Eindverslag bruine vuurvlinder - Natuurpunt

RAPPORT Natuur.studie nummer 12 2007
Wouter Vanreusel
& Ilf Jacobs

Dit rapport is het eindverslag van de opdracht ‘Onderzoek naar de verspreiding van de bruine vuurvlinder
met inbegrip van basis autecologisch onderzoek’.
Opdracht: 2006/NVP/01
Opdrachtgever: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap
Departement Leefmilieu, Natuur en Energie
Agentschap voor Natuur en Bos
Opdrachthouder: Natuurpunt Studie vzw
Coxiestraat 11
2800 Mechelen
studie@natuurpunt.be
Veldwerk: Ilf Jacobs, Wouter Vanreusel, Koen Berwaerts, Marc Herremans, Robin Guelinckx, en vele
vrijwilligers.
Teksten: Wouter Vanreusel en Ilf Jacobs
Gegevensverwerking: Wouter Vanreusel en Marc Herremans.
Foto’s cover: Marc Herremans en Wouter Vanreusel
Vormgeving: Pieter Van Dorsselaer
Met dank aan: Nico Verwimp, Koen Berwaerts, Robin Guelinckx, Floor Van Pelt, Albert Vliegenthart,
Kars Veling, Hans Van Dyck, Dirk Maes, Griet Nijs, Hans Van Calster, Frederik Vanlerberghe, Walter
Vansteenberge, Jos Vankerckhoven, Firmin Van Passel, Rien De Keyser, Iris Verstuyft, Katty Wouters,
Bart Creemers, Alfredo Guillaume, David Hendrickx, Els Lommelen, Kelle Moreau, Danny Schoovaerts,
Johan Verschuren, Luc Vervoort, Eddy Vrancken, Natuurpunt Studie, Vlinderwerkgroep Natuurpunt,
Vlinderstichting Nederland en de vele vrijwilligers die elk op hun manier bijdroegen aan dit project.
Citeren: Vanreusel, W. & Jacobs, I. 2007. Toestand van de bruine vuurvlinder in
Vlaanderen. Ecologie, verspreiding en aanzet tot soortbescherming.
Eindrapport van de studie ‘Onderzoek naar de verspreiding van de bruine
vuurvlinder met inbegrip van basis autecologisch onderzoek’. Rapport
Natuurpunt Studie 2007/12, Mechelen, België.

Inhoudsopgave
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
Ecologie, verspreiding en aanzet tot soortbescherming
1. Inleiding ........................................................................................................................................ 3
2. Historisch voorkomen van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen ................................................. 5
Verspreiding in Vlaanderen .............................................................................................................. 5
Historiek van de verspreiding in de regio Aarschot-Baal-Begijnendijk na 1990. ............................ 7
3. Ecologische fiche .......................................................................................................................... 8
Herkenning........................................................................................................................................ 8
Ecologie........................................................................................................................................... 10
Bescherming en verspreiding.......................................................................................................... 14
Vegetatietypes ................................................................................................................................. 15
Beschrijving ideaal leefgebied ........................................................................................................ 16
Beschrijving van het leefgebied op landschapsschaal..................................................................... 20
4. Onderzoek naar de verspreiding en de toestand van de bruine vuurvlinder en zijn leefgebied.. 22
Aanpak van het onderzoek .............................................................................................................. 22
Toestand van het leefgebied............................................................................................................ 25
Verspreiding van de bruine vuurvlinder binnen het studiegebied................................................... 32
Toestand van de bruine vuurvlinder in het studiegebied................................................................. 38
5. Knelpunten en bedreigingen........................................................................................................ 44
6. Richtlijnen voor beheer en inrichting.......................................................................................... 48
Vlindervriendelijk graslandbeheer .................................................................................................. 48
Omvormingsbeheer van soortenarm naar bloemrijk grasland ........................................................ 53
Instandhouding en herstel van de potentieel geschikte vegetaties voor de bruine vuurvlinder ...... 56
Beheermaatregelen in het kader van beheerovereenkomsten ......................................................... 58
7. Inschatting van de toekomstperspectieven voor de bruine vuurvlinder in Vlaanderen .............. 60
8. Stappenplan voor een duurzame bescherming............................................................................ 62
9. Referenties................................................................................................................................... 63
Bijlagen ............................................................................................................................................... 65
1
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
2

1. Inleiding
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
Ecologie, verspreiding en aanzet tot soortbescherming
Achtergrond
Door hun gevoeligheid aan milieuveranderingen en hun goede herkenbaarheid, zijn dagvlinders
goede indicatoren van de toestand van ons landschap en het leefmilieu. Helaas levert de toestand
van de dagvlinders in Vlaanderen geen fraai beeld op. Vlaanderen is een trieste koploper op het
vlak van achteruitgang van dagvlinders (Maes & Van Dyck 2001). Zestien van onze 64 inheemse
soorten zijn reeds uitgestorven en acht zijn met uitsterven bedreigd. Nog eens dertien soorten
staan als bedreigd of kwetsbaar op de Rode Lijst. Meer dan de helft van onze dagvlinders doet
het dus zeer slecht. Vooral soorten van voedselarme vegetatietypes kennen de sterkste
achteruitgang (Maes & Van Dyck 2001).
De bruine vuurvlinder (Lycaena tityrus) is een van die soorten dagvlinders die vroeger zeer
algemeen was, maar die een enorme achteruitgang kende in de jaren 70-80. De achteruitgang
was zelfs zo sterk dat de soort verschillende jaren niet meer werd waargenomen en daardoor
uitgestorven werd gewaand.
Toch waren er begin jaren ’90 opnieuw enkele waarnemingen van deze soort, waardoor kon
worden vermoed dat minstens 1 populatie van de soort in de regio ten westen van Aarschot had
kunnen overleven. Tijdens gerichte zoektochten door vrijwilligers in 2004-2006 werd de bruine
vuurvlinder op een aantal percelen vastgesteld, maar de verspreiding van de vlinder en de
toestand van de populaties was onduidelijk.
Gezien de uniekheid van de situatie (een met uitsterven gewaande inheemse soort blijkt toch nog
aanwezig) en de dringendheid van de zaak (indien nog een levensvatbare populatie aanwezig is,
is bescherming dringend om de soort in Vlaanderen te behouden) besloot Agentschap voor
Natuur en Bos (ANB) van de Vlaamse overheid over te gaan tot een beperkte
onderzoeksopdracht.
Doelstellingen van het project
Het ANB wilde met deze opdracht de precieze verspreiding van de bruine vuurvlinder leren
kennen en een zo goed mogelijke inschatting van de status van de populatie en van de
ecologische eisen van de soort. Dit moet toelaten om in te schatten in hoeverre de populatie
duurzame kansen heeft in Vlaanderen.
Filosofie opdrachthouder
De vzw Natuurpunt zet zich in voor het behoud van de natuur in al zijn vormen in Vlaanderen.
Dit door veiligstelling en beheer van natuurgebieden, het verhogen van het draagvlak en de
beleving van natuur, en het vergroten van de kennis over soorten en biotopen.
De Dienst Studie van Natuurpunt concentreert zich op:
- studie naar toestand en verspreiding van inheemse en exotische soorten
- soortbescherming zowel binnen als buiten beschermde natuurgebieden
- projecten rond bedreigde soorten met concrete mogelijkheden tot het nemen
van beschermingsmaatregelen
- lokaal gedragen projecten waaraan vrijwilligers een meerwaarde kunnen leveren.
3
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

