Ogen van de Oorlog - Nationaal Monument Kamp Vught

Ogen
van de
Oorlog

Ogen van de oorlog
Fotografie Rogier Fokke / Interviews Tanny van de Ven e.a.
2012

VOORWOORD
Eén van de in dit boek geportretteerde oud-gevangenen zegt:
“Af en toe vraag ik me af of ik misschien alles gedroomd heb.”
Door het verstrijken van de tijd zijn onvermijdelijk veel sporen
van de werkelijkheid van toen uitgewist of onherkenbaar
veranderd. Anderzijds zijn er de verhalen van de getuigen.
De plaatsen van terreur en vervolging met nog wél zichtbare
overblijfselen. Littekens in het landschap. Maar ook de objecten,
foto’s, brieven en beelden verzameld in archieven, musea
en herinneringscentra.
Dit herinneren en verankeren in het collectieve geheugen, ook
van generaties die in een andere werkelijkheid opgroeiden, is
een noodzakelijkheid voor mensen die mens willen blijven.
Voor een maatschappij die beseft dat, om met de woorden van
de Pools-Britse socioloog Zygmunt Bauman te spreken, voor
monsterlijke daden geen monsters nodig zijn. Want wat ruim
vijfenzestig jaren geleden in Kamp Vught en op zoveel andere
plaatsen gebeurde, was helaas geen droom.
De prachtige portretten van Rogier Fokke tonen ons mensen
zoals u en ik, die deden wat ze vonden dat nodig was. Of die
vervolgd werden, alleen om wie zij waren.
We kijken hen aan en zien de ogen van de oorlog.
Natuurlijk: zoveel herinneringen, zoveel verschillende perspectieven.
Voor vrijwel alle hier geportretteerde oud-gevangenen
geldt, dat de gebeurtenissen van toen een grote impact hebben
gehad op hun leven.
Er zijn diepe wonden geslagen. Grote trauma’s draagt menigeen
met zich mee. Er zijn angsten, dromen, nachtmerries. Niet
zelden verbonden met zaken die voor ons vanzelfsprekend zijn
en een ‘gewoon’ deel zijn van het dagelijkse leven.
Maar menigeen vertelt ook, hoe vormend deze jaren van verdriet
en ellende soms zijn geweest. Hoe juist hier vriendschap-
5
pen voor het leven zijn ontstaan. Hoe solidariteit en idealen,
hoe geestelijke weerbaarheid en vertrouwen in een toekomst,
juist in situaties als deze werden beproefd én stand hielden.
We staan oog in oog met degenen die het nog zelf hebben
meegemaakt. Zij bieden ons een bijzondere, confronterende,
openhartige kijk op verleden en heden.
Zij voeren ons terug naar een werkelijkheid die ook ons nu
soms zo onwerkelijk toeschijnt.
De hier verzamelde portretten en verhalen sporen aan tot nadenken.
“Herdenken is nadenken” is het motto van Nationaal
Monument Kamp Vught. Het verleden van deze plaats en de
lotgevallen van al die duizenden die er ooit verbleven, sporen
aan tot stilstaan bij de waarden, rechten en vrijheden die wij
vandaag de dag nog te vaak als vanzelfsprekend ervaren. De
oud-gevangenen van toen roepen op om bewust te blijven en
geven ons hun herinneringen, ervaringen, keuzes én gedrag
door als inspiratiebron.
Véél waarheid en aansporing tot bewustzijn en actie ligt immers
beschoren in de woorden van een ander van de hier geportretteerden:
“Ik kreeg een nummer, maar het ligt aan jezelf of je
een nummer wordt.”
Jeroen van den Eijnde
Directeur Nationaal Monument Kamp Vught

ROB COHEN (1926)
“Je kunt je afvragen waarom ik al die verschrikkingen heb over-
leefd. In mijn ogen is dat het lot geweest. Ik geef een voorbeeld:
je spoelt honderden theeblaadjes door de gootsteen en
er blijven er een paar aan de zijkant van de gootsteen plakken.
Ik vergelijk mezelf met zo’n theeblaadje.
