Voorbereid op pad Rustplaatsen Zingend langs ..... - Santiago

Voorbereid op pad
Rustplaatsen
Zingend langs .....

INEDERLANDS GENOOTSCHAP
VAN SINT JACOB
BESTUUR
K. Dircksens, voorzitter
mw. M. Madou, vice-voorzitter
J. Gigengack, secretaris1
penningmeester
N. Zijp, tweede secretaris
A. Claessen, secretaris
internationaal
mw. K. van de Berg
A. Ederveen
mw. E. van Helmond-van Berkel
LEDENADMINISTRATIEI-SERVICE
Inlichtingen over het genootschap en
de pelgrimswegen, insturen compos-
tellana's. Aanmeldenlbedanken als
lid, adreswijzigingen.
N. Zijp
Dijkschouwerslaan 123
1785 HP Den Helder
n 02230-32572
SECRETARIS/PENNINGMEESTER
Stukken voor het bestuur van het
genootschap, administratie van de
inkomsten en uitgaven.
J. Gigengack
Granaat 36
1703 BD Heerhugowaard
n 02207-41 976
postrekening 515.11.46
t.n.v. penningmeester Nederlands
Genootschap van Sint Jacob te
Heerhugowaard
SECRETARIAAT INTERNATIONAAL
A. Claessen
Raaimoeren 31, 4824 KA Breda
COLOFON
de JACOBSSTAF
JAARGANG 6 - december 1994
verschijnt viermaal per jaar
oplage 1200
REDACTIE
Pd van Gaalen
Cees Hilberdink
Peter Jas(eindredacteu0
Mireille Madou
Herman Stokmans
REDACTIEADRES
Peter Jas
Grote Noord 3
l62 1 KD Hoorn
n 02290-15210
B1)DRAGEN
Henk en Magda Heesen
Koen Dircksens
Cees hilberdink
Ruud Harmsen
Mireille Madou
7ëd van Gaalen
Herman Stokmans
Frank Claessen
Tini Berteling
VORMGEVING
Ruud Conens (logo)
Diederik Jas
DRUK
Sdu Den Haag
De Jacobsstaf heeft geregeld plaats
voor bijdragen van lezers. Kopij, op
schijf (IBM-format 3,5" of 5,25") instu-
ren naar het redactieadres. De redactie
behoudt zich het recht voor bijdragen in
te korten of te weigeren.
O Nederlands Genootschap van Sint
Jacob ISSN 0923-1145

NEDERLANDS GENOOTSCHAP VAN SINT JACOB
Indien onbestelbaar: Jachtlaan 259f, 7312 GP Apeldoorn

,E
. . . . . . . .
..---.R IS MAAR EEN MANIER OM NAAR SANTIAGO TE
:: :i:%: gaan, zegt de één. Pelgrim ben je als je je pel-
grim voelt, beweert de ander. Meningen verschillen,
opvattingen wijken af, soms scheiden zelfs de we-
gen. Er is een gezond genootschap voor nodig om
al die verschillende richtingen te bundelen. Wie
regelmatig de Jacobsstaf leest, begrijpt dat het sa-
mengaan een route oplevert: Voor elk wat wik. Van
poëzie en kunstzinnige illustratie tot diepgravend
historisch onderzoek en allerlei ditjes en datjes uit
het veld der Jacobalia. Heel veel verschillende on-
derwerpen en toch nog altijd te weinig.
Welke onderwerpen worden gemist? Dat weet op dit
moment niemand precies. Ook de redactie niet. Wel
kunnen daarover vermoedens bestaan; bij voor-
beeld over nieuwe activiteiten van het bestuur die
tot doel hebben het genootschap niet alleen te laten
groeien maar ook een hechter fundament te geven.
Hierbij zou kunnen worden gedacht aan ingezonden
brieven aan Spaanse- of Franse instanties die meer
door ijver dan door geloof worden gedreven bij het
populariseren en toegankelijk maken van die éne
heel speciale weg. Hoe wordt de Nederlandse toe-
ristenindustrie benaderd zodat ook 'het Jacobspad'
op de kaart wordt gezet? Stel je voor dat er een
Herman Vuijsje-route ontstaat; Spanjaarden en
Fransen in regen en wind om de noordelijke Jaco-
busstraat te ontdekken om daarop ontmoetingen
aan te gaan met pelgrims van heden en weleer
want tenslotte is er nog heel veel 'Jacobus' voorbij
de Tour de St. Jacques.
Onderwerpen genoeg! Sponsoring van een uitvoe-
ring van pelgrimsliederen tijdens het Oude-muziek-
festival te Utrecht zou veel publiciteit opleveren voor
het genootschap en kaartjes met korting voor de
leden. En de Jacobsstaf zou uitpuilen van kopij.
Er is nog heel veel te vertellen en te schrijven over
Jacobus in het blad dat daarvoor bestaat. Een blad
van leden voor leden door leden. Geen mening is
daarin taboe, geen visie te controversieel en geen
idee te uitdagend in dit platform dat de redactie ook
in 1995 zo pluriform mogelijk zal verzorgen .........
met uw hulp!

RUST-PLAATSEN
Église de Routgés
MAGDA EN HENK HEESEN
Op weg naar Santiago komen we langs kerkjes en kapelletjes met daaromheen
begraafplaatsen. We toeven daar graag. Meestal is er water, want de mensen
verzorgen de bloemen op de graven.
We rusten er, laven ons en mijmeren over dood en leven. Vaak worden we door
het luiden van de klok weer midden in de tijd geplaatst. Eens schreef ik aan de
rand van zo'n stille rustplek:
'Hier lig ik dan ....... springlevend'
Onze tijdelijkheid diep beseffend trekken we verder, genietend van het wonder dat
leven heet.

BIJ DE VIERENTWINTIGSTE ,.,;j ACOBSSTAF
g
KOEN DIRCKSENS
Het was een vreemde gewaarwording, die 29e oktober. Voor de eerste keer sinds
de oprichting van het Genootschap was ik niet in de gelegenheid, naar een leden-
vergadering te komen. 'Verplichtingen elders', zoals dat zo mooi heet, verhinderden
dat. Inmiddels heb ik van alle kanten gehoord, dat het weer een zeer geanimeerde
vergadering is geweest, die door Katrine op bekwame wijze is geleid. Mireille, die
per slot van rekening onze vice-voorzitter is, had gevraagd, of Katrine de vergade-
ring wilde voorzitten, vandaar. De volgende ledenvergadering hoop ik weer erbij te
kunnen zijn!
In dit stukje wil ik nog eens terugkomen op een oud onderwerp: de weg. In de 22e
Staf heeft Frank al stilgestaan bij 'historische' routes, of beter het ontbreken daar-
van, zeker in onze streken. De lage landen bij de zee hadden een zo fijnmazig
wegennet, dat men er uit elke streek wel een 'eigen' weg had die naar Santiago
voerde. Dit najaar zijn in Limburg twee wegen bewegwijzerd die een hedendaagse
pelgrim zou kunnen nemen, wanneer hij op weg gaat naar Santiago. De eerste
loopt van Swalmen via Roermond naar Neeritter (dat in Limburg aan de Belgische
grens ligt en niet erover, zoals ik in de vorige Staf abusievelijk schreef) en de
andere begint in Den Bosch en loopt via Thorn naar Eysden. Over deze weg wil ik
het hier even hebben. Bij de Belgische grens sluit deze LAW aan op de door onze
Waalse broeders, waarvan ik George Schyns met name wil noemen, uitgezette
route die via Luik en Namen het Maasdal volgt en naar Givet voert. Daar kan men
dan via de Franse GR 12 tot Senlis lopen, zo'n veertig kilometer ten noorden van
Parijs. Vandaar zal men zijn eigen weg moeten zoeken naar Roncesvalles, want
ook al volgt men een route via Tours, Poitiers en Bordeaux, dus de weg die Eyme-
rik Picaud al beschrijft, er is hier geen uitgezet pad, maar slechts een autoroute.
Toch is het best te doen, hier zijn eigen weg te zoeken, die langs rustige dorpjes
en slapende stadjes voert. Ik spreek hier uit ervaring!
Er is nog een andere 'benadering' mogelijk. Zoals bekend, zijn de verschillende
wegen naar Santiago in Spanje goed bewegwijzerd. Vooral de 'camino frances' is
gemakkelijk te vinden. Die begint in Roncesvalles en loopt tot Santiago. De Fran-
sen hebben vanaf Le Puy naar Roncesvalles de GR 65 uitgezet, die ze dan ook vol
trots de 'Chemin de Saint-Jacques-de-Compostelle' noemen. Hoe men in Le Puy
komt? Men zou bijvoorbeeld de Gr 7 kunnen nemen, die in Lotharingen begint. En
ook dáár kan men via een uitgezet pad komen, de GR 714, die de verbinding vormt
tussen de GR 14 en de GR 7. Het stukje van Givet tot de GR 14 is minder dan
honderd kilometer. Dus wie van uitgezette wegen houdt kan van Den Bosch via
Maastricht, Luik, het Maasdal, Givet, Bar-le-Duc, Langres, Dijon, ~aint-Étienne, Le
Puy, Conques, Cahors, Aire-sur-I'Adour naar Roncesvalles lopen en zo door naar
Santiago. Maar misschien is het toch veel bevredigender om de eigen weg te gaan
in plaats van langs de wit-rode of gele likjes verf ....

DE GOUDMIJNEN VAN ASTORGA
H
CEES HILBERDINK
ET IS NATUURLIJK VRAGEN OM MOEILIJKHEDEN JE GAAT NAAR DE LEIDSE UNIVERSI-
telt Daar kies je voor de studies Archeologie en Kunstgeschiedenis Vervolgens
valt de keuze op het bijvak Kunst van de Islam Is het dan nog werkelijk verwonderlijk
dat die wegen van specifieke interesses zich op een gegeven ogenblik kruisen met
de Weg naar Jacobus? Nee, natuurlijkf Is deze verklaring historisch, religreus,
contemplatief of uit een oogpunt van predestinatie aanvaardbaar7 In wetenschappelijk
opzicht geenszins Maar wie Annet van Wiechen kent, begrijpt dat het alleen maar
op die manier is gegaan
(foto Ruud Conens)
Bijna verkneukelend zit ze met opgetrokken benen op de bank in de ruime woonka-
mer van haar Lochems woonhuisje. De kamer is bepaald niet vol zodat een kleurig
rijtje antieke flesjes, een houten Jozef en enkele zwartwitfoto's van opgravingen
ergens in het Midden-Oosten de aandacht kunnen krijgen die ze verdienen. En dan
nu lekker praten en vertellen over Santiago, dat straalt ze uit.

O Conens & van Wiechen
Niet dat ze dat onderwerp te weinig aandacht geeft.
Integendeel, want een belangrijk deel van haar tijd en
die van haar partner Ruud Conens wordt besteed aan
het geven van cursussen over oner andere de pel-
grimswegen naar Santiago de Compostela, islamiti-
sche kunst en gebruiken of mengvormen daarvan.
Zelfbezochte landen als Iran, Syrië, Jordanië, Algerije
("dat is toch zo'n prachtig land"), Turkije, Italië worden
dan in die cursusprogramma's opgenomen. Toch lijkt
er een land uit te springen: Spanje.
Het Spanje van de landschappelijke schoonheid van
Asturië, de rosado en schapebout van een aardenwerkenbord
in dat onverwachte herbergje en de stier
van Osborne. Dat is het Spanje van Annet en Ruud.
En zo begon het ook. Ruud deed in het kader van zijn
geologenstudie veldwerk in Spanje. Annet kreeg een
beurs om de vuurtoren van La Coruña aan een nader
onderzoek te onderwerpen.
"Er bestaan veel meer relaties tussen het Romeinse
rijk en dat afgelegen deel van Spanje dan de meesten
zich realiseren. De vuurtoren van La Coruña - nog
steeds in gebruik - stamt uit de tijd van keizer Augustus
en is mogelijk een nazaat van het "wereldwonder
van Alexandrië". "Die romeinse vuurtoren heeft Jacobus
met z'n scheepje misschien wel naar de kust
geleid", grapt Ruud. In ieder geval blijkt eruit dat dat
deel van Galicië rond onze jaartelling niet helemaal
woest en ledig is geweest. De kwaliteit van de Galicische
paarden was een begrip in Rome. Uiteindelijk
was Jacobus een ingezetene van dat imperium romanum.
De sarcofaag waarin het lichaam van Jacobus
werd gevonden, was romeins. De belangrijkste reden
voor het verblijf van de romeinen in dat deel van het
Iberisch schiereiland is zeer waarschijnlijk goud geweest.
"Overal zijn nog overblijfselen van goudmijnen
te vinden. Plinius schreef er al over".