Het project rond bruine vuurvlinder past dan ook goed binnen deze kerntaken. Met dit project
willen we bijdragen aan het begrijpen én beschermen van deze sterk bedreigde soort in
Vlaanderen. Door ook vegetatietypes en andere typische soorten mee te onderzoeken wil
Natuurpunt Studie een bruikbaar document opstellen dat kan dienen als basis voor verdere
beschermingsmaatregelen. Aan dit project werd meegewerkt door heel wat vrijwilligers en
tijdens het project werd uitgebreid gecommuniceerd met het netwerk van lokale vrijwilligers en
met burgers uit de omgeving.
Aanpak
Naast het verzamelen van de reeds beschikbare informatie over de bruine vuurvlinder, werd veel
tijd op het terrein doorgebracht. Hierbij werd een inschatting gemaakt van de toestand van
geschikte en potentieel geschikte graslanden. Daarnaast werd actief gezocht naar de vlinder om
het voorkomen, het gedrag en het hulpbronnengebruik te documenteren. Vaststellen van de
verspreiding van een soort binnen 1 jaar is geen sinecure. Ook de weersomstandigheden waren in
2007 niet ideaal. Gelukkig heeft de bruine vuurvlinder twee generaties, waardoor in twee
periodes naar de vlinder kon worden gezocht. Ook werd er door vrijwilligers en medewerkers
van de dienst Studie al heel wat voorbereidend werk verricht voor de aanvang van deze opdracht.
Tijdens het zoeken naar de vlinder, werden observaties verricht van gedrag en
hulpbronnengebruik. Naast informatie over de ecologie van de soort en de verspreiding van de
vlinder en zijn leefgebied, gaan we in dit rapport ook diep in op de mogelijkheden tot beheer van
de leefgebieden van de soort en proberen we hierbij de landschappelijke toestand van het
studiegebied en de maatschappelijke context niet uit het oog te verliezen.
We hopen dat het hier voorliggende rapport mee de basis kan vormen voor een duurzame
bescherming van deze unieke soort in Vlaanderen.
Stuurgroep
Dit project werd begeleid door een stuurgroep die bestond uit volgende personen.
Koen Berwaerts Vlinderwerkgroep, Natuurpunt
Dominique De Heyn ANB
Joost Dewyspelaere Natuurpunt Beheer
Bart Govaere ANB
Robin Guelinckx INBO
Marc Herremans Natuurpunt Studie
Griet Nijs BRAKONA
Hans Van Calster Natuurpunt Begijnendijk
Frederik Vanlerberghe Provincie Vlaams-Brabant
Walter Vansteenberge Natuurpunt Tremelo
Iris Verstuyft Natuurpunt Beheer
Luc Vervoort Natuurpunt Oost-Brabant vzw
Nico Verwimp ANB
Els Vints ANB
Katty Wouters Regionaal Landschap Noord Hageland
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
4

2. Historisch voorkomen van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
Verspreiding in Vlaanderen
De bruine vuurvlinder was vroeger algemeen in Vlaanderen, vooral in de provincies Antwerpen,
Vlaams-Brabant en (maar minder) Limburg. Historische waarnemingen uit de databank van de
Vlinderwerkgroep tonen een ruime verspreiding (fig. 1a). In de 20° eeuw en vooral in de jaren
’70 ging het aantal atlashokken waar de soort werd waargenomen dramatisch achteruit (Maes &
Van Dyck 1999). Tussen 1977 en 1989 werd de soort in Vlaanderen geen enkele keer gemeld en
vermoed werd dat ze was uitgestorven. Begin jaren ’90 werd de soort uit een zestal gebieden
gemeld maar telkens ging het om individuele waarnemingen en werd achteraf de soort niet meer
gezien (Westerlo, Grobbendonk, Sint-Kathelijne-Waver, Oost-Duinkerke, Tessenderlo, Heppen,
fig. 1b). In Gelrode en Averbode werd de bruine vuurvlinder wel meerdere malen waargenomen.
In 1997 kwamen er een aantal meldingen uit het Drongengoed maar vermoed werd dat dit over
uitgezette exemplaren ging (Maes & Van Dyck, 1999). Na 1997 vielen de waarnemingen van
bruine vuurvlinder dan weer stil. In 2004 werden dan opnieuw enkele exemplaren aangetroffen
in Begijnendijk. De regio Aarschot-Baal-Begijnendijk was de enige regio waar de soort
herhaaldelijk bleef opduiken (tabel 1). Na 2000 werd de soort enkel nog hier waargenomen (fig.
1c). Tijdens deze studie kregen wij ongepubliceerde informatie over recente aanwezigheid van
de soort in Berendrecht (Antwerpen) maar alleszins in 2007 kon het voorkomen van de bruine
vuurvlinder hier niet meer worden vastgesteld. Het terrein werd echter slechts 1 maal bezocht op
het einde van de vliegperiode.
Tabel 1. Overzicht van de geverifieerde waarnemingen van de bruine vuurvlinder tussen 1990 en 2005 (bron:
databank Vlinderwerkgroep).
27/07/1990 Gelrode Omgeving Meetshoven Koen Berwaerts/Filip Meyermans
11/04/1991 St-Kat.-Waver Spoorwegberm Frank Hadermann
22/08/1992 Tessenderlo Engsbergen Wim Meyermans
28/08/1994 Heppen Natte Driehoek Guy Vanzeir
4/08/1996 Averbode Vossenhol Willy Troukens
19/05/1997 Averbode Vossenhol Willy Troukens
24/07/2004 Begijnendijk Papendel Koen Berwaerts
25/07/2004 Begijnendijk Papendel Luc Vervoort
2/08/2005 Begijnendijk Hoeksken Robin Guelinckx
2/08/2005 Begijnendijk Kwetter Robin Guelinckx
2/08/2005 Baal Balenberg Robin Guelinckx
18/08/2005 Aarschot Meetshoven Dirk Maes
5
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

a.
b.
c.
Fig. 1. Verspreiding van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen in de periode a. voor 1991, b. tussen 1991 en 2000 en
c. na 2000 (bron: databank Vlinderwerkgroep).
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
6

Historiek van de verspreiding in de regio Aarschot-Baal-Begijnendijk na 1990.
Op 27/7/1990 werd tijdens een kamp van de Jeugdbond voor Natuur en Milieu (JNM) door o.a.
Koen Berwaerts en Filip Meyermans een bruine vuurvlinder waargenomen in de omgeving van
Meetshoven. De vlinder was aanwezig op een terrein ten N van perceel nr. 15 (voor nummering
zie kaart in bijlage). Dit terrein werd echter later omgezet in een boomkwekerij. In Haacht en
Rijmenam werd de vlinder tot tenminste 1994 waargenomen. In de jaren 80 was de vlinder
aldaar zelfs algemeen (pers. med. Marc Morren). In 1996 en 1997 werd bruine vuurvlinder door
Willy Troukens waargenomen te Averbode in de omgeving Vossenhol.
Na een periode waarin de bruine vuurvlinder niet meer werd gezien, werden eind juli 2004
meerdere bruine vuurvlinders waargenomen door Eddy Vrancken in Papendel. Deze waarneming
werd echter niet kenbaar gemaakt. De aanwezigheid van bruine vuurvlinder in het studiegebied
kwam meer in de aandacht toen op 24/7/2005 één vrouwtje bruine vuurvlinder werd aangetroffen
door een natuurstudiegroep o.l.v. Koen Berwaerts. De vlinder werd opgemerkt op een
insectenexcursie in het natuurgebied Papendel te Begijnendijk (perceel nr. 7). Vanaf dat moment
werd vrij intensief gezocht naar de vlinder in de omgeving wat resulteerde in verschillende
waarnemingen:
-Op 2/8/2005 werden verschillende exemplaren waargenomen in Begijnendijk op een
inventarisatie door Robin Guelinckx en Patrick Oosterlinck.
-Op 1/8/2005 verschillende waarnemingen tijdens een inventarisatie in Begijnendijk:
o groep 1: Koen Berwaerts, Koen Aerts, Nele Delbecque, Lissa Breughelmans,
Alfredo Guillaume en David Hendrickx
o groep 2: Kelle Moreau, Bart Creemers, Herwig Blockx en Bruno Nef
-Verder volgden nog waarnemingen op:
17/8/2005: Robin Guelinckx et al. (Begijnendijk)
18/8/2005: Kelle Moreau, Dirk Maes, Valérie Goethals en Bart Creemers (Meetshoven)
De soort bleek dus duidelijk nog met een populatie aanwezig te zijn in de regio, maar
duidelijkheid over de precieze verspreiding was er niet. In 2006 werd o.a. met medewerking van
de themagroep Ongewervelden van BRAKONA, de Natuurstudiewerkgroep van Natuurpunt
Hagelandse Heuvelstreek, de Vlinderwerkgroep van Natuurpunt en Natuurpunt Studie op pad
gegaan om gericht naar de soort te zoeken waarbij de soort werd aangetroffen op meerdere
nieuwe percelen. Sommige vrijwilligers gingen individueel op pad wat eveneens tot een aantal
bijkomende waarnemingen leidde.
Al deze waarnemingen samen, vormden een duidelijke indicatie dat de soort nog verspreid in
deze regio aanwezig was. Ze werden gebruikt als basis voor het veldwerk in dit rapport.
7
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

