.
Veldherkenning Hoger gelegen gronden met soms een steilrand op de overgang naar de
lager gelegen omgeving. Soms worden als afscheiding ook wel
houtwallen en wildwallen aangetroffen. Vaak tref je essen aan bij oude
ontginningskernen en/of in combinatie met boerenhoeven en
houtwallen e.d. (zie ook bodemkaart: Eerdgronden).
Maatregelencriteria Diepploegen is ongewenst i.v.m. het potentieel aanwezige
bodemarchief. Dit dient een voorwaarde bij ingebruikgeving te zijn.
Voortzetting van een akkerbeheer, bij voorkeur in een historische vorm,
(o.a. graan) heeft de voorkeur.
Poelen
Definitie Een (meestal gegraven) plas voor het drenken van vee.
Korte omschrijving Bij gebrek aan natuurlijk open water in de vorm van beken, vennen en
meertjes werden er voor het drenken van vee poelen gegraven. Meestal
hebben ze een ronde vorm en variëren in grootte van 5 tot 15 meter in
doorsnede. Meestal werden ze aangelegd in natuurlijke laagtes,
Erfgoedstrategie voor het Leudal
84

waardoor ook afstromend water zich in de poel kon verzamelen.
Bovendien kon er op dergelijke plaatsen ook voeding met grondwater
bestaan. Vaak werden er bij de poel één of meerdere knotwilgen
geplant.
Tegenwoordig worden poelen ook aangelegd als voortplantingswater
voor amfibieën.
Waarde Naast een landschappelijke waarde hebben poelen een evidente
ecologische waarde. Oorspronkelijke (oude) poelen hebben ook een
hoge cultuurhistorische waarde als element van de heersende
landbouweconomie- en praktijk.
Veldherkenning Einde jaren zeventig bestond er in het Leudal nog slechts één
oorspronkelijke weidepoel, namelijk de Duvelskoel bij de Speckerbrug.
Deze staat ook op oude kaarten al vermeld. Alle andere weidepoelen
zijn in de jaren tachtig en negentig van de 20 e eeuw aangelegd.
Maatregelencriteria Periodiek schonen 1x/5-10 jaar, afhankelijk van de mate van
gewasgroei in de poel. Indien beweid, dient een deel van de poel (de
noordzijde) uitgerasterd te worden, ter voorkoming van overmatige
vertrapping. Aanwezige knotwilg 1x/5-10 jaar knotten. Bij afwezigheid
van een kotwilg, daarin voorzien.
Processie
Definitie St.-Servaesprocessie
Korte omschrijving Processie vanuit de kerk van Nunhem naar kapel St.-Servaes op de
eerste zondag na de eerste Heilige Communie. Processie ter ere van St.-
Servatius. Bij St.-Servaes wordt door schoolkinderen daags tevoren een
bloementapijt gelegd. Bij de kapel wordt een mis gehouden.
Waarde Zeer groot
Veldherkenning Optocht
Maatregelencriteria Traditie wordt door parochie in stand gehouden
Rabatten
Definitie Zwak bolvormige stroken bosgrond van 2-5 meter breed, aan
weerszijden begrensd door ondiepe (soms ook diepe) greppels.
Korte omschrijving Ter verbetering van bosontwikkeling op nattere bosbodems werden
evenwijdig lopende ondiepe afwateringsgreppels gegraven op
regelmatig afstand van elkaar gelegen (2 – 5 meter). De vrijkomende
grond werd verspreid over de tussenliggende percelen, de rabatten.
Deze werden daardoor enigszins opgehoogd. Door afwatering en
ophoging ontstonden er drogere omstandigheden voor bosgroei. De
aanleg van rabatten is tot ver in de 20 e eeuw een wijd verbreide
bosteelttechniek geweest, maar wordt thans niet meer toegepast wegens
een andere benadering van de bosbouw, die veel meer natuurtechnisch
gericht is.
Waarde De ecologische waarde van ondiepe greppels is beperkt. Diepere
greppels hebben een eigen, meestal vochtig microklimaat, waarbij
vooral veel sporenvormende soorten (varens, mossen, paddestoelen)
worden aangetroffen. Rabatten zijn niet zeldzaam, maar dreigen
langzaam te verdwijnen wegens het achterwege blijven van onderhoud.
Veldherkenning Ondiepe evenwijdige verlopende greppels in bossen op relatief vochtige
bosbodems. Meestal in de omgeving van (oorspronkelijke) vennen en
Erfgoedstrategie voor het Leudal
85

natte laagtes, maar vooral ook in de beekdalen. In het Leudal op
meerdere plaatsen nog duidelijk waarneembaar.
Maatregelencriteria Het verdient aanbeveling, op een enkele plaats, duidelijk zichtbaar voor
bezoekers aan het Leudal, rabatten in stand te houden ter voorkoming
van het verdwijnen van deze cultuurhistorische fenomenen. Opschonen
door verwijdering van blad en takhout.
Schaapskooien
Definitie Veldschuren die dienden voor het stallen van schapen
Korte omschrijving Voor het laten grazen van schapen werden vooral de woeste gronden
gebruikt. De scheper trok met zijn kudde schapen naar de heide en
verbleef daar doorgaans meerdere dagen, omdat het te ver was om
steeds terug te lopen met de kudde naar boerderij of dorp. Voor dat doel
werden daarom schaapskooien gebouwd, die natuurlijk karakteristieke
herkenningspunten in het open heidelandschap waren.
Waarde Zowel landschappelijk, bouwkundig als cultuurhistorisch van grote
waarde.
Veldherkenning Er zijn geen aanwijzingen gevonden dat er schaapskooien in het Leudal
ooit hebben gestaan. Een mondelinge verwijzing (S. Hanssen 2004)
veronderstelt dat er wellicht een kooi heeft gestaan op Den Heymert.
Toch is het waarschijnlijk dat er één of meer kooien zijn geweest,
gezien de ontwikkeling van het landschap en de langdurige fase waarin
een substantieel aandeel heide bestond, in vergelijking met andere
streken in het zandgebied van Limburg.
Het kan echter zo zijn dat de afstand van de heide naar de dorpenkring
in de omgeving klein genoeg was om dagelijks te overbruggen, zodat er
geen kooien nodig waren.
Maatregelencriteria n.v.t.
Sterrenbos
Definitie Padenstelsels die als de stralen van een ster bij elkaar komen in één
centraal punt.
Korte omschrijving Sterrenbossen konden om uiteenlopende redenen worden aangelegd.
Meestal is er sprake van een landgoederensfeer. Vanuit het centraal
gelegen landhuis kon het landgoed via de stralen van de ster goed
overzien worden. Daarnaast werden sterrenbossen ook wel aangelegd
als parkachtige voorzieningen, zonder dat er sprake was van een
centraal bouwwerk; dus gewoon als een bepaalde parkstijl.
Verondersteld wordt dat de meeste in Limburg bekende sterrenbossen
tot stand kwamen tijdens de hakhoutcultuur. Uit de verschillende
segmenten van de ster (die ook diverse eigenaren kunnen hebben
gehad) werd het gehakte hout (de sjansen) bij elkaar gebracht in het
centrum, van waaruit het gemakkelijk per kar afgevoerd kon worden.
Sterrenbossen kennen (kenden) in het Leudal stralenkransen van acht
stralen.
Waarde Als bijzonder bosbouwkundig element cultuurhistorisch van waarde.
Voor bezoekers een tot de verbeelding sprekende verschijningsvorm.
Veldherkenning In het “Starrenbos” in het westelijke Leudal is het nog 5-stralige restant
van een 8-stralig sterrenbos te zien. Daarnaast zijn nog drie stralen te
herkennen van een 8-stralig sterrenbos westelijk van Kloosterhof. Ook
Erfgoedstrategie voor het Leudal
86

