K IJK W IJZ E R - Gemeentemuseum Den Haag

KIJKWIJZER
Cézanne – Picasso – Mondriaan
In nieuw perspectief
17 oktober 2009 t/m 24 januari 2010
Voortgezet onderwijs, niveau *
1

2
Plattegrond 1 e verdieping
24
25
26
27
32
33
34
LIFT
23
36
22
28 30
35
37
19
20
21
29
31
39
38
18
B I N N E N T U I N
41
Museumshop
17
16
15
10
42 43 44 4
40
45
WC
46
9
8
7
47
14
Entrance / exit checkout
6 5
3
48
13
12
11
2
1
Erezaal
1
49
LIFT
> >

Over deze tentoonstelling
Paul Cézanne, Pablo Picasso en Piet Mondriaan horen bij de topkunstenaars van de
20e eeuw. Dat heeft veel te maken met hun originaliteit en durf. Hun ideeën over
kunst waren anders dan die van de meeste kunstenaars in die tijd. Ook al waren ze
niet even oud en hebben ze elkaar nooit ontmoet, beïnvloed hebben ze elkaar wél.
Het leek net alsof er in die tijd een ‘magnetisch veld’ was: Picasso voelde zich als
een magneet aangetrokken tot de kunst van Cézanne. Hij leerde van hem.
Mondriaan raakte op zijn beurt in de ban van het kubistische werk van Picasso. Je
kunt zeker zeggen dat de kunst in onze tijd anders zou zijn geweest als deze
kunsttoppers nooit hadden bestaan!
hoe het werkt
De vragen in deze kijkwijzer zijn gegroepeerd per zaal. Het zaalnummer zie je
bovenaan op de wanden. Op zaal mag je niet met pen schrijven, alleen met potlood!
Een clipboard en een potlood kun je lenen bij de infobalie in de hal. Schrijf alleen op
je blaadje. Blijf op ongeveer één meter afstand van de kunstwerken.
Ga rechts de trap op, naar zaal 5
Paul Cézanne Pablo Picasso
Piet Mondriaan
3

4
Zaal 5
Paul Cézanne, Studie van een mannelijk naakt, 1862
Tekenlessen waren vooral vroeger heel belangrijk voor
studenten aan de kunstacademie. Ze moesten
bijvoorbeeld nagemaakte Romeinse beelden (kopieën)
tekenen. Als ze dat eenmaal konden, mochten ze met
levende modellen oefenen. Het was wel de bedoeling dat
het model mooier afgebeeld werd dan het in het echt
was. Hangbillen, onderkinnen, putjesbenen en
‘zwembandjes’ waren verboden. In de kunst van toen
moest iedereen er beeldschoon en een tikje Romeins
uitzien. Cézanne, Mondriaan en later ook Picasso hoorden
bij de kunstenaars die zich verzetten tegen de regels van
de academie en hun eigen weg gingen.
1. Waarom was een schildersmodel vaak bloot? Kruis aan
Het was vroeger snikheet op de meeste academies; er waren grote kolenkachels.
Modellen waren meestal zwervers, de kleding die zij droegen zag er niet uit.
Dan konden studenten goed leren hoe het menselijk lichaam er uitziet.
Dat vonden de kunststudenten extra spannend en dan spijbelden ze minder vaak.
Er bestaan verschillende soorten
grappenmakers – met eigen namen
en eigen kostuums waaraan je ze kunt
herkennen. Dat was toen zo en nu nog.
Paul Cézanne, Harlekijn, 1888-1890
Pablo Picasso, Harlekijn, Céret, 1913