3. Ecologische fiche
Herkenning
Adult
De bruine vuurvlinder (Lycaena tityrus) behoort tot de familie van de blauwtjes (Lycaenidae).
Net zoals de meeste leden van deze familie is het een relatief kleine dagvlinder. De vleugellengte
is gemiddeld 14mm (13-16mm) (Bink 1992).
De vlinder is niet zo opvallend maar van nabij bekeken wordt de rode en donkerbruine tekening
duidelijk. In tegenstelling tot de andere vuurvlindersoorten heeft de onderkant van de
achtervleugel een geelbruine basiskleur. Op de voor- en achtervleugel bevinden zich oranje
achterrandvlekken die met een zwarte rand zijn afgeboord. De geslachten zijn verschillend: de
bovenkant van de voorvleugels van mannetjes is grijsbruin met zwarte punten en een
onderbroken oranje rand. Bij de juiste lichtinval is er een blauwgroene reflectie waar te nemen.
Bij de wijfjes is de bovenkant van de voorvleugels gedeeltelijk oranje met zwarte stippen. Het
oranje variëert van duidelijk tot eerder vaag.
Fig. 2. Herkenning van de bruine vuurvlinder. Van links naar rechts: bovenkant wijfje (foto: Ilf Jacobs), bovenkant
mannetje (foto: Wouter Vanreusel), onderkant (geslachten gelijk) (foto: Ilf Jacobs).
Rups
De rups geeft, zoals bij de andere leden van de familie van de blauwtjes, een afgeplatte,
schildvormige indruk. De grondkeur is groen met in variërende mate een paars-roze zweem (die
echter ook volledig afwezig kan zijn). Deze paars-roze zweem is het duidelijkst langs de randen
en centraal over de rug. De rupsen drukken zich dicht tegen de bladeren aan, waardoor ze eerder
onopvallend zijn. De rupsen zijn niet zo eenvoudig te onderscheiden van de rupsen van de kleine
vuurvlinder, die heel gelijkaardig zijn van kleur en vorm.
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
8

Ei
De eitjes zijn zeer klein (ongeveer 1mm diameter) en wit van kleur. Vlak nadat ze gelegd zijn,
hebben ze een groene zweem die snel verdwijnt. De eitjes zijn rond maar bovenaan afgeplat.
Zoals bij de kleine vuurvlinder hebben ze een diepe honingraatstructuur (fig. 3).
a) b)
Fig. 3. a) Eitjes van de bruine vuurvlinder op veldzuring in het studiegebied (foto: Wouter Vanreusel). b) Macrofoto
van een eitje van vuurvlinder sp. (bruine vuurvlinder óf kleine vuurvlinder) op veldzuring in de omgeving
Pijpelheide (foto: Marc Herremans).
Pop
De pop is wit-geel van kleur met zwarte stippen. (Bink 1992).
9
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

Ecologie
Ecologische hulpbronnen
Waardplanten
De waardplanten zijn volgens de literatuur vooral veldzuring (Rumex acetosa) en schapenzuring
(Rumex acetosella) (Bink 1992). Tijdens ons veldwerk werd enkel eiafzet op veldzuring
waargenomen. Ook in enkele Nederlandse rapporten worden oviposities beschreven. Wervenbos
(1994) meldt zowel eitjes op schapenzuring als op veldzuring. Werkman (1999) heeft 7 maal
eiafzet waargenomen in 2 verschillende gebieden. In deze gebieden werd enkel eiafzet
vastgesteld op veldzuring. Hieruit concluderen we dat hoewel schapenzuring in sommige
gevallen kan gebruikt worden, de voorkeur van de vlinder duidelijk uitgaat naar veldzuring.
Nectarplanten
Welke nectarplanten gebruikt worden door bruine vuurvlinder is afhankelijk van de
beschikbaarheid. Als belangrijkste nectarplanten worden in de literatuur gewoon duizendblad,
boerenwormkruid, akkerdistel, knoopkruid, boterbloemen, jacobskruiskruid, streepzaad, gewoon
biggenkruid, pinksterbloem en braam genoemd (Wervenbos 1994, De Vlinderstichting 2000,
Bosveld, M.A. 2000, Werkman 1999). In het studiegebied blijkt in de matig vochtige en
voedselrijke percelen vooral scherpe boterbloem van belang (pers. obs.). Scherpe boterbloem
bloeit vooral in het voorjaar. In de wat ruigere terreinen of perceelsranden wordt vooral
boerenwormkruid gebruikt. In de drogere en voedselarme terreinen lijkt het belangrijkste
nectaraanbod te worden geleverd door meerjarige kruiden zoals gewoon duizendblad en
verschillende geelbloemige composieten van arme zandbodems zoals gewoon biggenkruid,
schermhavikskruid, groot streepzaad,… Heel wat van deze gele composieten bloeien vooral in
de zomer.
Andere hulpbronnen
Andere belangrijke hulpbronnen zijn kale of schrale plekken in de vegetatie en beschutting. Deze
hulpbronnen worden meer in detail beschreven bij de beschrijving van het ideaal leefgebied (zie
lager).
Gedrag
Vlieggedrag
Bruine vuurvlinders zijn heel actieve dagvlinders. De vlinders besteden bijna de helft van hun
actieve periode aan het zoeken naar voedsel (Tax 1989). In de voormiddag kan men soms heel
wat vlinders samen aantreffen op plaatsen met een hoge concentratie aan nectarplanten. In het
projectgebied werd dit waargenomen op een verruigd terrein met akkerdistel, waar tot 5 bruine
vuurvlinders samen met veel bruine zandoogjes aanwezig waren. Op warmere momenten van de
dag werden de vlinders voornamelijk waargenomen boven grasland en minder in ruigtes.
Mannetjes sluipen enkele dagen eerder dan de vrouwtjes uit hun pop (protandrie) en verdedigen
een territorium van op uitkijkposten zoals bloeistengels van veldzuring of weegbree, diverse
soorten grassen en nectarplanten zoals scherpe boterbloem, akkerdistel,… Mannetjes hebben een
zit-en-wachtgedrag en maken daarbij gebruik van meerdere honderden vierkante meters. Bij
warm weer gaan ze actief rondvliegend op zoek naar wijfjes. Regelmatig vinden er confrontaties
plaats, waarbij mannetjes in een razendsnelle vlucht om elkaar heen dwarrelen, soms zelfs met 3
tegelijk. Na deze gevechten, waarbij de vlinders ver kunnen afdwalen, keert de “winnaar” terug
naar zijn territorium. Daarnaast zijn er vaak interacties met kleine vuurvlinder, wat regelmatig
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
10

