Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Boris<br />
Kowadlo<br />
Fotograaf<br />
tussen<br />
herinnering<br />
en toekomst
Boris Kowadlo,<br />
zelfportet,<br />
1945-1950 [RK]<br />
Boris Kowadlo<br />
(staand, uiterst links)<br />
met zijn ouders<br />
(zittend, midden) en<br />
andere familieleden,<br />
Plock, Polen,<br />
1936-1937 [RK]
Boris Kowadlo<br />
Fotograaf tussen herinnering<br />
en toekomst<br />
Bernadette van Woerkom<br />
Uitgeverij Waanders, Zwolle / Joods Historisch Museum, Amsterdam
een foto van Kowadlo<br />
in Amsterdam<br />
tijdens den hongerwinter.<br />
Ruim 100<br />
foto’s met een<br />
in leiding van Max<br />
Nord, Uitgeverij<br />
Contact in samenwerking<br />
met De<br />
Bezige Bij, Amsterdam<br />
1947.<br />
5 Aan deze<br />
arrestatie wordt<br />
gerefereerd in de<br />
in noot 4 vermelde<br />
verklaring van<br />
Nederland Archief.<br />
> Pagina uit het<br />
schrift met de<br />
memoires van<br />
Boris Kowadlo<br />
[RK]<br />
rond de bevrijding, is enkel een ringalbum van 57<br />
foto’s bewaard gebleven, dat zich nu in het Nederlands<br />
Fotomuseum te Rotterdam bevindt. Het bestaat<br />
uit een door Kowadlo zorgvuldig gemaakte<br />
en gecomponeerde selectie foto’s van 11 x 17,5 cm,<br />
waarin hij themagewijs en bijna filmisch het verhaal<br />
vertelt eerst van een stad in de greep van honger,<br />
dood en verwoesting, en dan van de uitzinnige<br />
vreugde van de bevrijding: van foto’s van hongerige<br />
mensen die wanhopig vuilnisbakken uitschrapen<br />
voor iets eetbaars, naar de beelden van de eerste Canadese<br />
tanks op de Berlagebrug. Daartussen foto’s<br />
van de aftocht van Duitse soldaten, de trots rondparaderende<br />
jongens van de Binnenlandse Strijdkrachten,<br />
het verwijderen van de Duitse wegwijzerborden,<br />
het besmeuren van een bronzen kop van Hitler en<br />
allerlei andere incidenten en gebeurtenissen die<br />
Kowadlo tegenkwam op zijn tochten door de stad.<br />
Ook nam Kowadlo in dit album zijn eerste foto’s<br />
van de puinhopen in de geruïneerde Jodenbuurt op.<br />
Wat het album duidelijk maakt is dat Kowadlo, na<br />
jaren van opsluiting en gedwongen nietsdoen, toen<br />
hij de situatie maar enigszins veilig achtte, direct de<br />
straat is opgegaan en met een enorme gedrevenheid<br />
is gaan fotograferen. Net als zijn collega-fotografen<br />
van De Ondergedoken Camera wilde hij voor de toekomst<br />
vastleggen wat nooit meer vergeten mocht<br />
worden, overigens niet zonder risico en met gevaar<br />
voor eigen leven. Ook al was de grip van de Duitsers<br />
op de stad in de laatste maanden voor de bevrijding<br />
zwakker, er vonden nog steeds razzia’s en arrestaties<br />
plaats.<br />
16<br />
Kowadlo kroop op 24 april 1945 door het oog van de<br />
naald, toen hij tijdens het fotograferen werd betrapt<br />
door Duitsers. Hij vluchtte terwijl er op hem werd<br />
geschoten. Uiteindelijk werd hij toch gegrepen en<br />
opgebracht naar de Groote Club op de hoek van de<br />
Kalverstraat en de Dam, een van de gebouwen waarin<br />
de Duitsers zich hadden genesteld. Er volgde een<br />
zwaar verhoor, maar Kowadlo kwam met de schrik<br />
vrij, geholpen door goede valse papieren (zijn schuilnaam<br />
was Bernard van der Linden) en zijn lichte<br />
uiterlijk.5<br />
De oorlogsfotografie van Kowadlo maakt deel uit<br />
van het gezamenlijke werk van de fotografen van<br />
De Ondergedoken Camera en is in die zin van groot<br />
historisch belang, maar de meeste van zijn beelden<br />
zijn niet uniek. Veel van zijn onderwerpen zijn ook<br />
door anderen gefotografeerd. Wel uniek is de reportage<br />
die hij als enige aanwezige fotograaf maakte<br />
van de eerste gebedsdienst na de bevrijding in de<br />
Portugese Synagoge. De grote 17de-eeuwse Snoge<br />