Voor de oorlog was ik een vrolijk Amsterdams jongetje. We
hadden thuis regelmatig feesten waarbij werd gemusiceerd. Ik
bespeelde naast de viool ook de banjo, piccolo, saxofoon, klarinet,
trompet en mondharmonica. Ik had veel vrienden. Mijn
ouders vertrouwden mij en daardoor was ik al jong zelfstandig
en onafhankelijk. Dit heeft me later geholpen om de oorlog te
overleven.
Na de mobilisatie in 1940 vond ik de soldaten op de fiets heel
spannend. Ik was zo naïef. We geloofden de verhalen niet,
zelfs niet de verhalen van Duitse gevluchte Joden. Het kwam
dichterbij toen familieleden vluchtten. Mijn ouders probeerden
dat ook, maar toen was het al te laat.
Langzaam maar zeker begonnen de anti-Joodse maatregelen.
Er kwam een Verwalter in onze winkel, waardoor mijn vader
geen baas meer was in zijn eigen zaak. Mijn ouders verloren
vrienden, bekenden en veel klanten. Uiteindelijk moest ik werken
in een bontatelier en kreeg een Sperre. Door deze Sperre
werd ik niet opgepakt bij de razzia’s. Later werden de Joodse
medewerkers alsnog opgepakt. Ik heb me verstopt en ben
ondergedoken. Mijn ouders waren bang dat ik als strafgeval
zou worden behandeld als ik opgepakt zou worden, en dat ik
dat niet zou overleven. Daarom heb ik me vrijwillig gemeld
bij de Hollandsche Schouwburg. Ik kan niet omschrijven hoe
verdrietig ik was bij het afscheid van mijn ouders. Later zijn zij
ook opgepakt.
10
Vanuit de schouwburg werd ik naar Kamp Vught getransporteerd.
Hier verbleef ik van maart tot oktober 1943. Ik was
gelukkig al zeventien jaar; als ik jonger was geweest, was ik
gedwongen mee te gaan met de kindertransporten.
In Kamp Vught werd ik kaal geschoren. Ik moest stenen sjouwen.
Daarna kwam ik in het kommando Handwerker Unterkunft,
waar ik een soort manusje van alles werd. Ik onderhield
onder meer de woningen van de SS’ers. Ik saboteerde en
‘organiseerde’. Ik wilde geen vriendschappen sluiten, omdat
je dat te kwetsbaar maakt. In Kamp Vught vernam ik dat mijn
ouders en mijn broer waren gedeporteerd. Nog sterker werd
de drang om te overleven en om alles na te kunnen vertellen.
In oktober 1943 werd ik overgeplaatst naar Westerbork. Hier
werd ik uit het transport gepikt. Ik moest in een beddenmakerij
werken. Het theeblaadje bleef weer plakken. Ik heb hier vijf
maanden gewerkt en werd toen naar Auschwitz-Birkenau gedeporteerd.
Ik hoopte hier mijn ouders terug te zien.
We werden met tachtig man in een goederenwagon vervoerd.
Er was één zinken emmer voor de ontlasting. Bij aankomst kreeg
ik een nummer getatoeëerd, nummer 174708. Dat nummer
herinnert me iedere dag aan de oorlog. We sliepen met achthonderd
man in een paardenstal, lepeltje-lepeltje. Er braken
besmettelijke ziekten uit, ik was ondervoed en had luizen. Vanuit
mijn barak keek ik uit op crematoria drie en vier. Ik zag dat
spiernaakte mensen werden opgejaagd door honden. Ik heb
lijken op elkaar moeten stapelen. Als we klaar waren met ons
werk in het aardappelkommando, sleepten we dode gevangenen
mee terug, die tijdens het werk dood geslagen waren.
Ik was voortdurend bang om in de gaskamers terecht te komen.
In het aardappelkommando saboteerde ik ook en werd hierbij
gesnapt door een SS’er, die mij verzekerde dat hij me de volgende
dag zou doden. Ik ontsnapte door me aan te melden bij
het Kanada-lager, dat uitgebreid werd vanwege de komst van
Hongaarse Joden. Ik was op het goede moment op de goede
plaats. Weer bleef het theeblaadje plakken.
Vijf dagen voor de bevrijding door de Russen, op 22 januari
1945 begonnen de dodenmarsen. Ik liep twee dagen en drie
nachten aan één stuk. Ik gebruikte sneeuw als drinkwater. Als
je niet verder kon, werd je doodgeschoten. We gingen naar
Gleiwitz en vandaaruit werden we tien dagen vervoerd in een
open goederenwagon. In die wagon werd ik negentien jaar.