kon worden waargenomen binnen het projectgebied. Mannetjes van beide soorten kunnen ook
gezamenlijk op éénzelfde nectarplant zitten (Bos et al. 2006).
Vrouwtjes vertonen een minder opvallend gedrag maar kunnen ook heel wat afstand vliegend
afleggen, veelal laag boven de vegetatie.
Paring
Tijdens de paring trappelt het vrouwtje met de achterpoten en de vlinders openen en sluiten de
vleugels langzaam en gelijkmatig. Tijdens de paring blijven de vlinders zich vaak vrij actief
bewegen langs bloeistengels van bv. veldzuring (pers. observatie). Na de paring gaat het
vrouwtje vrij snel op zoek naar een geschikte afzetplaats voor de eitjes.
Fig. 4. Bruine vuurvlinders betrapt tijdens de paring (foto: Ilf Jacobs).
Ovipositie
Bij het afzetten van de eitjes lijken de vrouwtjes een voorkeur te vertonen voor plekken met
minder vitale zuringplanten die omringd worden door een vrij lage vegetatie. Dit soort plekken
bevindt zich vooral in de matig rijke delen van de vegetatie (Wervenbos 1994 en pers. obs.). In
het projectgebied werd dit herhaaldelijk waargenomen. De voorkeur leek vooral uit te gaan naar
kleine plekken met schaarse, lage begroeiing die bij zonnig weer snel opwarmen. De vrouwtjes
vlogen actief rond boven het grasland en doken af en toe omlaag. Hierbij streken ze zonder
uitzondering neer in de directe omgeving van dergelijke kleine open plekken in de vegetatie. De
open plek en de onmiddellijke omgeving ervan werden daarna actief afgezocht naar
waardplanten. Lang niet alle waardplanten werden gebruikt voor de eiafzet (pers. obs.).
De eitjes worden op allerlei delen van de plant gelegd: op de onderzijde van een blad, op een
blad of op de stengel. (Wervenbos 1994 en pers. obs.).
11
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

Mobiliteit
Dagelijkse verplaatsingen
Over de mobiliteit van de bruine vuurvlinder is weinig bekend. In het projectgebied werd
eenmaal een vrouwtje waargenomen dat meerdere tientallen meters grasland en een houtkant
overbrugde op weg naar een nectarrijke ruigte. Ook werd een vrouwtje gevolgd dat meer dan
50m langs een houtkant vloog, vooraleer opnieuw het grasland in te vliegen op zoek naar
eiafzetplaatsen. Uit de literatuur blijkt dat wijfjes binnen het leefgebied gemiddeld grotere
afstanden afleggen dan mannetjes (Veling 1995). Tijdens hun luchtduellen werden mannetjes
waargenomen die meerdere tientallen meters krachtig wegvlogen, om daarna snel terug te
vliegen naar hun uitkijkpost. Vluchten binnen het leefgebied zijn vaak lang en ver (pers. obs.).
Deze waarnemingen doen vermoeden dat de vlinders, ondanks eerdere aannames, relatief goede
vliegers zijn die bij het exploiteren van hun leefgebied gemakkelijk enkele tientallen tot
honderden meters kunnen afleggen.
Disersiecapaciteit
De bruine vuurvlinder staat bekend als een weinig mobiele soort (Bink 1992). In warme jaren
werden in Nederland bruine vuurvlinders echter tot meerdere kilometers buiten de bestaande
vliegplaatsen waargenomen (Christiaans & Meeuwissen 1982). In het Bois de Boulogne
(Frankrijk) werd de vlinder waargenomen op een open plek op meer dan 3 km van de
dichtstbijzijnde open graslanden (pers. obs. Marc Herremans). In het studiegebied werd in het
vroege voorjaar een vers mannetje waargenomen in een zone met weinig voortplantingskansen
en na een korte aanwezigheid verliet de vlinder het terrein dmv een snelle en ogenschijnlijk
gerichte vlucht over een akker. Deze bevindingen zou er op kunnen wijzen dat de vlinder toch
een mobiliteit van honderden meters tot kilometers kan hebben.
Effecten van isolatie
Uit onderzoek van Bosveld (2000) blijkt dat de oppervlakte van graslanden, heide en bebouwing
een belangrijke invloed heeft op het al dan niet voorkomen van bruine vuurvlinder in een
atlashok. Grasland en heide hebben een positief effect, toenemende bebouwing doet de kans op
voorkomen slinken. Op kleinere schaal (km-hokken) blijkt dat het oppervlakte droog natuurlijk
gebied en de graad van isolatie de belangrijkste factoren zijn voor het wel of niet voorkomen van
de bruine vuurvlinder in een bepaald kilometerhok. Tevens blijkt er een significant verband te
zijn tussen het voorkomen van de bruine vuurvlinder en de graad van isolatie: hoe meer
geïsoleerd een atlas- of km-blok is, hoe vaker de vlinder eruit verdwenen is (Bosveld 2000).
Verbindende elementen
Verbindende elementen kunnen waarschijnlijk een positief effect hebben op de uitwisseling
tussen geschikte percelen. Zo werd in het studiegebied een wijfje bruine vuurvlinder
waargenomen dat een houtkant over een lengte van meer dan 50 meter volgde. Een ander wijfje
volgde een hele tijd een wegberm om dan ter hoogte van een geschikt perceel de straat over te
steken (R. Guelinckx, pers. med.).
Levenscyclus
Vliegtijd
De vlinder vliegt meestal in twee generaties per jaar: een eerste van begin mei tot eind juni (met
een piek tussen 10 mei en 10 juni) (Maes & Van Dyck 1999). Door de uitzonderlijk warme
temperaturen van april 2007 werden er reeds vlinders waargenomen eind april. Een tweede
generatie vliegt van eind juni tot begin september. De tweede generatie is in normale
vlinderjaren groter dan de eerste (Tax 1989). In zeer warme jaren kan er een derde generatie
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
12