aan het Jonas Daniël Meijerplein was het enige joodse<br />
gebouw in Amsterdam dat redelijk ongeschonden<br />
de oorlog door was gekomen. Hier kwamen op 9 mei<br />
1945 een duizendtal overlevenden bijeen, van wie<br />
sommigen van ver te voet waren gekomen. De foto’s<br />
van Kowadlo brengen ook nu nog een sterke ontroering<br />
teweeg in het besef van de emoties van de fotograaf<br />
en de aanwezigen op dat historische ogenblik.<br />
(p. 88 en p. 116)
17<br />
Inleiding op de<br />
memoires van<br />
Boris Kowadlo
zin had met de koetsiers mee te rijden. Ik vond het<br />
wel goed me verder in mijn vak te bekwamen en<br />
ik reed mee om de doden te fotograferen. Zo kwam<br />
ik langzamerhand steeds verder in mijn werk.<br />
[ca. 1930] De opstand in Plock Plock is een stad<br />
van een kleine veertigduizend inwoners. Het ligt in<br />
een prachtige omgeving op een berg en het heeft kathedralen<br />
en kloosters, die op de top van de berg liggen<br />
en deze top bedekken. Aan de voet van de berg<br />
stroomt de rivier de Weichsel, de grootste rivier van<br />
Polen. Wanneer je vanaf de berg naar beneden naar<br />
de Weichsel kijkt, zie je hoe die zich breed en lang<br />
uitstrekt tot in de oneindigheid. En de stoomboten<br />
bewegen alsof het speelgoedscheepjes zijn. Vanaf de<br />
berg voeren trappen ons naar de stad en als je over<br />
die trappen gaat, kom je in de hoofdstraat. Op de<br />
straathoeken staan arbeiders zich in de zon te warmen.<br />
Ze staan te wachten, in de hoop dat deze dag<br />
ze iets te verdienen zal brengen. Gezonde mannen,<br />
in de kracht van hun leven, staan daar maar, spugen<br />
op de grond en kijken naar iedereen die voorbijgaat.<br />
Ze krabben zich onder hun vuile hemd op de borst.<br />
Op straat hangen ook een paar joodse speculanten<br />
rond, en marktkooplui, sjacheraars, geldhandelaren<br />
en geldwisselaars. De speculanten lopen over straat<br />
en maken allerlei gebaren.<br />
Op de weg naar mijn werk zijn de winkels nog geslo-<br />
ten. In de verte zie je de slager zijn winkel opendoen.<br />
Zijn jasje heeft hij nog niet aangetrokken en zijn<br />
broek wordt opgehouden door een paar bretels. Hij<br />
30<br />
hangt de uithangborden op met dikke handen die<br />
uit de mouwen steken van zijn tot de ellebogen opgerolde<br />
hemd. De zon gloeit al warm, de dauw is allang<br />
verdwenen en zo loop ik verder. Een enkele<br />
paard-en-wagen, beladen met zakken, beweegt zich<br />
moeizaam over de straat met de harde stenen keien.<br />
Ik ga mijn werkplaats binnen en daar loop ik door<br />
naar de donkere kamer. Mijn werk zal vandaag niet<br />
zijn als anders. Ik moet steeds aan van alles denken.<br />
Mijn werk, alsof de duivel ermee speelt, wil niet<br />
gaan zoals zou moeten.<br />
Als de klok nog geen elf heeft geslagen, hoor ik een<br />
geschreeuw en lawaai op straat en er vliegen scherven<br />
door de lucht. Mensen roepen: ‘Weg met de regering!<br />
Wij willen werk en brood!’ Het geschreeuw<br />
komt steeds dichterbij. Een massa mensen heeft<br />
zich in beweging gezet en snel als de bliksem zijn<br />
ze opeens vlakbij mij. Ramen vliegen aan scherven<br />
en mensen sluiten haastig hun winkels. Maar het<br />
helpt niet, want de ruiten zijn al gebroken. De massa<br />
stroomt zo snel als water en gaat steeds sneller.<br />
Zo lopen ze langs de cafés waar de rijkelui van hun<br />
koffie met gebak genieten, maar ze eten er niet van.<br />
‘Leve de revolutie!’ hoor je. En ‘Weg met Pilsudski’s<br />
regering!’ ‘Wij verlangen werk en brood!’<br />
En zo loopt de stoet naar het stadhuis en ze gooien<br />
alles kapot. Glas breekt en grote stenen zijn helaas<br />
de wapens van de arbeiders. Uit de verte komen politieagenten<br />
aan, maar die zijn in de minderheid en<br />
kunnen de massa niet tot staan brengen en ze moeten<br />
zich terugtrekken.