O Braakliggend terrein
Annet wijst erop dat er ook buiten de middeleeuwen veel relaties te zoeken en te
vinden zijn met Santiago. Waarom trok die Nubische vorst vanuit het verre ,Afrika
naar noordelijk Spanje? Wat vertellen de sarcofagen, soms via de romaanse kapite-
len van oeroude kerkjes, over de tijd van Jacobus' prediking. Hoe ontwikkelden zich
precies de relaties tussen de moslem gebieden en het koninkrijk Asturië? Veel weten
we, veel weten we nog niet. Annet deelt dan ook niet de mening van diegenen die
zeggen dat het meeste over de "camino" al wel bekend is. Hoeveel onvertaald en
onbereikbaar werk over de route ligt er nog. Een monografie over het koorgestoelte
van meester Mateo verdient toch ook te worden gelezen door Nederlandse ogen.
O De Ware Pelgrim
Annet en Ruud weten niet wie een ware pelgrim is. De wijze van vervoer als criteri-
um spreekt hen niet aan. "Hebt u niet gelopen? Oh, dan bent u ook geen echte
pelgrim!" Volgens Annet is pelgrim zijn zoals je je voelt.ze denkt terug aan dat kleine
tentje dat voor een nacht in de buurt van een ruïne was opgezet. De hagelstenen en
de wilde paarden hoog boven op de Ibañetapas te Roncevalles. Die eerste rustige,
niet druktoerische, indruk van de stad Santiago de Compostela, zo'n zeventien jaar
géleden. Haar pelgrimage. Tegelijkertijd tonen deze fervente Spanjegangers weinig
begrip voor de sentimentele wijze waarop sommige Jacobusbezoekers reageren op
de veranderingen die de huidige pelgrimsweg ondergaat. "Natuurlijk werken zo'n
schelpenpad in de buurt van Astorga of de fameuze rij jonge boompjes langs een
ander deel van de route enigszins vervreemdend. Maar we moeten niet vergeten dat
Galicië heel lang een achtergebleven gebied is geweest. Nu komt ook daar de
welvaart en die gaat onder andere gepaard met eigentijdse ontwikkelingen zoals
autowegen, moderne hotels en snackbars ("waar overigens nog heel vaak zeer
traditioneel Spaans voedsel gegeten kan worden"). Voor de Galiciërs zijn de middel-
eeuwen eindelijk tot het echte verleden gaan behoren. En laten we ook niet vergeten
dat andere tijden ook andere pelgrims voortbrengen. Pelgrim zijn voelt ieder voor
zich, Santiago voor ons allen !!!
3 De oprichting
Noch Annet noch Ruud herinneren zich precies hoe ze bij de oprichting van het
genootschap te Baarn betrokken raakte. Via de Franse Santiago-tak, de Europalia
tentoonstelling te Gent .... ? Hoe ging het ook weer. Klaarder herinneren ze zich de tijd
van de eerste ~acobstaf en het door Ruud ontworpen logo. De gebrekkige tekstverwerkingsmethoden,
speuren naar recensieboeken en het zeuren over advertenties
herinneren beiden zich zeer wel.
Of ze op die manier sterk hebben bijgedragen aan de populariteit van Jacobus,
Santiago de Compostela en het genootschap weten ze niet. "Die hausse ontstond vrij
onverwacht. Er was veel mond-op-mondreclame en ongetwijfeld maakte de Jacobs-

staf het genootschap presentabel. de vroege tekeningen van Ruud in de jacobsstaf
werden al gauw opgevolgd door foto's uit hun archief
Ze hebben nog een verborgen wens,
namelijk een Grand Tour langs de Ca-
mino, met Santiago-diaconcerten in
samenwerking met het Ensemble Pere-
grino, gesponsored door de Europese
Unie; van Lochem tot Kaap Finisterre.
Een andere wens? De wegen naar San-
tiago de Compostela in letterlijke en
figuurlijke zin blijven verkennen, want de
camino is in veel opzichten nog steeds
een onontgonnen goudmijn.
Santiago de Compostela, exterieur detail (foto Ruud Conens)

OED UITGERUST DE DAG BEGONNEN OP HET TERRAS
G van de kantine van de camping met vers stokbrood
en grote koppen koffie. Daarna weer op pad,
eerst een uur klimmen, dan weer afdalen tot in Mesmes.
Het was ondertussen toch weer warm geworden
en twaalf kilometers lagen alweer achter me. Daarom
zocht ik in het dorpje een café of winkel om iets te
drinken en te rusten Daarbij kwam ~k langs de gendarmerie.
Ik hoorde wel roepen, maar niet denkend dat het mij
betrof liep ik gewoon door. Tot ik snelle voetstappen
hoorde. Een gendarme kwam me hollend achterna,
roepend: 'Monsieur, monsieur!' Bijna berustend draai-
de ik me om. Weer het zelfde liedje; zodra ze een
rugzak zien ben je al verdacht. Waar ik vandaan
kwam, waar ik heen ging? Van St. Jacques of Santia-
go had hij nog nooit gehoord. Dan maar mijn pas-
poort.
Ik installeerde me op de stoep terwijl hij met de pa-
pieren naar zijn computer ging. Rennend kwam hij
een tiental minuten later terug en overhandigde me
het paspoort met de woorden: 'c'est d'accord'. Op
mijn antwoord: 'Oui, je cais', moest hij een beetje
schaapachtig lachen. Desondanks wenste hij me een
goede reis!
Mesmes: 12 augustus 1988

S ......
....... PREKEND OVER PELGRIMS UIT HET VERLEDEN
......
...... ..... ... ......
: '.:+?.i krijgt men wellicht het beeld voor ogen van een
stoere jonge man. Voorzien van staf en reistai, de
hoed met schelpen getooid, stapt hij met gezwinde
tred naar het einddoel van zijn tocht.
Heel vaak wordt evenwel de vraag gesteld: gingen er
(in de middeleeuwen) ook vrouwen op pelgrimage?
Hierop kan zonder meer positief worden geantwoord.
Maar, merkwaardig genoeg, is over vrouwelijke pel-
grims zo goed als geen onderzoek verricht Informatie
over het onderwerp moet een beetje lukraak bijeen-
gegaard worden uit allerlei bronnen waarin vrouwen,
veelal terloops, ,worden vermeld. De beeldende kunst
is evenmin zeer kwistig met getuigenissen; de icono-
grafie van de mannelijke pelgrims schijnt toch de
voorkeur te genieten. Toch is er al met al voldoende
materiaal beschikbaar om te stellen dat, vanaf de
vroegste tijden van het christendom, vrouwen zich op
weg begaven om de heilige plaatsen te bezoeken, ja
zelfs het voortouw namen.
Voor bijschriften bij foto's en reproducties,
zie pagina 180.

O Egeria
Een van de oudste pelgrimsverslagen ooit in de christelijke wereld geschreven is van
de hand van een vrouw, Egeria of Aetheria genaamd. In haar geboorteland dat
waarschijnlijk Galicië was, moet zij een gedegen klassieke opvoeding genoten
hebben. Door het lezen van de Heilige Schrift kreeg zij een groot verlangen om de
daarin genoemde en beschreven heilige plaatsen te bezoeken. Het is niet duidelijk of
zij al dan niet moniale was maar aan geldelijke middelen ontbrak het haar niet. Zij
reisde met een gezelschap en bezocht het Heilig Land, Egypte, de bijbelse bergen,
Efese, Edessa en Konstantinopel.
Geregeld stuurde zij brieven met reisverslagen aan haar "zusters". Haar Peregrinatie
vond plaats tussen 385 en 388 ofwel tussen 415 en 418.
Omstreeks 680 schreef Valerius, de abt van een niet meer bekende abdij in de
Bierzo, een brief aan de monniken van een ander Galicisch klooster. Daarin bezong
hij de lof van Egeria die - volgens hem - "de moed had om de sporen van de
goddelijke tegenwoordigheid in de geschiedenis op te zoeken. Aldus toonde zij als
zwakke vrouw meer moed dan alle mannen van zijn (= Valerius') tijd tesamen."
Voorwaar een niet geringe lofprijzing voor de oudst bekende vrouwelijke pelgrim.
Over de persoon van Egeria bestaat nog heel wat vaagheid en de studie van haar
geschriften, in onvolledige copieën van veel latere datum overgeleverd, is zeer
complex. Daarom verlaten we nu deze pionierster van de pelgrimage om andere
vrouwen te ontmoeten die, zeer verschillend gemotiveerd, ter bedevaart gingen.

O Bedevaartliteratuur
De zoektocht naar middeleeuwse vrouwelijke pelgrims brengt ons automatisch naar
de geschreven bronnen. Onder de benaming "bedevaartliteratuur" wordt hiei: eerst en
vooral de 12de-eeuwse Codex Calixtinus bedoeld en verder de mirakelboeken
waarvan hier slechts een enkel voorbeeld zal worden aangehaald.
Aimery Picaud, de samensteller van genoemde codex, vermeldt dat hij samen met
zijn gezellin Gisberga (of Gerberga) de Vlaamse (Flandrensis) het bedoelde boek
naar Compostela bracht. Gisberga had dus met hem de camino de Santiago gevolgd.
Over haar persoon is verder niets bekend. We weten enkel dat zij de status
van pelgrim had.
In het tweede deel van de Codex Calixtinus heeft Aimery Picaud tweeëntwintig
wonderverhalen gegroepeerd. In vier van die mirakelen worden expliciet vrouwen
vermeld. Twee maal gaat het om een vrouw die haar man en kind(eren3 naar
Santiago gaat. Een derde verhaal gewaagt van een edelman uit Bourgondië die, in
gezelschap van zijn vrouw en zijn dienstpersoneel, genezing gaat afsmeken bij de
apostel. In een vierde mirakel speelt een arme oude vrouw een hoofdrol. Zij functioneert
er eerder als een symbolische toetssteen om de naastenliefde van een
pelgrimerende ridder te beproeven. Het beroemde mirakel van de gehangene spreekt
in de 12de-eeuwse versie enkel over de vader en zijn zoon. Eerst vanaf de 13de
eeuw wordt de moeder van de knaap aan het gezelschap toegevoegd. iij komt
hieronder nog ter sprake.
Het aantal vrouwen dat optreedt in de Cantigas de Santa Maria van Alfonso X, de
Wijze (+ 1284) is veel talrijker dan in de 12de-eeuwse teksten. Zoals men weet
vertelt dit liederboek de wonderen, door tussenkomst van Maria geschied en de
verhalen spelen zich derhalve af in diverse Mariaheiligdommen. In zekere zin kan
men de Cantigas tot de mirakelboeken rekenen. De vrouwen die met hun man enlof
hun kind op weg gaan doen dit meestal om een gunst af te smeken of uit dankbaarheid
voor bekomen weldaden. Hun motivatie is van zuiver devotionele aard in
tegenstelling tot de beweegredenen van Egeria die men eerder als theologischhistorisch
zou kunnen bestempelen. De vrouwelijke pelgrims uit de mirakelboeken
zijn vrijwel allen zeer vroom en geen van hen koestert langs de pelgrimsweg enige
bijbedoelingen.
Anders is het gesteld met de vrouwen die de bedevaart aangrepen als voorwendsel
om iets van de wereld te zien of om allerlei, soms zeer ondeugende, avontuurtjes te
beleven. Een en ander moge hierna blijken.

U Profane liferarafuur
Twee geschriften uit de middeleeuwse literatuur, - ongeveer gelijktijdig ontstaan,
mogen als voorbeeld dienen om wat hierboven beweerd is te illustreren. ,
De beroemde Canterbury Tales van Geoffrey Chaucer (+ 1400)voeren.'meer dan
twintig personages, waaronder drie vrouwen, ten tonele. Al deze lieden pelgrimeerden
naar het graf van de heilige Thomas Becket in Canterbury. Het gezelschap
bevond zich samen in een herberg en op verzoek van de waard gaven ze allemaal
een verhaal ten beste. Wat de vrouwen aangaat: een priores,' een gewone non en
een weduwe uit Bath, is de laatstgenoemde het meest kleurrijke personage. Deze
"vrouw van Bath" zou zelfs als een beroepspelgrim kunnen doorgaan want:
". ..thrice had she been af Jerusalem [. . .]
At Rome she had been, and at Boulogne,
In Galice at Saint James, and af Cologne. "
Zij had dus behoorlijk wat van de wereld gezien, had er erg van genoten en kon heel
vlot over vele zaken meepraten, wat Chaucer haar ook laat doen.
Een minder bekend geschrift, in Frankrijk ontstaan omstreeks 1400, draagt als titel;
Les quinze joies de mariage of de vijftien geneugten van het huwelijk. De auteur wil
vooral de mannen waarschuwen voor het huwelijk dat in wezen een valstrik voor
hen is. De zogenaamde geneugten zullen hen zwaar opbreken indien zij de vrouwen
laten betijen. Zo kan ook een bedevaart leiden tot allerlei huiselijke ellende.
Het achtste verhaal in het boek behandelt namelijk een pelgrimstocht naar Le Puy.
Bij het zoveelste kraambed van zijn vrouw had de man, door haar misbaar angstig
gemaakt, aan de heilige Maagd een bedevaart beloofd. Enige tijd na de voorspoedige
geboorte van het kind smeedde de vrouw, samen met haar vriendinnen, een plan
om de reis naar Le Puy te ondernemen en zich onderweg goed te amuseren. De
arme echtgenoot zal in ieder geval de dupe zijn. Indien hij zijn vrouw -uiteraard tegen
haar zin - vergezelt zal de reis hem handen vol geld kosten om al haar nukken in te
willigen. Indien hij thuisblijft en op zijn zaken past kan hij ervan verzekerd zijn dat
een of andere galante cavalier zijn vrouw onderweg graag zal versieren. En, vervolgt
de schrijver, eens de bedevaart volbracht, zullen de vrouwen de smaak van het
reizen te pakken hebben, hun huishouden verwaarlozen en hun echtgenoot het leven
verder onmogelijk maken.
Het hoeft dus geen verbazing te wekken dat vooral in de clericale milieus de deelname
van vrouwen aan pelgrimstochten in de meeste gevallen werd afgekeurd. Toch
bleven de vrouwelijke pelgrims de wegen bevolken en vanaf de 14de eeuw behoor-
den zij tot de dagelijkse passanten. Af en toe duikt zelfs een vrouwennaam op in
archieven.
[? Archieffeksten
In gerechtelijke dossiers, zoals vonnissen van de schepenbanken, en in statuten van
hospitalen en broederschappen komen sporadisch exacte gegevens voor over

vrouwelijke pelgrims. Evenals de mannen konden immers ook vrouwen op strafbedevaart
gestuurd worden. De misdrijven die een strafbedevaart tot gevolg hadden
waren overwegend scheldpartijen en bedreigingen; ook onzedig gedrag, overspel en
diefstal waren vergrijpen waarbij men een pelgrimage als tijdelijke verbanning riskeerde.
Ter illustratie volgen enkele voorbeelden.
Een zekere Mergriete Parydaens uit Gent werd in 1425 veroordeeld tot een tocht
naar de Drie Koningen in Keulen omdat zij een vrouw had uitgescholden voor
"leeleke zwarte calle". In 1446 hadden twee vrouwen te Oudenaarde een felle twist,
met scheldwoorden. De ene vrouw moest als straf een bedevaart volbrengen naar
Sint Marcus in Venetië en de andere werd gelast met een "pelgrimaige" naar het
Heilig Bloed te Wilsnack. Een vrouw die epilepsie simuleerde gedroeg zich "vreemd
en onzedig" en had bovendien haar naam veranderd. Voor dit alles werd zij in 1476
te Antwerpen veroordeeld tot een bedevaart naar Trier. Een Brugse vrouw tenslotte
moest in 1532 naar Wilsnack pelgrimeren omdat zij, samen met twee medeplichtigen,
een belangrijke diefstal had gepleegd.
Daar het mogelijk was een opgelegde bedevaart tegen een bepaalde som geld af te
kopen, kan men met enig geluk in stadsrekeningen wel eens een bericht over
vrouwelijke pelgrims vinden.
Uit reglementen van pelgrimshospitalen is bekend dat er nauwlettend werd toegezien
op de scheiding van de seksen bij de verdeling van de bedden. De grote hospitalen,
zoals San Marcas in León en de Reyes Católicos in Compostela beschikten over
afzonderlijke slaapzalen voor vrouwen en voor mannen.
In enkele zeldzame gevallen komt men ook in de statuten van Jacobsbroederschappen
iets te weten over vrouwen. Na volbrachte pelgrimage konden zij, in sommige
steden, volwaardig lid worden van de broederschap. Er wordt zelfs uitdrukkelijk
vermeld dat een kind, onderweg geboren, eveneens als lid mag ingeschreven
worden. Een dergelijke clausule laat toe te besluiten dat ook zwangere vrouwen zich
op pelgrimstocht begaven. Een zwangere vrouw is het hoofdpersonage van een van
de meest spectaculaire mirakelen die gebeurden bij de Mont Saint Michel. Verrast
door de snel opkomende vloed en door haar toestand in haar bewegingsvrijheid
belemmerd, slaagde de vrouw er niet in tijdig het vasteland te bereiken. Zo bevond
zij zich temidden van de golven toen haar barensweeën begonnen. De heilige
Maagd - in andere versies sint Michiel - kwam haar echter ter hulp. In volle zee, op
het water gezeten, bracht zij haar kind ter wereld en kon daarna ongedeerd haar weg
voortzetten.
Met dit verhaal komen we opnieuw terecht in de bedevaartliteratuur die haar weerslag
heeft gehad in de beeldende kunsten.