2a. Welk soort pretfiguur heeft Cézanne en Picasso geïnspireerd?
2b. Hoe heten ze? Zet het juiste nummer bij het juiste plaatje.
1. nar
2. harlekijn
3. clown
4. pierrot
2c. Picasso heeft een heel ander soort schilderij gemaakt dan Cézanne,
maar wel over hetzelfde onderwerp.
Vergelijk ze met elkaar. Zet trefwoorden in het schema.
Kleuren
(wat voor soort?)
Vormen
(wat valt je hier aan op?)
Diepte
(lijkt het alsof dat er is in het
schilderij?)
Mate van ‘net echt’?
(Hoe herkenbaar is wat
je ziet? kies een getal
tussen 1 en 5 (1 = totaal
onherkenbaar wat er is
geschilderd, 5 = levensecht,
het lijkt net een foto))
Cézanne Picasso
5

6
Zaal 6
Pablo Picasso, De begrafenis van Casagemas, ca. 1901
We gaan nu van iets vrolijks naar iets droevigs. Hier
schilderde Picasso de begrafenis van zijn vriend
Casagemas, ook een kunstenaar. Met hem samen was
Picasso naar Frankrijk gekomen. Daar liep Casagemas
een gebroken hart op. Hij had zoveel liefdesverdriet dat
hij een einde aan zijn leven maakte. Er wordt wel
gefluisterd dat het Picasso was die het liefje van
Casagemas had ingepikt.
3. Waaraan kun je zien dat Picasso veel verdriet had van de dood van
Casagemas?
Vul de zinnen aan.
Ik zie: en ook
De kleuren zijn: en dat past erbij, want
Paul Cézanne, Vijf baadsters, 1885-1887
Heb jij het wel eens beleefd dat je het park
inloopt en doodleuk een clubje blote vrouwen ziet
zitten bij de vijver? Vast niet, en denk maar niet
dat dat vroeger wel voorkwam. Het gaat hier om
een onderwerp dat schilders interessant vinden
om te schilderen. In een landschap: een heleboel
lijven die dicht bij elkaar zitten, liggen of staan en
zich afdrogen of kletsen. Eeuwen lang zijn er
badende mensen, meestal vrouwen, geschilderd. Bij ‘baden’ denk je misschien aan
‘in bad gaan’, maar het ook betekenen: pootjebaden, ronddobberen of niet al te
fanatiek zwemmen.

4. Maak een schets van het schilderij.
Leg de nadruk op de vormen en hun plaats in het vlak.
Pablo Picasso, Huisjes en bomen, 1908
Piet Mondriaan, Stilleven met gemberpot 2, 1912
Kubisme - hoe zit dat?
Het is handig als je een beetje weet wat kubisme is. Het belangrijkste om te
onthouden is dat het om een nieuwe manier van kijken gaat. Kunstenaars begonnen
zich na 1900 af te vragen waarom een schilderij eigenlijk ‘net echt’ zou moeten
lijken? Bijvoorbeeld dat het eruit moest zien alsof er diepte in zit, terwijl het een
plat vlak is? Het kon vast ook anders. Hoe? Dat probeerden ze uit. Picasso begon in
Parijs kubistisch te werken. Andere kunstenaars deden al snel mee. Je hoort in die
naam het woord ‘cube’- kubus. Wat Picasso wilde, was de wereld op een totaal
andere manier laten zien. In gedachte haalde hij alles wat we om ons heen zien in
Pablo Picasso, Harlekijn, Céret, 1913
7

Fernande Olivier
8
het dagelijks leven uit elkaar: alsof het stukken en brokken zijn. Het werden strakke
vormen, waarvan je meestal nog wel weet wat ze voorstellen. Ook zie je in
kubistische schilderijen dingen van meerdere kanten tegelijk. Je ziet bijvoorbeeld
een voorhoofd van iemand en dan de neus van de zijkant met ook nog een stukje
achterhoofd erbij. Best grappig ook. Kubisme maakt dat je met nieuwe ogen naar
de dingen om je heen gaat kijken.
Picasso en het model Fernande Olivier werden in 1904 zwaar
verliefd. Ze hadden elkaar bij toeval leren kennen in een
onweersbui, allebei drijfnat van de regen. Fernande is in veel
schilderijen en tekeningen vastgelegd. Acht jaar later ging zij er
vandoor met een Italiaanse schilder. Dat kwam Picasso goed
uit, want ook hij was toen verliefd op een ander. Picasso heeft
Fernande hier als onderwerp gekozen voor een kubistische
tekening, een beeld en een schilderij.
5. Omcirkel twee onderdelen van het gezicht waaraan je kunt zien dat dit
Fernande is.
Pablo Picasso, Vrouwenhoofd, 1909
Pablo Picasso, Hoofd van Fernande (vrouwenhoofd), 1909
Pablo Picasso, Vrouw met mosterdpot, 1910