vliegen van midden september tot midden oktober. In 2007 was dat in Nederland op een aantal
vliegplaatsen het geval (fig. 5). De vlinders leven gemiddeld slechts 14 dagen (9-18) (Bink
1992).
Fig. 5. Vliegtijd van de bruine vuurvlinder in Nederland in
2007 op basis van het aantal gemelde waarnemingen (geen
tellingen). Bemerk de partiële derde generatie die in sommige
gebieden werd waargenomen. Bron: Vlinderstichting,
Nederland.
Reproductie
De voortplantingscapaciteit van de vlinders is vrij laag. Onder optimale omstandigheden kunnen
de wijfjes tot 150 eitjes leggen (Bink 1992). De eitjes komen na gemiddeld 6 dagen uit
(respectievelijk 4-10 afhankelijk van de temperatuur, Bink 1992).
De rupsen van de eerste generatie hebben een ontwikkelingsduur van 16 tot 40 dagen, die van de
overwinterende generatie 220 tot 340 dagen, ook deze duur is afhankelijk van de temperatuur
(Bink 1992). De rupsen van de tweede generatie groeien vooral in de nazomer en de herfst, in het
voorjaar gaan ze verder met eten.
Overwintering
De rups van het derde stadium overwintert van half november tot eind februari laag in de
vegetatie tussen dorre bladeren in de strooisellaag (Bink 1992).
Verpopping
De rups verpopt op de bodem (Bink 1992).
Knelpunten in de levenscyclus
De demografie van de bruine vuurvlinder is niet bijzonder goed bestudeerd. De relatieve sterfte
binnen de verschillende levensstadia is daarom niet in cijfers uit te drukken. Wel blijkt uit
onderzoek dat een overmatige aanwezigheid van stikstof (N) in de waardplanten een negatieve
invloed heeft op de rupsen van de bruine vuurvlinder. Rupsen die gevoed werden met N-rijke
veldzuring leden aan ernstige fysiologische problemen. Er werd een zes maal hogere sterfte
vastgesteld bij rupsen die zich voedden met N-rijke veldzuring t.o.v N-arme veldzuring
(respectievelijk 49,6 % t.o.v 8,1%). Ook bij de adulte vlinders bleken er verschillen te zijn. De
grootte van de voorvleugel en het gewicht (belangrijke kwaliteitskenmerken) bleken kleiner te
zijn bij vlinders gevoed met N-rijke veldzuring (gewicht ongeveer 8%) (Fischer & Fiedler 2000).
Een aantal studenten uit Nederland onderzochten of er een verband kon gevonden worden tussen
stikstofdepositie en het voorkomen van de bruine vuurvlinder. Uit onderzoek van Werkman
(1999) kwam geen aantoonbare relatie naar voor tussen het aantal waargenomen vlinders en de
berekende aanwezigheidskans met betrekking tot stikstof. Dit in tegenstelling tot het onderzoek
13
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

van Bosveld (2000) waaruit bleek dat stikstofdepositie wel een effect heeft op de vlinders. Zo
blijkt dat de atlashokken waaruit de vlinder verdween in de periode 1990-1999, een significant
hogere stikstofdepositie hadden in 1980 vergeleken met hokken waaruit de vlinder verdween in
andere periodes. De hokken waar de vlinder in de periode 1990-1999 was verschenen, hadden
een significant lagere stikstofdepositie en de hokken waar de vlinder aanwezig bleef, hadden een
gemiddelde stikstofdepositie.
Het huidige beheer van de graslanden heeft een invloed op verschillende levensstadia. Door
intensief en grootschalig maaibeheer wordt immers plotsklaps alle nectar en waardplanten
verwijderd, wat een probleem vormt voor de adulte vlinders. Als vlak tegen de grond gemaaid
wordt, kunnen zowel eitjes als rupsen aanwezig op de waardplanten mee afgevoerd worden.
Tenslotte hebben de verregaande veranderingen in het beheer van het leefgebied en de hier aan
gekoppelde landschappelijke veranderingen en daling van de milieukwaliteit zowel een invloed
op de adulte vlinders als op de onvolwassen stadia.
Over parasieten en ziektes is geen informatie bekend.
Mutualistische relaties
Van enkele leden van de familie van de Lycaenidae (blauwtjes) is het bekend dat ze
samenlevingsvormen aangaan met mieren. Die kan gaan van getolereerd worden door de mieren
tot uiterst gespecialiseerde samenlevingsvormen zoals bij de blauwtjes van het genus Maculinea.
De rups van de bruine vuurvlinder heeft geen dorsaal nectar orgaan dat gebruikt wordt bij
interacties met mieren. Uit laboratoriumonderzoek kon worden afgeleid dat er slechts zwakke en
onstabiele interacties met mieren plaatsvinden (Fiedler 1991a, 1991b). Waarschijnlijk is de
afhankelijkheid van mieren bij deze soort dus beperkt of afwezig.
Bescherming en verspreiding
Trends in Europa
Het areaal van de bruine vuurvlinder strekt zich uit van Denemarken tot Midden-Spanje en van
West-Frankrijk tot Iran (Bink 1992). Sinds het begin van de 20ste eeuw neemt de grootte van het
verspreidingsgebied voortdurend af en vooral in het begin van de jaren tachtig is de
achteruitgang bijzonder sterk. In Nederland is de soort nog tamelijk algemeen op de
zandgronden in het noorden. In Duitsland is het een vrij ruim verspreide soort in heel het land. In
Groot-Brittannië ontbreekt de soort. In Wallonië komt de bruine vuurvlinder zeer lokaal voor in
de Condroz en in de vallei van de Samber en de Maas en lokaal in de Fagne-Famenne en in de
Gaume (Maes & Van Dyck 1999).
Status
Europese Rode Lijst: Niet bedreigd
Belgische Rode Lijst: Kwetsbaar
Vlaamse Rode Lijst: Uitgestorven/Met uitsterven bedreigd
Wettelijke bescherming: Geen
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
14

Vegetatietypes
De bruine vuurvlinder kan voorkomen in verschillende vegetatietypes op zowel vochtige als
droge bodems. Geschikte vegetaties hebben vrijwel steeds een voedselarm karakter. Het meest
gebruikt zijn droge vegetaties op zandgrond zoals kruidenrijke heide en schrale, bloemrijke
graslanden en kruidenrijke, vochtige matig voedselarme graslanden.
Uit literatuurgegevens en persoonlijke observaties blijkt dat de vlinder kan voorkomen in
volgende vegetatiekundige gemeenschappen:
Droge heide:
Droge heide Associatie van struikhei en stekelbrem
Associatie van struikhei en bosbes
Droog schraalgrasland:
Dwerghaver-verbond (Thero-Airion Tüxen 1951)
Gewoon struisgras-verbond (Plantagini-Festucion) (Grasklokje-vegetaties)
Heischraal grasland (Nardo-Galion) –droge vorm
Glanshaver-verbond (Arrhenatherion elatioris) –droge vorm
Vochtig schraalgrasland:
Heischraal grasland (Nardo-Galion) – natte vorm
Vochtige venige graslanden / Blauwgrasland (Molinion caeruleae, Junco-Molinion,
Eu-Molinion, Juncion acutiflori)
Glanshaver-verbond (Arrhenatherion elatioris) –natte vorm
Verder zijn ook zoom, mantel en droog struweel van de hogere gronden en hagen en
houtwallen van belang. Ook schrale akkers zijn belangrijk. Na braaklegging van extensieve
akkers op zandgronden ontstaan vaak zeer geschikte pioniersvegetaties.
De vegetatietypes en hun beheersvorm worden meer in detail besproken in Bijlage 1.
De hierboven vernoemde geschikte vegetaties zijn niet per definitie altijd geschikt en zeker niet
altijd in hun geheel geschikt voor de vlinder. Enerzijds is de aanwezigheid van bepaalde
ecologische hulpbronnen, zoals waard- en nectarplanten noodzakelijk. Anderzijds is een biotoop
pas geschikt wanneer het in een goede landschapsstructuur ligt ingebed.
Hieronder beschrijven we hoe een geschikt leefgebied voor de bruine vuurvlinder er op kleine
schaal uitziet en hoe dit via beheer in stand gehouden kan worden. Daarna bespreken we hoe een
geschikte landschapsstructuur er op grotere schaal uit ziet.
15
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