ten noorden van het Leudal (Ophoven c.a.) hebben zich waarschijnlijk
twee sterrenbossen bevonden. Het toponiem Sterrenboschweg wijst hier
op. Op luchtfoto’s van Ophoven is in een stuk bouwland de 8-stralige
structuur te zien, terwijl op de Ferrariskaart iets meer naar het oosten
een bos met padenstelsel in Sterrenbosstructuur is ingetekend.
Maatregelencriteria In ieder geval de nog resterende padenstructuur actief in stand houden.
Het verdient aanbeveling om vanwege de beleving van het landschap,
en als completering vanuit het cultuurhistorisch besef, de 3 verdwenen
stralen weer te restaureren.
Stuifwallen
Definitie Opgeworpen aarden wal begroeid met bomen om stuivend zand tegen te
houden.
Korte omschrijving In de periode van de zandverstuivingen probeerde men te voorkomen
dat ontgonnen gebied, bouwlanden en dorpen werden overstoven.
Hiertoe werden aarden wallen opgeworpen of voormalige hout- en
wildwallen opgehoogd, loodrecht op de heersende windrichting, dus
noordwest-zuidoost georiënteerd. Beplanting met Eik.
Waarde Belangrijk cultuurhistorisch element in de bewoningsgeschiedenis
Veldherkenning Hogere wallen dan hout- en wildwallen en een oriëntatie loodrecht op
windrichting. Niet bekend van het Leudal. Een walaanduiding op de
kaart van 1780 wijst mogelijk op een stuifwal in het gebied tussen
Lange Pad en Zelsterbeek.
Maatregelencriteria Zie hout- en wildwal.
Vloeiweiden
Definitie Op zwak hellende dalflanken van de beekdalen (vaak in voormalige
overstromingsvlaktes) gelegen landbouwpercelen, die door middel van
aangevoerd beekwater bevloeid werden door middel van een stelsel van
greppels.
Korte omschrijving Het verhang in beekdalen werd benut voor het opstuwen van water en
aflaten daarvan via gegraven greppels naar een plaats benedenstrooms,
waar het over het land kan worden afgevloeid, en terugkeert in de beek.
Daarbij werd o.a. slib afgezet, wat als een natuurlijke bemesting kan
worden beschouwd. Verondersteld wordt dat vloeisystemen vooral
werden gebruikt voor wei- en hooiland, die ongetwijfeld een zeer hoge
botanische kwaliteit zullen hebben gehad.
Waarde Zeer specifiek in de historie van het agrarisch grondgebruik en daarom
cultuurhistorisch waardevol. Bij restauratie kunnen ook hoge
ecologische waarden ontstaan.
Veldherkenning In het Grootboek van de Limburgse watermolens (Rijksarchief
Maastricht; mond. med. H. de Mars) schijnt een verwijzing te staan naar
het voorkomen van een vloeiweide stroomafwaarts van St.-
Elisabethsmolen. De daar voorkomende rabatten hebben inderdaad een
geheel ander patroon dan gebruikelijk, wat er op kan duiden dat hier via
een aanvoertak opgestuwd beekwater over de bestaande weide en
eventueel ook het bos (dat eertijds eveneens weide was) stroomde.
Maatregelencriteria Van nog herkenbare vloeiweides dient het greppelsysteem in stand
gehouden te worden.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
87

Voorde
Definitie Doorwaadbare plaatsen in beken en rivieren
Korte omschrijving Hoewel ook in prehistorische tijden al bruggen werden gebouwd, zijn er
tal van plaatsen in de doorgaande routes geweest, waar men beken en
rivieren moest oversteken. Vaak betrof het ondiepe trajecten, die
relatief makkelijk gepasseerd konden worden. Dergelijke ondiepe
oversteekplaatsen werden voorden genoemd.
Waarde Voorden hebben vaak de plaats bepaald waar beken en rivieren
overgestoken konden worden, waardoor er oude paden- en
wegenstelsels naar toe ontstonden. Ze hebben een grote
cultuurhistorische betekenis.
Veldherkenning De plek waar voorden voorkwamen kan geanalyseerd worden door
bestudering van oud kaartmateriaal. Ook toponiemen wijzen vaak al op
het bestaan van een oversteekplaats, die een voorde kon zijn geweest
alvorens er een brug werd gebouwd (Koebrug, bijvoorbeeld.). In het
veld zijn voorden te herkennen aan holle wegen die van de hogere
gronden de terrasranden naar de beekdalen doorsnijden en rechtstreeks
naar de beek voeren, waarbij er vaak geen sprake is van een bestaande
of gewezen brug. In het Leudal worden voorden in ieder geval
verondersteld bij de Speckerbrug, bij Klooster St.Elisabethsdal en langs
de Zelsterbeek.
Maatregelencriteria Alleen nog zichtbare holle wegen die duidelijk een aansluiting op
voorden hebben gehad dienen geconsolideerd te worden. In de beek zelf
zijn geen maatregelen nodig.
N.B. Bij de hermeandering van de Leubeek tussen Hoeve Crijns en
Speckerbrug is voorzien in de aanleg van twee voorden, die na enkele
jaren de oversteek voor vee tussen twee begrazingseenheden ter
weerszijden van de beek dient te verzorgen. In overleg met het
waterschap dienen deze voorden eveneens in stand gehouden te worden.
Vuursteenvindplaats
Definitie Terrein (akker, weide, bos e.d.) waar door de mens bewerkte vuurstenen
voorwerpen zijn aangetroffen.
Korte beschrijving In de prehistorische bewoningsperiode was vuursteen een zeer
belangrijk materiaal, waarvan tal van voorwerpen werden gemaakt, zoal
wapens (messen, pijlpunten, bijlen) als gebruiksvoorwerpen
(schrabbers, sikkels). Gedurende vele duizenden jaren werden deze
voorwerpen gemaakt, verhandeld , verloren of weggegooid. Hoe meer
vuurstenen voorwerpen worden gevonden, hoe meer een dergelijke
plaats door de prehistorische mens in gebruik is geweest. Aan de manier
van bewerking kan ook de periode waarin de betreffende bevolking
heeft geleefd, afgelezen orden.
Waarde Zeer groot, vooral bij hoge concentraties.
Veldherkenning Alleen te vinden bij opgravingen dan wel op (meestal onbegroeide)
plaatsen waar grondbewerking plaats vindt, zoals akkers.
Maatregelencriteria Vrijwel alle akkers in het Leudal zijn belangrijke
vuursteenvindplaatsen. Voorwaarde voor voortgezet akkergebruik is
een relatief ondiepe bouwvoorbewerking (30 cm.) en het voorkomen,
Erfgoedstrategie voor het Leudal
88

