wandeling (pdf) - Leidse Sleutels

LEIDSE STADSWANDELING
LEIDSE STADSWANDELING
Knekels en Schedels

Knekels en Schedels
stadswandeling door Leiden
Botten en schedels, een raar thema voor een
stadswandeling? Juist niet! De doodskop was
een symbool voor de eindigheid van een mensenleven.
Op de vele monumenten die Leiden rijk is,
zijn afbeeldingen of beeldhouwwerken van dit soort
symbolen te vinden. Meestal blijven deze mooie
afbeeldingen ongezien. Dat is jammer, want deze
beelden kunnen veel vertellen over het verleden.
Daarom brengt Knekels en Schedels de mooiste
symbolen uit het Leidse straatbeeld in kaart, en legt
uit wat ze ons vertellen.
Wil je na de wandeling meer voorbeelden zien van
Knekels en Schedels? Bezoek dan één van de Leidse
musea. Veel van deze gebouwen hebben bijzondere
voorwerpen over dit thema in hun collectie. Dit is
dan ook een fijne aanvulling op de wandeling.
Startpunt
De wandeling begint op de Blauwe Steen, een centraal punt in het
centrum van Leiden. Deze bijzondere steen vind je in de Breestraat,
schuin tegenover het Stadhuis, dat op een kwartiertje lopen ligt vanaf
het Centraal Station. Vanaf het station rijden bijna alle bussen door de
Breestraat (informeer bij de buschauffeur).
Route naar Blauwe Steen, lopend vanaf Leiden CS:
• Vertrek in centrum-richting op de Stationsweg (richting Super de
Boer en restaurant Luxor).
• Weg gaat over in Steenstraat.
• Sla linksaf over de Blauwpoortsbrug.
• Sla rechtsaf bij Prinsessekade.
• Weg gaat over in Kort Rapenburg.
• Sla linksaf bij Breestraat, deze weg volgen tot je aan je linkerhand
de Maarsmansteeg hebt.
• De Blauwe Steen ligt op de kruising van de Breestraat, Pieterskerkchoorsteeg
en Maarsmansteeg.
-2- -3-

Route
1. Blauwe Steen
2. Gravensteen
3. Pieterskerk
4. Stadhuis
5. Hooglandse Kerk
6. Begraafplaats Groenesteeg
7. Begraafplaats Zijlpoort
8. Museum Boerhaave
9. Stedelijk Museum De Lakenhal
10. Museum Volkenkunde
11. Rijksmuseum van Oudheden
12. Naturalis
-4- -5-

1. Blauwe Steen
Vlakbij het stadhuis ligt de
Blauwe Steen.
De steen uit de dertiende eeuw
was het symbolische middelpunt
van het Leidse rechtsgebied. Hier
werden mensen voor het gerecht
gedaagd en de vonnissen uitgevoerd
van veroordeelde misdadigers.
2. Gravensteen
Oorspronkelijk was het Gravensteen
de gevangenis van de
graven van Holland. Het oudste
gedeelte van het complex, de
vierkante toren, werd gebouwd in
het begin van de dertiende eeuw.
In 1463 droeg de graaf het Gravensteen
over aan de stad en werd het
gebouw een stedelijke gevangenis.
Vanaf dat moment voerde men
doodstraffen uit op het plein voor
het Gravensteen en niet meer op
de Blauwe Steen.
* Ga de binnenplaats van het
Gravensteen binnen.
Op een muurtje leunt een engel op
een zandloper. Past dit beeld binnen
het thema? Zeker, dit symbool van
de dood wijst ons namelijk op ons
korte leven en het naderen van het
stervensuur. Het komt voor het
eerst in de late middeleeuwen voor.
In de christelijke traditie ziet men
de omkeerbaarheid van de zandloper
als het nieuwe leven en de
wederopstanding.
-6- -7-

De dood in vroegere tijden
De middeleeuwse mens was zich
erg bewust van de aanwezigheid
van de dood in zijn dagelijks
leven. ‘Memento mori’, gedenk te
sterven, was de leus van die tijd.
De dood was altijd dichtbij door
bijvoorbeeld kindersterfte, dijkdoorbraken,
ziektes of oorlogen.
Voor bijna alle middeleeuwers
was het een gegeven dat ze na
hun dood verantwoording moesten
afleggen aan God. Wie zondig
leefde zou na zijn dood in de hel
terecht komen. De angst voor de
dood speelde een belangrijke rol
in het leven van de middeleeuwer.
Dit geloof inspireerde tot
het maken van vele kunstwerken.
In de late middeleeuwen zagen
mensen de Dood als een rauwe
verschrikking. Men beeldde hem
af als skelet, maar ook als een tot
ontbinding overgaand lijk.
Verrassend genoeg zien we de
Dood nauwelijks terug op
grafsculpturen uit de periode voor
de zogenaamde Contrareformatie,
de hervormingsbeweging binnen
de Katholieke Kerk die aanving
tijdens de zestiende eeuw.
Vanaf de tweede helft van de
zestiende eeuw zijn schedels wel
te vinden op beeldhouwwerken
van graven. Dit is ook de tijd dat
de anatomie een grotere status
kreeg.
De Leidse universiteit werd in
1575 opgericht, het was de eerste
universiteit van Nederland. Petrus
Paaw werd in 1589 de eerste
anatomieleraar aan de medische
faculteit. Paaw richtte ook het
eerste anatomisch theater van
Nederland op. Hier vonden openbare
ontledingen van kadavers
plaats.
De openbare demonstraties
waren er niet alleen om anatomie
aan het publiek te laten zien. Het
doel was om de relatie tussen
vergankelijkheid en eeuwigheid te
tonen.
Anatomie in die tijd was vermengd
met religie en filosofie. Kennis van
de menselijke anatomie zou zelfs
leiden tot kennis over de Schepper.
Deze zoektocht naar nieuwe kennis
maakte nauwe samenwerkingen
mogelijk tussen kunstenaars
en anatomen. Anatomie was vaak
zelfs een belangrijk onderdeel van
de opleiding van jonge artiesten.
Al deze anatomische kennis is nu
nog terug te vinden in Leiden.
-8- -9-
Op bijvoorbeeld grafmonumenten
vinden we schedels die zo
gedetailleerd zijn dat de kunstenaar
zelf ook veel anatomische kennis
moet hebben gehad, of hij maakte
ze aan de hand van modellen.
Pieterskerk
Al sinds de oprichting van de universiteit
in 1575 hadden kerk en
universiteit een nauwe band. De
meeste professoren en studenten
woonden op of vlakbij het Rapenburg,
dus de Pieterskerk was de
plek om zondag naar de kerk te
gaan. En voor iemand die overleed
was het een goede plek om
begraven te worden.
Daardoor zijn er in de Pieterskerk
de graven of monumenten van
vele beroemdheden uit de Leidse
universitaire geschiedenis te vinden.
Enkele voorbeelden daarvan zijn
Herman Boerhaave, Bernard
Siegfried Albinus en Jan Wandelaar.
Foto boven: Grafmonument Schrevelius
(Pieterskerk)
Foto links: Academiegebouw Universiteit
Leiden