Picasso ging graag naar het beroemde Parijse museum Het Louvre. Daar keek hij
naar heel oude beelden die in 1903 waren opgegraven in Spanje. Ook Afrikaanse
beelden en maskers vond Picasso bijzonder. Hij liet zich hierdoor inspireren.
Dat zie je terug in zijn werk. Niet precies dit beeld en masker heeft Picasso
gezien in het museum, maar welk soortgelijke.
6. Trek lijnen tussen de dingen die je herkent in het schilderij van Picasso.
Pablo Picasso, Staand naakt, 1907-’08
Thymiaterion (oliebrander) La Quéjola,
eind 6e eeuw v. Chr. (Iberisch)
Ngil Fang-masker uit Gabon (Afrikaans)
7a. In alles wat je om je heen ziet, kun je basisvormen ontdekken.
Op een dag had Picasso zin om vrouwenbillen
te bestuderen.
Ik maak er kubistische billen van,
moet hij gedacht hebben.
Welke basisvorm koos hij? kruis aan.
een driehoek
een halve cirkel
een rechthoek
9

10
7b. Zelf zin om kubistische billen te tekenen? Voor het geval je geen idee
hebt hoe mannenbillen er uitzien, hier een plaatje. Leef je uit.
Zaal 11
Piet Mondriaan, Evolutie, 1911
Van vlees en bloed lijken deze
vrouwen niet bepaald. Maar dat was
dan ook niet de bedoeling van
Mondriaan. Wat hij probeerde te
laten zien in dit schilderij is een idee.
Het idee dat je als mens de écht
belangrijke dingen van het leven pas
kunt begrijpen als je daar de tijd voor
neemt. Als je altijd maar haast hebt en
dingen doet zonder werkelijk te denken, zul je nooit iets begrijpen van de wereld.
Wie de rust neemt om na te denken en te voelen zal gaan inzien dat alles op aarde
bij elkaar hoort – een geheel is. Op dat moment gaat er een lichtje bij je op en je
weet: zó is het!
8a. Dit is een kunstwerk dat bestaat uit drie delen, een drieluik.
Welk getal hoort bij welk deel? Zet het juiste getal eronder.
1 = heeft nog geen idee
2 = het inzicht begint een beetje te komen
3 = het hoogtepunt: is tot inzicht gekomen

Hans Memling, Triptiek (drieluik),
1430/’40-1494
Eeuwen geleden werden er
drieluiken geschilderd voor in de
kerk. Dit is een voorbeeld uit de
Middeleeuwen. Het draait hier om
Maria met op schoot baby Jezus, die
ook wel ‘het licht van de wereld’
wordt genoemd. Het is geen toeval dat Mondriaan ook een drieluik wilde maken.
8b. Onder welk deel van het drieluik zou je hier het getal 3. kunnen zetten?
8c. Wat valt je op?
Piet Mondriaan, Molen; de rode molen, 1911
9a. Van waaraf heeft Mondriaan deze
molen geschilderd? kruis aan.
van bovenaf, vogelvluchtperspectief
van onderaf, kikkerperspectief
9b. Mondriaan schilderde deze molen tegen een avondlucht.
Hoe zou hij er uitzien op een zonnige zomerdag?
Teken de molen badend in zonlicht.
11