dat bouwvoormateriaal uit het gebied wordt afgevoerd, zoals bij
bollenteelt.
Watermolens
Definitie Bouwwerken waarbij door middel van waterkracht een maalwerk in
gang gebracht kan worden
Korte omschrijving In de middeleeuwen werd waterkracht als krachtbron voor de
aandrijving van maalwerken ontwikkeld, nadat al eerder windkracht bij
windmolens werd toegepast. De watermolens dienden voor het malen
van graan, voor de olieproductie, het maken van papier, laken, etc.
Bovendien werden ze gebruikt voor de visvangst. Ze vormden daarmee
de kern van de lokale landbouweconomie. Met watermolens werd
macht uitgeoefend: boeren/pachters werden doorgaans gedwongen bij
een bepaalde molen hun producten te laten malen. Molens waren voor
de tijd dat ze ontstonden technisch hoogstaande voorzieningen. Vaak
bezitten water- en windmolens nog steeds historische rechten op een
vrij onbebouwd veld vóór de windmolen en stuwrechten t.b.v. het
drijfwerk van de watermolen. Aan de watermolens zijn soms ook nog
visrechten verbonden.
Waarde Bouwkundig en landbouw/landschapshistorisch van zeer grote waarde.
Veldherkenning Spreekt voor zich.
Maatregelencriteria In stand houden door het toekennen van gebruiksfuncties.
Wegkruis
Definitie Kruis al dan niet met kruisbeeld, voorkomend langs op of splitsing van
wegen.
Korte omschrijving Weg- of veldkruisen die uit devotie geplaatst werden of dienen ter
nagedachtenis aan een gebeurtenis (moord, dank voor lijfsbehoud,
voorkomen van misoogst of natuurgeweld. Doorgaans wordt een boom
bij een veldkruis geplaatst, vooral Lindebomen (zie o.a. veldkruis
Nunhem)
Waarde Groot
Veldherkenning Moordkruis Speckerweg, veldkruis Zelsterbrug, veldkruis Nunhem, etc.
Maatregelencriteria In stand te houden door periodiek onderhoud (tegengaan roest, rotting,
opnieuw verven, snoeien beplanting, etc.)
Weier
Definitie Kunstmatige vijver die diende als visvijver of waarvan het opgeslagen
water werd gebruikt voor bevloeiingsdoeleinden
Korte omschrijving Door op geschikte plaatsen in een beektraject dammen aan te leggen
konden natuurlijke dan wel daartoe gegraven laagten zich opvullen met
beekwater. Dergelijke vijvers werden weiers genoemd. Ze konden
dienen als visvijver (vooral karper), maar ook kon het water gebruikt
worden voor bevloeiingsdoeleinden.
Waarde Weiers getuigen van een slim gebruik door de mens van natuurlijke
omstandigheden voor de visvangst en de landbouw. In Noord- en
Midden-Limburg werden ze waarschijnlijk veel minder gebruikt dan
bijvoorbeeld in Brabant en Zuid-Limburg. Als historisch-geografisch
element zijn ze daardoor zeer waardevol.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
89

Veldherkenning In het Leudal is waarschijnlijk de laagte stroomafwaarts van de Wierse
Brug een weier geweest. Weiers zijn te herkennen door een relatief
onnatuurlijke verbreding van beek en beekdal.
Maatregelencriteria Minimaal dient de morfologie (de vorm) van de weier in stand
gehouden te worden. Overwogen kan worden om de weier te herstellen.
Daarbij dient dan rekening gehouden te worden met een
visoptrekvoorziening, daar de dam anders als een barrière in het
beeksysteem gaat functioneren.
Windmolens
Definitie Bouwwerk waarbij door middel van wind een maalwerk in gang
gebracht kan worden
Korte omschrijving Windmolens worden gekarakteriseerd door een wiekenkruis, dat met
zeil wordt bespannen, waarna het door winddruk gaat ronddraaien.
Molens kunnen van steen of hout zijn opgetrokken, staan op de vlakke
grond, een belt of op een standaard. Door de staart van de molen kan
deze gekruid worden. Het maalwerk kan gebruikt worden voor het
malen van graan, het pletten van oliehoudende producten, het slaan van
laken, etc.
Waarde Bouwkundig en landbouw/landschapshistorisch van zeer grote waarde
Veldherkenning Alleen nog in de omliggende dorpen (twee beltmolens in Horn, een
beltmolen in Heythuysen, een beltmolen in Roggel, een standaardmolen
in Baexem, een standaardmolen in Beegden)
Maatregelencriteria In stand houden door het toekennen van gebruiksfuncties
Erfgoedstrategie voor het Leudal
90

Literatuur
Abrahams, P., 1975: Rondj Graoveberg en Krommenets. Verhalen uit het Leudalkwartier,
Nunhem.
Abrahams, P., 1977: De Kroedwés. Rondom het Leudal jrg. 2 nr 5.
Anonymus, 2004: Inventarisatie aardkundige Waarden Staatsbosbeheer. Rapport i.o.v.
Staatsbosbeheer opgesteld door adviesbureau Syncera De Straat B.V.
Bakker, R., 2003: The emergence of agriculture on the Drenthe Plateau. A palaeobotanical
study supported by high-resolution 14C dating, Bonn (Archäologische Berichte 16).
Bats, M., Ph. Crombé, I. Devriendt, R. Langohr, J.H. Mikkelsen, C. Ryssaert, J. Schreurs, A.
van de Water & M. van Strydonck 2002: Onderzoek langs de Omleiding N273 te Haelen
(Provincie Limburg, Nederland), Vroeg-Mesolithicum en Vroeg-Neolithicum, Notae
Praehistoricae 22, 87-102.
Batta, E.C.M.A., et.al. 1960/1967: Limburgs Verleden. De geschiedenis van Nederlands
Limburg tot 1815 (2 delen), Maastricht.
Berg, van den, M.W., & J.C.G. Schwan 1996: Millennial climatic cyclicity in Weichselian
Late Pleniglacial to Early Holocene fluvia deposits of the river Maas in the southern
Netherlands, in: M.W. van den Berg, Fluvial sequences of the Maas. A 10 Ma record of
neotechnics and climatic chage at various time-scales, Wageningen, 99-121.
Bloemers, T., 1972: Drie Rössenscherven uit Nederlands-Limburg, Helinium 12, 47-52.
Bloemers, T, 1975: Haelen. Archeologische Kroniek van Limburg over 1973-4, 24-25.
Bohmers, A. & A. Wouters 1954: Früh- und mittelpaläolithische Funde aus den Niederlanden.
Palaeohistoria 3, 206-217.
Bursch, F.C., 1940: Een steenen hamer uit Midden-Limburg, Oudheidkundige Mededelingen
van het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden 71, 16-18.
Ginkel, E.J. van, & B.J. Groenewoudt 1990: Archeologische landschapselementen:
bescherming, beheer en restauratie, Utrecht.
Ginkel, E. van, & K. Steehouwer 1998: ANWB Archeologieboek Nederland, Den Haag.
Gorissen, A., & R. van der Hoek, 1994: Waterschappen in Peel en Maasvallei, Blerick.
Haaren, H.M.E. van, 1968: Palaeolithic artefacts from Limburg, Berichten van de Rijksdienst
voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek 18, 7-47.
Hanssen, J.H. en J. Koppert – van Reeuwijk 1998: Schaapherders uit het Leudal in
Vlaanderen. Rondom het Leudal jrg. 23 nr. 91.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
91