3. Pieterskerk
In 1121 stichtte de graaf van Holland een kapel gewijd aan Petrus en
Paulus, de Pieterskerk. Deze eerste kerk van Leiden kreeg zijn huidige
omvang rond 1500. In die tijd stond er ook een toren bij, maar deze
stortte in 1512 in en men bouwde deze nooit meer op.
Het grondplan van het gebouw is een Latijns kruis, dit symbool
herinnert aan het offer van Christus.
In tegenstelling tot de kerk zijn de ramen niet middeleeuws. Na de
ontploffing van een buskruitschip in het Rapenburg op 12 januari
1807, bleef er niets van de ramen over. De huidige ramen zijn dan ook
negentiende-eeuws, behalve het gebrandschilderde raam achter het
koor, dat uit 1940 dateert.
Voor openingstijden van de Pieterskerk zie www.pieterskerk.com of
bel (071) 512 43 19.
* Grafschrift Ewaldo Screvelio
Dit grafschrift of epitaaf is gewijd
aan Ewald Schrevelius (1575-1647),
hij was sinds 1624 professor
geneeskunde in Leiden. Hij gaf les
in het Cecilia ziekenhuis.
Een opvallende schedel met
gekruiste beenderen hangt onder
een rouwengel onderaan zijn grafmonument.
Dit doodshoofd herinnert
ons aan onze sterfelijkheid.
Wat minder opvalt, zijn de afbeel-
dingen van gebitten aan de
bovenkant van het monument.
Waarom deze kaken daar zijn
is niet bekend. Misschien was
Schrevelius ook thuis in de
tandheelkunde?
De schedels en dijbeenderen op
het epitaaf zijn zeer goed afgebeeld
en anatomisch correct. Het linker
dijbeen kruist over rechts. De
kunstenaar had goede anatomische
kennis of maakte ze aan de hand
van modellen.
* De Leidse Mummie
De Pieterskerk kent ook een
mysterie. Tijdens werkzaamheden
-10- -11-
in 1979 vonden werklui onder de
houten vloer in het middenschip
een mummie, liggend in houtkrullen en
met een kussen onder het hoofd.
Het is een raadsel van wie het
stoffelijke overschot is. Sinds 1825
vinden er geen begravingen in de
kerk meer plaats, maar de houten
vloer waaronder hij is gevonden
dateert van 1860.
Wel bekend is dat het een man
van ongeveer 50 jaar was. Aan de
slijtage van zijn ondergebit is te
zien dat hij een pijproker was.
Geruchten deden de ronde dat
het om de bekende medicus Herman
Boerhaave zou gaan. Maar dit
lijkt onwaarschijnlijk omdat de
grafkelder van de familie Boerhaave
zich aan de zuidelijke kant
van de kerk bevindt en niet in het
middenschip, waar de mummie is
gevonden.
In een glazen vitrine in de
kooromgang vindt de Leidse
mummie nu zijn rustplaats.
(Bron: www.pieterskerk.com)

* Grafschrift Joannes van den
Bergh en Joannae van Teylingen
Dit grafmonument is gemaakt voor
Johannes van den Berg (1694-
1755) en Johanna van Teylingen
(1667-1733). Ook hier vinden
we een doodskop met gekruiste
beenderen. Een bijzonder
detail is dat deze schedel een
lauwerkrans op zijn hoofd draagt.
Dit symboliseert de heerschappij
van de dood over de levenden.
Het beeldhouwwerk is een zeer
realistische, goed geproportioneerde
en anatomisch correcte weergave
van een menselijke schedel met
onderkaak op twee gekruiste
dijbeenderen. Het rechter
dijbeen kruist voor het linker
dijbeen. De achterkant van deze
knekels is naar voren gericht.
De schedel heeft bepaalde
mannelijke eigenschappen
zoals het vooruitstekende gedeelte
tussen de wenkbrauwen en de
prominente kin. Dit suggereert
dat het om een afbeelding van een
man gaat. Ook deze kunstenaar
had goede anatomische kennis
of maakte zijn beeldhouwwerk
aan de hand van modellen.
-12- -13-
* Grafschrift Anna van
Berchem
De abdij van Rijnsburg, gesticht
in 1133, groeide uit tot een
abdij voor adellijke vrouwen
en had uitgestrekte bezittingen
in Holland en Zeeland. Brand
verwoestte de abdijgebouwen in
1574. Ondanks de verwoesting
benoemde het Ridderschap van
Holland nog twee abdissen. Anna
van Berchem was de laatste.
In de Rijnsburgsche Rekeningen
komt zij voor als ‘gesluierde
maar niet geprofeste vrouw’. Dit
betekent dat zij niet was gewijd
en ingekleed als kloosterling.
Opmerkelijk is dat zij als roomskatholieke
abdis werd begraven
in de hervormde Pieterskerk.
Op haar grafschrift zien we
een beeldhouwwerk van een
gesluierde menselijke schedel, met
een lauwerkrans op het hoofd.
De sluier verwijst waarschijnlijk
naar haar benoeming als Vrouw
van Rijnsburg. Een grappig detail
op deze doodskop is dat het
vooruitstekende gedeelte tussen
de wenkbrauwen een kenmerk
is van een mannelijke schedel.