O Beeldende kunsten
Naast de teksten vormen
de afbeeldingen uiteraard
een zeer belangrijke bron
van informatie over de
vrouwelijke pelgrims. The-
matische cycli, zoals de
werken van barmhartig-
heid, tonen haast altijd
vrouwen in de groep van
vreemdelingen die moeten
geherbergd worden. Onaf-
hankelijk van deze cycli
vindt men vrouwen als
pelgrim terug in de meest
diverse contexten. De illu-
straties zijn in zowat alle
kunsttechnieken uitge-
voerd. Het moge volstaan
hier een beperkte keuze
aan voorstellingen te pre-
senteren. De lezer(es) kan
zelf zien dat de (middel-
eeuwse) vrouwen daad-
werkelijk op de status van
pelgrim konden bogen.

O Vrouwen op bedevaart naar Santlago
Over de vrouwen die tijdens de middeleeuwen op een of andere manier met de
camrno de Santrago te maken hadden verscheen in 1989 te Compostela een
beknopte studie (1)
Gemakshalve zal, in wat nu volgt, de indeling van het eerste hoofdstuk uit bedoeld
boekwerk min of meer gevolgd worden De pelgrims worden immers op basis van
hun sociale status in categorieen ingedeeld koninginnen, edeldames, heiligen en "de
anderen" Een dergelijke indeling is aanvaardbaar gezien het beschikbare informa-
tiemateriaal Over een koningin is nu eenmaal meer bekend dan over een anonieme
vrouw
O Koninginnen
Heel wat vorstinnen in Spanje hebben vanaf de vroegste tijden het graf van sint
Jacob in Compostela bezocht. De archieven van de kathedraal aldaar bevatten
derhalve veel vermeldingen, niet enkel van een vorstelijk bezoek, maar vooral van de
schenkingen die men bij deze gelegenheden in ontvangst mocht nemen.
De Compostelaanse lijst van koninklijke bezoekers begint met de naam van doña
Jimena die met haar gemaal, koning Alfonso III van Asturië, in 899 in Santiago was
om de wijding bij te wonen van de nieuwe kerk die boven het apostelgraf gebouwd
was.
Als laatste van de middeleeuwse vorstinnen komt Isabel la ~aklica (1474-1 504). Zij
was in 1480 (of 1488?) in Santiago en had de camino in Galicië over de Cebreiro
gevolgd. Zij was zeer geïnteresseerd in de heiligdommen langs 'de weg en ook in de
mirakelverhalen. Haar belangstellende zorg ging echter in het bijzonder uit naar de
materiële conditie van de arme pelgrims. Om hun opvang in Compostela te verbeteren
gaf zij in 1499 opdracht een groot nieuw hospitaal te bouwen met twee kapellen
en een begraafplaats. In hetzelfde jaar werd er tevens een broederschap voor
mannen en vrouwen gesticht. De architect van Isabel, Enrique de Egas, begon in
1501 met de bouw van het hospitaal dat in 1512 reeds in gebruik was genomen
hoewel de werken nog verre van voltooid ware,n.
Het hospitaal van de Reyes Católicos kan men thans nog bewonderen en het is ook
nog in gebruik, maar dan enkel voor "betalende pelgrims".
Alle koninklijke pelgrims begaven zich ongetwijfeld met grote devotie naar het graf
van sint Jacob. Zij reisden echter wel comfortabel, hetzij in een draagstoel, hetzij te
paard. Van één vorstin is bekend dat zij de laatste etappe te voet aflegde en de hele
tocht gekleed was als de arme pelgrims. Zij was dan ook een heilige en komt dus
hierna aan de beurt.
O Heilige vrouwen in Santiago
De hier bedoelde heilige vorstin is Elisabeth of Isabel van Portugal (1270-1336). Zij
was genoemd naar haar groottante, de heilige Elisabeth van Hongarije of van

Thuringen en wilde ook bewust de heiligheid van deze laatste nastreven. Isabel was
afkomstig uit Aragón en trouwde met koning Dinis van Portugal. Na diens dood in
1325 pelgrimeerde zij naar Santiago en schonk aan de kathedraal van Compostela
een nooit geziene overvloed van rijke geschenken. Uit dankbaarheid en ook om de
vorstin te eren, gaf de aartsbisschop Berenger de Landore (De Jacobsstaf 21, p.10)
haar onder meer een prachtig bewerkte Tau-staf. Weergekeerd in Coïmbra trok
Isabel zich terug in het klooster van de clarissen. Zij stierf er in 1336 en werd in de
kloosterkerk begraven. De Medici-paus Leo X verklaarde haar zalig in 1516. Haar
heiligverklaring volgde in 1625. In 1612 had men haar graf geopend om het gebeente
te onderzoeken en bij deze gelegenheid vond men haar Tau-staf. Deze wordt thans
nog in Coïmbra bewaard

Een andere beroemde heilige uit de 14de eeuw is Birgitta van Zweden. Samen met
haar echtgenoot pelgrimeerde zij omstreeks 1341-1 342 naar Santiago. Op de
terugweg werd haar man ziek en stierf in 1344. Birgitta vertrok in 1349 voor een
bedevaart naar Rome waar zij bleef tot aan haar dood in 1372. In dat zelfde jaar had
ze nog een pelgrimsreis naar het Heilig Land ondernomen. Reeds in 1391 werd
Birgitta heilig verklaard en is een van de patronessen van de pelgrims geworden.
Een heilige die in de literatuur vaak vermeld wordt is Bona van Pica (+ 1208).
Evenals Birgitta volbracht zij de drie grote bedevaarten, maar haar voorkeur ging
duidelijk uit naar Santiago. Zij zou verschillende pelgrims daarheen vergezeld
hebben.
O Andere vrouwen
Het korte lijstje met namen van edele dames, vermeld in het in voetnoot hieronder
geciteerde boek. bevat ook de naam van Sophia, gravin van Holland, die omstreeks
1150 naar Compostela pelgrimeerde. Over die bedevaart is alles bekend uit de
annalen van de abdij van Egmond. Sophia was de dochter van paltsgraaf Otto von
Rheineck en de echtgenote van graaf Dirk VI van Holland (+ 1157). Op haar tocht
naar Santiago reisde in haar gevolg een monnik uit Egmond mee. Aan hem danken
we het reisverslag en ook het verhaal van het avontuur dat zij op de terugweg
beleefden: "De edele en vrome dame werd in een hinderlaag gelokt door rovers die
haar met messen bedreigden en haar wilden doden. Het was hen echter totaal
onmogelijk de gravin ook maar het minste letsel toe te brengen. Getroffen door dit
wonderbare gebeuren vielen ze voor Sophia op hun knieën en smeekten haar om
vergiffenis." Dit mirakuleuze feit werd toegeschreven aan de tussenkomst van de
heilige Adelbert, patroon van de Egmondse abdij.
Na dit stukje vaderlandse geschiedenis keren we terug naar de camino, naar de
talloze anonieme vrouwen die de lange weg naar Galicië hebben afgelegd. Al zullen
hun beweegredenen zeer uiteenlopend geweest zijn, het beeld dat wij van hen
overhouden is betrekkelijk eenvormig. Zij worden in de kunst afgebeeld, geknield aan
de voeten van de apostel, met hun echtgenoot tegenover hen. Zij worden gezegend
of gekroond of zij zijn er gewoon aanwezig. Slechts in een paar uitzonderlijke
gevallen weten we over wie het precies gaat, zoals onder meer bij het Jacobusbeeld
in Kalkar. Daar wordt de heilige vereerd door Johan Becker en Lyskine, zijn vrouw
(De Jacobsstaf 22, p.45).
Tenslotte moet zeker nog een vrouw belicht worden die, sinds de 13de eeuw, steeds
in de mirakelverhalen voorkomt. Het is de moeder van de knaap die in Santo
Domingo de la Calzada onschuldig werd opgeknoopt en op mirakuleuze wijze van de
dood werd gered. Langs de camino in Spanje en ook zeer ver daarbuiten, zien we
deze moeder vele malen op kunstwerken afgebeeld. Dit maakt haar, niettegenstaande
haar anonimiteit, tot een van de meest vertrouwde vrouwelijke pelgrims langs de
Europese wegen naar Santiago de Compostela.

ET DE HIERBOVEN GEPRESENTEERDE EXCLUSIEF VROUWELIJK 'PELGRIMSPARADE'
M IS
het laatste woord over de vrouwen die op bedevaart gingen nog lang niet
gezegd Er werd slechts een eerste verkenning van het terrein gemaakt. Deze leidde
nochtans tot een belangrijke vaststelling: in de middeleeuwen was het pelgrimeren
evenzeer een vrouwelijke als een mannelijke aangelegenheid. Men mag echter
veronderstellen dat het aantal vrouwen in de dichter bij huis gelegen genadeoorden
uiteraard veel groter was dan in de verre plaatsen als Jeruzalem en Santiago
Of al deze vrouwen een "voorbeeld van deugd en spiritualiteit" waren, zoals abt
Valerius Egeria bestempelde, valt af en toe te betwijfelen. Vast staat echter dat zij de
lastige weg niet schuwden en dat zij zich bovendien, vooral langs de camrno in
Spanje, op velerlei manieren ook aan de zorg voor pelgrims hebben gewijd. Hun rol
langs de camino hield meer in dan de ene etappe na de andere af te leggen Hier
komen we echter in een gebied waarin nieuwe verhalen verborgen liggen.
(1) Marta GONZALEZ VAZQUEZ, Las mujeres de la Edad Media y el Camino de Santiago, Santiago
de Compostela, 1989. Het boekje biedt een schematisch overzicht van de problematiek in haar
diverse aspecten, waarvan geen enkel systematisch uitgediept wordt. De schrijfster komt evenwel de
verdienste toe dat zij dit belangrijke thema van de vrouwelijke pelgrims aangevat heeft en in de
openbare belanqstellinq qebracht.

v
GOED VOORBEREID OP PAD
TED VAN GAALEN
ELE WEGEN LEIDEN NAAR SANTIAGO, ER ZIJN VELE
manieren om er te geraken Voor de echte pelgrim
IS er maar één manier om de tocht te volbrengen:
geheel op eigen kracht, te voet, vanaf de eigen
voordeur tot aan de Portico de la Gloria in Composte-
la.
Voor diegenen, die besloten hebben de tocht te voet,
beladen met een rugzak te ondernemen, volgen hier
een aantal aanwijzingen en tips over route, materiaal,
kleding, en over het wandelen zelf. Ze zijn gebaseerd
op de ervaring van ervaren wandelpelgrims en rug-
zaklopers. U kunt uw eigen ervaringen en ideeën er
aan spiegelen: maar uiteindelijk zijn de omstandig-
heden waaronder u uw tocht onderneemt, uw eigen
behoeften en gewoontes de belangrijkste leidraad bij
de keuzes die u maakt.
Hoeveel, of liever hoe weinig - alles wat je niet bij je
hebt, is meegenomen - moet je meenemen? Het IS
niet eenvoudig hiervoor algemene richtlijnen te geven.
Aan het eind van een lange en zware dagtocht voel je
elk onsje; van de andere kant, bezuinigen op gewicht,
betekent ook bezuinigen op gemak.
Bij de keuze van wat u aanschaft enlof meeneemt
overweegt u (on)misbaarheid, gewicht, volume, prijs,
en het gemak dat de mee te nemen zaken opleveren.
Eén van de dingen die de pelgrim te voet anno nu
voor heeft op zijn voorgangers, is dat hij kan beschik-
ken over revolutionaire nieuwe, sterke en lichtgewicht
materialen, artikelen en handigheidjes die op de
markt zijn voor buitensporters. Afhankelijk van of u
van plan bent veel te kamperen of niet, of u alleen of
met meerderen gaat, uw fysieke gesteldheid, het
jaargetijde waarin u reist en de gevolgde route zult u
behoefte hebben aan een aan uw eisen aangepaste
rugzak, kleding en regenkleding, schoenen, een
slaapzak en een tent.
Voor bijschriften bij de foto's, zie pagina 181.

Vooreerst: oriënteer u voor wat betreft
uw wandelmaterialen, behalve bij mede-
wandelaars, bij de betere buitensport-
speciaalzaak. Schaf ze bij voorkeur daar
aan. U zult misschien schrikken van de
prijzen, maar de investering in goed
materiaal verdient zich onderweg terug,
wanneer problemen uitblijven die u met
slechter materiaal zeker zult ondervinden.
Deze zaken bieden over het algemeen
een zeer goede voorlichting, service
en garantie. De medewerkers zijn
meestal zelf ervaren en enthousiaste
buitensporters. Naar Perry Sport en
V&D gaat u alleen voor die zaken waarbij
topkwaliteit niet per se hoeft.
0 Schoenen
Goede schoenen vormen het fundament
van de rugzakloper. Met stevige, zgn.
'trekking' of 'backpacking' schoenen zit
u altijd goed. Het zijn schoenen met een
halfhoge schacht, en goed waterdicht. U
koopt ze één maat groter dan uw gewone
schoenen. Ze moeten goed stevig
zijn, en een schokabsorberende tussenzool
hebben over de gehele lengte. Het
bovenwerk is bij voorkeur uit één stuk;
naden en stikwerk zijn kwetsbaarder en
geven extra drukpunten op de voet. Let
op een goede en gelijkmatige polstering,
vooral bij de hiel en op de wreef.
Schoenen met een ademende waterdichte
voering (bijv. Gore-tex) ademen
minder. Als Gore-tex niet regelmatig
wordt gewassen, raken de poriën verstopt.
Maar wassen is moeilijk, als het
materiaal reeds in de schoen is verwerkt.
Een losse Gore-tex sok biedt
meer mogelijkheden, al komen hierbij
klachten voor van snel verstopt raken