Gezicht op het Poolse stadje Plock aan de rivier<br />
de Weichsel, jaartal onbekend, foto Boris<br />
Kowadlo [RK]<br />
Boris Kowadlo met vrienden en<br />
familieleden, Plock, Polen, 1926-1931,<br />
foto’s uit het Poolse familiealbum van<br />
Boris Kowadlo [RK]<br />
31
89<br />
Leven en werk van<br />
Boris Kowadlo<br />
1945-1959
12 Door toeval<br />
waren de foto’s van<br />
Kowadlo bij de eerste<br />
die werden ingeschreven<br />
in het<br />
inventarisboek van de<br />
nieuwe fotocollectie.<br />
Zijn foto’s hebben<br />
onder andere de<br />
nummers 3 tot en met<br />
5, en 7 tot en met 17.<br />
Zie een afbeelding<br />
van de eerste inschrijvingen<br />
in:<br />
Fotografie in het<br />
Stedelijk. De geschiedenis<br />
van een<br />
collectie, Stedelijk<br />
Museum Amsterdam/<br />
Nai Uitgevers, 2009,<br />
p. 9394.<br />
> Boris Kowadlo<br />
aan het werk in<br />
Israël, 1950-1952,<br />
foto Zwi Sadan<br />
[RK]<br />
to’s behoren tot zijn series van Israël en van de Amsterdamse<br />
Jodenbuurt.<br />
In mei 1959 ging Kowadlo op reis naar Spanje en<br />
Portugal, mogelijk om het erfgoed van de sefardische<br />
joden te fotograferen. Het werd zijn laatste<br />
reis.<br />
Op 24 mei verdronk hij in de buurt van Porto, onder<br />
omstandigheden die nooit duidelijk zijn geworden.<br />
De kranten berichtten dat het bootje waarin hij zat<br />
was omgeslagen, waardoor Kowadlo, die niet kon<br />
zwemmen, verdronken was. Het kan ook zijn dat<br />
Kowadlo, die al een tijd voor zijn dood hartklachten<br />
had, een hartinfarct heeft gekregen en daardoor<br />
te water is geraakt.<br />
Zijn dood bracht een schok teweeg in joods Nederland.<br />
In het NIW werden Kowadlo’s persoon en zijn<br />
werk lovend gememoreerd: ‘Zijn werk waaruit de<br />
laatste jaren een steeds grotere innerlijke groei<br />
sprak, had een duidelijke sociale gerichtheid. Kowadlo<br />
was een fotograaf met hart en ziel: in elke<br />
ontmoeting, in elk, nog zo onbeduidend straattafereeltje,<br />
zag hij een plaatje; het kon hem spijten wanneer<br />
hij op straat liep, zonder zijn camera om te<br />
hebben. […] Wij zullen zijn foto’s missen, maar<br />
meer nog zijn zonnige kameraadschap.’<br />
Onder grote belangstelling werd Kowadlo, volgens<br />
zijn wens, begraven op de joodse begraafplaats van<br />
Muiderberg. Hoewel hij allang niet meer leefde volgens<br />
de letter van de joodse wet, en hij zijn joodse<br />
identiteit vooral ontleende aan de Jiddisje cultuur,<br />
had hij altijd affiniteit behouden met de tradities en<br />
rituelen van het joodse geloof.<br />
100<br />
Na Kowadlo’s dood werd een comité opgericht dat<br />
zich, aldus een bericht in het NIW van 5 juni 1959,<br />
‘ten doel heeft gesteld aan het nagelaten werk van<br />
Boris Kowadlo zo groot mogelijke bekendheid te geven.<br />
De revenuen die hieruit zullen voortvloeien zullen<br />
ten goede komen aan de nagelaten betrekkingen,<br />
zijn vrouw en dochter.’ Het comité bestond uit een<br />
zeer divers gezelschap van maar liefst zeventien<br />
leden, waarvan de samenstelling veel zegt over de<br />