4. Stadhuis
In 1929 werd het rijk bewerkte
zeventiende-eeuwse Leidse
stadhuis door brand verwoest.
Alleen de renaissancevoorgevel,
ontworpen door Lieven de Key,
bleef bewaard.
* Op de trappen van het stadhuis
vinden we twee symbolen van de
dood. Aan een kant van de trap
leunt een engel op een zandloper:
‘Tijd’, aan de andere kant leunt
een engel op een schedel:
‘Eeuwigheid’.
Beide zijn ‘memento mori’ symbolen,
bedoeld om levende
mensen te wijzen op de sterfelijkheid
van hun bestaan.
-14- -15-

5. Hooglandse Kerk
De Hooglandse kerk was in het begin niet meer dan een houten kapel.
Het kerkje is begin veertiende eeuw gewijd aan St. Pancratius. In
1366 startte de bouw van een stenen gotische kruiskerk op dezelfde
plek. De kerk is nooit helemaal afgebouwd.
De lengteas van de kerk is niet helemaal recht. Men probeerde hiermee
om in het grondplan van de kerk niet alleen de kruis van Christus uit
te beelden, de open uiteinden van een gotisch kruis symboliseren de
armen van Christus.
De Hooglandse Kerk is van 1 mei tot 1 oktober open voor bezoekers.
De kerk is geopend van dinsdag t/m zaterdag van 11.00 tot 16.00u.
* Gevleugelde zandloper en schedel
boven Westportaal (1665)
Als we goed omhoog kijken zien
we boven aan het Westportaal
een gevleugelde zandloper en een
gevleugelde schedel. Valt nog iets op?
Juist, de vleugels verschillen! Links
de vleugel van een duif en rechts
de vleugel van een vleermuis.
Deze staan symbool voor het
vervliegen van het leven, bij dag en
bij nacht, bij goed en bij kwaad.
De vleermuis brachten mensen
vroeger in verband met de
duivel. In volksverbeeldingen werd
de vleermuis zelfs een vampier.
In duistere nachten wierpen deze
-16- -17-
monsters, die ontsnapten uit hun
graven, zich op slapende mensen
en dronken hun bloed.
Het beeldhouwwerk rechtsboven
stelt een schedel voor en
waarschijnlijk een rechter dijbeen.
De schedel is meer anatomisch
correct dan het dijbeen, maar
beide zijn goed afgebeelde en
overtuigende vertegenwoordigers
van de botten die zij afbeelden.
Toch is er een anatomisch probleem
met dit dijbeen. Het onderste deel
heeft de achterkant naar voren
gericht, maar de bovenkant van
het bot heeft zijn voorkant naar
voren gericht.

* Grafsteen met afbeelding
schedel, beenderen en zandloper
Dit is de grafsteen van Herman
van der Meer en zijn vrouw Eva
van Hoogeveen. Herman van der
Meer (1633-1679) was heer van
Hoogeveen (Rijnland) en
burgemeester van Leiden.
Op het wapenschild op de
grafsteen vinden we een
doodskop, gekruiste beenderen
en een zandloper.
Alledrie symbolen voor de dood
en ons kortdurende leven.
Op deze grafsteen zien we twee
gekruiste dijbeenderen.
De karakteristieke ronde
uiteinden van deze botten zijn te
zien.
* Grafsteen met afbeelding
schedels
Veel is er niet bekend over de
mensen voor wie deze mooi
versierde grafsteen is gemaakt.
Het is de steen van Jan Vlek
(1698-1762) en zijn vrouw
Adriana Catharina Laterveer
(1711-1777).
Jan Vlek was marktschipper. Hij
trouwde Adriana op 25 januari
1741.
Als we goed kijken zien we in het
midden, aan weerszijden van de
steen, twee kleine schedels. Het
symbool wijst op ons korte leven
op aarde.
Ook al zijn de afgebeelde schedels
een beetje afgesleten, we kunnen
nog steeds algemene anatomische
eigenschappen herkennen.
-18- -19-

6. Begraafplaats Groenesteeg
Vanaf de vroegste tijden werd
in kerken en de omliggende
hoven begraven. In Leiden werden
de armen ook wel begraven op
de bolwerken. Napoleon verbood
in 1811 het begraven in kerken
in Nederland. Na zijn vertrek in
1813 werd deze wet enkele jaren
genegeerd, totdat ook Koning
Willem I in 1829 besloot dat er
niet meer in godshuizen mocht
worden begraven.
Ondertussen was er voor de ‘rijke
stinkerds’ een nieuwe begraafplaats
gevonden, het bolwerk aan het
einde van de Groenesteeg.
Anderhalve eeuw lang vonden de
Leidse voornaamste burgers hier
hun rustplaats. Sinds 1975 wordt
er op deze begraafplaats niet
meer begraven.
De Leidse bevolking is in
deze periode enorm gegroeid
waardoor er steeds minder
ruimte was om te begraven op
de begraafplaatsen in de stad.
Vanaf 1909 werd het landgoed
Rhijnhof ingericht als begraafplaats
en werden er op begraafplaats
Groenesteeg geen nieuwe graven
meer uitgegeven.
Tegenwoordig is begraafplaats
Groenesteeg een park waar we
kunnen genieten van de rust en
oog-in-oog komen te staan met
negentiende-eeuws Leiden.
Op de begraafplaats liggen bekende
Leidenaren begraven:
• De moeder van Vincent van
Gogh, vak K op no. 754.
• De professors die in 1883-
1884 onderzoek deden
naar de doodsoorzaken van
slachtoffers van de beruchte
Leidse gifmengster Goeie Mie:
Eduard Alexander van der
Burgh, vak F no. 256 en Teunis
Zaaijer, vak B no. 130.
-20- -21-
Begraafplaats Groenesteeg
is geopend van 1 april tot 1
november van 09.00-17.00u.,
van 1 november tot 1 april van
09.00-16.00u.