van de poriën door zweet en zout. Min-
der geschikt dus voor warme gebieden
en jaargetijden. Een voorbeeld van een
schoen die aan de beschreven vereisten
voldoet is de Meindl Nepal. De Lowa
Trekker wordt algemeen geroemd om
het draagcomfort.
Met dergelijke schoenen kunt u alle wegen
weersomstandigheden aan. Nadeel
van deze schoenen is, dat zij over het
algemeen lomp en zwaar zijn. Bij warm
weer is het in dergelijke stappers niet
erg comfortabel lopen. Een oplossing
kan zijn om een extra paar lage, lichte
sportschoenen mee te nemen voor
warm weer. De 'zware- trekkers' geven
dan wel weer extra ballast op de rug.
Een nieuwe trend op wandelgebied komt
van fabrikanten van hardloopschoenen
(Adidas, Karrhu): wandelschoenen, afgeleid
van joggingschoenen, voorzien van
een leren of anderszins waterdichte
bovenkant. Zij zijn lager enlof lichter dan
de van bergwandelschoenen afgeleide
'softwalkers'. Ook verkrijgbaar bij gespecialiseerde
hardloopzaken, zoals 'Runners
World'. Schoenen moeten voor u
uw tocht begint worden ingelopen.
Goede berichten hoorden wij over de
zgn. 'loopsandalen': niet goedkoop, wel
zeer handig: licht, nemen weinig ruimte
in beslag, en bruikbaar als wandelschoen,
badschoen en uitgaansschoen.
Soepele sportinlegzolen kunt u eventueel
op maat laten maken bij een orthopedisch
schoenmaker. Een orthopedisch
consult is bij een tocht van duizenden
kilometers, met bepakking, zeker geen
overbodige luxe.
Onderhoud leren schoenen met spaarzaam
gebruik van schoensmeer. Im-

pregneer ze tegen vocht met een speci-
ale spray of was. Laat leren schoenen
nooit bij de verwarming drogen; stop er
zo nodig een krant in om het vocht op te
nemen, en zorg voor ventilatie.
0 Kleding
U Sokken: In de schoenen worden sok-
ken gedragen in twee lagen: kunststof
sokken (polypropyleen) van bijvoorbeeld
Helly Hansen . Dit materiaal neemt geen
vocht op, maar geeft dat door aan de
volgende laag. Dit houdt de huid droog.
De sokken worden om de andere dag
gespoeld. Ze zijn snel droog. Als over-
sokken zijn geschikt dikke sterke sok-
ken, half wol, half kunststof, die in het
Duitse leger worden gebruikt. Verkrijg-
baar bij army-stores. Eén extra paar om
te wisselen en wat sokken betreft bent u
gesteld.
O Ondergoed: Helly Hansen ondergoed
van polypropyleen, neemt zelf geen
vocht op, maar laat het door naar de
volgende kledinglaag, waardoor de huid
droog blijft (zoals bij de sokken). Moet
om de I á 2 dagen even worden uitgespoeld
en is snel droog. Probeer wel
van tevoren uit of u de stof goed verdraagt.
Hier overheen draagt u, bij felle
kou, een tweede laag ondergoed van
katoen.
O Broek: Een trekking broek van het
Zweedse merk Fjallraven, G-1 000 stof,
65% polyester, 35% katoen, is sterk,
slijtvast, winddicht en snel droog.
De broek kan worden geïmpregneerd,
waardoor een extra regenbroek overbodig
wordt.

O Overhemd: Een stevig flanellenlka-
toenen overhemd is zwaarder, maar
draagt prettig.
Geschikt voor alle weersomstandighe-
den. Droogt langzaam, katoenlpolyester
droogt sneller maar ademt minder.
O Overkleding: Een Fleece jack van
Polartec, goed aansluitend rond de hals,
met zakken die afsluitbaar zijn met een
rits. Pasvorm niet te ruim en te strak.
Fleece isoleert goed, maar is niet winddicht.
Daarom bij wind hier overheen
een licht windstopper jack van dun en
ademend nylon.
O Regenjas: Er komen steeds meer
revolutionaire nieuwe waterdichte materialen
op de markt, maar een Gore-tex
regenjas is nog steeds de beste keus.
Gore-tex 3-lagen-laminaat is iets stugger,
ademt iets minder dan andere varianten,
maar is veel sterker en slijtvaster.
Vaste kapuchon, eventueel oprolbaar in
de kraag. Patagonia Gore-tex kleding
met nylon ripstop buitenkant is zeer licht
en heeft een klein pakvolume. Gore-tex
wordt liefst afzonderlijk gewassen, altijd
met speciale, alkalivrije zeep. In plaats
van een regenjas kunt u kiezen voor
een poncho, die ook over de rugzak
past. Een por,cho vangt wel veel wind,
en de onderkant van de broek wordt
toch nat. Dit is te ondervangen door
zgn. 'Gamaschen' te dragen:
korte broekspijpen met elastiek, die van
kuiten tot schoen lopen.
U Mutdhoed: Tegen felle zon, en voor
brildragers ook bij regen prettig: een pet
met een grote klep. Bij felle kou voorkomt
een bivakmuts, % wol, % kunststof,
goed sluitend, met een kleine kijkopening,
afkoeling van het hoofd.

0 Rugzak
Het draagcomfort is heel belangrijk. Bij
prijzen onder f 250,- is het draagcom-
fort meestal slecht. Kies bij voorkeur
voor een rugzak met inwendig frame en
met een inhoud van 50-70 liter. Een rug-
zak op maat kopen, zonder extra ver-
stelmogelijkheden, bespaart gewicht.
Kleine mensen letten in het bijzonder op
de ruglengte: Bij vaste heupriem ligt het
bevestigingspunt van de schouderrie-
men iets onder schouderhoogte. Schou-
deraantrekriempjes (als ze er zijn) mo-
gen nooit onder schouderhoogte komen.
Laat zo nodig extra polstering om de
schouderbanden maken. Een goede
keus is de zeer doordachte Radical
Design Astral van Bever Zwerfsport,
2000 gram. Verstelbaar en met afneem-
baar bovencompartiment, te gebruiken
als dagrukzakje. Goede merken zijn
verder Lowe, Janssport, Nomad, Li-
vingstone.
Uw rugzak kunt u tegen weersomstan-
digheden beschut buiten de tent leggen
in een nylon rugzakhoes, met een niet-
elastisch koord en tanga-sluiting.
O Rugzak inpakken: Door de inhoud te
verdelen over nylon zakken waarin u
gelijksoortige zaken bij elkaar houdt, kan
snel worden gevonden wat nodig is. Een
voorbeeld van ingepakte rugzak: slaap-
zak en tent onderin, brandstoffles ertus-
sen, daarop een zak met wat kleding,
dan één pan met daarin een brander,
Daarop een zak met voedsel, en de
spullen die u bij de hand wilt hebben,
helemaal bovenop. Zware spullen zo
dicht mogelijk tegen het lichaam plaat-
sen, lichtere spullen aan de buitenkant.
Hoe beter en platter de rugzak, des te

"J' dan
beter voor de balans. Hang zo weinig
mogelijk buiten, los aan de rugzak.
O Rugzak dragen: U draagt de rugzak
op de heupen. Bij het opdoen staat u
voorover en trekt de heupriem hoog op
de heupen aan. Er ontstaat nu wat ruim-
te tussen schouderbanden en sleutel-
been, schouderbanden aanpassen maar
vooral niet te strak.
Slapen
O Matje: U slaapt in de tent of op een1
goed isolerend matje. De Therm-a-Rest
Staytrek met anti-sliplaagje (prettig als UI
op een lichte helling ligt) is comfortabel,
zacht en heeft een zeer goede isolatie.
Wanneer het ventiel wordt geopend,
zuigt de matras zich vol. Er kan zo nodig
iets lucht worden bijgeblazen. 's
Ochtends Derst u de lucht er weer uit en
-h
vouwt de matras klein op Voor mensen
tot I 80 kg is de 314 maat. 119 x 51 x
2,5, een goede keuze met een repara-
- 4
f*$ tiesetje Houdt u niet van koude voeten,
kunt u aan het voeteneinde een
halflange isolatiemat, 9 mm dik, van
gesloten celfoam leggen. Aan het hoofdeinde
legt u een zitmatje. De halve isolatiemat
kan als een koker in de rugzak
worden geplaatst. Zo blijft de rugzak
mooi in vorm en wordt de inhoud geïsoleerd.
Het uitgeperste en opgevouwen
Therm-a-Rest-matrasje plaatst u aan de
buitenkant van de koker tegen Uw rug
aan. Dit draagt bij tot het draagcomfort,
en het matrasje blijft vrij van scherpe
voorwerpen in de rugzak. U kunt ook
volstaan met één gesloten-cel-matje. Is
.lichter en goedkoper maar geeft minder
comfort.

O Slaapzak: Dons is nog steeds het
beste materiaal. De nieuwe kunststof
vullingen zijn alleen een alternatief als u
dons niet goed verdraagt. Dons is zeer
licht en goed samendrukbaar. Ge-
ïmpregneerd neemt het bijna geen vocht
op. Het kan in de voering opzijgescho-
ven worden; de isolatie is zo goed te
reguleren. Een goede kwaliteit eenden-

steker samen in een aluminium pannetje
heeft u een mini-rugzak-keukentje.
Benzinebranders hebben een hoger
rendement; bovendien is de brandstof
overal te krijgen. De MSR Internationalist
600 Combo brandt zowel op petroleum
als op loodvrije autobenzine.
O Pan: Eén pannetje met deksel kan
voldoende zijn. Bijvoorbeeld de Traveller

Water kunt u meenemen in speciale
isolerende flessen. In een waterzak
neemt u enkele liters water mee als u
wild gaat kamperen. Wielrennersbidons
met een slangetje zijn ook handig in de
rugzak. Of een zgn. pet-fles met schroe-
fdop weer vullen als de Aqua con- of sin
gaz op is.
Kaarten en kompas
Uw kaarten en Guia bewaart u in een
waterdichte kaartentas A3 of A4 van
Ortlieb (stevig en soepel doorzichtig
plastic), met daarin eventueel een een-
voudig kompas met een vergrootglaasje.
Ook al maakt geen- kompasdoorsteek
door natuurgebied, een kompas kan
goede diensten bewijzen bij oriëntatie op
landschapskenmerken die u op de kaart
ziet. Het is altijd prettig te weten waar u
bent.
Lantaarn
Als lamp gebruikt u een hoofdlamp: zeer
praktisch, want u heeft uw handen vrij.
In de tent heeft u veel plezier van een
kaarsreflector (Lilliput), die u bevestigt
aan de tentpaal of aan de schacht van
uw schoen.
Waardepapieren:
Voor het bewaren van geld en waarde-
papieren zijn er allerlei vernuftige op-
bergtasjes op de markt. Zij worden ge-
dragen onder de kleding. U kunt uw
documenten en geld ook her en der ver-
spreid in de kleding dragen. U kunt ook
zelf een zakje maken dat u om de hals

draagt, van een washandje of een stukje
zeemleer dat u voorziet van een koordje
en een rits.
Draag altijd een SOS-codicil met per-
soonlijke gegevens aan halskettinkje.
O Tent
Tenten zijn er te kust en te keur. De
ANWB en de buitensportzaken organise-
ren elk jaar shows, waar de laatste ont-
wikkelingen op tentengebied te zien zijn.
Een goede tent is zijn geld waard. Pret-
tig is het als de ruimte niet helemaal
minimaal is, als u beschut, onder de
buitentent kunt koken, en 's nachts uw
rugzak en spullen droog kunt houden.
Bent u met meerderen, dan kunt u het
gewicht verdelen. U kunt dan kiezen
voor een wat zwaardere en ruimere tent.
Goede keuzen voor een 1 á 2 (1%) -
persoons tent zijn de MacPac Eclipse
(2400 gram) en de Phoenix Phreerunner
(1 850 gram).
Onder de tent, onder het grondzeil, ter
bescherming, legt u aquafolie van Bever
Zwerfsport, een speciaal soort geperforeerd
zwart plastic, zonder weekmakers
(zit bijvoorbeeld in landbouwplastic), die
het grondzeil kunnen aantasten. Houdt
grondzeil, en tent bij het opvouwen schoon
en voorkomt lekken. De tent rolt u,
evenals de slaapzak, altijd op met de
ritsen open. Thuis bewaart u de tent
losjes opgevouwen, niet strak opgerold.
O Toiletartikelen
EHBO-set, compact maar volledig(rolletje
sport-tape, hiermee plakt u gewrichten,
tenten en tentstokken met spalk,
brillen). Wc-papier is bruikbaar voor van
alles en nog wat. Second skin, verzacht

de pijn en geeft de huid kans te genezen,
bij blaren. Naaigerei. Scheren doet
u met wegwerpkrabbertjes, aanmaakzeep
en kunststof spiegeltje.
Reparatie en onderhoud
Schoensmeer. Reparatietape voor kleding
en tent. Reserve tentstokje van
carbofiber: lichter van gewicht en soepeler
dan aliminium. Geen glasfiber: dat is
breekbaar.
Handig onderweg
Veel plezier zult u ondervinden van :
een horloge met wekker; een pen die
ook op vochtig papier schrijft; klein thermometertje
als sleutelhanger aan rits of
rugzak; vlindervormig ultralicht messenslijpertje;
1 000-dingen-doekje; zitmat om
op te zitten met de rugzak als rugleuning;
- gamaschen, -
van broek naar schoen,
houden de onderkant van de broek
schoon en droog. Duracell batterijen
gaan echt langer mee. De gebruiksduur
van oplaadbare batterijen valt tegen, en
een oplaadapparaatje is zwaar. Een stok
verschaft elke wandelpelgrim veel genoegen.
U vindt er wel een onderweg of
koopt een lichte bamboe-plantenstok
(niet te kort) waar u een leren lus aanmaakt.
U kunt ook teleskopische skistokken
meenemen. U hoeft dan niet alleen
met uw benen te klimmen. Een koordje
of elastiek aan de bril voorkomt ongelukjes.
Luxe
Niet goedkoop, licht of noodzakelijk, wel
erg prettig onderweg: een wereldontvan-gertje,
een verrekijker, een spatwater

dichte camera.
O Paklijst
Maak een paklijst voor de dingen die u
nodig denkt te hebben. Maak een indeling
in hoofdcategorieën. Een voorbeeldpaklijst
vindt in de Bever-catalogus.
O De prijs
Een volledige nieuwe uitrusting kost u al
gauw tegen de 3000 gulden. Maar u
hoeft natuurlijk niet alles ineens aan te
schaffen. Van een aantal zaken die u
koopt, heeft u ook in het normale leven
plezier. De kosten onderweg zijn sterk
afhankelijk van hoe u slaapt, leeft en eet
Zelf koken of uit eten? Stug doorlopen
of veel culturele uitstapjes? In de tent of
in een hotel, refugio ?
O De route
Er is niet één weg naar Santiago. U
houdt, vertrekkend vanuit uw woonplaats,
globaal het Zuidwesten aan.
Dicht bij huis vertrouwt u op uw geografische
kennis, verderop maakt u gebruik
van topografische kaarten, 1 :50.000. Ze
beslaan een gebied van 20x20 km, kosten
een gulden of twaalf, en zijn verkrijgbaar
bij wandelsportzaken.Ze zijn helaas
niet altijd aktueel. Op de kaart kiest u
een route met veel groen.In Frankrijk
kunt u ook lopen op wandelkaarten 1:-
100.000. U kunt delen van kaarten in
fotocopie meenemen, licht in gewicht en
disposabel.
U kunt ook kiezen voor wandelen langs
Grande Randonnées (GR) oftewel Lange
Afstands Wandelpaden (LAW) en
gebruik maken van de aangegeven routes
en routebeschrijvingen. Deze paden
zijn uitgezet door aantrekkelijke, landelij