Harsema, O.H., 1963: Verslag van de archeologische kartering van het Leudal, Groningen
(intern rapport BAI).
Harsema, O.H., 1965: Vondsten van de Hilversum-kultuur uit Neer (NDL, L.), Helinium 5,
44-49.
Harsema, O.H., 1973: Het Leudal als woongebied in de prehistorie, in: T. Lemaire, Het
Leudal. Beeld van een Midden-Limburgs Beekdal, Haelen, 133-155.
Hiddink, H., 2003: Aspecten van het grafritueel in de Late IJzertijd en de Romeinse
tijd in het Maas-Demer-Scheldegebied, in: H. Hiddink (ed), Het grafritueel in de late IJzertijd
en Romeinse tijd in het Maas-Demer-Scheldegebied, in het bijzonder van twee grafvelden bij
Weert, Amsterdam (Zuid-Nederlandse Archeologische Rapporten 11), 1-75.
Hijszeler, C.C.J.W., 1951: Limburg, Heythuysen, Berichten van de Rijksdienst voor het
Oudheidkundig Bodemonderzoek, 1-2.
Hooijer, C.R., 1972: Over bijlen en dissels, Westerheem 21, 23-28.
Hooijer, C.R., 1980: Vroeg-, midden- en laat-Neolithicum in Haelen, Westerheem 29, 318-
321.
Jappe-Alberts, W., 1972: Geschiedenis van de beide Limburgen (2 delen), Assen (Maaslandse
Monografieën 15).
Jeukendrup, B., 1979: Haelen-Nunhem. Schetsen uit voorbije tijden, Haelen.
Joosten, M. e.a., 1980: Aldenghoor, Haelen.
Kemp, P., 1975: Limburgse sagen en legenden, Maastricht.
Kierkels, M. & M. van Hoef-van Rijt 1997: Midden-Paleolithische vondsten in het Leudal,
Rondom het Leudal 87, 164-165.
Kierkels, M. & M. van Hoef-van Rijt, 1997: Romeinse en IJzertijd-vondsten te Neer, Rondom
het Leudal 87, 166-167.
Willems, W., & R. Brandt 2005: Hoofdstuk 4 Fysiek beschermen, in: Kwaliteitsnorm
Nederlandse Archeologie, versie 2.2.
Kolen, J., H. van Laarschot & G. Box 2004: Beekdalen en hun cultuurgeschiedenis: Peelland,
in: F. Gerritsen & E. Rensink (red.), Beekdallandschappen in archeologisch perspectief. Een
kwestie van onderzoek en monumentenzorg, Amersfoort (Nederlandse Archeologische
Rapporten 28), 35-55.
Lemaire, T. (red.), 1973: Het Leudal. Beeld van een midden-Limburgs beekdal, Haelen.
Lemaire, T., 1976: Het raadsel van de strijdhamer van Baexem, een oude vondst opnieuw
belicht, Rondom het Leudal 3, 16-21.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
92

Lemaire, T., 1977-1978: De Bedelaar van Professor Dubois. Geschiedenis van een landgoed,
Rondom het Leudal 5 t/m 12.
Lemaire, T., 1993a: Sporen van een nederzetting uit de IJzertijd en uit het (late) Neolithicum
in Haelen, deel 1, Rondom het Leudal 70, 219-223.
Lemaire, T., 1993b: Sporen van een nederzetting uit de IJzertijd en uit het (late) Neolithicum
in Haelen, deel 2, Rondom het Leudal 71, 257-261.
Lemaire, T., 2000: Het Neolithicum van de “Haelerhei”, Rondom het Leudal 97, 422-429.
Lohof, E., in druk: Archeologie in Via Limburg. Omleiding N273-Haelen. Definitief
Archeologisch Onderzoek Haelen-Napoleonsweg (DAO A1).
Luys, W., 1993: Reactie op artikel “Waar zijn de vondsten gebleven?” van T. Lemaire,
Rondom het Leudal 70, 238-239.
Klok, R.H.J., 1977: Archeologisch reisboek voor Nederland, Bussum
Metsemakers, H., & A. Wouters, 1993: Midden-Paleolithicum onder Nunhem (Midden-
Limburg), APAN Extern 3, 66-73.
Mols, P., 2004: Veldprocessies in Roggel omstreeks 1600, Rondom het Leudal 114, 336-337.
Mols, P., 2005: De molenbaan van Roggel, 1278-1795, Rondom het Leudal 117, 429-432.
Projectgroep Archeologische Inspectie en Onderhoud Noord-Brabant, 2004: Informatiebladen
archeologisch landschapsbeheer: grafheuvels, kasteelbergen of mottes, urnenvelden, Vught.
Provincie Limburg 2001: Provinciaal Omgevingsplan Limburg (POL), Maastricht.
Renes, J.,1999: Landschappen van Maas en Peel. Een toegepast historisch-geografisch
onderzoek in het streekplangebied Noord- en Midden-Limburg, Maastricht ( Maaslandse
Monografieën 9).
ROB, 2000: De Monumentenwet en archeologisch rijksmonumenten. Informatie voor
eigenaren, beheerders en gebruikers, Amersfoort.
Schuring, H., e.a., 1992: Veranderend landschap, Den Haag (Ministerie van LNV)
Smeets, J., 1990: De Seine-, Oise- en Marnecultuur in het Leudal, Rondom het Leudal 60,
567-568.
Smeets, J., 1989: De Rössencultuur in het Leudalgebied, Rondom het Leudal 55, 440.
Staatsbosbeheer, 2003: Uitwerkingsplan Leudal 2003-2012, Roermond.
Staatsbosbeheer, 2004: Koepelvisie Landschap en cultuurhistorie regio Gelderland, Arnhem.
Staatsbosbeheer, 2004: Visie Landschap, Driebergen (intern document).
Erfgoedstrategie voor het Leudal
93

Stapert, D., 1979: Kessel. Bulletin Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond 78, 106-
107.
Visscher, H.A., 1975: De Nederlandse landschappen. Ontstaan, wetenschappelijke betekenis,
belevingswaarde, Utrecht.
Wijnands, J. (red), 2000: ’t Land van Horne. Horn.
Wouters, A., 1952-53: Het Palaeolithicum en Mesolithicum in Limburg, Publications de la
Société Historique et Archéologique dans le Limbourg 88–89, 1-3.
Wouters, A., 1980: Klassiek "Moustérien" uit het Leudal en omgeving?, Archaeologische
Berichten 8, 117-146.
Wouters, A.M., 1982: Jongpaleolithicum in meerdere componenten uit het Leudal,
Archaeologische Berichten 11/12, 53-92.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
94