Mensen stierven als ratten. Ik denk dat mensen geen benul
hebben wat zij elkaar kunnen aandoen.
We werden opgejaagd tot mei 1945. Tot die tijd zat ik in ver-
schillende kampen, waar ik onder meer bevroren voeten
kreeg. Toen ik in kamp Dora terecht kwam, moesten we tunnels
in het Harzgebergte maken. Daar werden de V1- en V2-raketten
geassembleerd. Hier raakte mijn linkerhand onherstelbaar
beschadigd, ik kreeg een bloedvergiftiging. Uiteindelijk kwam
ik in Steyer in Oostenrijk terecht. Toen ik zag dat SS‘ers burgerkleding
onder hun uniformen droegen, wist ik dat de oorlog
niet lang meer zou duren. Met mijn enige vriend Fritz ben ik
het kamp uitgelopen, om onze papieren in orde te laten maken
bij de politie.
Later kwamen we bij de Amerikanen terecht. Ze waren mense-
lijk en heel vriendelijk. We kwamen van de hel in de hemel.
Van het lekkere eten werden we ziek; we waren het niet meer
gewend. Ik zat aanvankelijk vol wraakgevoelen en ik heb
verschillende SS’ers mee helpen oppakken. Dat gaf een geweldige
genoegdoening.
In een Oostenrijks huis hoorde ik Nederlands praten op de
radio. De uitzending werd afgesloten met het Wilhelmus. Toen
heb ik van ontroering gehuild. In die periode tolkte ik voor de
Amerikanen. Ik wilde eigenlijk in Indië gaan vechten tegen
de Japanners. Zij waren in mijn ogen net zo erg als de nazi’s.
Toch ben ik uiteindelijk teruggekeerd naar Amsterdam. Ik
hoopte zó dat mijn ouders nog zouden leven.
De ontvangst in Nederland was kil, bureaucratisch en meedogenloos.
Alles was me afgepakt. Mijn ouders, mijn broer, mijn
familie, mijn jeugd, mijn waardigheid, mijn toekomstbeeld. Ik
11
had nog één oom over. Beroepsmusicus worden was niet meer
mogelijk. Zelfs mijn mededogen was ik kwijt.
Het was vreselijk dat ik in militaire dienst weer op appèl moest
staan, nota bene in Vught. Waar had ik dit eerder meegemaakt?
In die tijd ontmoette ik Bep, waar ik inmiddels tweeënzestig
jaar mee ben getrouwd. Ik ben nu zelfs overgrootvader. Ik ben
nog steeds verdrietig dat veel beulen nooit zijn berecht. Ik zie
het als mijn plicht om lezingen te geven op scholen. Ik vertel
de jeugd dat indoctrinatie levensgevaarlijk is en kan leiden tot
extremisme. Ik huil heel soms, als ik helemaal alleen ben. Echte
vrienden heb ik niet. Vrienden maken je kwetsbaar, je kunt ze
verliezen. Ook nu nog heb ik een groot rechtvaardigheidsgevoel,
maar ook een schuldgevoel. Dit ontstond toen ik in 2002
voor het eerst een bezoek bracht aan Auschwitz. Waarom heb
ik het overleefd en miljoenen anderen niet. Ik ben ik er niet
trots op dat ik het overleefd heb, maar wel blij, dat ze mij nooit
klein hebben gekregen!”

JOPIE WALDORP (1914)
“Ik ben opgepakt vanwege mijn deelname aan het verzet. Je
beslist niet om in het verzet te gaan, daar rol je in. Je komt er
mee in aanraking. Via mijn zwager werd aan mijn moeder en
mij gevraagd om iemand te laten onderduiken. Dat bleek Frans
Goedhart te zijn, de oprichter van het illegale Parool. Hij wist
in 1943 tijdens een transport uit Kamp Vught te ontvluchten.
Terwijl hij bij ons ondergedoken zat, ging zijn werk gewoon
door. Er kwamen regelmatig verzetsmensen bij ons over de
vloer. Vervolgens ging ik ook meehelpen. Ik ging koerierswerk
doen. Een andere jonge koerier is opgepakt. Hij is doorgeslagen
en heeft op een dag zo’n dertig namen verraden. Dat
mag je hem niet kwalijk nemen, dat hangt van zoveel factoren af.