ke omgevingen. In Frankrijk kunt u langs
diverse GR'S (Sentiers de Saint-Jaques)
richting Santiago lopen. Langs deze
routes kunt u overnachten in Gites d'é-
tape, eenvoudige herbergen.
Fysieke en mentale voorbereiding
Ga ook wat betreft uw eigen lichaam en
geest niet onvoorbereid op pad. Weet
waar u aan begint. Leer een woordje
Frans en Spaans, zodat u zich in den
vreemde kunt redden. Wissel ervaringen
uit met andere pelgrims. Wen uzelf aan
de fysieke inspanningen die u te wach-
ten staan. Zeker voor de wat ouderen is
een grondige medische keuring vooraf
noodzakelijk.Train uzelf op oefenweek-
enden, met geleidelijk aan aan steeds
meer gewicht in de rugzak. Doe aan
joggen en grondgymnastiek. Doe rek-
kingsoefeningen. Zorg bij elke fysieke
inspanning voor een goede warming up
en een goede cooling down.
Gaat u met meerderen, zorg dan dat u
elkaar van tevoren goed kent, ook onder
wandelomstandigheden. Loop gewoon in
uw eigen tempo, en spreek af waar u
elkaar weer ziet.
Doen onderweg
Bij langere pauzes onderweg: even de veters van de schoen los, of uit de schoe-
nen en de voeten licht masseren.
Een ontspanningsoefening tijdens het lopen: billen naar elkaar trekken en bekken
iets naar voren kantelen. Loop overdreven rechtop, alsof u aan uw kruin wordt
opgetrokken. Kin iets ingetrokken.
Tijdens het lopen controleren of u efficiënt loopt: sluit de ogen tot spleetjes, en let
op of het landschap niet voortdurend op en neer deint; als u gelijkmatig loopt,
schuift het landschap aan u voorbij.
Afdalen doet u in hetzelfde tempo als klimmen. Dit spaart de knieën. Bindt voor de
afdaling de schoenen stevig vast: dit geeft meer steun, voorkomt naar voren schui-
ven in de schoen, en daarmee teenblessurec.
Stippel elke avond de route uit voor de dag erna. Plan rustdagen in en neem ze
ook.

@ Tips
* Oriënteer u bij medewandelaars over alle aspecten van de tocht: materialen,
prijzen, problemen onderweg, routes, overnachtingsplaatsen.
* Veel zaken kunnen dubbel gebruikt worden. Een zwembroek is ook een onder-
broek. Een lange onderbroek is ook een pyjamabroek en omgekeerd. Een T-shirt,
opgevuld met kleren, is een prima hoofdkussen. Een extra paar lichte wandel-
schoenen zijn meteen uw uitgaansschoenen. Een donsjack samen met een halve
donzen slaapzak. een zogenaamde "olifantspoot", kan een slaapzak vervangen.
Met Wc-papier poetst u de afwas droog en schoon, reinigt u uw brilleglazen
zonder te krassen, opgerold vervangt het wattenstaafjes, en in een propje oordop-
jes. Met sport-tape plakt u gewrichten, tenten, tentstokken(met spalk) en brillen.
* Laat voor thuisblijvers een lijstje achter met poste restante-adressen en de data
waarop u vermoedelijk in de betreffende plaatsen zult zijn. Zet deze informatie
naast een kaartje van de route, waarop de voornaamste plaatsnamen zijn aange-
geven. Laat pakketten met aanvullende voorraden kleding en noodrantsoenen
voedsel opsturen. Stuur naar huis wat u teveel bij u heeft.
Zet thuis alvast klaar, wat u later nagestuurd wilt krijgen, bijvoorbeeld een nieuwe
set kleding, routekaarten.
* Koken volgens de hooikist-methode spaart energie, en vitamines blijven beter
behouden. Groenten en rijst opzetten met weinig water, aan de kook brengen, en
de pan van het vuur af in een handdoek wikkelen, en in een stevige, goed afslui-
tende plastic zak tegen de etensluchtjes wikkelt u het geheel in de slaapzak. Het
voedsel wordt in 30 á 40 minuten gaar.
* Een aantal artikelen zijn in het buitenland goedkoper te verkrijgen. Kijk bijvoorbeeld
eens in Duitsland naar wandelschoenen en donzen slaapzakken. Een Gore-tex jas
is in Engeland honderden guldens goedkoper.
U kunt ook eens op de tweedehands-markt kijken. Sommige zaken verkopen
tweedehands-artikelen. Weet echter wel wat u koopt, oriënteer u goed op merken,
kwaliteit en prijzen.
De serie fietskaarten van uitgeverij Dwarsstap geeft u per set 4 topografische
kaarten van de omgeving van een aantal grote steden voor rond de twintig gulden.
Topografische kaarten 1:100.000 van Frankrijk koopt u buiten het vakantiesiezoen
goedkoop in de uitverkoop van de boekhandel.
Ga 'eens langs bij de dump-zaak of armyshop. Voor een prikje koop je daar
sokken, wollen handschoenen, schoensmeer, en kookgerei.
* Maak gebruik van alle voorzieningen en faciliteiten die u kunt krijgen: de ANWB,
voor overzichtskaarten van de route, tentenkoopgidsen, en het blad "Op Pad" voor
buitensporters, het Nederlands Genootschap van Sint Jakob voor een pelgimspas.
een lijst van refugio's in Spanje, de bekende wandel- en buitensportzaken voor
allerhande informatie (Bever, Demmenie, Slee, Spac Sport, Zwerfkei, en voor
kaarten en wandelroutes: Pied á Terre en Stap voor Stap).
Maar ook bij u in de buurt vindt u ongetwijfeld een betere buitensportzaak en een
uitstekende kaartenwinkel.
Met dank aan Chris Thoen en enkele medepelgrims

v . .. ANAF DE EERSTE TIJDEN DAT DE PELGRIMS VAN
.::::i. :: heinde en ver naar het graf van de apostel Jacobus
in noord-west Spanje pelgrimeerden hebben zij
gezongen, misschien uit verveling omdat zij zich alleen
op de wegen voortbewogen of in een groep,
afkomstig uit een parochie, stad of land. 's Avonds
wanneer zij in een herberg onderdak voor de nacht
hadden gevonden werden daar bij één of meer potten
bier of een kan rode wijn, liederen'gezongen en gedanst
met begeleiding van draailier, cithers, vedels,
fluiten, trommels, schalmeien, doedelzakken en allerhande
speeltuig.
Zoals nu ook veel voorkomt dat diverse nationaliteiten
elkaar op de Camino ontmoeten en met elkaar omgaan,
zo was dat ook het geval vanaf de vroegste
tijden.van de pelgrimage naar Santiago, waarbij liederen
in de eigen landstaal werden gezongen en uitgewisseld.
Tot op de dag van vandaag! Laatst vertelde
een echtpaar uit Alphen a/d Rijn mij dat ze een speciaal
liedboekje hadden samengesteld met gezangen,
gekozen uit Gezangen voor de Liturgie om deze
samen met hun reisgenoot uit Enschede deze te
kunnen zingen in kerken en kloosters, tijdens de
viering of getijdengebed. Dat was voor hen een bijzondere
ervaring. Ook sloot men zich wel aan bij een
groepje Duitse jongeren om samen psalmen te lezen
en te zingen.
Vooral de Fransen en ook onze oosterburen beschikken
over. diverse liederen die handelen over onze
'pater familias' (Jacobus) of over de reis naar Santia-
go de Compostela. Pelgrimsliederen in onze taal zijn
er weinig.

In een Spaanse studie, getiteld Cancionero de los peregrinos de Santiago, geschre-
ven door Pedro Echevarria Bravo en uitgegeven door het Centro de estudios
Jacobeos te Madrid (1971) worden naast vele Franse pelgrimsliederen ook nog
enkele Scandinavische, Engelse en Italiaanse liederen uit vroeger tijden genoemd en
besproken. Op twee liederen wil ik nader ingaan. Het betreft het lied Quand nous
partîs de France uit 1718 (hiervan zijn verschillende tekstvarianten bekend, ook
bekend onder de naam La grande Chanson des Pelerins) en Wer das Elend bauen
wil1 uit de 16e eeuw.
Er werd vroeger, waarschijnlijk, veel gezongen op de Camino. Een Galicische Copla
(een twee- tot vierregelig gedicht in de Spaanse volksliteratuur) zegt daarover:
Camino de Santiago,
camino foliadeiro.
(muzikale weg)
Zingende en musicerende pelgrims. Kapitelen, 12e eeuw, (Cahors, Kathedraal-kloosterpand)

Quand nous partîmes de France en grand désir (deze regel doet mij altijd denken
aan de beginregels van een bekend Nederlandstalig lied: Toen wij uit Rotterdam
vertrokken, vertrokken wij uit Rotterdam). Hierop volgt een uitvoerig reisverslag in
dichtvorm. Opvallend is het dat het vooral jonge mensen zijn die afscheid nemen van
hun ouders. Uiteraard zijn ze bedroefd om al hun pleziertjes en vrienden achter te
moeten laten, maar ze branden van verlangen om in de toekomst de heilige Sint
Jacob in de kathedraal van Santiago de Copostela te mogen aanschouwen. Eerst
zullen zij wel de pelgrimszegen hebben ontvangen. De reis naar het noord-westen
van Spanje en een stuk terug tot Bayonne is samengevat in drieëndertig strofen, met
na iedere strofe het refrein, wat een schietgebed is tot Maria en haar lieve zoon.
. I
Quand nous par-ti- mes de Fran- ce en grand dé-sir;
Nous a- vons qui-tté Père et Me- re trig-tes mar- ris;
au coeur a-vions si grand dé- sir, d'aller a Saint Jac- ques,
a- vons qui-tté tous ;os plai- sirs por fai- re ce vo- ya- ge.
Wer das Elend bauen wil1
Dit is een lied dat zeer goed bekend was bij de Duitstalige pelgrims. Het staat
genoteerd in een handschrift van omstreeks 1500 dat zich in de Bayerische Staats-
bibliothek te München bevindt. In het origineel luidt de tweede regel: der heb sich auf
und sey mein gesel.
Het lied bestaat uit zesentwintig strofen van vijf regels, zonder refrein. Het verschil in
volkskarakter tussen de Duitser en de Fransoos komt ook in deze twee liederen
duidelijk naar voren. De maatsoort van La Grande Chanson is frivool vergeleken
methet marskarakter van het Duitse lied.
Ook hier hebben wij te maken met een reisverslag op rijm, voorzien van een melodie,
eigenlijk alleen maar tot strofe dertien. Vanaf strofe veertien tot en met drieëntwintig
wordt een verhaal ten tonele gevoerd over de 'Spital-meister' (toezichthouder van
een hospitaal, een refugio zou men nu zeggen). Die Spital-meister deed zijn werk
niet goed. De pelgrims klaagden over het eten, de bedden enz..

Auf Sankt Jakobs StraBen
c, 1. Wcr das E-lend bau-enfwill, der mach sich auf und zich da- hin wohl auf Sankt
Ja-kobs Stra-Ben! Zwei Paar Schuch die muB er hm, ein Schusscl bei der Fla - schcn.
*Elend bauen=in die Fremde ziehen (altsachsisch eli-Lende=in fremdem Land)
2. Ein breiten Hut den soli er han
und ohne Mantel soll er nit gahn
mit Leder wohlbesetzet;
es schnei oder rep oder wehe der Wind,
d& ihn die Luft nicht netzet.
3. Sack und Stab ist auch darbei.
Er lug, daí3 er gebeichtet sei,
gebeichtet und gebuBet!
Kummt er in der Welschen Land,
cr findt kein deutschen Priester.
4. Ein deutschcn Priester findt er wohl:
er weiB nit wo er sterben soll
oder sein Leben lassen;
stirbt er in dem welschen Land,
man grabt ihn bei der StraBen.
5. So ziehen wir durch Schweizerland ein,
sie heiBen uns gottwillkommen sein
und geben uns ihre Speise;
sic legen uns wohl und decken uns w m,
die StraBen tun sie uns weisen.
6. So ziehen wir durch die welschen Land,
die seind uns BNdem unbekannt:
dar Elend mussen wir bauen.
Wir nifen Gott und SantJakob an
und unser liebe Frauen.
7. So ziehen wir durch der arme JeckeIfLand.
Man gibt uns nicht dam Apfeltrank,
die Berge mussen wir steigen.
Gab man uns Xpfel und Birn genug,
wir Sens fur die Fcigen.
*Armagnac
8. So ziehen wir durch Soffeien*hinein.
Man geit uns weder Brot noch Wein,
die Sack stehn uns gar leere;
wo ein Bruder zu dem andern kommt,
der sagt ihm böse Mare. * y e n
9. So zichcn wir zu Sant .?. ein.
Man gibt uns Brot und guten Wein:
wir leben in reichem Schalle.
Langedoken und Hispanierland
das loben wir BNder alle. *spirit
St.Espr.t
10. Es liegen fünf Berg im welschen tand,
die scind uns Pilgram wohlbekannt:
der erst heiBt Runzcvaiie)
und welcher Bruder dariiber geht,
sein' Backen werdrn ihm schmale.
*Roncesvalles
li. Der andcr heiBt der Monte Christein:'
der Pfortenbergi%ag wohl sein Bruder scin,
sic scin einandcr fast giciche;
und welcher Brudcr daüber geht,
verdient das Himmclreiche.
n t a C r i s t i n a
**Tunnel von San Adrián
í gmport-Pap)
12. Der vierte heiBt der ~avenef,
dariiber laufen die BNder und Schwester schnell.
Der funfte heiBt ihn Alle Fabe: **
da leit viel manches Biedermanns Kind
aus deutschem Land begraben. *Ra bana l
**La Fava
13.'Der König von Hispaniin der fikt ein Kron:
er hat gebauet drei Spital gar schon
in Sant Jakobs Ehren:
und welcher Bruder dar& kommt,
man beweist ihm Zucht und Ehrc.
14. Es war dem Spitaimeister nit genehm
vielen BNdern hat er genommen das Leben.
Gott, laB nit ungerochen!
Zu BurgesZvard er an +n Kreuz gcheft,
mit scharfen Pfeilen durchstochen.
*Burgos
15. Dcr König dcr was ein Biedcrmann:
die Pilgramkleider legt er sich an,
sein Spitai wollt er beschauen:
was ihm die deutschen BNder sagten,
das wollt er nit gelauben.
t