Beschrijving ideaal leefgebied
Hoewel de bruine vuurvlinder in verschillende vegetatietypes kan voorkomen, hebben geschikte
vegetaties een aantal elementen met elkaar gemeen, namelijk de aanwezigheid in een goede
configuratie van een aantal ecologische hulpbronnen die essentieel zijn voor het volmaken van
de levenscyclus. Een ideaal leefgebied bevat dan ook de volgende elementen:
Soortensamenstelling
Leefgebieden zijn over het algemeen grazige vegetaties die kunnen bestaan uit allerlei soorten
van droge tot iets vochtigere schraallanden. Plantensoorten die voorkomen in leefgebieden op
droge bodem en als indicatoren kunnen doorgaan zijn o.a. schapenzuring, struikhei,
zandblauwtje, grasklokje, sint janskruid, muizenoortje, schermhavikskruid, gewoon biggenkruid,
gewoon duizendblad,…
Typische soorten van de iets vochtigere schraallanden zijn: veldzuring, scherpe boterbloem,
wilde bertram, knoopkruid, duizendblad, en schermbloemigen zoals grote bevernel.
Typische insecten die vaak samen voorkomen met bruine vuurvlinder zijn: bruin zandoogje,
kleine vuurvlinder, icarusblauwtje, tijgerspin en bruine sprinkhaan.
Successiestadium
De voor bruine vuurvlinder geschikte vegetaties bevinden zich meestal in redelijk vroege stadia
van de vegetatieontwikkeling. Alle gebieden waar de vlinder momenteel voorkomt in de Benelux
betreffen gebieden die matig tot sterk beïnvloed worden door de mens. De door de vlinder
gebruikte droge heideterreinen, droge en natte schraallanden leiden zonder beheer allen tot een
climaxvegetatie die niet geschikt is als leefgebied. De begrazing door wilde grazers is niet meer
op een voldoende hoog niveau om deze vegetaties open te houden. Menselijk ingrijpen is dus
momenteel zowat overal van belang voor het voortbestaan van de soort.
Voorkomen waardplanten
De aanwezigheid van waardplanten is uiteraard essentieel voor het voorkomen van de bruine
vuurvlinder. Veldzuring (Rumex acetosa) blijkt de belangrijkste waardplant te zijn en
leefgebieden kunnen dus maar in aanmerking komen als deze plant hier voorkomt. In standplaats
komt de veldzuring sterk overeen met de scherpe boterbloem (Ranunculus acris). Beide horen
thuis in graslanden op betrekkelijk droge tot zeer vochtige, min of meer voedselrijke (onbemeste
tot matig bemeste) grond. Hooilanden en hooiweiden zijn vaak vlak voor het maaien rood en
geel gespikkeld door de bloei van deze twee planten, op vochtige grond vaak aangevuld met het
roze van echte koekoeksbloem (Lychnis flos-cuculi) en de gestreepte witbol (Holcus lanatus).
Veldzuring verdraagt minder bemesting en beweiding dan de scherpe boterbloem; in sterk
bemeste of beweide terreinen kan zij niet met grassen concurreren, behalve bij schapenbegrazing
als nabegrazing. In overbegraasde terreinen blijft vaak enkel scherpe boterbloem massaal
aanwezig. Best groeit veldzuring op zwak zure grond. Zowel op sterk zure als op zwaar bemeste
grond is de plant gevoelig aan een overdosis ammoniak (Weeda 2004).
Schapenzuring (Rumex acetosella) wordt eveneens vermeld als waardplant voor de bruine
vuurvlinder en is aanwezig in het studiegebied. In het studiegebied zijn er echter geen
aanwijzingen dat schapenzuring gebruikt wordt als waardplant. De naam slaat net als die van
schapengras (Festuca ovina) op het schrale karakter van de weilanden waarin de plant talrijk is,
die deugen voornamelijk als schapenweide. Schapenzuring is gebonden aan arm, zuur, droog,
kalkarm zand en hoogveen (Weeda 2004). Daar groeit de plant vaak op plaatsen met een geringe
vegetatie en naakte bodem.
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
16

Veldzuring is een talrijk voorkomende plant in het studiegebied, schapenzuring is schaarser. Niet
alle groeiplaatsen van veldzuring blijken echter geschikt. Opmerkelijk is dat niet de meeste vitale
zuringplanten worden uitgekozen voor het afzetten van de eitjes (zie hierboven bij Gedrag).
Veldzuring dient dus best verspreid voor te komen in het leefgebied, en zeker niet enkel op
voedselrijke groeiplaatsen maar ook op schralere plekken, waar de vegetatie laag is. Op
leefgebieden in NO-Nederland die we bezochten was veldzuring steeds massaal aanwezig.
Desalniettemin werden binnen het studiegebied regelmatig vlinders waargenomen op terreinen
waar veldzuring slechts hier en daar aanwezig was. Deze waarnemingen kunnen erop kan wijzen
dat veldzuring niet noodzakelijk massaal aanwezig dient te zijn. Het is waarschijnlijk dat de
kwaliteit van de waardplanten (standplaats en groeivorm) van groter belang is dan de kwantiteit.
Voorkomen nectarplanten
Binnen een ideaal leefgebied voor de bruine vuurvlinder is er voldoende nectar nodig gedurende
de volledige vliegperiode van de vlinders. Natuurlijke overgangen tussen vochtige en droge
terreinen, variatie in het maaibeheer en mantel-zoomvegetaties zijn sleutelfactoren voor een
gegarandeerd nectaraanbod. De belangrijkste nectarplanten voor de bruine vuurvlinder zijn
vooral scherpe boterbloem, gewoon duizendblad, knoopkruid, boerenwormkruid, wilde bertram,
akkerdistel en een grote groep van gele composieten van de schrale zandbodems zoals gewoon
biggenkruid, leeuwentand, muizenoortje.
Voor een gegarandeerd nectaraanbod gedurende de volledige vliegperiode is vaak een
combinatie nodig van verschillende vegetatietypes of overgangen hiertussen. In het voorjaar is er
bijvoorbeeld veel nectar in de vochtigere glanshaver-verbonden door de aanwezigheid van
scherpe boterbloem. In de zomervliegperiode zijn het dan weer vooral drogere terreinen met hun
gele composieten waarop nectar te vinden is. Hoewel verruigde terreinen ongeschikt zijn als
voortplantingsgebied voor de bruine vuurvlinder, kunnen ze wel veel nuttige nectarplanten
bevatten zoals bv. boerenwormkruid. Smalle stroken met een ruigere vegetatie of minder
intensief bewerkte randzones kunnen dus de diversiteit en spreiding aan nectar doen toenemen.
Structuurvariatie
Variatie in de structuur van de vegetatie en het hieruit voortkomende microklimaat lijken van
groot belang voor de bruine vuurvlinder. Bij het bestuderen van eiafzettende vrouwtjes bleken
deze een duidelijke voorkeur te hebben voor eiafzetplaatsen op open, schrale, vegetatiearme
plekjes. Mogelijk is de reden hiervoor een snellere ontwikkelingstijd van de rupsen. Door de
naakte bodem warmen deze plekken immers snel op bij zonnige weerscondities. Bink (1992)
geeft aan dat eitjes en rupsen duidelijk sneller ontwikkelen onder warmere omstandigheden.
Nectar is dan weer het talrijkst op kruidenrijke, meestal wat hogere vegetaties. De mannetjes van
de bruine vuurvlinder gebruiken wat hoger opschietende planten als uitkijkposten of om te
zonnen.
In ZO-Groningen vloog de soort voornamelijk op terreinen met een vegetatiehoogte tussen 20 en
40cm (Werkman 1999). Wervenbos (1994) onderzocht de hoogte van de gebruikte nectarplanten
en kwam op een gemiddelde van 20cm. Een structuurrijk grasland met veel afwisselingen tussen
korte en lange vegetatie is dus ideaal.
Beschutting
Als thermofiele organismen zijn dagvlinders voor hun activiteit afhankelijk van voldoende hoge
temperaturen. De minimale activiteitstemperatuur kan bereikt worden door directe zonneschijn,
maar ook vanuit de omgevingstemperatuur. De omgevingstemperatuur wordt sterk beïnvloed
door de oriëntatie van een locatie en de invloed van de wind erop.
17
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