Op een zekere dag stonden twee Nederlandse rechercheurs
voor de deur om me op te halen. Ze waren overigens wel
vriendelijk.
De kans was groot dat ik opgepakt zou worden. Ik hield er ook
steeds rekening mee. Ik had er zelfs een koffertje voor klaar
staan. Daar zat onder andere een paar net verzoolde schoenen
in en die zijn me erg goed van pas gekomen. Ik liep in zo’n
cel steeds maar heen en weer over de tegels en daar slijten je
zolen van. Ik had ook een zelfgemaakt pakje met een rok, een
bloesje en een jasje klaargelegd. Zo kon ik me toch nog af en
toe verschonen en van kleren wisselen als ik het koud of warm
had. Ik nam een bontjas mee voor de echte kou. Die gebruikte
ik ook als ik moest huilen. Het lekkere zachte van die jas gaf
me dan troost.
Ik ben naar de Sicherheitsdienst in Den Haag gebracht. Nadat
het verhoor was afgelopen, zei de ondervrager dat ik kon gaan
en ik dacht dat hij naar huis bedoelde.
Helaas hoorde ik hem zeggen: “Nein, leider muss ich Sie fest-
halten.”
Hierna kwam ik terecht in de gevangenis van Scheveningen. Ik
14
kreeg twee maanden eenzame opsluiting. Dat betekende dat ik
ook niet werd gelucht. Op die manier werd je murw gemaakt.
Later ben ik naar een andere cel gebracht met meerdere
vrouwen. Dat was een enorme overgang voor mij na die lange
eenzame opsluiting. Ik was helemaal ingesteld op stilte. Opeens
zat ik temidden van vier kwebbelende vrouwen. Dat vond
ik in het begin vreselijk.
Ik schaamde me als ik mijn behoefte moest doen. Ik wist in eerste
instantie niet waar ik moest kijken, zo erg schaamde ik me.
Op den duur wende ik eraan. Na verloop van tijd deed ik
mijn behoefte, terwijl ik ‘gewoon’ aan het doorpraten was.
Na maanden gevangenschap ben ik vanuit Scheveningen met
de trein naar Vught vervoerd.
Ik vond het bewonderenswaardig hoeveel vrouwen er op som-
mige perrons stonden die riepen: “Heb je briefjes? Heb je
briefjes? En waar moeten ze naar toe?”
Dat gebaar was zo geweldig, dat gaf me weer zoveel kracht.
Aangekomen in Kamp Vught heb ik op mijn buik op de grond
gelegen om de geur van de aarde te ruiken. Heerlijk was dat,
na al die maanden in de cel doorgebracht te hebben. De geur
van de aarde na zo lang in een stinkend hok te hebben gezeten.
Die heerlijke frisse lucht en de betrekkelijke vrijheid deden
me goed na mijn lange opsluiting.
In Vught had ik het geluk Riet van Alebeek te ontmoeten. Ik
kende haar erg goed vanuit het verzet. Voor ik opgepakt
werd, kwam ze veel bij ons thuis. In Kamp Vught was zij het
hoofd van de vrouwenafdeling. Zij heeft er voor gezorgd dat
ik bij het Philips-Kommando kon werken. Dat was lichter werk
en ik kreeg daar veel beter te eten.
De eerste dag werd ik doodziek omdat ik te veel had gegeten.
‘s Nachts moest ik braken en omdat ik de wasruimte niet meer
kon bereiken, braakte ik al in de hal. Ik wilde dat opruimen
omdat de anderen er anders met hun blote voeten in zouden
lopen. Daarom maakte ik even het licht aan. Meteen volgde
er een hoop geschreeuw en er werd vanaf de wachttorens op
me geschoten. Vanwege mijn slechte ogen kon ik niet bij het
Philips-Kommando blijven en ging ik schoonmaakwerk doen.
Dat gaf me een nog grotere vrijheid. Nu kon ik met mijn kar
van de ene naar de andere werkbarak lopen. Ik had een hele
diepe werkkast, soms verstopte ik daar mensen waarvan ik wist
dat ze een relatie hadden.