16. Da ging er in das Spitd ein.
Er hief3 ihm bringen Brot und Wein;
die Supp die was nit reine:
,,Spittelmeister, lieber Spittelmeister mein,
die Brot seind viel zu kleine! "
17. Der Spittelmeister was ein zomig Mann;
,,der Greulich hat dich herein getragn,
das nimmt mich immer Wunder.
Und warst du nit ein walscher Mann,
ich vergab dir wie den deutschen Hunden."
18. Und da es an den Abend kam,
die Briider wollten schlafen gahn,
der Pilgram wollt schlafen aileine:
,Spittelmeister. lieber Spittelmeister mein,
die Bett seind gar nit reine! "
19. Er gab dem Pilgram einen Schlag,
daí3 er von Herzen sehr erschrak.
er tat zu dem Spitte1 aus laufen;
die andern BNder taten
den Spittelmeister sehr raden.
20. Da es an den Morgen kam,
man sach viel gewappneter Mann
zu dem Spitai eindringen;
man fing den Spittclmeister
und al1 sein Hausgesinde.
21. Man band ihn auf ein hohes ROB,
man fuhrt in gen Burges auf das SchloB,
man tat ihn in ein Eisen schlieBen:
es t5t dem Spittelmeister
gar sehre und hart verdrieBen.
h
22. Der Spittelmeister hatt ein Töchterlein,
es mocht recht wohl ein Schdkin sein:
,Es nimmt mich immer Wunder,
daí3 der liebste Vater mein
soll sterben von wegen dieser Hunde."
23. Es stund ein Bruder nahe darbei:
,Nun soll es nit verschwiegen sein,
ich wil1 es selber klagen.'
Da ward dasselbig Töchterlein
unter den Galgen begraben.
24. Sieh Bruder, du solist nit stille stahn!
Vienig Mei1 hast du noch zu gahn,
wohl in Sant Jakobs Munster,
vienehen Mei1 hin hinter baí3
zu eimm Stem, heiBt Finster.
25. Den "Finstem ~terpl*wollen wir lan stahn
und wollen zu Saivator eingahn,
grof3 Wundeneichen anschauen:
So rufen wir Gott und Sant Jakob an
und unser liebc Frauen. *Kap Finisterre
**Oviedo
26. Bei SantJakob vergibt man Pein und Schuld,
der liebe Gott sei uns allen hold
in seinem höchsten Throne!
Der Sant Jakob dienen tut,
der lieb Gott soll ihm lohnen.
I l
I I I I I I Lied der Jakobs-
I* 1 l l I I l I 4
\J I l A A I m I I I
pilger. Handschrift
I
I m - urn 1500. Baverische , - - ~ -
\Ver das E - Iend bau - en wiH, der Staatsbibliathek
München. Im Origi-
I 4 na1 l. Strophe:
l LI l l
A i A' "der heb sich auff
und sey rnein gesel"
mach sich auf und zich da - hin wohl Links leicht ver-
anderter Liedsatz.
l t I
I I 1 I
I l l 1
Ortsbezeichnungen
l l I I 1 1 l I
I I I I I II I I a prazis iert nach:
I r
u d GERHARD HARD
-
f f
auf Sanct Ja - kobs Stra - Ben! Zwei Paar Schuch die " Is leigen f
perg in welschon
n land" aus: Erd-
Y I l 4 1 l . I
I I I 1 \ 1 1 I i I I # i I kunde. Archiv fur
2 d / i 2 1 1 I I l l l I
- - A I I A I
m - o wisschenschaftliche
Geographie. 19
muf3 er han, ein Schus-sel bei der Fla - - schin. ( I 965)

De koning van Hispanien, die het Spital gesticht had, hoorde op van de klachten
geuit door de pelgrims. Hij wilde het niet geloven en ging zelf op onderzoek uit. Hij
vermomde zich als een pelgrim en ja hoor, hij moest de pelgrims gelijk geven. Niets
deugde ervan!
De koning-pelgrim reclameerde bij de Spital-meister, die 'ein zornig Mann' was.
Mijnheer nam het niet en 'gab den Pilgram einen Schlag, dass er von Herzen sehr
erschrak'. De volgende ochtend werd op bevel des konings de Spital-meister door
'viel gewappneter Mann' gearresteerd en naar het slot in Burgos gebracht, waar hij in
de kerker belandde. De slotstrofe luidt als volgt:
'Bei Sant Jakob vergibt man Pein und Schuld,
der liebe Gott die uns allen hold
in seinem höchsten Throne!
Der Sant Jakob dienen tut,
der lieb Gott sol1 ihm lohnen'.
Nu nog even terug naar het begin van het lied en wel naar de eerste vier strofen.
Daar wordt het een en ander gezegd over de uitrusting van de pelgrim:
- Twee paar schoenen moet hij hebben en een schotel bij de fles.
- Een grote brede hoed en een mantel met leer bezet tegen sneeuw, regen en wind.
- Een zak en een staf horen erbij.
- In het vreemde land vindt hij wel of geen Duitse priester en als hij sterft wordt hij bij
de straat begraven.
Van strofe vijf tot en met twaalf volgt dan een opsomming van de streken door welke
de pelgrims trekken, namelijk door Zwitserland en Frankrijk waar ze de taal niet
verstaan. En wat onaangenaam is voor bierdrinkers van professie 'Man gibt uns nicht
dann Apfeltrank'! In Savoye lijden ze honger, daarentegen zijn ze in de zevende
hemel wanneer ze door de Languedoc en Spanje trekken, want daar krijgen ze brood
en goede wijn. De Somport-pas, de tunnel van San Adrian en de Rabanal worden
nog genoemd en tenslotte wordt in strofe twaalf gezegd dat in La Fava veel Duitse
pelgrims begraven liggen.
Tenslotte: Wer das Elend bauen wil1 heeft niets met ellende te maken, maar alles
met 'het trekken naar het vreemde land' (oud-Saksisch 'eh-Lende' = in vreemd land).

HET LOGO VAN DE RAAD VAN EUROPA
FRANK CLAESSEN
Het in opdracht van de Raad van Europa ontworpen
logo dat bij cultureel belangrijke objecten langs de
wegen naar Santiago zou moeten worden geplaatst is
gebaseerd op symbolen voor de zon, de sterren en
het pelgrimeren naar Santiago. Als symbool voor de
pelgrimage werd al snel gekozen voor de schelp. Bij-
maakt duidelijk hoe het
e van een cirkel, waarvan
stukken is verdeeld (12
en vanuit twaalf punten
ee$ lijn gaan nagr één1 punt aan de linkerkant (het
wekt&). Dit is @& symbblische weergave9an de mo-
e Santiago Itinerario
pese sterren met daaronder Consejo
oemde Spaanse termen mogen
el Raad staat ook toe $$t het logo gebruikt wordt op
hakdekwaar en geeft als voorbeelden daarvan T-
shirts, zonnekleppen, stropdassen en sleutelhangers.
Bron: Ministerio de Obras Publicas, Transportes y
Medio Ambiente, Manuel de regles pour la signalisation
du chemin de Saint-Jacqiies.

OPEN MONUMENTEN DAG ROERMOND
FRANK CLAESSEN
10 september jongstleden was het in Nederland Open
Monumentendag. De opening van dit festijn geschiedt
de dag daaraan voorafgaand, elk jaar in een andere
stad. Nu was het de beurt aan Roermond. Vertegen-
woordigers van Kerk, Staat, toeristische organisaties
én van het Vlaams en het Nederlands genootschap
kwamen bijeen in de Minderbroederskerk om te luis-
teren naar de openingstoespraken. Daarna trok men
te voet naar de Neerstraat, waar een Christoffelbeeld
werd onthuld dat boven op een pomp staat. De stoet
vervolgde haar weg naar het parkeerplein achter de
Kartuizerkapel om daar te luisteren naar een open-
luchtconcert door een muziekgroep die liederen uit
verschillende perioden ten gehore bracht, waaronder
ook een pelgrimslied. In de kapel werden vervolgens
twee plakkettes overhandigd aan de bisschop en de
burgemeester van Roermond. Hierop stonden de
logo's van de Raad van Europa en de afstand tussen
oer mond en Santiago de Compostela, uitgedrukt in
kilometers.
Dit alles geschiedde om de officiële opening te vieren
van de 'St. Jacobsweg'. Dit is een in de omgeving
van Roermond uitgezette toeristische route bedacht
en gefinancierd door de stichting Club van 100, het
fonds voor stimulering van grootschalige kulturele en
rekreatieve produkties in Midden-Limburg. Bij de W
van Roermond is een folder verkrijgbaar met een
kaart van het gebied en enige informatie over het
pelgrimeren naar Santiago en de Middenlimburgse
dorpen waar men doorheen komt. Volgens deze fol-
der kwam één van de wegen die in de middeleeuwen
naar Santiago voerde langs de oostelijke oever van
de Maas, en stak hij deze rivier nabij Roermond over
in zuidwestelijke richting naar Maastricht en Luik. In
tegenstelling tot deze informatie blijkt de uitgezette
route van Swalmen naar Neeritter te lopen en daar te
stoppen. Misschien wachtend op een initiatief van het
Vlaams genootschap??
Later in de middag was er nog gelegenheid de ten-
toonstelling te bezoeken die was ingericht in het Witte
Kerkje in de Voorstad Sint Jacob, waar zoals bekend,
een onderarm van de heilige Jacobus als relikwie
bewaard wordt.

JACOBUSBOEKEN
TIN1 BERTELING
Der Kinzigtaler Jakobusweg. Wanderführer durch den mittleren Schwarzwald. Kurt
Klein. Waldkircher Verlag, zakformaat. ISBN 3-87 885 278-9.
Op een boekentafel ergens in Duitsland vond ik een aardige 'Wanderführer' voor een
streek waar veel Nederlanders hun vakantie doorbrengen, namelijk het Zwarte-woud
en speciaal het Kinzigtal. Hierin wordt een wandeling beschreven van ongeveer 100
km. dwars door het Kinzigtal. Te beginnen bij de bron, in de buurt van Lossburg bij
Freudenstadt; langs bekende plaatsen als Alpirsbach, Wolfach, Haslach en Gegen-
bach en eindigt in Schutterwald bij Offenburch.
Bij het opzetten van deze weg heeft men zich georiënteerd aan de oude Jakobusweg
Frankfurt - Heidelberg - Frieburg - Basel - Vézelay. De route wordt gemarkeerd door
een schelp (Jakobusmuschel). Het aardige van het boekje is de beschrijving, de tekst
is erg 'gründlich' voor ons Nederlanders. Niet alleen over de geschiedenis van de
streek, maar ook over de talrijke Jakobalia geeft het veel informatie. De schrijver is
één van de ontwerpers van deze route.
De illustraties geven een goed beeld van heden en verleden langs de weg; jammer is
het dat een beter soort krantenpapier gebruikt is. De kaartjes zijn 'sumier.
Deze Jakobusweg werd op 25 juli 1993 geopend met de volgende woorden:
Beste wandelvrienden, wilt u:
de dagelijkse beslommering vergeten,
in berg en dal de schoonheid ontdekken,
van natuur en cultuur genieten,
de Schepper en zijn schepping ontmoeten,
door te wandelen op deze weg uzelf terugvinden,
eenzame bedevaartsplaatsen, kerken, kloosters, burchten leren kennen,
langs oude gedenkplaatsen van de apostel Jakobus geleid worden?
Ga dan op weg langs de Kinzigtaler Jakobuswegen. Vele goede wensen en de zegen
van Jakobus.
HERUITGAVEN:
Herman Vuijsje: Pelgrim zonder God is in een goedkope pocketuitgave uitgebracht
voor f 15,-.
Hans Annink: Een late pelgrim op de melkweg, een retourtje Enschede-Santiago de
Compostela. ISBN 90-297-0616-3 is opnieuw uitgebracht. Prijs ongeveer f 30,-.
KALENDER 1995: Auf Jakobuswegen. Dwarsformaat A5. ISBN 3-928542-06-0.
Uitgave Verlagsbuchhandlung Manfred Zentgraf.
Op de najaarsvergadering van ons genootschap te Voorhout werd een alleraardigst
kalendertje te koop aangeboden dat daar grif van de hand ging. De samensteller is
ook een pelgrim. De kleurenfoto's van deze kalender zijn van goede kwaliteit.
Wist u dat de Koptische kerk op 12 april haar Jakobusfeest viert, de Griekse kerk
doet dat op 15 november en de Armeense kerk op 28 december. Deze data vindt u
vermeld in dit kalendertje. Iedere maand bevat ook een citaat. Eén daarvan trof mij:
'Ich muss unterwegs sein, nicht um anzukommen, sondern um immer wieder neu
mich selbst zu finden und zu erfinden' (Carmen Rohrbach).

NAJAARSVERGADERING VOORHOUT
Op zaterdag 29 oktober 1994 vond de najaarsvergadering van het Nederlands
Genootschap van Sint Jacob plaats in het gebouw van de Katholieke Technische
School in Voorhout.
Nadat ook de deelnemers uit de bus van half elf zich in de royale aula van de school
hebben geïnstalleerd opent het bestuurslid mevrouw van de Berg de vergadering met
de mededeling dat zich 223 leden voor deze vergadering hebben aangemeld en dat
er een bericht van verhindering is ontvangen van 73 leden. Van deze afmeldingen
wordt de brief van de heer Dodemont voorgelezen. Hij schrijft dat hij tot zijn spijt niet
kan komen omdat hij gekozen heeft voor deelname aan de bevrijdingsfeesten van
Den Bosch. Verder wordt vermeld dat het genootschap momenteel 1206 leden heeft.
Bestuurslid de heer Zijp verzoekt alle aanwezigen nogmaals om commentaar over
refugio's en pelgrimsgids naar hem op te sturen. Mevrouw van de Berg vertelt over
de deelname van het bestuur aan de officiële opening van "pelgrimspaden" in
Limburg op 9 en 16 september. Er wordt een oproep gedaan aan de aanwezige
vertegenwoordigers van de regio's om agendapunten aan te dragen voor een
eventuele vergadering en dan is het al weer tijd voor de rondvraag.
Mevrouw Matthijsen uit Amsterdam vraagt of er aanwezigen zijn die het afgelopen
jaar in de refugio van Barbadelo zijn geweest en daarover met haar ervaringen willen
uitwisselen.
Het onderwerp "mevrouw Debril" leidt tot een vrolijke discussie over de verschillende
manieren waarop deze dame de langskomende pelgrims bejegent. Er wordt ge-
vraagd of het bestuur kan overgaan tot de verstrekking van een handzame pelgrims-
pas annex stempelkaart zoals die in Roncesvalles wordt uitgegeven. Het antwoord is
dat het bestuur zich de komende winter hierover zal beraden en hoopt in het voorjaar
met een goed document voor de dag te komen. Omtrent de verandering van de
statuten wordt nogmaals vermeld dat de minimale aankondigingstermijn van een
ledenvergadering is verkort van 6 tot 3 weken en dat de dicussie omtrent het
koppelteken tussen Sint en Jacob in de verenigingsnaam nog niet is afgesloten. De
laatste vraag betreft het adres van het Frans genootschap. Dit is niet rue Vieille-du-
Temple, maar 4, square du Pont de Sèvres, 921 00 Boulogne-sur-Seine.
Voor de pelgrimsparade hebben zich 7 personen opgegeven.
Jeroen Gooskens doet verslag van zijn tocht in drie afleveringen die in 1993 is
geëindigd. Een tocht in het najaar heeft als extra aspect dat je als vrijwel enige
buitenlander tussen een massa Spanjaarden loopt. Je hebt geen rust, maar ook geen
hitte. Hij heft een aantal verlaten varianten van de carnino op kompas gelopen en
van hem is de uitspraak: "hoogtepunten zijn ook hoogtepunten".
De heer Bloem is dit jaar vanuit Waddinxveen vertrokken en liep, op advies van
mensen uit zijn regio, niet via Le Puy maar over Vézelay. Hij was zeer tevreden over
de kaarten van de série velte van IGN, en nog tevredener over het opgeven van
poste restante adressen aan familie en bekenden.
Lisette Zurlohe leest een stukje voor uit haar dagboek waaruit haar positieve ervarin-
gen duidelijk naar voren komen. Met name de steeds weerkerende beschrijving van
de natuur geeft weer dat zij van haar tocht genoten heeft.
Pim van Tend laat met zijn korte verhaal over de "Pechgrim" horen dat het genoot-
schap schrijftalent onder de leden heeft.