7. Begraafplaats Zijlpoort
Voor de rooms-katholieken
uit Leiden kwam er in 1828
een aparte begraafplaats op het
bolwerk bij de Zijlpoort. Vanaf
1969 was het daar alleen nog
mogelijk om in de familiegraven
bijgezet te worden, tot de
begraafplaats in 1985 heropend
werd.
Theo Molkenboer ontwierp de
kapel op de begraafplaats.
Molkenboer was een belangrijke
architect van het neoclassicisme
en de vroege neogotiek. Dit is
terug te zien in het interieur van
de kapel dat is gebaseerd op de
oude Romeinse cultuur.
De begraafplaats is geopend van
maandag t/m vrijdag van 09.00-
17.00u, zaterdag en zondag van
10.00-17.00u.
* Hek met schedel met
gekruiste beenderen en
gevleugelde zandloper
Op het toegangshek van
begraafplaats Zijlpoort zien
we een schedel met gekruiste
beenderen en een gevleugelde
zandloper.
De gevleugelde zandloper staat
symbool voor de vluchtigheid van
de tijd. De schedel herinnert aan
de kortstondigheid van het leven.
De botten zijn niet
identificeerbaar, sterker nog, ze
lijken op niets dat terug te vinden
is in het menselijk lichaam.
* Graf Joannes Matthias Schrant
Rechtsachterin op de begraafplaats
liggen de oudste en mooiste graven.
Het graf van Joannes Matthias
Schrant valt daar zeker onder. Op
de grafsteen, tussen een warboel
van voorwerpen, staat naast een
microscoop ook een kleine schedel
afgebeeld. De objecten
stellen de carrière van de
overledene voor.
Joannes Matthias Schrant (1823-
1864) was arts en hoogleraar
geneeskunde. Hij beperkte zich
niet tot de algemene geneeskunde
maar was ook thuis in de pathologische
anatomie.
“In het Leidsch Dagblad van 22
maart 1864 en in de Leidsche
Courant van 23 Maart 1864
komt een bericht voor over de
begrafenis en de hulde gebracht
aan zijne nagedachtenis, terwijl in
de Leidsche Courant van 28 Oct.
1864 een verslag is opgenomen
van de plechtigheid, die den
vorigen dag had plaats gehad en
waarmede op zijn graf een
gedenkteeken onthuld werd,
-22- -23-
waarop door eene zinnebeeldige
voorstelling de verdiensten gehuldigd
werden van den man, die
door
zijn vrienden en leerlingen in
hooge mate geëerd werd.”
(Bron: Biografisch Portaal van Nederland
www.biografischportaal.nl/persoon/08534757)

M
U
S
E
A IN LEIDEN
Menselijke resten in musea?
Skeletten, relieken, mummies en menselijke lichaamsdelen op sterk
water, het zijn maar een paar voorbeelden van wat er allemaal
aan menselijke resten te vinden is in musea. Deze stukken vertellen
verhalen over het heden en verleden, over mensen en over volken.
Natuurlijk roepen menselijke resten in musea veel vragen op. Er is een
discussie op gang gekomen over wat te doen met deze overblijfselen.
Meestal zijn er twee mogelijkheden: de stukken worden teruggegeven
aan het land van herkomst, of de collecties blijven bewaard in de musea.
Als de resten in de musea bewaard blijven moet er een afweging
worden gemaakt over het wel of niet tentoonstellen van de stukken.
Om het tentoonstellen van menselijke resten goed te laten verlopen,
hebben musea wereldwijd een aantal regels met elkaar afgesproken. In
deze Ethische Code voor Musea staan globale richtlijnen. Hierin staat
dat collecties van menselijke resten en materiaal van religieuze betekenis
alleen worden verworven als zij zorgvuldig en met respect gehuisvest
en beheerd kunnen worden. Bij het verwerven en tentoonstellen wordt
rekening gehouden met de belangen en overtuigingen van de gemeenschap
aan wie de voorwerpen voor zover bekend toebehoorden. De stukken
zullen worden getoond met omzichtigheid en met respect voor de
algemene gevoelens van menselijke waardigheid.
We kunnen er dus van uitgaan dat musea menselijke resten zo
respectvol mogelijk behandelen.
-24- -25-