De vernederingen in Kamp Vught heb ik goed kunnen weerstaan,
omdat ik altijd dacht: “Dat zieke gedoe komt alleen in
het brein van die moffen voor, mij krijg je niet klein, je kan de
pot op.” Ze bereikten bij mij het tegendeel. Wel was ik vaak
verdrietig, maar dat is iets anders.
Ik had ook nog het geluk dat Riet van Alebeek als barakoudste
een kamertje had in de barak. Als ik op zondag niet hoefde te
werken, mocht ik dat kamertje gebruiken. Dag en nacht verblijven
tussen al die andere vrouwen, daar werd ik af en toe gek
van.
Uiteindelijk ben ik voor mijn verzetswerk in Utrecht veroordeeld
tot zes maanden gevangenschap. Omdat ik intussen al zeven
maanden gevangen had gezeten ben ik meteen vrijgelaten.
Ik ging vervolgens ‘gewoon’ door met mijn verzetswerk.”
15

WILLEM SNOEK (1922)
“Het verblijf in Kamp Vught was voor mij een relatief rustige en
veilige periode tussen twee periodes, die nog veel verschrikkelijker
waren. Mijn eerste vreselijke ervaringen maakt ik mee in
het Haagse Veer in Rotterdam. Ik kwam hier terecht vanwege
mijn werk als assistent-districtleider van de Landelijke Organisatie
voor Hulp aan Onderduikers. In het begin zat ik hier in
eenzame opsluiting.
Als jonge man heb ik ervaren hoe slecht mensen kunnen zijn in
dergelijke omstandigheden. Ik heb overigens ook ervaren hoe
goed mensen kunnen zijn. Zelfs onder de ogen van de Sicherheitsdienst
werd verzet gepleegd. Zonder hun hulp was het
misschien niet gelukt om mijn mond te houden.
Ik ben daar zo gemarteld. Achtenzestig jaar later ervaar ik
nog de gevolgen daarvan. Ik ben in één week tijd zeventig uur
verhoord, en viel in deze periode zevenentwintig kilo af.
Vanuit Rotterdam kwam ik in het concentratiekamp in Vught
terecht. Ik vond het prettig dat de gevangenen daar gekleurde
driehoeken droegen. Zo wist ik met wat voor soort gevangenen
ik te maken had. Mijn nummer was P1138. In Vught moest ik
stenen sjouwen. Ik was erg verzwakt door mijn gevangenschap
in Rotterdam. Gelukkig kreeg ik al snel lichter werk bij het
Philips-Kommando. Bovendien kreeg ik daar veel beter te eten.
Hier hoorde ik de verhalen over het ‘bunkerdrama’. Ook wist
ik wanneer er iemand gecremeerd werd.
Mijn medegevangenen en ik werden ontroerd bij het horen van
het lied ‘De straatjongen uit Rotterdam’ van Willy Sibbelee. Hij
zat ook gevangen. Als ik dit lied hoor, komen de herinneringen
aan Kamp Vught weer boven en raak ik ontroerd.
In Vught leerde ik ook wat vernederen betekende. Dat was het
geval als het negenjarig zoontje van de kampcommandant het
appèl afnam en het Mützen ab, Mützen auf-spel ‘speelde’.
74
Ontroerd raakte ik in Vught ook door de kerkklokken die ik
regelmatig hoorde. Deze waren afkomstig uit één van de omringende
dorpen. Dat vredige geluid was zó’n schril contrast
met het kampleven.
Gelukkig lag ik in mijn barak in het bovenste bed. Zo kreeg
ik niet het stof van de twee andere strozakken in zijn gezicht.
Bovendien had ik daar geen last van de voetencontrole, die de
bewakers soms midden in de nacht uitvoerden. Als er luizencontrole
was, moesten we spiernaakt langs de bewakers lopen.
Ik bewaarde een klein tabaksdoosje met al mijn kostbare spulletjes
erin. Ik noemde het mijn verhuiswagen. Het is nu in het
bezit van Nationaal Monument Kamp Vught.
Gelukkig mocht ik brieven en pakketjes ontvangen. De inhoud
van die pakketten werd steeds met de andere gevangenen in
de barak gedeeld. Mijn moeder heeft alle moeite gedaan om
me te mogen bezoeken. Ik heb haar daar nooit gezien.
In Kamp Vught heb ik humor ervaren als een krachtig en troostend
middel.
Vanuit Vught werd ik naar Utrecht gebracht voor mijn proces.