Geraadpleegde kaarten
Inventarisatie aan de hand van Limburg in Kaart en Prent. Historisch cartografisch overzicht
van Belgisch en Nederlands Limburg, door E. van Ermen, E. van Mingroot, B. Minnen en M.
van der Eycken, 1985. Weesp.
• p. 14: Chorografische kaart van Nicolaas Visscher I (1618-1679) of Nicolaas Visscher II
(1649-1702), uitgegeven door Petrus Schenk jr. (1719-1755). Kleine uitsnede uit de kaart
(rechtsboven) toont Graafschap Hoorn, waaronder het gebied van het Leudal en land van
Thorn. Ook zijn de belangrijkste beken afgebeeld.
• p. 21: Minuut (/) van een primitieve chorografische kaart, toegeschreven aan Jacob van
Deventer (tweede helft 16 de eeuw, misschien nog ca. 1550). Vrij gedetailleerde kaart van
het gebied ten westen van de Maas, vanaf Stevenweert in het zuiden tot samenvloeing
Neerbeek in de Maas in het noorden.
• p. 32: Het Overkwartier van Gelre. Chorografische kaart van Johan Blaeu, uitgegeven in
zijn Atlas maior in 1662. Uitsnede toont het gebied ten westen van de Maas tussen
Roermond en Weert. Enkele belangrijke beken en verbindingswegen tussen grotere
plaatsen (Hoorn, Gratem, Heythuysen etc. ) zijn afgebeeld.
• p. 53: Weert. Figuratieve kaart door Jacob van Deventer (ca. 1540-1575).
Grondgebruik volgens historische kaarten:
Chorografische kaart, toegeschreven aan Jacob van Deventer: gebied ten oosten van
Heythuysen tot aan S. Elizabeth wordt de heijde genoemd. De weg van Warenberg naar
Heythuysen doorkruist het westelijk deel van dit gebied. Op de kaart worden voor de
zuidzijde van dit gebied heuvels afgebeeld. Het gebied van De Heyde strekt zich in oostelijke
richting uit tot aan de Haelensche beek bij Nunhem.
Ferrariskaart 1771
Geudeke P.W. e.a., 1992 Grote Historische Provincie Atlas 1: 25.000. Limburg 1837 – 1844
Wolters-Noordhoff Atlasproducties
Stiboka, 1972. Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000; toelichting bij de kaartbladen
blad 57 Oost Valkenswaard en 58 West Roermond. Stichting voor Bodemkartering,
Wageningen.
Stiboka, RGD, 1992. Geomorfologische kaart van Nederland, schaal 1 : 50.000, blad 58
Roermond. Stichting voor Bodemkartering / Rijks Geologische Dienst, Wageningen /
Haarlem.
Tranchotkaart 1812 – 1820
Gemeentelijke kaarten 1865-1870
Erfgoedstrategie voor het Leudal
95

Bijlage 1 Tijdladder van het Leudal
3.500.000 BP – 9.500 v.C. Pleistoceen (= Geologisch tijdvak, tijdperk van de IJstijden)
Ca. 400.000 – 35.000 BP . Midden-Paleolithicum(= midden fase van de Oude Steentijd); de
oudste artefacten uit het Leudal dateren uit de late fase van het
Midden-Paleolithicum (120.000–35.000 BP) uit de periode van
de laatste ijstijd, het Weichselien. Ze worden gerekend tot het
Moustérien. Ook in de omgeving van het Leudal (Neer, Kessel)
zijn werktuigen uit het Moustérien aangetroffen.
Ca. 400.000 - 35.000 BP Homo neanderthalensis (Neanderthaler-mens); in het Leudal is
de aanwezigheid van de Neanderthaler-mens door het voorkomen
van Moustérien-werktuigen vastgesteld.
370.000 – 130.000 BP Saalien. Voorlaatste ijstijd (glaciaal), afwisseling van relatief
warme en (zeer) koude perioden.
Vroeg Saalien: afwisselend koud en vrij zacht.
Midden Saalien: zeer koud (periode van maximale uitbreiding
van het landijs)
Laat Saalien: vrij koud
130.000 – 120.000 BP Eemien Interglaciaal: gematigd warm
120.000 BP – 9.500 v.C. Weichselien. Laatste ijstijd, afwisseling van relatief warme en
(zeer) koude perioden.
Vroeg Glaciaal : Afwisselend koud en vrij zacht
Pleniglaciaal: Vrij koud tot zeer koud
15.000 BP – 9.500 v.C. Laat Glaciaal: Afwisselend vrij zacht en vrij koud
Ca. 35.000 BP De Cro-Magnon mens verschijnt als eerste moderne mens (Homo
sapiens) in Noordwest-Europa
35.000 BP – 9.500 v. C. Laat-Paleolithicum (late fase van de Oude Steentijd); uit het
Leudal zijn artefacten bekend van de Creswell- (ca. 12.500–
11.800? BP) en Federmesser-cultuur (ca. 11.500-10.800 BP): op
de Boshei zijn talrijke artefacten, waaronder schrabbers, stekers
en spitsen, van de Federmesser-cultuur gevonden.
Ahrensburg-cultuur (ca. 10.700–9.700 BP): uit de omgeving van
Kessel en Neer zijn enkele concentraties van vuurstenen
werktuigen, zoals klingen, schrabbers, bekend.
9.500 v.C. - heden Holoceen (Geologisch tijdvak, klimaat is gematigd warm)
9.500 – 5.300 v.C. Mesolithicum (= Midden Steentijd); nieuwe werktuigen als pijl
en boog. Kleine pijlspitsen (microlithen) zijn op enkele plaatsen
in het Leudal gevonden. Vindplaatsen kenmerken zich vaak door
haarden waaromheen een verspreiding van vuurstenen artefacten.
Periode van klimaatverbetering, in de loop van het Mesolithicum
is er een toename van loofbos.
9.500 - 8.200 v.C. Preboreaal. Het klimaat wordt geleidelijk vochtiger en warmer.
5.300 – 2.000 v.C. Neolithicum (= Nieuwe Steentijd); eerste landbouwers vestigen
zich op lössplateaus in Zuid-Limburg; op zandgronden
geleidelijke verandering van jacht naar landbouw. Ontginning
van bos naar akker. Concentraties van aardewerk, stenen
artefacten wijzen op nederzettingen, in Zuid-Limburg ook
Erfgoedstrategie voor het Leudal
96