reputatie van Kowadlo als fotograaf en de sympathie<br />
voor zijn persoon: ‘Mej. Ro Mogendorff, tekenares,<br />
mej. Theresia van der Pant, beeldhouwster,<br />
mej. Liesb. van Weezel, journaliste,<br />
prof. dr. M.A. Beek, hoogleraar, W.S. Borchardt,<br />
dir. Afd. H.B.U., mr. E. Elias, journalist, L. Fuks,<br />
conservator Rosenthaliana, prof. dr. E.D. Hirsch<br />
Ballin, bijz. Hoogleraar, W. Hijmans, journalist,<br />
dr. H.L.C. Jaffé, conserv. Stedelijk Museum,<br />
A.F.K. Parée, journalist, dr. Arthur Polak, arts,<br />
Edw. Rottenberg, fabrikant, prof. mr. dr. J. Valkhoff,<br />
hoogleraar, Ph. Vos, accountant, mr. R. Veltman<br />
Fruin, directeur Kon. Ned. Uitgeversbond,<br />
Ad Windig, fotograaf.’<br />
Er zijn geen nadere gegevens over de activiteiten van<br />
dit comité gevonden. Alle goede intenties ten spijt<br />
heeft het in ieder geval niet kunnen voorkomen<br />
dat de naam van Boris Kowadlo na zijn dood langzamerhand<br />
in de vergetelheid raakte.
101
102<br />
< Poolse<br />
landarbeider,<br />
Plock, Polen,<br />
1936-1937 [UBL]<br />
> Kinderen van<br />
Sch. An-Ski<br />
tijdens een<br />
feestelijke<br />
bijeenkomst,<br />
Amsterdam, 1937<br />
[JHM]
103
104<br />
< Jacob Weislitz,<br />
Jiddisj acteur van<br />
de Vilna Troupe uit<br />
Litouwen tijdens<br />
een bezoek aan<br />
Amsterdam, 1935-<br />
1936 [JHM]<br />
> Brug tussen de<br />
Markensteeg en<br />
de Valkenburgerstraat<br />
in de oude<br />
Jodenbuurt,<br />
Amsterdam, 1932<br />
[JHM]
105
106
Hoek Jodenbreestraat<br />
en<br />
Uilenburgersteeg,<br />
Amsterdam, 1948<br />
[JHM]<br />
> Jodenbreestraat,<br />
Amsterdam, ca. 1950<br />
[JHM]<br />
107
108<br />
Houtkopersdwarsstraat,<br />
gezien van het<br />
Waterlooplein naar<br />
de Jodenbreestraat,<br />
Amsterdam, 1948<br />
[JHM]<br />
> Belendingsmuur<br />
van een afgebroken<br />
huis in de<br />
Jodenbreestraat,<br />
Amsterdam, ca.<br />
1950 [JHM]
109
114<br />
< Bloemen en<br />
herdenkingskransen,<br />
waaronder die<br />
van het Nieuw<br />
Israëlietisch<br />
Weekblad, voor<br />
de Hollandsche<br />
Schouwburg, mei<br />
1948 [NIW]<br />
> Gezicht op de<br />
Zuiderkerk vanuit<br />
een raam, 1958<br />
[JHM]
115
116<br />
De eerste dienst<br />
in de Portugese<br />
Synagoge na<br />
de oorlog,<br />
Amsterdam, 9 mei<br />
1945. De spreker<br />
is I.D. Rodrigues<br />
de Miranda,<br />
voorzitter van het<br />
voorlopig bestuur.<br />
[JHM]<br />
> Bestuurders en<br />
rabbijnen van de<br />
Joodse Gemeente<br />
Amsterdam<br />
op de joodse<br />
begraafplaats te<br />
Muiderberg tijdens<br />
de herbegrafenis<br />
van iemand die is<br />
vermoord in het<br />
concentratiekamp<br />
Mauthausen, juni<br />
1948 [NIW]
117
Het bestuur van<br />
Sch. An-Ski<br />
tijdens de<br />
jaarlijkse<br />
herdenking van<br />
de opstand in<br />
het getto van<br />
Warschau,<br />
19 april 1946<br />
of 1947 [JHM]<br />
Inwijding van het nieuwe gebouw van<br />
de Joodse Gemeente Amsterdam aan<br />
de Plantage Parklaan 9, Amsterdam,<br />
oktober 1947. De spreker is voorzitter<br />
Jaap Parsser, links van hem<br />