De onmiddellijke omgeving van bosranden, houtkanten, groepen struiken en hoge vegetaties die
gericht zijn op het zuiden en/of beschutting vormen tegen de overheersende windrichting (veelal
zuidwestelijk) warmt sneller op en behoud zijn warmte langer. Dit gunstige microklimaat heeft
duidelijk een positieve invloed op de aanwezige dagvlinders. Uit onderzoek van Werkman
(1999) komt naar voor dat hogere aantallen vlinders werden waargenomen op beschutte plekken
(veldjes grenzend aan rietkragen, bosranden of ander struweel) dan op open plaatsen. Volgens
Wervenbos (1994) zijn geschikte terreinen deels beschut door middel van bomen.
De aanwezigheid van hagen en houtkanten en warme hoekjes zijn voor de bruine vuurvlinder
dan ook erg belangrijk maar té veel verbossing zorgt voor een koeler microklimaat en ongunstige
levensomstandigheden. Houtkanten kunnen, net als wegbermen, ook verbindende elementen
vormen tussen leefgebieden.
Fig. 6. Goed ontwikkelde wegbermen kunnen een verbinding vormen tussen leefgebieden.
Ze kunnen ook een tijdelijk toevluchtsoord leveren wanneer het ganse perceel gemaaid
wordt, zoals hier het geval is (perceel 334, foto: Marc Herremans).
Afstanden tussen verschillende hulpbronnen
Binnen een ideaal leefgebied is de afstand tussen de verschillende hulpbronnen klein, zodat de
vlinders geen overbodige verplaatsingen moeten maken. Nectar en waardplanten zijn best
aanwezig binnen éénzelfde perceel. Zowel bij het afzetten van eitjes als bij het bezoek van
nectarplanten is de aanwezigheid van beschutting een pluspunt. De windbrekende werking van
een haag of houtkant is ook slechts effectief op beperkte afstand.
Er werd vastgesteld dat bruine vuurvlinder zogenaamde “nectarhotspots” kan gebruiken die
enkele tientallen tot honderden meters verwijderd liggen van het eigenlijke voortplantingsgebied
of m.a.w. verwijderd van een omgeving waar waardplanten aanwezig zijn. Dit werd op
verschillende plaatsen in het studiegebied waargenomen maar het is niet duidelijk of dit een
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
18

natuurlijk patroon is, of een eerder het gevolg van een suboptimale situatie (nectartekorten in
voorplantingsgebied).
Kruidenrijke wegbermen kunnen een gunstig effect hebben op de beschikbaarheid van
hulpbronnen en indien ze breed genoeg zijn, zelfs aanvullend leefgebied vormen.
Beheersvorm
Het ideale voortplantingsgebied van de vlinder lijkt grotendeels te bestaan uit droge tot matig
vochtige schraallanden. Om deze graslanden in stand te houden of te creëren, kan een heel
gamma aan beheersvormen worden toegepast. Voor alle beheersvormen dient te worden vermeld
dat bemesting of aanrijking van de bodem dient vermeden te worden. Een constante
beschikbaarheid van zowel waard- als nectarplanten is essentieel.
Meest geschikt voor de soort lijkt een gefaseerd maaibeheer van de graslanden. Door maaien
worden nutriënten afgevoerd en ontstaan voedselarmere situaties waardoor de graslanden
geschikt blijven. Extensieve begrazing zou theoretisch gezien ook een geschikte beheersvorm
kunnen zijn, daar deze beheersvorm kan leiden tot een goede structuurvariatie. In Nederland
komt de vlinder o.a. voor op hooilanden met nabegrazing door schapen. Het gaat hier echter
steeds over zeer extensieve nabegrazing. Het hoofdbeheer van deze graslanden is echter
hooilandbeheer (pers. med. Piet Ursem, Staatsbosbeheer). Werkman (1999) constateerde dat
niet-begraasde delen grotere aantallen vlinders bevatten dan begraasde delen, terwijl de
berekende milieufactoren naar verhouding juist gunstiger waren in begraasde zones. Er werden
in de begraasde delen ook weinig bloeiende nectarplanten waargenomen. Mogelijk speelde ook
directe verstoring (door schapen en runderen) een rol.
We bezochten een populatie bruine vuurvlinder in het Schoonebeeker veld (Bargerveen). De
soort komt hier voor op een hele reeks graslanden in beheer bij Staatsbosbeheer. Alle percelen
zijn in maaibeheer en krijgen naargelang de voedingstoestand 1 tot 2 maaibeurten. Er wordt
gefaseerd gemaaid op perceelsniveau. Dus wel het hele perceel ineens, maar niet alle percelen
tegelijk. Er is geen specifiek beheer voor bruine vuurvlinder maar er zijn wel enkele algemene
insectenvriendelijke maatregelen. De maaihoogte is ingesteld op 7 cm om beschadiging van
levensstadia in de vegetatie te vermijden. Het maaisel blijft na het maaien 2 tot 3 dagen liggen
voor het wordt afgevoerd. Maaien gebeurt vanaf half juli en tot eind september, waarbij de
voedselrijke percelen vroeger gemaaid worden dan de voedselarme. Een tweede maaibeurt kan
tot eind oktober gebeuren. Belangrijk is dat percelen kort de winter ingaan.
Een gunstig beheer voor de bruine vuurvlinder zorgt naast het in stand houden of verschralen van
graslanden ook voor voldoende variatie in de vegetatiestructuur. Microvariatie binnen vegetaties
kan het gevolg zijn van de voedselarmoede van een perceel, gefaseerd maaibeheer, kleinschalige
verstoring van de bodem, extensieve begrazing en andere factoren. In zeer voedselarme situaties
is het laten liggen van het maaisel gedurende bepaalde jaren mogelijk minder erg dan niet
maaien. Doordat maaisel ongelijkmatig verdeeld is, ontstaat structuurvariatie die mogelijk
gunstig kan uitdraaien voor de vlinder. Herhaald laten liggen van maaisel is echter niet gunstig
aangezien het leidt tot een vervilting van de vegetatie.
In Hoofdstuk 6 worden de richtlijnen naar beheer en inrichting verder uitgewerkt.
19
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