Verrassend genoeg werd ik veroordeeld tot één jaar gevangenisstraf.
Ik had rekening gehouden met de doodstraf. Wellicht
kreeg ik deze lichtere straf, omdat mijn advocaat in het oor
van de rechter had gefluisterd dat ik zo vreselijk was gemarteld
in Rotterdam.
Hierna ben ik naar Duitsland getransporteerd en heb op tien
verschillende plekken gevangen gezeten. Ik heb vreselijke
dingen meegemaakt. Ik heb zo vaak koolraap moeten eten dat
alleen al de herinnering aan die geur me misselijk maakt.
Ik ben in Duitsland van de ene plaats naar de andere vervoerd.
Soms zat ik wel drie dagen en nachten achter elkaar in een
veewagon. Ik weet niet meer waar we onze behoefte deden.
Opmerkelijk was dat ik na de tien verschillende kampen al mijn
spullen, die ik in het begin had moeten inleveren, weer terug
kreeg.
In Duitsland heb ik ook goede Duitse mensen ontmoet die me
geholpen hebben. Toen ik hoorde dat ik naar het front zou
worden gestuurd, ben ik gevlucht. Ik kon onderduiken bij een
schaapherder.
Na de oorlog ben ik teruggegaan naar Duitsland om de mensen
te bedanken die me daar zo goed geholpen hebben.”
75

EUGÈNE JACOBY (1927)
“Al meteen in 1940 kreeg ik met de oorlog, de angst en de
dood te maken. Mijn ouders hadden de Eerste Wereldoorlog
meegemaakt in België en wisten wat oorlog betekende.
Daarom besloten ze, met hun drie kinderen, te vertrekken naar
Frankrijk, van Huy naar San Quentin. Tijdens de vlucht werden
we vanuit een vliegtuig beschoten. We doken weg in een
greppel. Een Franse militair ging boven op mij liggen; hij werd
geraakt door een kogel. Hij redde mijn leven. Dan ben je ineens
geen kind meer.
Omdat de Duitsers binnen veertien dagen ook al in San Quentin
waren, had dáár blijven geen zin meer en werd besloten
terug te gaan naar België. Terug in Huy heb ik bij een bakker
gewerkt. Via de radio werd een oproep aan jongeren gedaan
zich bij het verzet aan te sluiten en naar Engeland te komen.
Twee neven, een vriend en ik besloten te gaan. Toen we vóór
de grens de trein uit wilden stappen, werd een pistool op
ons gericht door Belgische collaborateurs in burger. Ik weet
nog steeds niet of men van onze plannen wist. We werden
overgedragen aan de Gestapo en naar de gevangenis in Mons
gebracht. In het begin was de Gestapo erg vriendelijk, maar
allengs, toen de verhoren niets opleverden, begonnen de martelingen.
Ik werd aan mijn duimen opgehangen en werd onder
water gehouden, het bekende ‘waterboarding’.
Ik ben drie weken in Mons geweest, niet wetende waar mijn
vrienden waren. Ineens werden we naar Fort Huy gebracht,
een kazerne, in de oorlog ingericht als gevangenis. Hier was
ik vanaf januari 1944, met ongeveer driehonderd andere
politieke gevangenen. Steeds als het fort vol was, vertrokken
er transporten, onder meer naar Vught en Neuengamme. Met
Pasen 1944 werden driehonderd Belgische gevangenen in
veewagons vervoerd naar Kamp Vught. Ook mijn drie compagnons
en ik. Er werd ons niets verteld en we hadden geen
110
idee waar we terecht kwamen.
In Vught werden we kaalgeschoren en gedesinfecteerd. Onze
kleding moesten we inleveren en we kregen een pak, klompen
en een muts.
De muts, die ik zevenenzestig jaar later nog steeds in mijn
bezit heb, koester ik als een relikwie. Hij is nooit gewassen en
ik draag hem bij elke herdenking. Als die muts zou kunnen
spreken...
In Kamp Vught haalde ik vliegtuigwrakken uit elkaar. Mijn
vriend André Wilkin werd door een Kapo gemarteld, omdat
hij een stukje ijzer van een wrak had meegenomen. Als straf
moest hij zijn armen uitstrekken, met gebogen knieën gaan
staan en in zijn handen twee zware stenen. Als hij zich door
vermoeidheid liet zakken, sloeg Kapo Günther hem hard
tegen zijn armen en schopte tegen zijn benen.