Jan en Lia Beerends vertellen hun "stokkenverhaal". De een verslijt er op de tocht
vanuit Venray een vijftal, waaronder een echte bezemsteel; de ander blijkt er met
één genoeg te hebben. Uiteindelijk doen zij aan Anneke Garcia (lidnummer 1000) de
groeten van de nonnen in Flavignac.
Guus Terwijn vertelt voornamelijk waaróm hij deze tocht gemaakt heeft. Na het
bereiken van de vut wilde hij niet achter de geraniums gaan zitten wegkwijnen, maar
ging hij opzoek naar een uitdaging. Hij is ook van mening dat hij niet als pelgrim
vertrokken is, maar dat gaandeweg is geworden. Daarom is hij ook zo blij dat het
genootschap geen ballotage kent.
Janna Matthijsen beschrijft het verschil tussen het lopen in Frankrijk en in Spanje. Na
de Pyreneeën zijn haar vooral de drukte en pijlen langs de weg opgevallen. Zij heeft
zich als eenling aangesloten bij verschillende groepen en daar vele goede contacten
aan over gehouden. Haar adviezen om naast training en goed materiaal ook enige
kennis van het Spaans op te doen, worden door de aanwezigen met instemming
begroet.
De laatste spreekster krijgt van twee andere dames onverwacht bijval als het gaat
over het onderwerp "vrouwen alleen op pad". De twee karakteristieke uitspraken
waren: "als je veilig voelt, dan ben je ook veilig" en "alle alleenlopende vrouwen die
ik ontmoet heb, waren Nederlandsen".
Tijdens en na de lunch was er weer de traditionele indeling in lopers, fietsers en
zangers. De overigen konden beneden in de hal terecht bij een schilderijententoon-
steling, een tentoonstelling met als onderwerp postzegels over plaatsen langs de
pelgrimsweg, een video en de kraampjes van de Fietskaart Informatie Stichting en
van het genootschap zelf.
Om twee uur zit iedereen weer in de aula om, na het beluisteren van het pelgrims-
koor, kennis te nemen van de dialezing van de heer Noordermeer. Gedurende ruim
een uur onderhoudt hij ons over "Jacobus in de Bollenstreek. Hij blijkt het begrip
Bollenstreek wel erg ruim te hebben opgevat, want deze loopt in zijn enthousiaste
verhaal van Amsterdam tot Vlissingen en Breda. Niettemin komen alle gevallen van
Jacobusnaamgeving in het genoemde gebied aan bod en aan het eind krijgt de
spreker dan ook een tevreden applaus. Applaus is valt daarna ook ten deel aan de
organiserende regio, die deze dag werkelijk voortreffelijk heeft voorbereid.
Daarmee is echter deze dag nog niet ten einde. Bij het sluiten van de ledenvergade-
ring opent Café Saint Jacques. De kruidenier die zo op de kleintjes let blijkt in zijn
asortiment ook een rode en een witte Saint Jacques-wijn te hebben. Deze maken de
tongen pas echt los en tot laat in de middag wordt er nog gepraat over tochten in
verleden en toekomst en over deze uitstekend verlopen ledenvergadering.
Frank Claessen
SCHELPJE
O Weekeinde rond 'Levenstocht'. Vrijdag 24 - zondag 26 maart 1995
Abdij van Berne Postbus 64, 5473 ZH Heeswijk-Dinthel: = 04139-3145.
We willen dit weekeinde nadenken over onze eigen levenstocht. We
doen dit met behulp van ervaringen die de begeleiders (Rieky Rieter en
Pius van Loon) hebben opgedaan tijdens hun pelgrimstocht naar
Santiago de Compostela. De nabijheid van de abdij, die háár levens-
tocht heeft kan alleen maar helpen dieper door te dringen in onze eigen
levenstocht.

VAN ONZE BUITENLANDSE VRIENDEN
en vrienden in het buitenland
Het bestuur van het Nederlands genootschap dacht tijdens de internationale bijeen-
komst in Maastricht op 30 en 31 oktober 1993 origineel te zijn met de opvoering van
het toneelstuk van de onterecht gehangen pelgrim. In het tijdschrift van het Zwitsers
genootschap vinden we een vermelding van de opvoering van een dergelijk stuk in
1624 in Innsbruck. Het is een deels allegorische tragi-komedie, bestaande uit een
proloog, drie bedrijven en een epiloog. Daarna volgen in Ultreïa achttien pagina's
analyse van het stuk aan de hand van de leerstellingen van Jung door Florence
Bacchetta.
Zowel in het Zwitsers als het Duits tijdschrift staan fragmenten afgedrukt van 15de
eeuwse verslagen van Santiago-gangers. Daarnaast staat in de Sternenweg het
tweede deel van een uitgebreid artikel over de spirituele kant van het pelgrimeren,
met name over het inwijdende karakter van de weg tussen Roncesvalles en Finister-
re. In hetzelfde blad staat een duidelijke beschrijving van de manier waarop je
ontvangen wordt als je in het Hostal de los Reyes Católicos een gratis pelgrima-
maaltijd mag nuttigen.
In de maanden oktober en november van dit jaar heeft de Vlaamse televisie in haar
programma Vlaanderen vakantieland aandacht besteed aan het pelgrimeren naar
Santiago de Compostela.
Hedendaagse pelgrims zijn gewend in Spanje zo ongeveer van de ene gele pijl naar
de andere te lopen. Volgens El Pais heeft een groep jongeren afgelopen zomer de
tocht tussen Pamplona en Santiago gemaakt door eenvoudigweg recht naar het
westen te lopen. Dat zou 250 kilometer en een hoop comfort schelen, maar daar
staat tegenover dat je zo een authentieke weg terugvindt, vergelijkbaar met die van
tien eeuwen geleden. Deze krant meldde op 4 juli dat de actrice Shirley MacLaine de
dag ervoor haar pelgrimstocht beëindigd had. Nog steeds uit dezelfde krant halen we
het bericht dat uit de voorgevel van de kathedraal van Burgos een standbeeld van
twee meter hoog en 400 kilo zwaar naar beneden is gevellen van een hoogte van 40
meter. De regering van Castillië en Leon heeft 25 miljard pesetas nodig voor restauratie
van haar monumenten.

REGIO'S
l76
REGIO AMSTERDAM
Contactpersoon: Janna Matthijsen, Haardstee 227, 1102 NN Amsterdam,
w 020-696451 O
Zaterdag 18 maart 1995: Wandeling van ca. 15 kilometer naar het hart van Amsterdam. Inlichtin-
gen bij de contactpersoon. Leden van de regio ontvangen een uitnodiging.
REGIO NOORD-HOLLAND BOVEN HET IJ
Contactpersoon: Jan Louter, Dorpsstraat 65, 1689 ER Zwaag.
w 02290-3651 2
Verslag regio-bijeenkomst op 19 november 1994. Om half elf werden wij ontvangen in een klein
zaaltje naast de Jacobskerk te Haarlemmerliede. Er was heerlijke kofíie en zelf gemaakte
Santiagotaart. Nadat meer dan dertig deelnemers binnen gestroomd waren, kregen we een heel
interessante lezing over de geschiedenis van dit agrarische gebied door een actieve parochiaan.
Hij vertelde dat dit hogergelegen polderland ten noord-oosten van Haarlem, Sparenwou geheten,
vroeger omgeven was door het Spieringmeer, een noordelijke uitloper van de Haarlemmermeer
en het IJ. Reeds in de twaalfde eeuw is het vermoedelijk in cultuur gebracht door monniken uit de
omgeving van Velzen. Het eerste kerkje in dit gebied was het nu nog bestaande kerkje van
Spaarnwoude, dat in de loop der tijden herhaaldelijk verwoest werd onder andere tijdens de
Spaanse belegering van Haarlem.
Na de reformatie hadden de katholieken een schuilkerkje vermoedelijk op de plaats waar nu de
Jacobskerk staat. Na de lezing werd de kerk bezichtigd, deze werd ongeveer honderdvijítig jaar
geleden gebouwd in waterstaat-stijl en gewijd aan Sint Jacob en Sint Gertrudis. De parochianen
spreken graag van Jaap en Truus.
Vervolgens maakten wij een mooie wandeling langs de Mooie Nel naar Spaarndam en vandaar
via een rechte weg naar het kerkje van Spaarnwoude, dat wij alleen- aan de buitenkant konden
bekijken. Na de restauratie is het iets moois geworden met vooral een prachtige oude toren.
Kortbij ligt café 'de Stal' waar wij lunchten en luisterden naar de boeiende lezing van Jan en Piet
Louter. Zij vertelden over hun voettocht naar Santiago in 1993. Vanuit hun huizen in Noord-
Holland volgden zij lange-afstandspaden via Den Bosch, Maastricht en Vezelay naar Le Puy.
Daar namen zij de 'Route St Jacques' naar Santiago. Hun fraaie dia's gaven een mooi overzicht
van hun inspanningen maar ook van de schitterende natuur.
De zeer geslaagde dag werd besloten met een wandeling door de weilanden terug naar Haarlem-
merliede.
REGIO BOLLENSTREEK - RIJNLAND
Contactpersoon: C.G. van Tongeren, Pijlkruidstraat 15, 221 5 GE Voorhout,
02522-31 147
Het is 8 oktober. we houden een regio-bijeenkomst. Twee nieuwe leden, een echtpaar, die in
1995 naar Santiago willen gaan stellen zich voor. Hun plannen krijgen veel reacties. Bagage
meenemen in een wagentje is ondoenlijk; smalle soms moeilijke paden met modder. Slapen in
Spanje in refugio (één nacht), een hostel, een tent, of onder de blote hemel. Aan het lopen, de
inspanning raak je langzaam gewend; je moet altijd drinken en iets te eten bij je hebben, want je
weet niet of het volgende dorp iets te bieden heeft. Het is genieten en afzien, maar meestal zit je
's avonds gelukkig achter een goed glas wijn.
Onze gast, pastor Kortman, vertelt over zijn zoeken naar Jacobus-kerken. Ze zijn er te over: Den
Haag, Maasdijk, Schiedam-Kethel, Den Briel, Middelburg. Hij komt bij het Vlaamse-hoofdkwartier,
daar lijkt enige rivaliteit. Holland is te cultureel, Vlaanderen is religieuzer. Ook op zijn verdere
tocht ontmoet pastor Kortman Jacobus(kerken). Hij maakte gebruik van het boekje 'Chambres
étables d'hotes'. Zijn wijze van pelgrimeren was: Een lijn trekken op de kaart en adressen in de
buurt aanschrijven. Zo kwam hij op heel verschillende wijze onderdak.
Na de pauze: Pelgrimsparade. Jan zocht via een 'zoekertje' in de Jacobsstaf een kameraad,
samen met de fiets-bus naar Lourdes. Daarna was het een goede reis; soms moeilijk, maar Sint
Jacob zit niet verlegen om zeurpieten. Zijn kameraad, een organist, wilde veel kerken zien. Dat

etekende omwegen maken. Soms was hij hem kwijt, maar dan zet je je rampenplan in werking
en alles komt in orde. In Santiago, ontmoeting met bekenden en samen bij Jacobus in de
kathedraal zitten. Stil en ontroerd, de avondzon valt over zijn beeld voor in de kerk, bijna als een
verschijning.
Daarna komt er nog een discussie over de vraag of je tocht pas op Finistere voltooid is. De plaats
waar je je meest gedragen kledingstuk in zee werpt.
Tot slot bespreken we de technische gang van zaken tijdens de voorjaarsvergadering van het
genootschap in Voorhout.
REGIO DEN HAAG
Contactpersoon: Cees Rooijackers, Elia Kazanstrook 30, 2726 VD Zoetermeer,
079-426646
REGIO MIDDEN NEDERLAND
Contactpersoon: Hanny Pouderoyen, Fazantenkamp 576,
3607 DG Maarsenbroek. 03465-69133
REGIO BREDA
Contactpersoon: A. Claessen, Raaimoeren 31, 4824 KA Breda
REGIO TILBURG
Contactpersoon: E.C.C.M. van Helmond-van Berkel, 'Leyenhorst',
Gemullenhoekenweg 14C, 5062 CD Oisterwjk, = 02442-1 6582
Het nieuwe seizoen is op 16 september van start gegaan met een bijzonder interessant verslag
door Margriet Smulders en Riet Peters van hun reis van Arles naar Toulouse met op dia
hoogtepunten van de zuidelijkste Jacobus-route in Frankrijk die aansluit op de Camino francés.
Meerdere pelgrims uit onze regio zijn intussen teruggekeerd van hun reis naar Santiago, zoals
Coby en Ben Brugman die de tocht in mei per fiets hebben gemaakt.
Voor het treffendst exempel zorgden dit jaar Stijn Oosterling en Miranda van Vught die op 26 juni
te voet zuidwaarts zijn vertrokken; na een gebedsdienst in de Maranathakerk in Tilburg waar ze
hun officiële geloofsbrieven in het Latijn, Frans en Spaans in ontvangst namen. Vervolgens
werden zij uitgeleide gedaan door familie, vrienden en mede-studenten van de Theologische
faculteit in Tilburg. Op zondag 13 november werden zij weer enthousiast ingehaald door een
groot aantal belangstellenden. In dezelfde kerk werd hun behouden terugkeer gevierd met een
dankdienst waarbij elk van de aanwezigen was verzocht slechts één bloem mee te brengen
hetgeen niettemin resulteerde in twee emmers vol van de rijke flora uit de Nederlandse snijbloe-
menhandel. Een KRO-medewerker heeft opnamen gemaakt van de eerste gebedsdienst, die te
zijner tijd mogelijk zullen worden benut bij een interview met de beide pelgrims. Ook in de regio
beloofden zij later verslag te zullen doen van hun vier maanden durende voettocht.
Op vrijdag 18 november was de regio bijeen bij Ria Seveke, die niet alleen een goede gastvrouw
maar ook een dito reisleidster was met een verslag van haar pelgrimage naar Santiago van deze
zomer. Als lerares kunstgeschiedenis betrad zij daarbij niet alleen de geijkte Camino francés
maar voorzag zij haar betoog aan de hand van een dagboek en een foto-album van een aantal
interessante terzijdes.
REGIO 'S-HERTOGENBOSCH - OSS
Contactpersoon: Anneke & Wim Bettonvil, Antoon der kinderenlaan 8,
521 2 AA Den Bosch, a 073-1 3521 5
Na enige omzwervingen in het buitengebied lijkt de regio 's-Hertogenbosch nu een vast 'home'
gevonden te hebben. Het is, zeer toepasselijk, een zijzaal van de Sint-Jacobskerk in 's-Hertogen-
bosch, waar we op 6 november 1994 bijeenkwamen.
Onze gastheer is dr. Frans Jansen, lid van het kerkbestuur en co-auteur van het boek Sint-Jacob
's-Hertogenbosch. De kerk en haar geschiedenis. en groot promotor van deze kerk als vertrek-
punt van pelgrimages naar Santiago.