grondsporen. Ook zijn in Limburg grafheuvels en vlakgraven
bekend.
5.300 – 4.200 v.C. Vroeg-Neolithicum
Lineaire Bandkeramiek (5.300-4.900 v. C): incidentele vondsten
in het Leudal, nederzettingen in het zuiden van de provincie.
Rössen-cultuur (4.900-4.300 v.C.): enkele losse vondsten van
aardewerk in het Leudal.
4.200 – 2.850 v.C. Midden-Neoliticum
Michelsberg-cultuur (4.200-3.600 v.C.) en Steingroep (3.450-
2.500 v. C): producten uit de vuursteenmijnbouw in Rijckholt
zijn ook in het Leudal aangetroffen. Fragmenten van kraaghalsflesjes
uit de Stein-groep zijn gevonden op de Boshei. Een
mogelijke nederzetting van de Stein-groep is opgegraven langs de
Napoleonsbaan bij Haelen.
2.850 – 2.000 v.C. Laat-Neolithicum
Standvoetbekercultuur (2.800-2.400 v.C.) en Klokbekercultuur
(2.400-1.900 v. C.): o.a. bekeraardewerk versierd met banden,
hamerbijlen, vuurstenen bijlen. In het Leudal zijn voornamelijke
losse vondsten (o.a. pijlspitsen) bekend. Laat-neolithisch
aardewerk is afkomstig uit een voormalige zandwinninglocatie
bij de Bedelaar.
8.200 – 7.000 v.C. Boreaal: In de winter koud, in de zomer warm.
7.000 – 3.700 v.C. Atlanticum: Door het steeds gunstigere klimaat was er een sterke
bosuitbreiding (linde/eik).
2.000 – 800 v.C. Bronstijd. Brons wordt gemaakt uit een legering van koper en tin.
Kenmerkend zijn bronzen wapens en voorwerpen en grafheuvels.
In het Leudal werd een boomkistgraf aangetroffen in een
grafheuvel. Ploegsporen, grafheuvels, urnenvelden, vlakgraven.
In de late Bronstijd is de Kerbschnitt met tumuli in urnenvelden
van groot belang.
2.000 - 1.800 v.C. Vroege Bronstijd
1.800 – 1.100 v.C. Midden Bronstijd
1.100 – 800 v.C. Late Bronstijd
800 – 12 v.C. IJzertijd; bronzen voorwerpen en wapens gingen over in ijzeren
voorwerpen en wapens. IJzer werd gewonnen uit moerasijzererts
en klapperstenen. Bekend zijn nederzettingen, Celtic fields, en
urnenvelden.
Belangrijk is de voortzetting van de Bronstijd in de Vroege
Ijzertijd met de Harpstedt-cultuur, aangetroffen in tumuli in
urnenvelden. Uit de Midden-IJzertijd zijn nederzettingssporen
bekend van de zandafgraving nabij de Bedelaar (groeve
Aquarius), waar een bewoningslaag met aardewerk en hutteleem
werd gevonden. Van de late Ijzertijd zijn geen vondsten bekend.
800 - 500 v.C. Vroege IJzertijd
500 - 250 v.C. Midden-IJzertijd
250 – 12 v.C. Late IJzertijd
1.200 v.C. – heden Sub-Atlanticum (= huidige klimaatfase)
12 v.C. – circa 450 n.C. Romeinse Tijd. In het Leudal zijn heel weinig vondsten uit deze
periode bekend. Op één locatie is aardewerk en verbrand bot
gevonden, wat mogelijk op twee crematiegraven duidt.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
97

Daarentegen zijn in het oosten aangrenzende Laagterras van de
Maas talrijke vondsten bekend, zoals de militaire nederzetting
Melenborg, de Romeinse weg van Heel via Melenborg naar Neer,
de Romeinse wachtpost bij de Romeinse brug (of voorde?) over
de Neerbeek. In Buggenum zijn Romeinse graven en in de Van
Loonstraat te Haelen een lans en speer gevonden. Op de
Galgeberg te Buggenum eveneens een Romeins graf.
Daarnaast buiten het Leudal ook Celtic fields, grafheuvels
(Baexem), grafvelden, wegen, pottenbakkerijen. Vanuit Horn en
Heel liep een Romeinse weg via Baexem naar de Peel.
12 v.C. – 70 n.C. Vroeg-Romeinse Tijd
70 – 270 Midden-Romeinse Tijd
270 – 450 Laat-Romeinse Tijd
450 – 1500 Middeleeuwen
450 – 1050 Vroege Middeleeuwen. Volksverhuizingen.
Nederzettingen, essen, rijengrafvelden.
Circa 450 – 800 Frankische Tijd. De periode werd gekenmerkt door onrust,
invallen en plunderingen. De periode 525-725 is de
Merovingische periode die onder andere gekenmerkt werd door
rijengrafvelden, later ook lijkverbrandingen. In Buggenum werd
zowel een grafveld als een Frankisch kerkje gevonden.
Circa 575 Vestiging van een bisschop te Maastricht tot (717)
717 Vestiging van het bisdom Luik
725 – 900 Karolingische Tijd.
768 – 814 Karel de Grote regeert als keizer ook over onze streken
8 e en 9 e eeuw Toename van ontginningen als gevolg van bevolkingsaanwas
Circa 900 – 1900 Periode van de potstalbemesting. Ontstaan van heide en oude
bouwlanden.
Ca. 1050 Hoge Middeleeuwen
1050 – 1500 Late Middeleeuwen.
Kastelen, kloosters, versterkte huizen, kerken, essen, kerkhoven,
begravingen, landweren, wal- en grachtcomplexen, steenovens,
ijzerslakken, ijzerkuilen.
11 e en 12 e eeuw Ontginningen onder leiding van kloosters en wereldlijke
machthebbers. Vestiging van nieuwe nederzettingen.
964, 22 mei De oudste vermelding van Kasteel(?) Exaten is van 22 mei 964.
Vanwege de aanwezigheid van een Romeinse tumulus op het
landgoed kon de geschiedenis van Exaten wel eens teruggaan tot
in de Romeinse tijd.
Ca. 1150 Stichting door de graven van Looz van een ridderhofstede in het
Haelensche Ghoor. Huize Ghoor werd in 1428 kasteel
Aldenghoor. Het oudste nog bestaande deel dateert rond 1500.
Het kasteel werd bewoond door de Heren van Ghoor.
> 1200 Begin van de overheersing van stadseconomieën; in deze streken
vanuit Roermond
1211, 1212 en later Stichting en bouw van klooster St. Elisabethsdal. De feitelijke
vestigingsdatum door Dirk van Altena is 9 oktober 1240.
Vermoedelijk dateert ook de bouw van de nabijgelegen
Kloosterhof met bakhuisje uit de stichtingsperiode van het
Erfgoedstrategie voor het Leudal
98