8. Museum Boerhaave
www.museumboerhaave.nl
Nationale schatkamer van de natuurwetenschappen en de geneeskunde.
Het museum is gevestigd in het oude Caeciliagasthuis, waar
professor Boerhaave zijn befaamde onderwijs aan het ziekbed gaf. Ontdek
vijf eeuwen technisch vernuft, zoals de microscopen van Van Leeuwenhoek
en de slingeruurwerken van Huygens. Het unieke Anatomisch
Theater met zijn mysterieuze opstelling van skeletten mag je zeker niet
missen.
Binnen het thema toont het museum ook bijzondere voorwerpen.
Speciale objecten worden in Knekels en Schedels toegelicht, zoals de
reconstructie van het beroemde Anatomisch Theater (ca. 1610) en het
twintigste-eeuwse Röntgenapparaat, dat voor het eerst het verborgen
skelet zichtbaar maakte.
Adres: Lange St. Agnietenstraat 10. Het museum is geopend van dinsdag
t/m zaterdag van 10.00-17.00u, zon- en feestdagen van 12.00-17.00u.
Maandag gesloten.
* Zaal 1: Anatomisch theater
(1594 reconstructie)
In 1594 bouwde de Leidse universiteit
een anatomisch theater. In het
ronde theater vonden openbare
ontledingen van kadavers plaats.
De professors sneden hier alleen
tijdens de wintermaanden kadavers
open, ’s zomers was het theater
een soort museum.
De openbare demonstraties
waren er niet alleen om anatomie
aan het publiek te tonen. Het doel
was om de relatie tussen vergankelijkheid
en eeuwigheid te laten
zien. Kennis van de menselijke anatomie
zou leiden tot kennis over
de Schepper.
Rondom het theater zijn skeletten
opgesteld. Zij dragen vlaggen met
leuzen erop. De Latijnse teksten
als ‘memento mori’ (gedenk te
sterven) wijzen allemaal op onze
sterfelijkheid.
Het originele theater is in de
negentiende eeuw afgebroken. In
-26- -27-
Museum Boerhaave staat een
reconstructie op ware grootte
van het theater rond 1610,
gebaseerd op prenten en teksten.
* Zaal 3: Elevatorium biploidum
van Solingen, ca. 1660
Hoofdverwondingen waren geen
uitzondering in de 17e eeuw.
Tijdens ruzies en oorlogen deukten
schedels soms zelfs in. Onder
zo’n deuk konden gevaarlijke
bloedingen ontstaan. Om een
ingedeukt stukje schedel weer
op de goede plaats te krijgen,
ontwikkelde Cornelis Solingen (1641-
1687) rond 1660 een speciaal
apparaat. Het werkt als een soort
kurkentrekker die het ingedeukte
schedeldak weer omhoog schroeft.
Via onderstaande link is een animatie
te zien over het gebruik van
een elevatorium:
www.schooltv.nl/beeldbank/
clip/20081124_elevatorium01.
Teleac/NOT heeft op haar website
een beeldbank ter beschikking
voor het onderwijs. Hierop staan
animaties gemaakt door Infofilm
in opdracht van Museum
Boerhaave.

* Zaal 7: Tabulae sceleti et
musculorum corpus humani van
Bernard Siegfried Albinus, 1747
Bernard Siegfried Albinus (1697-
1770) publiceerde in 1747 zijn
invloedrijke anatomische atlas
‘Tabulae Sceleti et Musculorum
Corporis Humani’. Het boek
bevat teksten en tekeningen over
de anatomie van het menselijk
lichaam. De prachtige afbeeldingen
tekende graveur Jan Wandelaar.
Vooral de mooie weergave van
anatomische details van beenderen
en spieren vallen op.
Albinus’ uitgangspunt was de
‘perfecte mens’. De atlas toont
namelijk in feite modellen van de
mens, omdat elke afwijking werd
weggepoetst. De anatomie ging
hierdoor een nieuwe richting op.
Andere anatomen wilden nu ook
even mooie en goed
geproportioneerde afbeeldingen
laten maken als Albinus.
De soms vreemde achtergronden
bij de anatomische tekeningen
bevatten veel symboliek.
De geopende marmeren
grafmonumenten zijn een
symbool van de wederopstanding,
de vegetatie is uitgezocht op
groeikracht en weelderigheid.
Opvallend is ook de combinatie
van een skelet met een Indische
neushoorn. Volgens de leer van
de temperamenten staat de
neushoorn symbool voor de
melancholie. Bijzonder is dat deze
neushoorn in 1741 het eerste
levende exemplaar in Europa was.
Wandelaar kon het dier, met de
naam Clara, goed bestuderen en
zo een prachtige tekening maken.
* Zaal 8: Menselijke schedels
van Brugmans, ca. 1815
Sebald Justinus Brugmans
(1763-1819) was onder andere
hoogleraar geneeskunde. Om
verschillen in schedelbouw te
kunnen laten zien verzamelde hij
menselijke schedels. Als hoofd van
de militair-
geneeskundige dienst ontving
hij uit alle uithoeken van Europa
schedels van gesneuvelde soldaten.
Hij bestudeerde en mat de schedels
nauwkeurig op. Brugmans bedacht
dat hoe mensen eruit zien te
maken heeft met waar ze vandaan
komen (fysische antropologie of
rassenkunde).
Na de Slag bij Waterloo in 1815,
bezocht Brugmans zelf het
slachtveld. Hij verzamelde er
schedels van dode soldaten en gaf
ze een opschrift. Op het opschrift
schreef hij ook waar de dode
oorspronkelijk vandaan kwam.
* Zaal 22: Röntgenapparaat, ca.
1920
Op de avond van 8 november
1895 experimenteerde een
wetenschapper met een mysterieus
soort licht. Het ging dwars door
organisch weefsel heen! De
ontdekker was Wilhelm Conrad
Röntgen.
De x-stralen gingen dan wel door
waterrijke structuren als de huid
heen, bot hield de straling tegen.
Fotografisch papier legde ‘de
-28- -29-
schaduw van het bot’ vast. Voor
het eerst werden verborgen
organen, botbreuken en inwendige
verwondingen zichtbaar.
Het duurde niet lang voordat
artsen de eerste röntgenbuizen
gebruikten om de binnenkant van
het lichaam te fotograferen.
De eerste röntgenapparaten
waren erg groot en onhandig,
gelukkig kwamen er snel beter
hanteerbare apparaten.
© Foto’s copyright Museum Boerhaave