opperrabbijn Justus Tal. [NIW]<br />
118<br />
Het nieuwe gebouw van de Joodse<br />
Gemeente Amsterdam aan de Plantage<br />
Parklaan 9, Amsterdam, oktober 1947<br />
[NIW]
De Kerkeraad van de Joodse Gemeente<br />
Amsterdam in zitting bijeen,<br />
Amsterdam, 3 januari 1949 [NIW]<br />
Heropening van het Joods Historisch<br />
Museum op de bovenverdieping van het<br />
Waaggebouw aan de Nieuwmarkt door<br />
minister-president dr. Willem Drees<br />
(midden), Amsterdam, 14 juli 1955 [JHM]<br />
119<br />
Het bestuur van de Joodse Gemeente<br />
Haarlem en het feestcomité ter<br />
gelegenheid van de inwijding van de<br />
nieuwe synagoge aan het Kenaupark 7<br />
te Haarlem, 18 december 1949 [NIW]<br />
Opening van het nieuwe gebouw van de<br />
Joodse Invalide aan de Henri Polaklaan<br />
te Amsterdam, 23 oktober 1952. Tweede<br />
van rechts is de actrice Rika Hopper.<br />
[NIW]
120
Studiezaal van<br />
de Bibliotheca<br />
Rosenthaliana,<br />
Amsterdam, jaren<br />
vijftig [NIW]<br />
> Timmerles<br />
in kinderdorp<br />
Ilaniah, tijdelijk<br />
opvangcentrum<br />
voor Roemeensjoodseweeskinderen<br />
uit<br />
displaced persons<br />
kampen,<br />
Apel doorn, 1948<br />
[NIW]<br />
121
Arabische man<br />
met waterpijp,<br />
Israël, 1950-1952<br />
[JHM]<br />
> Schaftuurtje<br />
in een cementen<br />
irrigatiebuis,<br />
Israël, 1950-1952<br />
[SMA]<br />
148
149
Straattafereel<br />
in de orthodoxjoodse<br />
wijk Mea<br />
Sjeariem met<br />
links een loofhut,<br />
Jeruzalem, Israël,<br />
1950-1952 [UBL]<br />
> Drie manden<br />
met eieren, Israël,<br />
1950-1952 [UBL]<br />
150
151
Moderne<br />
architectuur in<br />
Jeruzalem, Israël,<br />
1950-1952 [UBL]<br />
> Fabrieksterrein,<br />
Israël, 1950-1952<br />
[UBL]<br />
152
153
Boris Kowadlo (1911-1959) was een Pools-joodse fotograaf<br />
die in 1931 naar Nederland emigreerde. In de jaren veertig<br />
en vijftig van de vorige eeuw volgde hij als enige<br />
fotojournalist intensief hoe de gedecimeerde Nederlandsjoodse<br />
gemeenschap na de oorlog de draad van het<br />
gewone leven weer probeerde op te pakken. Ook maakte hij<br />
als een van de eerste Nederlandse fotografen uitgebreide<br />
reportages van de opbouw van de jonge staat Israël.<br />
Zijn werk geeft op indrukwekkende wijze visuele<br />
uitdrukking aan de twee belangrijkste thema’s van de<br />
joodse geschiedenis na 1945: de herinnering aan wat<br />
verloren is gegaan en het werken aan een nieuwe<br />
toekomst. Voor het eerst is nu een breed overzicht van zijn<br />
oeuvre samengesteld, met onder andere weemoedige,<br />
aangrijpende foto’s van de geruïneerde en verlaten<br />
Amsterdamse Jodenbuurt en krachtige, optimistische<br />
beelden van het opbloeiende leven in Israël.<br />
Tijdens zijn onderduik (1942-1945) schreef Kowadlo zijn<br />
memoires, waarin hij terugkijkt op zijn veelbewogen<br />
jeugdjaren in Polen en zijn bittere ervaringen als berooide<br />
immigrant in Amsterdam in de jaren dertig. De memoires<br />
werden onlangs teruggevonden en voor deze publicatie uit<br />
het Jiddisj naar het Nederlands vertaald door Ariane Zwiers.