klooster, dus 13 e eeuw.
Ca. 1225 Stichting van Klooster Keizersbosch te Neer.
1243 Stichting van Kasteel Horn
< 1278 De Zelsterhof is bekend vanaf 1278. Tot 1278 stond hier ook een
watermolen aan de Wiër. Deze is verplaatst naar de huidige
locatie van de St.-Elisabethsmolen.
1278 Bouw van de tot het klooster St.-Elisabethsdal behorende
Elisabethsmolen met bijbehorende boerderij. De molen werd in
1944 door terugtrekkende Duitse troepen vernield. De molen
stond aanvankelijk langs de Zelsterbeek bij de Wiërse brug en is
vandaar verplaatst naar de Leubeek.
< 1288 Op de plek van de nog bestaande voormalige boerenhoeve
Waerenberg stond in ieder geval in 1288 het oorspronkelijke
kasteel Waerenberg. Tot dit kasteel behoorden ook de
pachthoeven Neerhuysinge, Holthurnerhof (= Houterhof),
Stoxhof en Heyerhof. Bij de Holthurnerhof bevond zich ook een
watermolen. De plek van pachthoeve Neerhuysinge is niet
bekend (wellicht is dit de huidige boerderij Op Puts?). Stoxhof is
in 1329 uit geschreven bronnen bekend. De Stekshof (op de
Beekkant) wordt in 1461 beschreven als eigendom van de Hoeve
Elshof (te Heythuysen). De Elshof moet dus al veel ouder zijn
dan 1461.
12 e – 15 e eeuw Bouw van kerken in de regio.
1324? De Leumolen of St.-Ursulamolen is waarschijnlijk gesticht in
1324.
< 1380 Bouw van kasteel Neyenghoor te Neer. In 1796 is het kasteel
afgebroken. Alleen de hoeve Neyenghoor bestaat nog.
Van de bij beekverbeteringswerkzaamheden in 2001 aangetroffen
resten van een watermolen bij Neyenghoor is de datering niet
bekend.
Vanaf 1450 - 1570 Het Graafschap Horne regeert ook het Leudalkwartier, nadat de
Heren van Horn de regio al vanaf circa 1100 bezaten
< 1470 De stichting van Kasteel Malborg te Buggenum dateert van voor
1470.
< 1500 De Spikkerhof is uit geschreven bronnen bekend vanaf 1500 en is
vermoedelijk dus ouder.
< 1505 De Beijlshof is bekend vanaf 1505, maar de stichting dateert
vermoedelijk van voor die datum.
1500 – 1795 Nieuwe Tijd
< 1514 Strikkenhof of Terbeetenhof dateert in ieder geval van voor 1514.
Vermoedelijk is de boerderij in de 13 e eeuw gesticht. Het thans
oudst bekende deel is het hoektorentje in de muur die de tuin aan
de oostzijde begrenst. Dat dateert uit begin 1700
1570 – 1787 Het Graafschap van Loon regeert als leengoed van het Bisdom
Luik ook deze streken
1568 – 1648 80-jarige oorlog.
16 e eeuw – 19 e eeuw Relatieve stilstand in het ontginningstempo van woeste grond.
Toch wordt er in het Leudal in de 18 e eeuw heidegrond beplant
met bos.
Ca. 1600 Stichting van de Vogelmolen te Haelen. Waarschijnlijk heeft
Erfgoedstrategie voor het Leudal
99

deze molen aanvankelijk iets meer stroomopwaarts gestaan ter
hoogte van Overhaelen.
1682 Bouw van het Pesthuis op het terrein van klooster St.-
Elisabethsdal
Begin 18 e eeuw Stichting van kasteel Nunhem. Het Huys Nunhem is echter al
vanaf 1458 bekend.
18 e eeuw Bokkerijders. Ook in het Leudal. Sjinderhannes zou het Leudal
ook als schuilplaats hebben gebruikt.
18 e – 20 e eeuw Bouw van kapelletjes in de regio. Een enkele kapel dateert ouder
tot begin 16 e eeuw.
Ca. 1700 Stichting van de Friedese molen te Neer
1787 -1798 Het graafschap Horn komt tot een einde.
1795 – 1813 Franse Tijd
Circa 1800 Oprichting van de Leudal-gemeenten in de Franse Tijd
1813 – ca. 1975 Na beëindiging van de Franse Tijd was er een opleving van het
ontginningstempo van woeste gronden. In de periode 1830-1835
kwam dit proces korte tijd tot stilstand, waarna tot 1877 weer
sprake was van een sterke toename. Woeste grond werd
ontgonnen tot akker en bos. De landbouwcrisis van 1877 tot
1895 bracht de ontginningsdrift wederom tot stilstand. In de 20 e
eeuw werd het tempo echter weer fors opgevoerd totdat als
gevolg van de intrede van wetgeving op het gebied van de
ruimtelijke ordening de nog resterende stukjes woeste grond tot
beschermd gebied werden verklaard.
1815 Ontstaan van het Koninkrijk der Nederlanden
1830-1839 Bevrijdingsperiode van de Zuidelijke Nederlanden; vestiging van
de Belgische Staat (Verdrag van Londen, ook wel
Scheidingsverdrag genoemd).
19 e eeuw Industriële revolutie; introductie van machines.
Bouw van windmolens van het type beltmolen in de regio.
1879 Aanleg van de spoorverbinding Antwerpen-Mönchen-Gladbach
(IJzeren Rijn) via het Leudalgebied. Hiertoe werd in 1875 tussen
België en Nederland het IJzeren Rijnverdrag gesloten.
1895 Stichting van de Hammermolen te Neer. Eerder stond op dezelfde
plek een andere watermolen, die vanaf 1798 bekend is.
1916 Bouw van de zogenaamde Uilentoren van Dubois op het
landgoed De Bedelaar
1933 Op 17 juni 1933 vindt de oprichting van waterschap Midden-
Limburg plaats.
1934 – 1970. Beeknormalisaties vinden plaats. Uiteindelijk weten alleen enkele
trajecten van Leubeek en Zelsterbeek in het Leudal de dans te
ontspringen dank zij acties van Thijsse, LeClerque en Mertens.
1940-1944 2 e Wereldoorlog. In november 1944 werd het Leudalgebied
bevrijd.
1942 Eerste gemeentelijke herindeling. Toponiemen duiden nog op de
oude toestand. Buggenum en Nunhem worden samengevoegd
met Haelen tot de nieuwe gemeente Haelen.
1991 Tweede gemeentelijke herindeling. Haelen en Horn worden
verenigd, Baexem, Grathem en Heythuysen gaan samen, Roggel
Erfgoedstrategie voor het Leudal
100

en Neer vormen samen een nieuwe gemeente.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
101