9. Stedelijk Museum De Lakenhal
www.lakenhal.nl
Beleef de kunst en geschiedenis
van Leiden in de zeventiendeeeuwse
lakenhal en loop
even door naar Scheltema,
de voormalige textielfabriek
waarin het museum actuele
kunstprojecten presenteert.
In Museum De Lakenhal
kunt u meesterwerken van
o.a. Rembrandt, Jan Steen en
permanent bewonderen. Tijdelijke
tentoonstellingen belichten oude
en hedendaagse kunst of actuele
historische onderwerpen.
In De Lakenhal is op zestiende- en
zeventiende-eeuwse schilderijen
goed te zien hoe de vroege angst
voor het hiernamaals het leven
van de mensen in die tijd beheerste.
Op een aantal schilderijen zijn
ook afbeeldingen van Knekels en
Schedels te vinden! Hier volgt een
top vijf, in chronologische volgorde,
van de mooiste of meest bijzondere
schilderijen in het thema.
Adres: Oude Singel 28-32. Het
museum is geopend van dinsdag
t/m vrijdag van 10.00-17.00u, zat-,
zon- en feestdagen van
12.00-17.00u. Maandag gesloten.
* Zaal 6: Drieluik met de
Kruisiging van Christus door
Cornelis Engebrechtsz., ca. 1510
Cornelis Engebrechtsz. schilderde
rond 1510 een drieluik met
taferelen uit het Oude Testament.
Op de hoofdvoorstelling, in het
midden, zien we de kruisiging van
Christus. Links op het drieluik
zien we het Offer van Abraham,
rechts de Oprichting van de koperen
slang.
Onderaan het kruis liggen een
doodshoofd en een bot, de
zogenaamde Schedelberg. Hiermee
wordt uitgedrukt dat de dood en
de zonde overwonnen werden
door de kruisdood van Christus.
In de predella, het onderstuk, valt
het skelet op. Dit is het lijk van
Adam. Volgens de legende groeide
uit het lijk een boom waaruit het
kruishout werd gemaakt.
* Zaal 6: Kruisiging door Aertgen
Claesz. Van Leyden, 1545
Ook Aertgen van Leyden
schilderde de Kruisiging. Het is
onderdeel van een driedelige serie
met verder de Opstanding en de
Hemelvaart, deze zijn ook te zien
in de Lakenhal.
De reacties van de omstanders
spelen een grote rol in het
schilderij. Via hun blikrichting
wordt de aandacht geleid naar het
oplichtende, gekruisigde lichaam
van Christus. Dit is in tegenstelling
tot traditionele schilderijen waar
alleen de kruisiging centraal staat.
Ook hier liggen onderaan het
kruis een schedel en enkele beenderen.
Deze doodskop vertelt ons dat de
dood en de zonde overwonnen
worden door de kruisdood van
Christus.
-30- -31-
*Zaal 7: Heilige Hiëronymus als kluizenaar
door Jan Lievens, ca. 1631
Hier zien we de heilige Hiëronymus.
Hiëronymus was een van de
kerkvaders uit de vierde eeuw.
Hij had veel invloed had op de
christelijke kerk door het vertalen
van de bijbel in het Latijn. Deze
vertaling maakte hij in opdracht
van paus Damasus in Rome. Na de
dood van Damasus trok Hiëronymus
zich terug in de woestijn,
teleurgesteld omdat invloedrijke
geestelijken hem niet kozen als
opvolger van de paus.
Op het schilderij zien we hem als
kluizenaar in de woestijn. Hij zit
hij met gebogen hoofd met een
kruisbeeld in zijn handen. Op zijn
schoot ligt een schedel die verwijst
naar zijn overpeinzingen over de
sterfelijkheid van de mens.

* Zaal 8: Vanitas stilleven door
Harmen Steenwijck, ca. 1640
en
* Zaal 9: Vanitas stilleven met
zelfportret van de jonge schilder
door David Bailly, 1651
De schilderijen van Harmen
Steenwijck en David Bailly
hebben hetzelfde thema, vanitas.
Vanitas is een versie van het
genre stilleven en kwam in de
zestiende en zeventiende eeuw
veel voor in Nederland en
Vlaanderen. Het woord is Latijn
en betekent ‘ijdelheid’, het wijst
op de zinloosheid van het aardse
leven en de vergankelijkheid
van ijdelheid. Het lijkt op de
leus ‘memento mori’, gedenk te
sterven. Dit genre bevat ook veel
symbolen van de dood.
Op het schilderij van Steenwijck
verwijzen de schedel, de gedoofde
kaars, het lege glas en de dode tak
naar de vergankelijkheid van het
leven op aarde.
Ook op het schilderij van
Bailly zien we deze symbolen:
de gedoofde kaars, zeepbellen,
schedel, verwelkende
bloemen en de zandloper. De
zilveren bekerschroef en de parels
herinneren ons aan de eindigheid
van aards bezit. Let ook op het
briefje rechtsonder met de tekst:
‘Vanitas vani(ta)-tum et omnia
vanitas’. Het betekent: ‘IJdelheid
der ijdelheden, alles is ijdelheid’.
Nog een aanwijzing die ons
vertelt dat alles eindig is.
Het schilderij van Bailly kent ook
een mysterieuze verschijning.
Achter het halflege glas zweeft
een vrouwelijke schim.
Onderzoekers zijn het er niet
over eens wie zij is. Agneta, de
overleden vrouw van Bailly? De
muze van de schilderkunst? Of
heb jij een ander idee? Het is
zeker een schilderij om over na te
denken.
(N.B. Door wisselende tentoonstellingen
kan het voorkomen dat een van de schilderijen
niet meer op zaal hangt).
© Foto’s copyright De Lakenhal
Harmen Steenwijck
-32- -33-
David Bailly