Een veertigtal leden en introducés is belangstellend naar de verhalen van de Santiago-pelgrims
uit onze regio. Dat waren er dit jaar drieëntwintig, verdeeld over een-, twee-, drie- en viertallen.
Enigen daarvan konden jammer genoeg niet aanwezig zijn. Met volle aandacht werd geluisterd
naar de loopverhalen van het echtpaar Franken, van Cor van Bergeijk en van Amelia Oosterveld
en naar fietsverhalen van de Vrensen's en van gerrit van de Ven en zijn coëquipers. ontberingen,
ontmoetingen en ontroerende ervaringen wisselden elkaar af. Applaus viel allen ten deel, zowel
voor hun tocht als voor hun verhaal. Er bleek onvoldoende tijd voor alle verhalen.
In januari 1995 zal het echtpaar Van Dam een diapresentatie houden over hun voettocht van
Vézelay naar Santiago dit jaar.
REGIO EINDHOVEN/HELMOND
Contactpersoon: Jac. A. van Hooren, Dardanuspad 17, 5631 KE Eindhoven,
n 040-430776
Bart Leemrijse, Pasteurlaan 57, 5644 JB Eindhoven,
n 040-11 941 2
REGIO LIMBURG
Contactpersoon: B. Houben, Akkerweide 110, 6431 GZ Hoensbroek,
REGIO NIJMEGEN - ARNHEM
Contactpersoon: Ted van Gaalen, Krekelstraat 19, 6533 RB Nijmegen,
080-565043
REGIO OOST-NEDERLAND
Contactpersoon: G. Westgeest, Ganzenmarkt 22, 7631 EN Ootmarsum, n 05419-93351
Op vrijdagavond 4 november was er een bijeenkomst in de scholengemeenschap St. Canisius te
Tubbergen. Er waren 27 personen aanwezig terwijl ook nog een aantal leden bericht van
verhindering had gestuurd. De potentiële belangstelling voor activiteiten in de regio is dus erg
groot te noemen. Het was de eerste bijeenkomst na het vaststellen van de nieuwe regiogrenzen.
De avond begon met onderlinge kennismaking gevolgd door een uitwisseling van ideeën over en
mogelijkheden van toekomstige activiteiten binnen de regio. Het programma vermelde verder een
Verslag van een voettocht.
Han Ticheler uit Enschede, die met zijn.broer en schoonzus afgelopen zomer naar Santiago de
Compostela gelopen heeft, deed met zijn beide tochtgenoten verslag van deze tocht met
hindernissen. Zij deden dit aan de hand van dia's en zij hadden de presentatie uitstekend
voorbereid. Alle hulde. Het valt telkens weer op dat bij deze verslagen, die toch over dezelfde
route gaan, er elke keer weer een andere persoonlijke beleving is geweest met eer? eigen
verhaal.
Activiteiten Regio Oost-Nederland: Op deze bijeenkomst zijn enige suggesties gedaan voor
mogelijke activiteiten in onze regio. Met de aanwezigen is afgesproken, dat men er nog verder
over na zal denken en eventuele suggesties zal melden. Dat geldt uiteraard ook voor degenen
die er niet bij konden zijn; zij zijn bij deze uitgenodigd ideeën voor regio activiteiten te melden.
Voor de bijeenkomst in voorjaar 1995 wordt op dit moment gewerkt aan plannen voor een bezoek
aan Zwolle. Uitnodigingen daarvoor worden tijdig verstuurd.
REGIO FRIESLAND
Contactpersoon: C.P.J. Meijer, Mauritsplein 31, 8931 DL Leeuwarden.
REGIO GRONINGEN
Contactpersoon: Thom Oosterhof, Mozartstraat 31, 9722 EB Groningen,
n 050-2551 44
Zondag 9 oktober vond een kleine pelgrimage plaats naar de op één na noordelijkste Jacobus-
kerk van ons land, te Zeerijp. Op deze bijna beginnende herfstdag, het weer kon niet beter,
verzamelden de regio-leden zich bij het station Loppersum om vanuit dit rustieke Groninger dorp
naar Zeerijp te gaan lopen.

De 'klei-camino' voerde ons langs akkers en weilanden en al gauw werd de losstaande kerktoren
van de statige Jacobuskerk zichtbaar in de verte. Na ongeveer een dik half uur lopen passeerden
we het naambord Zeerijp en spoedig rees de imposante Jacobuskerk op die eigenllk een paar
maatjes te groot is voor het dorp Zeerijp.
Bij het tegenover de kerk gelegen dorpshuis werden we opgewacht door de heer Neck. Na de
ontvangst met koffie, ging het richting kerk alwaar ons de pre- en voorgeschiedenis werd verteld
met alle bijzonderheden en details. De lezing werd besloten met een rondgang door de kerk
alwaar nog diverse rouwborden aan de muren zijn opgehangen. Vanaf halverwege de 16e tot
eind 18e eeuw bestond in de provincie Groningen de gewoonte om bij het overlijden van
borgheren en vrouwen een groot rouwbord te laten vervaardigen; met alle bijzonderheden van de
afstamming, in de vorm van familiewapens en kwartieren. Deze rouwborden hingen gedurende
een bepaalde periode boven de hoofdingang van de desbetreffende borg. Daarna werd het
rouwbord in de kerk ter praal en gedachtenis opgehangen. In de kerk zijn ook nog een negenen-
twintig grafzerken aanwezig alsmede een heel bijzonder orgel compleet met vogelgeluid en
ronddraaiende sterretjes. De kerk leent zich bij uitstek voor orgelmuziek en muziek van de 16e tot
en met ae 1 Be eeuw vanwege haar ruim opgaande gewelven is er een bijzonder fijne akoestiek.
Terug in het dorpshuis werd deze zeer geslaagde middag beëindigd met een dankwoord voor de
causeur.
De terugtocht naar Loppersum ging onder andere via een klein kerkpad door een weiland.
Tijdens deze tocht werden verhalen en belevenissen uitgewissrld over de 'echte tocht' naar
Santiago de Compostela die velen van ons inmiddels hebben gelopen of gefietst.
Er bestond veel interesse om in 1995 weer een 'klei-camino' te houden.
AGENDA
14-1 5 januari
2-5 februari
18-1 9 februari
4 maart
18 maart
24-26 maart
25-26 maart
8 april
8 april
mei
8-15 juli
Vessem: Pelgrims-weekend. Huize 'Kafarnaum. Contactper-
soon: Broeder Fons van der Laan, Servatiusstraat 11, 5512
AJ Vessem. 04979.1207.
Pau: 2e Internationale colloquium over de wegen naar Santi-
ago.Therna's: Jacobusbroederschappen in Europa en de
sociale rol van de Europese culturele route. Organisatie: 42,
rue des Saules, F-31000 Toulouse(tot 5 februari).
Vessem: Pelgrims-weekend, zie 14 januari.
Tongerlo: Voorjaarsvergadering van het Vlaams Genoot-
schap.
Amsterdam: Regio-wandeling naar het hart van Amsterdam.
Abdij van Berne: weekeinde 'Levenstochtl,zie pag. 174
Lausanne: Algemene vergadering van het Zwitsers Genoot-
schap
Wandeltocht: Vlaams Genootschap
Voorjaarsvergadering Nederlands Genootschap van Sint
Jacob
Chartres: Bijeenkomst van Jacobusbroederschappen in Euro-
pa.
Wandeltocht van Valence naar Pont-St-Esprit
Kopij voor 'de Jacobsstaf' nummer 25 bij voorkeur insturen op schijf (zie colofon)
voor 25 februari 1995 naar het redactie-adres:
Grote Noord 3, 1621 KD HOORN

BIJ DE FOTO'S EN REPRODUCTIES
pagina 130
Pelgrims onderweg. Brevarium van de hertog van Bedford, Frans, tussen 1424 en 1435, (Parus,
Bibliotheque Nationale).
pagina 131
Pelgrims op de berg Sinaï bij het graf van de heilige Katharina. Miniatuur uit: Jean de Mandeville,
Livre des Me~eiiies, Frans, begin 15e eeuw, (Parijs, Bibliotheque Nationale)
pagina 133
Boven: Pelgrims te paard. Alfonso X, Cantiga 57, voor 1284, (El Escorial, foto: Ruud Conens)
Onder: De vrouw van Bath. Geoffrey Chancer, Canterbury Tales, Engels, circa 1400-1410, (San
Marino, Californie, Henry E. Hunnington Library, Ellesmere Manuscript).
pagina 136
Mirakel bij de Mont Saint-Michel, Catelaans meester, 15e eeuw, (Barcelona, Museo de arte de
Catalufia).
Pagina 137
Pelgrimsfamilie ondeiweg, Juan de Vermaseda (?), Ie helft 15e eeuw, (Burgos, Hospita1 del Rey.
houten deur van de kerk).
Pagina 138
Pelgrims onderweg naar Santiago. Getijdenboek van Margaretha van Oriéans, Parijs, circa 1426,
(Par@, Bibliotheque Nationale).
Pagina 139
Boven: Pelgrims op weg naar de Mont Saint-Michel. Getijdenboek. van Pierre II, hertog van
Bretagne, Parijs, 1455-1457, (Parus, Bibliotheque Natonale).
Onder: De vreemdelingen herbergen, Meester van Alkmaar, begin 16e eeuw, (Amsterdam,
Rijksmuseum).
Pagina 140
Boven: Pelgrims bij de basilieken van Rome. Basilica Santa Croce. Hans Burgkmair, 1504,
(Augsburg, Staatsgalerie).
Onder: Aankomst van pelgrims te Rome. Miniatuur in een Pontificale, Utrechts atelier, circa 1450,
(Utrecht, universiteitsbibliotheek).
Pagina 141
Rustende Pelgrims, Lucas van Leyden, l494?-1533.
Pagina 142
Pelgrims bij de heilige Adelphus. Tapijt (detail). Straatsburg, circa 1507-1510, (Neuwiller-sur-
Saverne, kerk van St. Petrus en Paulus).
Pagina 143
Pelgrims en zieken aan tafel. Wandschildering, Catelaans, circa 1350, (Lerida, Oude Kathedraal,
eetzaal van de kanunniken).
Pagina 145
Birgitha van Zweden schrijvend. Anoniem Duits, 15e eeuw Houtsnede. Achter haar: pelgrimsattri-
buten: Staf, hoed en reistas.
Pagina 147
Boven: Sint Jacob kroont pelgrims. Zuid-Duits, circa 1500, (München, Bayerisches National-
museum). Zie ook de Jacobsstaf 22, pag 45 het Jacobusbeeld in Kalkar.
Onder: De ouders van de gehangen knaap-bij de galg (detail). Nurnbergs meester, circa 1520-
1530, (München, Bayeriches National-museum).
Pagina 148
Pelgrims in een bos. Hans Burgkmair, 1508. Houtsnede, (Privé collectie).

Pagina 149
Markering volgens de Raad van Europa, (foto: Peter Jas).
Pagina 150
Met alles nog schoon in de rugzak voor de Tour Saint Jacques te Parijs, (foto: Rutger Tulleken).
Pagina 151
Borie bij Les Cabanes, (foto: Peter Jas).
Pagina 152
Tour d' Anglais, Aubrac. Gite d' Etape.
Pagina 153
Hiriburia, La croisée des chemins.
Pagina 154
Wegkruis bij St. Jean Ie Vieux, (foto: Peter Jas).
Pagina 155
Begraafplaats bij Martes, (foto: Peter Jas).
Pagina 156
Brughoofd bij Puenta la Reina, (foto: Herman Gresnicht).
Pagina 157
Schapen op de Camino, (foto: Herman Gresnicht).
Pagina 158
Kerkportaal Villadangos, (foto: Offelien Wildeman).
Pagina 159
Monasterio de San Millan de Suso.
Pagina 160
Grenspaal, (foto: Offelien Wildeman).
Pagina 161
Horreo bij Furelos, (foto: Offelien Wildeman).
Pagina 162
(foto: Broeder Jan van Kempen).
ZOEKERTJES
O Marieke v/d Sandt (33) zoekt reisgezelschap voor een
voettocht naar Santiago in 1995. We zouden alvast kunnen
'inlopen' in Nederland, Ardennen of Eifel en de tocht naar
Santiago verder voorbereiden. Reacties: Prinsestraat 29c,
2513 CA Den Haag. a 070-3621566.
O Jacques Schellens (65+) wil graag met gezelschap naar
Santiago fietsen, mei-juni 1995. Terugreis per trein of fiets-
bus. Berg en Dalseweg 177, 6522 BJ Nijmegen.
a 080-606477.
O Ingrid Beuger en Arnoud Alderlieste willen in vijf weken
vanuit Nederland naar Santiago fietsen (laatste week april+
mei 1995). Wie wil ons vergezellen? a 070-3912804.
O ZK Toos van Poppel (73) zoekt mensen die net als zij een
reis langs de Camino willen maken, per auto of busje, om 'de
plaatsen' van de pelgrims te bezoeken. Voorjaar 1995.
Reigerborch 6, 5247 TE Rosmalen. n 04 192- 18528.

NEDERLANDS GENOOTSCHAP VAN SINT JACOB
Indien onbestelbaar: Jachtlaan 259f, 7312 GP Apeldoorn