Bijlage 2 Klooster St. Elisabethsdal, Nunhem
P. Timmer - Rijksdienst voor de Monumentenzorg (feb. 2005)
Klooster St. Elisabethdal, Nunhem
Object Redengevende Omschrijving (Monumentenregister)
Code 6081NS-00001-01 RdMz-Rijksmonument, Nr.: 19977 - Art.6/Ingeschreven
Adres Sint Elisabethsdreef 1,6081 NS Nunhem
V.m. klooster St. Elisabeth. Twee haaks op elkaar staande vleugels XVIIIc, doch sterk
gemoderniseerd. Brede voorgevel met ankerjaartal 1778 en een rondboogpoort in een
geblokte rechthoekige omraming van hardsteen; vensters in segmentbogige omramingen van
hardsteen. In de tuin een fragment met een
achthoekig, door een gefatsoeneerde spits gedekt torentje met oude fragmenten, (XV e.v.)
Nabij het complex gelegen een z.g. "pesthuisje" van baksteen.
N.B. hier wordt ook het pesthuisje genoemd. Een prachtig gebouwtje met Hollandse
renaissance invloeden zag ik uit foto’s van ons archief. Ik weet niet waar het staat maar het is
wel een bijzonder fenomeen zo in het landelijk gebied.
Over de oude toren heb ik vernomen dat deze ook als vleermuistoren wordt gebruikt.
Historie
Bron: Databank bedevaartsplaatsen. Antoine Jacobs, Meertens Instituut 2002
www.meertens.knaw.nl
Omstreeks 1211 ondernam Dirk (Theodericus) van Altena, zoon van de heer van Horn, een
bedevaart naar het Noord-Spaanse Santiago de Compostela. Op de terugreis werd hij ziek. Hij
en zijn metgezellen werden liefdevol opgenomen in het in de 12e eeuw gestichte klooster Val
des Choux (Vallis Caulium) van de benedictijner caulieten, in de omgeving van Dijon. Dirk
bood de monniken uit dankbaarheid voor het onderdak en zijn herstel geschenken aan. De
kloosterlingen weigerden, maar stelden het op prijs indien zij in Dirks land – ‘in terra sua
Hornana’ – een klooster mochten stichten. Kort daarna togen enige monniken naar het land
van Horn. Zij kozen het terrein genaamd Vreeholt, dat toebehoorde aan ridder Willem
Underthens. Dirk kocht het gebouw Vreeholt van ridder Willem en schonk het aan de
caulieten. Op verzoek van Dirk van Altena werd Vreeholt in 1240 toegewijd aan O.L. Vrouw
en de H. Elisabeth van Hongarije. Het nieuwe klooster kreeg de naam Sint Elisabethsdal en
werd door Dirk begiftigd met rechten en schenkingen.
- In de eerste decennia van de 15e eeuw leidde het caulietenklooster door het achterwege
blijven van visitaties een kwijnend bestaan. Er verbleven nog slechts een paar paters in
Elisabethsdal, met de kloostertucht was het slecht gesteld en de gebouwen verkeerden in een
onderkomen toestand. Op 1 maart 1434 stond het concilie van Basel toe dat Elisabethsdal als
caulietenklooster werd opgeheven en getransformeerd tot klooster van reguliere kannuniken
van St. Augustinus binnen de congregatie van Windesheim.
- In 1578 werd het klooster in brand gestoken door troepen van Alexander Farnese. Hessische
soldaten plunderden het klooster in 1635. Vijftien jaar later werd Sint Elisabethsdal
herbouwd. In 1744 waren er opnieuw bouwactiviteiten.
- Na de komst van de Fransen werd het klooster in 1796 bij wet opgeheven verklaard. De
kanunniken verlieten in februari 1797 Sint Elisabethsdal en zochten hun toevlucht in
Windesheimerkloosters in Pruisen. Op 27 februari 1801 werd het klooster geveild te
Maastricht aan Guillaume Claes. De kapel werd afgebroken met uitzondering van de toren,
Erfgoedstrategie voor het Leudal
102

die als ‘folly’ in het park bleef staan.
- Het resterende kloostergebouw van Elisabethsdal ging nog verschillende malen door
verkoop en vererving over op andere particulieren: Van Mulbracht (1823-1854), Beerenbroek
(1854-1916), Geenen (1916-1938). In 1943 bewoonden Oblaten van de Onbevlekte Maagd
Maria (OMI) een deel van het klooster. Sedert 1950 is het een rust- en retraitehuis van de
Kleine Zusters van de H. Jozef te Heerlen. De zusters breidden omstreeks 1960 het complex
uit met nieuwbouw en een moderne kapel.
Verering, bedevaart
Bron: Databank bedevaartsplaatsen. Antoine Jacobs, Meertens Instituut 2002
www.meertens.knaw.nl
De verering van de H. Elisabeth van Hongarije in het klooster te Nunhem gaat terug tot 1240
toen zij tot tweede patrones, naast O.L. Vrouw, werd gekozen en het klooster naar haar werd
vernoemd. De oudste concrete aanwijzing van een bedevaart stamt uit 1601, toen een grote
toeloop van pelgrims de Elisabethsput bezocht, in de hoop van hoest of tuberculose te worden
genezen.
Elisabeth, dochter van koning Andreas van Hongarije, werd geboren in 1207 en huwde op
jonge leeftijd de landgraaf van Thüringen, die in 1227 tijdens een kruistocht om het leven
kwam. Elisabeth wijdde zich sindsdien als lid van de derde orde van Franciscus helemaal aan
de verzorging van armen en zieken. Zij stierf op 17 november 1231 in Marburg en werd al
korte tijd later als heilige vereerd. In Marburg werd een kerk te harer ere gebouwd waarin op
19 november 1235 haar lichaam werd bijgezet, waarna 19 november ook haar feestdag werd.
Bij de herziening van de algemene heiligenkalender in 1969 werd haar feestdag verplaatst
naar haar sterfdag, 17 november (vgl. Casteren, dl. 2).
- In 1601 werd melding gemaakt van de aanwezigheid van relieken van de H. Elisabeth. De
aanwezigheid van een Elisabethaltaar in de kloosterkerk duidt er misschien op dat daar een
cultusbeeld van de heilige heeft gestaan.
- In de pandhof van het klooster lag de Elisabethput, waarvan het water voor geneeskrachtig
werd gehouden. De put was overhuifd met een leien dak. De leien werden eind 16e eeuw door
rentmeester Johan van Kessenich verkocht.
- De huidige bewoners, de Kleine Zusters van de H. Jozef, vieren elk jaar op 17 november in
beslotenheid het feest van Elisabeth. Het is een verwijzing naar de vroegere cultus en daarmee
een herneming van een lokale traditie. Aangezien het een viering in beslotenheid betreft, is er
van een bedevaart of publieke verering geen sprake.
Invloed op de omgeving
Bron: ‘De cultuur van middeleeuws Europa’, Jacques Le Goff, (1984).
Elisabethsdal is gesticht door de caulieten, een benedictijnenorde. Le Goff zegt over de
benedictijnen het volgende:
‘Het streven van de benedictijnen was elk contact met de buitenwereld te vermijden.
Economisch isolement was de voorwaarde voor geestelijke zuiverheid. Ook de gematigde
regel van Benedictus beveelt dit isolement aan. Hoofdstuk 56 zegt het volgende: het klooster
dient, indien mogelijk, zodanig georganiseerd te zijn dat het al het benodigde zelf produceert.
Het dient over water, een molen en een tuin te beschikken en de benodigde ambachten dienen
beheert te worden. De monniken moeten het klooster niet hoeven te verlaten, want dat is
schandelijk voor hun ziel.’
Erfgoedstrategie voor het Leudal
103

Getuige het klooster, tuin, nabij een beek, besloten omgeven door een gracht, watermolen,
akkerlanden en kloosterhoeven lijkt het er op dat de regel direct is toegepast bij Elisabethsdal.
De traditionele opvatting dat de kloosters de totale ontginning van een gebied ambieerde gaat
niet altijd op. Le Goff: ‘De benedictijnen van de traditionele observantie hielden er een
levenstijl van heren op na, m.a.w. een leven van nietsdoen. In de twaalfde eeuw vestigden de
nieuwe ordes zich vooral in gebieden waar de ontginning al enigszins op gang was gekomen
(net als Vreeholt?, zie boven). Terwijl ze zich vooral bezig hielden met veeteelt en zich
derhalve weinig gaven de akkers uit te breiden. Door de zorg die ze besteden aan het in stand
houden van hun eigen ‘woestijn’ (heremus) en het op afstand houden van de boeren, droegen
de kloosters nieuwe stijl veeleer bij aan het beschermen tegen de oprukkende ontginning van
bepaalde eilanden van bos die anders verloren zouden zijn gegaan.’
Hoewel weinig bekend is over de caulieten en Elisabethsdal gesticht is in de 13 e eeuw (en
later van eigenaar veranderd is) kan een parallel getrokken worden met het Leudal. M.a.w. het
klooster is er waarschijnlijk mede verantwoordelijk voor geweest dat niet het hele gebied is
ontgonnen.
Erfgoedstrategie voor het Leudal
104