10. Museum Volkenkunde
www.volkenkunde.nl
Museum Volkenkunde gaat over mensen. Over bijzondere wereldbewoners.
Van Indonesië tot Afrika. Van Maya’s tot Papoea’s. Waarin
zijn ze anders? Waarin zijn ze hetzelfde? Topstukken, van kookgerei tot
Indianentooi en halssieraad, vertellen het verhaal. Met ieder jaar twee
grote en zes kleinere tentoonstellingen is er altijd iets nieuws te zien!
Uiteraard zijn er in een museum over mensen ook menselijke Knekels
en Schedels te vinden. Verschillende culturen, van Indonesië tot Mexico,
laten hier zien hoe zij met de dood omgingen.
Adres: Steenstraat 1. Het museum is geopend van dinsdag t/m zondag
en feestdagen van 10.00-17.00u. Maandag gesloten.
* Indonesië: Beeld Ganesha van
Singasari
Dit stenen beeld stelt de hindoeïstische
god Ganesha voor. Het beeld
dateert uit de dertiende eeuw en
is gevonden op het Indonesische
tempelterrein candi Singasari, dat
koning Kritanagara (1268-’92)
bouwde.
De god heeft het lichaam van een
mens met de kop van een olifant. Deze
Ganesha verschilt qua uiterlijk van
andere Indonesische Ganesha’s, hij
is namelijk omringd door schedels.
In zijn beide handen houdt
hij bijvoorbeeld een schaaltje
gemaakt van een mensenschedel.
Uit het schaaltje in zijn linkerhand
snoept hij zelfs met zijn slurf. In
andere gevallen houdt hij in een
hand een afgebroken slagtand en
in zijn andere hand een normaal
schaaltje snoep. Daarnaast zal de
troon van menselijke schedels je
ook niet zijn ontgaan.
Het gebruik van schedels
valt te verklaren door de
levensbeschouwing van koning
Kritanagara. Hij was aanhanger
van het tantrisme, een filosofie die
gekenmerkt wordt door rituele
handelingen en wijdingceremoniën
die plaatsvonden op terreinen
waar lijken werden verbrand.
* Oceanië, Geelvinkbaai:
Korwarbeeld
Overleden voorouders kunnen
een nieuw lichaam vinden in
dit houten beeld. Tenminste, dat
geloofde de inheemse bevolking
van Noordwest Nieuw-Guinea.
Deze voorouderbeelden, korwars
genoemd, bestaan meestal uit een
zittende of staande mensfiguur.
Sommige korwars bevatten een
menselijke schedel. Maar dit exemplaar
is helemaal van hout.
In de Geelvinkbaai (Nieuw-Guinea)
gebruikten priesters vroeger
-34- -35-
deze voorouderbeelden om
met geesten in contact te komen.
Door de overgang naar het
christendom, die samenging met
een massale vernietiging van deze
beelden, zijn nu nog maar weinig
korwars over.
* Azië, zuid- en vasteland zuidoost:
Tibetaanse dansgordel
Dit voorwerp is geheel gemaakt
van mensenbotten! Het is een
dansgordel uit de negentiende
eeuw die Tibetaanse boeddhistische
monniken dragen tijdens rituele
dansen. Omdat zij geloven dat
botten van vereerde overledenen
bijzondere eigenschappen hebben,
is dit sieraad erg waardevol. Niet
elke monnik mag zo’n gordel dragen.
Pas wanneer een Tibetaanse
boeddhistische monnik

mediterend tot het inzicht komt
dat er geen verschil bestaat
tussen goed en kwaad, mag hij het
sieraad dragen.
* Midden en Zuid Amerika:
Schedel ingelegd met mozaïek
Deze menselijke schedel is een
van de mooiste stukken binnen
het thema Knekels en Schedels.
Het doodshoofd is ingelegd met
een mozaïek van turkoois, schelp
en parelmoer. Het zeer fijne
mozaïek aan de onderkant wordt
naar boven toe groter en vormt
op het voorhoofd een slang.
Dit betekent dat de dode zich
waarschijnlijk wijdde aan de god
Quetzalcoatl, ‘de gevederde slang’.
Waarschijnlijk maakten Mixteekse
ambachtslieden (Mexico) dit stuk
tussen 900 en 1521.
* Afrika: Ghanese troon
Bij de Akan, een volk in Ghana,
hebben mensen speciale banden
met hun stoelen. Stoelen hebben
een functie in rituelen en spelen
een belangrijke rol in de cyclus
van leven en dood. Wanneer iemand
overlijdt wordt het lichaam op
een stoel geplaatst en gewassen.
De Akan geloven dat de ziel van
de dode dan in het zitmeubel gaat
wonen.
11. Rijksmuseum van Oudheden
www.rmo.nl
Een spannend museum voor jong en oud. Duizenden voorwerpen uit
het oude Egypte, het Griekse en Romeinse Rijk, het Nabije Oosten
en het vroege Nederland. Sta oog in oog met mummies, goden en keizers
en betreed een echte Egyptische tempel.
In dit museum kunnen we zien hoe vroegere culturen met de dood
omgingen. De Egyptenaren met hun mummies zijn hier een goed
voorbeeld van. Het presenteren van mummies in het Rijksmuseum van
Oudheden heeft als doel het publiek te informeren over dit cultureel
en religieus fenomeen in al zijn facetten. Het gebeurt dan ook zo veel
mogelijk op waardige wijze, altijd in passende context en enkel wanneer
dit het belang van het verhaal van de betreffende tentoonstelling
dient.
Adres: Rapenburg 28. Het museum is geopend van dinsdag t/m zondag
van 10.00-17.00u. Tijdens schoolvakanties ook op maandag open.
* Egypte:
Mummiemeisje Sensaos
Het Egyptische meisje Sensaos,
dochter van de gouverneur van
Thebe, stierf in het jaar 109
na Chr. op 16-jarige leeftijd. In
Deze stoel (gemaakt voor 1825)
die tijd waren vrouwen op die
is een houten staatsiezetel.
leeftijd al volwassen en vaak al
Misschien was hij van de vorst van
getrouwd. Na haar dood werd ze
de Denkyira, een Akan-volk in het
naar Egyptisch gebruik gebalsemd,
zuiden van Ghana. De stoel heeft
gemummificeerd en bijgezet in
een veelvoorkomende vorm met
een familiegraf. Sinds 1829 zijn
een zitvlak dat aan de uiteinden
haar mummie en bijbehorende
omhoog buigt. Bijzonder is dat
grafgiften onderdeel van de
aan weerszijden een menselijk
collectie van het Rijksmuseum van
schedeldak als trofee hangt.
Oudheden.
De beschilderde mummiedoek van Sensaos
© Foto’s copyright Museum Volkenkunde
-36- -37