12
Paul Cézanne, De berg Sainte-Victoire, ca. 1888
Het is alsof Cézanne de vormen op elkaar
stapelt en zo een landschap samenstelt.
Vaak schilderde hij zijn lievelingsberg Sainte-
Victoire. De kleuren gaan net een beetje over
de omtreklijnen heen. Zo komt er levendigheid
in de voorstelling.
10. Maak een schets van dit schilderij. Kijk goed naar de grote vormen
en de lijnen. Teken deze eerst met zachte lijnen – druk niet te hard op je
potlood. Probeer daarna de vlakken te vullen met kleur zoals Cézanne dat
doet.

Zaal 11
In verschillende jaren maakte Mondriaan deze schilderijen van een (appel)boom.
Piet Mondriaan, De blauwe boom, 1908
Piet Mondriaan, De grijze boom, 1911
Piet Mondriaan, Bloeiende appelboom, 1912
11. Welke zin past het best bij welk schilderij?
Zet het nummer onder het plaatje.
1. Mondriaan breekt de lijnen op in kleine stukjes. Als je het weet, zie je er een boom
in, anders misschien niet.
2. Mondriaan schildert een appelboom tegen een schemerende lucht in de winter.
3. Mondriaan verandert de takken van een boom in lijnen. Zo wordt het minder
‘boom’ en méér ‘schilderij’.
Zaal 13
Paul Cézanne, Het huis Bellevue op de heuvel, 1878-’79
12. De zon is verstopt, je kunt hem niet
zien. Toch zie je zon- en schaduwplekken
in het landschap. Waar ergens zal de zon
ongeveer staan, denk je?
rechts boven
links boven
midden boven
13

14
Piet Mondriaan, Victory Boogie Woogie, 1942-’44
Het laatste schilderij dat
Mondriaan in zijn leven maakte,
heet Victory Boogie Woogie. Je
wordt er vrolijk van als je er
naar kijkt. Het schilderij is
genoemd naar een toen heel
hippe muzieksoort en dans met
veel ritme: de boogie woogie.
Mondriaan was er dol op. Nog
voordat Mondriaan het schilderij
af had, stierf hij aan een
longontsteking.
13a. Waaraan zie je dat dit werk
met ritme (in de muziek) te maken heeft?
13b. Heeft Mondriaan alleen verf gebruikt voor dit schilderij
of nog andere materialen? Kijk maar eens van dichtbij.

Voor op school
modeltekensessie
Organiseer een modeltekensessie. Enkele personen hebben de rol van model en
gaan in een mooie of grappige houding staan. Deze modellen houden, je dacht het
al, de kleren aan! In groepjes gaat iedereen om het model heen zitten en maakt een
schets. Tip: door je arm te strekken in de richting van het model en het potlood in
je hand rechtop te houden en er langs te kijken, kun je op je potlood ‘afmeten’ hoe
lang bijvoorbeeld een been is ten opzichte van een ander stukje lichaam. Dan krijg
je de verhoudingen in je tekening goed.
schilderen-op-muzieksessie
Organiseer een schilderen-op-muzieksessie. Bedenk met welke materialen je wilt
werken: vetkrijt, kleurpotlood, of viltstiften. Denk ook aan: touw, draad, karton,
gekleurd papier. Alles kan. Zet nu de met jouw groep uitgekozen muziek op of draai
je eigen muziek op je i-pod (overleg hierover met je docent). Luister aandachtig.
Welke kleuren horen er bij de klanken die je hoort? Zit er veel ritme in of zijn er
zwierende melodieën? Volg je gevoel en maak er een muzikaal werk van.
© Gemeentemuseum Den Haag, afdeling Educatie
tekst: Jet van Overeem
productiebegeleiding: Esther van der Sprong
vormgeving : afdeling Foto & Vorm
oktober 2009
15