George, een medegevangene, zag dit en zei hem: “Als je hier
niet de baas zou zijn en ik zou je buiten tegenkomen, dan zou
ik je slopen.” Günther liet zich dit niet zomaar welgevallen.
Toen hij werd uitgedaagd tot een bokswedstrijd nam hij dit met
plezier aan, niet wetende dat George een bokskampioen was.
Een afspraak werd gemaakt: als George zou winnen, zou
Günther de Belgen met rust laten.
Er werd een boksring gemaakt tussen de barakken en de mannelijke
politieke gevangenen mochten komen kijken. Ook de
kampcommandant en de SS kwamen kijken. Binnen enkele
seconden had George gewonnen. Vanaf dat moment werden
de Belgische gevangenen met rust gelaten en waren de Nederlandse
gevangenen het slachtoffer van Günther, want deze
sadist moest ergens zijn agressie kwijt.
We waren banger van de Kapo’s dan van de SS’ers. De Kapo’s
waren vaak criminelen, die hun gummistokken makkelijk
gebruikten. Ze sloegen je dan bewust tegen je edele delen.
Op de appèlplaats werd mijn nummer 9188 afgeroepen. In het
Duits of in het Nederlands, maar als Waal versta je het allebei
niet. Omdat ik niet reageerde, kreeg ik klappen in mijn gezicht.
In Kamp Vught kon ik geen pakketten ontvangen, noch brieven
schrijven. Mijn ouders hebben al die tijd niet geweten waar ik
was.
Na gewerkt te hebben op de schietbaan - de latere fusilladeplaats
- waar ik grond moest afgraven, kwam ik te werken in
een buitenkommando op vliegveld Gilze-Rijen. Ik moest daar
een kantoor schoonmaken en zag een lijst liggen met namen
van mensen die ter dood veroordeeld waren. De naam van
mijn vriend André stond daarop en ik heb hem gewaarschuwd.
Hij is toen met vier anderen gevlucht.
Later werd ik, alléén, teruggeplaatst naar Kamp Vught. Waarom?
Wisten ze dat ik André gewaarschuwd heb? In Vught heb
ik opnieuw vliegtuigwrakken gedemonteerd. Daarna werd
ik naar een buitenkommando in Venlo overgeplaatst, waar we
het vliegveld moesten repareren.
Na Dolle Dinsdag werden wij vervoerd naar Sachsenhausen,
niet wetende wat er ging gebeuren. Na twee weken moest ik
naar Neuengamme. Een verschrikkelijk concentratiekamp met
zeer sadistische Kapo’s. Ze sloegen met gummistokken op je
hoofd, lieten je de meest vreselijke vernederingen ondergaan,
liquideerden gevangenen. Hiervan ben ik getuige geweest.
Intussen werd Hamburg alle nachten gebombardeerd en wat
‘s nachts in puin werd gegooid moesten wij overdag opruimen.
Hier zag ik dat een Duitse vrouw, die ons een stuk brood wilde
geven, door een SS’er werd doodgeschoten.
Als mijn muts zou kunnen spreken, zou hij nog het volgende
verhaal willen vertellen:
In april 1945 wilden de nazi’s kamp Neuengamme helemaal
leegmaken, om zo de oorlogsmisdaden te kunnen ontkennen.
Alle gevangenen uit de ziekenboegen werden geëvacueerd
111
naar Bergen-Belsen. Bij vertrek kregen we één stuk brood, één
stuk worst en een lik boter. Geen water, geen sanitair. Zes kilometer
vóór we aankwamen, bleek dat de Engelsen daar intussen
gearriveerd waren. In dezelfde trein terug naar Hamburg,
waar we vanwege de bombardementen op het station een hele
dag bleven staan.
Vervolgens naar Lübeck, waar boten lagen om de gevangenen
te vervoeren. Deze boten, waaronder de Cap Arcona, werden
gebombardeerd door de geallieerden. Ruim zevenduizend gevangenen
zijn als ratten verdronken en velen levend verbrand.
De overlevenden die de kust wisten te bereiken, werden alsnog
doodgeschoten door de SS’ers.