Reconstructie
Sensaos
Philips maakte van de mummie
van Sensaos een CT-scan, waardoor
haar stoffelijk overschot door
de windsels heen bekeken
kon worden. De scan leverde
veel nieuwe gegevens op over
Sensaos en de wijze waarop zij
is gemummificeerd. De gegevens
van de CT-scan verwerkte TNO
Industrie tot een driedimensionaal
kunstharsmodel van de schedel
van Sensaos.
De Engelse Richard Neave van
de Universiteit van Manchester,
specialist op het gebied van
gezichtsreconstructie, boetseerde
de schedel laag voor laag uit
wasachtig polymeer. Op basis
van de vorm van de schedel en
wetenschappelijke metingen van
spier- en huiddikten maakte hij
het gelaat van Sensaos op de
schedel. Make-up en een pruik van
mensenhaar maakten het geheel
compleet: na eeuwen staan we
oog in oog met Sensaos.
‘Het Klokhuis’ documenteerde de
reconstructie in twee afleveringen,
die terug te kijken zijn via:
www.hetklokhuis.nl/onderwerp/
mummies
* Nabije Oosten: De graven van
Jericho
Honderden graven zijn
uitgehouwen in de rotsen rond
Jericho in Palestina. Deze graven
zijn aangelegd tussen 2000 v.Chr.
en 100 na Chr. Een van die
graven is gereconstrueerd in het
Rijksmuseum van Oudheden.
Het graf stamt uit ca. 1700 v.Chr.
Er liggen acht volwassenen en
een kind in. Waarschijnlijk is het
een familiegraf. Bij elke begrafenis
worden de oudere beenderen
opzij geschoven. De doden
worden begraven in doeken of
in kleding. Ze krijgen allerlei
voorwerpen mee uit het dagelijks
leven, zoals houtenmeubilair,
matten, aardewerk en soms zelfs
schalen met voedsel.
* Griekenland: Impressie van
de begraafplaats van de wijk
Kerameikos, in de stad Athene
Achter de stadspoort van de stad
Athene lag de wijk Kerameikos.
Hier werkten en woonden de
Atheense pottenbakkers in de
vierde eeuw v. Chr. Het woord
keramiek is afgeleid van deze
Atheense wijk.
Wanneer een reiziger de stad
Athene naderde, zag hij langs de
wegen grafmonumenten van de
overleden burgers. Rijke burgers
lieten hun grafmonumenten door
de beste handwerkslieden en
artiesten maken. Om de fraai
bewerkte monumenten hingen
vaak linten.
-38- -39-
Grafvaasjes stonden bij de stenen.
De grote emoties rond leven en
dood werden duidelijk verbeeld.
Vaak stonden de overledenen
hand in hand met de achterblijvers
afgebeeld: het symbool van
verbondenheid over de grens van
het dodenrijk heen.
Deze verbondenheid komt tot
uitdrukking bij de maaltijden die
rond het graf worden genuttigd,
ter nagedachtenis aan de dode.
© Foto’s copyright Rijksmuseum van
Oudheden

12. Naturalis
www.naturalis.nl
Of het nu voor het eerst is of niet, een bezoek aan Naturalis blijft
een avontuur. Meer dan 10.000 échte dieren, planten, stenen en
fossielen uit de hele wereld vertellen het verhaal van onze planeet.
Ontdek hoe de aarde en het leven een samenhangend geheel vormen.
Permanente en tijdelijke tentoonstellingen, films, workshops en vele
andere activiteiten; in Naturalis geeft de natuur haar geheimen prijs!
Adres: Darwinweg 2. Het museum is dagelijks geopend van 10.00-17.00u.
* Oerparade:
Schedelkapje Javamens
Dit is het kostbaarste bezit van
Naturalis. De Nederlander Eugene
Dubois vond deze schedel in
1891 op Java. De schedel, die
ongeveer een miljoen jaar oud
is, was te groot voor een aap
en te klein voor een mens.
Ter plekke trof Dubois ook een
kies en een dijbeen aan. Uit de
vorm van het dijbeen concludeerde
hij dat deze ‘aapmens’ rechtop had
gelopen. Om die reden beschouwde
hij zijn vondst als bewijs voor
een evolutionaire ontwikkeling
van de mens. Dubois gaf de
fossiel de naam Pithecanthropus
erectus (rechtopgaande aapmens).
Tegenwoordig wordt hij
Homo erectus (rechtopgaande
mens) genoemd.
Net als bij Darwin werden de
bevindingen van Dubois ernstig
betwijfeld. De mens zou door
God zijn geschapen en niet
afstammen van apen. Dubois
werd door niemand geloofd en
daardoor werd hij zo depressief
dat hij niets meer met wetenschap
te maken wilde hebben. Later
bleek alle kritiek onterecht.
Dubois wordt nu beschouwd
als een van de grondleggers
van de paleoantropologie, de
wetenschap die zich bezighoudt
met fossiele mensachtigen.
© Foto copyright NCB Naturalis
Colofon
Tekst en vormgeving:
• Desirée Hagens
Foto’s:
• Jos van den Broek
• Ben Nelemans
• Museum Boerhaave
• De Lakenhal
• Museum Volkenkunde
• Rijksmuseum van Oudheden
• Naturalis
Met medewerking van:
• Jos van den Broek
• Lida van der Merwe (LUMC)
• Museumgroep Leiden
• Mieneke te Hennepe
• Jori Zijlmans
• Anne Marie Woerlee
• Selkit Verberk
• Susanne van Straaten
-40- -41-
Bronnen:
• Museumgroep Leiden
• Museum Boerhaave
• De Lakenhal
• Museum Volkenkunde
• Museumkennis.nl
• Biografischportaal.nl
• Ethische Code voor Musea,
ICOM-2007
• The Finger of God: Anatomical
Practice in 17th-Century Leiden
door Tim Huisman, 2009
• Dictionary of subjects and symbols
in art door J. Hall, 1974
• Christelijke Symboliek en
Iconografie door J.J.M. Timmers,
1974
• Pieterskerk.com
• Groenesteeg een Historische
Begraafplaats in Leiden door
Stichting Begraafplaats
Groenesteeg
• Graven in de Pieterskerk een
uitgave van Stichting Vrienden
van de Pieterskerk

-42-