De zieken uit de ziekenboeg wilden ze niet inschepen en we
werden opnieuw teruggestuurd naar Hamburg, nog altijd in
dezelfde trein. Met honderd mensen in één wagon, in de hitte.
Toen doorgestuurd naar Sandbostel, een kamp ten noorden
van Bremen.
Na zeven dagen arriveerden we in Sandbostel. We zaten tussen
zesennegentig doden. Vier van ons hadden het overleefd.
Toen één van die vier niet snel genoeg uitstapte, schoot een
SS’er hem dood. Waar ik bij stond. Ik was zó bang dat hij ons
ook zou doodschieten.
Zes dagen later werden we bevrijd door de Engelsen. Omdat
het Belgische Rode Kruis niet arriveerde en het Franse wel, zei
ik dat ik Fransman was en ben ik in Parijs terecht gekomen.
Eerst in een hotel, daarna naar de Belgische ambassade. Van
hieruit naar Brussel, waar ik door de remigratiedienst als een
boef behandeld werd. Door burgers, die zichzelf ineens heel
belangrijk vonden en niemand vertrouwden.
Ik trof bij de remigratiedienst gelukkig iemand van het verzet,
die in de buurt van Huy woonde. Met hem kon ik een stuk
richting Huy meerijden en daarna met de tram naar Huy. Even
later zag ik, na achttien maanden, mijn ouders, broer en zus.”

INHOUDSOPGAVE
VOORWOORD 5
ROB COHEN 8-11
JOPIE WALDORP 12-15
JOOP ONNEKINK 13-19
THEO STOUTEN 20-23
MIEKE VAN DEN BURGER-STEENSMA 24-27
PIM REIJNTJES 28-30
LOTTY HUFFENER-VEFFER 32-35
PETER MOLTHOFF 36-39
TED VAN DER SLUIS-SPRINGER 40-43
CEES ARKENBOUT 44-47
BEPPIE OTTENBROS-BOSBOOM 48-51
EMILE DE NIJS BIK 52-54
NICO VAN HASSELT 56-59
ERNST VERDUIN 60-63
RUUD BIERMAN 64-66
JANNA DE KONING-GOUMAN 68-71
WILLEM SNOEK 72-75
JAAP MESDAG 76-79
JOKE FOLMER 80-83
GISELA WIEBERDINK-SÖHNLEIN 84-87
ROB ENGELANDER 88-91
MARIANNE BURGERS-VAN DAM 92-95
HANS ZAAIJER 96-99
ALI AUKES-ROEMELING 100-103
MARIE VERBRAEKEN-BLOMMAART 104-107
EUGENE JACOBY 108-111
HEBE KOHLBRUGGE 112-115
TANNEKE KLAVER-CONTANT 116-119
NAWOORD 121
COLOFON 123
122
COLOFON
Boek en tentoonstelling Ogen van de oorlog kwamen tot stand
met financiële bijdragen van: vfonds, Prins Bernard Cultuurfonds,
Leye Fonds, Dela Fonds en Vriendenkring Nationaal
Monument Kamp Vught.
Fotografie: Rogier Fokke
Interviews: Tanny van de Ven
Els van der Meer (interview Theo Stouten)
Robert Herbschleb (interview Eugène Jacoby)
Grafische vormgeving: Anna de Jong
Druk: Mezclado, Tilburg
Uitgever: Nationaal Monument Kamp Vught
1ste druk: mei 2012
Oplage: 1000 ex.
ISBN/EAN: 978-94-6190-859-9
Expositieprints: FotoLabKiekie Amsterdam
Ontwerp tentoonstelling: Pieter Bedaux en Thomas Bedaux,
Bedaux de Brouwer Architecten
Typografie tentoonstelling: Anna de Jong
Uitvoering tentoonstelling: Penitentiaire Inrichtingen Vught o.l.v.
Ben Broos, Martin Versteeg en Richard van Tienen.
© Teksten: Nationaal Monument Kamp Vught
© Fotografie: Rogier Fokke
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenig-
vuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotoko-
pie, microfilm, of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande toestem-
ming van de uitgever, de fotograaf en de auteur of hun rechthebbenden.
123
Onze activiteiten worden mede mogelijk gemaakt
door het vfonds met middelen uit de BankGiro
Loterij en Lotto. Uw deelname aan deze loterijen
wordt daarom van harte aanbevolen.