Beschrijving van het leefgebied op landschapsschaal
Deze theoretische beschrijving heeft als doel een beeld te geven van hoe een voor bruine
vuurvlinder ideaal landschap er uit kan zien. Eerst gaan we hiervoor een hele tijd terug in de tijd.
Daarna wordt een geschikt leefgebied voor bruine vuurvlinder besproken in het huidige
landschap.
Traditionele landschap van hoge zandgronden:
Het traditionele kleinschalige landbouwlandschap dat het West-Europese landschap gedurende
eeuwen kenmerkte, resulteerde waarschijnlijk vaak automatisch in zeer geschikte
omstandigheden voor de bruine vuurvlinder. Door het traditionele landbouwkundig gebruik
geraakten de zandgebieden onderverdeeld in verschillende landschapstypen. De oude agrarische
bedrijfsvoering bestond uit akkers, weidegrond en woeste grond. De toenemende bevolkingsdruk
zorgde voor nieuwe kleinschalige, vaak illegale ontginningen (door keuterboeren) op voor
landbouw minder geschikte gronden en voor overbegrazing van heidegronden. De heidegronden
waren meestal aanwezig op de hogere en droge zandruggen in het landschap, maar ook op
rivierduinen (donken) ontstond na intensief gebruik vaak een heidevegetatie. Overbegrazing op
grote schaal veroorzaakte stuifzanden die soms werden omgeven door bebossingen om te
voorkomen dat dorpen onderstoven. Houtkanten zorgden voor tal van beschutte hoekjes. Het
landgebruik resulteerde in een grote oppervlakte aan soortenrijke hooilanden, hooiweiden en
weilanden, variërend van droog naar vochtig.
Opvallend gevolg van dit landgebruik is enerzijds de verandering van een gesloten naar een meer
open landschap en anderzijds de versterking van de verschillen in voedselrijkdom. Door
verschraling ten gevolge van doorgedreven maai- of graasbeheer ontstonden zeer voedselarme
situatie (bv. blauw- en heischrale graslanden en vegetaties zoals het Buntgras- en Dwerghaververbond).
Anderzijds onstonden door bemesting akkervegetaties en voedselrijkere graslanden
(bv. Glanshaver-verbond). Belangrijk element was ook de constante aanwezigheid van
pioniersmilieus (bijvoorbeeld door plaggen of binnen de akkerbouw).
Hoewel deze menselijke ingrepen hebben geleid tot grote veranderingen en het verdwijnen of
sterk verminderen van bepaalde van nature aanwezige soorten, hebben ook vele soorten van deze
ingrepen geprofiteerd, met name soorten van heide, stuifzand, akkers en schraallanden. Ook de
bruine vuurvlinder behoort tot deze soorten en was waarschijnlijk eeuwenlang een talrijke
begeleider van de mens in het halfnatuurlijke landschap op de hogere zandgronden.
(Naar: Bal et al. 2001)
Hedendaagse landschap:
De situatie van het gevarieerd halfnatuurlijk landschap dat in stand werd gehouden door het
reguliere landgebruik, ligt reeds ver achter ons. Echt goede voorbeelden van halfnatuurlijke
zandlandschappen zijn dan ook niet meer terug te vinden in het studiegebied noch in de ruime
omgeving.
Op basis van zijn ecologie lijkt het echter lang niet onmogelijk om de bruine vuurvlinder ook in
een hedendaags landschap te behouden. Hierbij dienen we niet terug te keren naar een situatie
zoals 100 jaar geleden. Een landschap dat geschikt is voor de bruine vuurvlinder hoeft immers
geen utopie te zijn.
Een geschikt modern landschap voor de bruine vuurvlinder wordt gekenmerkt door:
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
20

1. De aanwezigheid van voor bruine vuurvlinder geschikte vegetaties.
Met name droog tot matig vochtig schraalgrasland en matig voedselrijke hooilanden. Een
belangrijk onderdeel van een geschikt landschap is de hoeveelheid beschutting: zoom, mantel
en droog struweel, hagen en houtwallen.
Ook schrale akkers kunnen een onderdeel vormen daar bij braaklegging vaak geschikte
pioniersvegetaties ontstaan. Optimaal zou ook droge heide deel moeten uitmaken van een
aaneengesloten leefgebied.
2. Een totale oppervlakte aan leefgebied die de duurzaamheid van de populatie kan
garanderen.
De betreffende vegetaties dienen minimaal met enkele hectaren aanwezig te zijn. Aangezien
uit Nederland bekend is dat de dichtheid varieert tussen 24 en 30 dieren per ha (Bos et al.
2006) en een duurzame populatie minstens uit enkele honderden vlinders bestaat, is er een
oppervlakte nodig van minimaal enkele tientallen ha grasland. Doordat de dieren enige
mobiliteit hebben hoeft die oppervlakte niet aaneengesloten te zijn.
3. Een gunstig beheer van op zijn minst een deel van de geschikte vegetaties.
De bruine vuurvlinder kan ook in geschikte vegetaties ernstig lijden onder het gevoerde
beheer, met lage dichtheden of zelfs geen succesvolle voorplanting tot gevolg. Kerngebieden
waar overleving gegarandeerd is door soortspecifieke aandacht, zijn daarom noodzakelijk.
Indien de toestand van de graslanden rondom en tussen deze kerngebieden echter zeer slecht
is, kunnen kerngebieden bronpopulaties worden van waaruit veel individuen verloren gaan.
Om geschikt te zijn voor de bruine vuurvlinder zou in het landschap dan ook op zijn minst
een deel van de graslanden een aangepast beheer moeten krijgen dat enigszins rekening
houdt met de noden van de vlinder.
4. Geschikte ruimtelijke rangschikking van de hulpbronnen
Een geschikte ruimtelijke rangschikking van verschillende landschapsonderdelen is van groot
belang voor organismen met een beperkte mobiliteit zoals de bruine vuurvlinder. De op de
heide levende populaties bijvoorbeeld, overleven mede dankzij de foerageermogelijkheden
op naastliggende extensieve gras- en bouwlanden. Gelet op de ecologische samenhang tussen
de verschillende landschapsonderdelen, is het van belang dat hulpbronnen zoveel mogelijk
samen voorkomen, of dat ze op de juiste wijze gesitueerd zijn ten opzichte van elkaar.
5. Goede verbindingen tussen leefgebieden
Exacte gegevens over de kolonisatiecapaciteit van de bruine vuurvlinder zijn niet bekend,
maar bedragen waarschijnlijk maximaal enkele kilometers. In een geschikt leefgebied zijn de
afstanden tussen voortplantingsgebieden beperkt, best niet groter dan enkele honderden
meter. Ook de toestand van het tussenliggende landschap bepaalt mede de mate van
uitwisseling. In een geschikt landschap zijn voldoende brede wegbermen aanwezig (met een
insectenvriendelijk beheer) en worden geschikte vegetaties verbonden door een netwerk van
houtkanten, stapsteen-gebieden en verbindingsstroken.
Verschillende natuurdoeltypen/vegetaties met belang voor bruine vuurvlinder komen voor in het
halfnatuurlijke landschap van de hogere zandgronden.
21
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

4. Onderzoek naar de verspreiding en de toestand van de bruine vuurvlinder
en zijn leefgebied
Aanpak van het onderzoek
Naast het bundelen van de bestaande historische en recent verzamelde waarnemingen en de
beschikbare achtergrondinformatie over de soort en het studiegebied werd veel tijd besteed op
het terrein voor het inschatten van de verspreiding en de toestand van de vlinder en zijn
leefgebied. Het projectteam bestond uit Ilf Jacobs en Wouter Vanreusel, aangevuld met extra
ondersteuning door stagestudenten en vrijwilligers. Marc Herremans en andere medewerkers van
de dienst Studie vervoegden het team af en toe op het terrein. In totaal werden 62 man/dagen
veldwerk verricht.
In de stuurgroep werd een kerngebied van 1895 ha afgebakend dat gebiedsdekkend werd
onderzocht. Daarnaast werd in een ruimer studiegebied (9106 ha) hetzelfde onderzoek verricht,
met dit verschil dat bepaalde zones slechts steekproefgewijs werden bekeken. Tenslotte werden
in de wijdere omgeving steekproefgewijs een aantal graslandpercelen bezocht.
Onderzoek naar toestand en verspreiding van het leefgebied
Voor een inschatting van de abiotische kenmerken van het studiegebied werd gebruik gemaakt
van de Bodemkaart van Vlaanderen (Vectoriële versie van de bodemkaart, IWT, GIS-
Vlaanderen). Voor het bepalen van de bestemming werd gebruik gemaakt van het Gewestplan
(Vectoriële versie van het gewestplan, MVG-LIN-AROHM-Ruimtelijke Planning, toestand
01/01/2002, GIS-Vlaanderen). Als achtergrond van de kaarten gebruikten we als bron de
Rasterversie van de gescande Topografische kaart in zwartwit en op schaal 1/10.000 (NGI). Na
de aanmaak van voorbereidend kaartmateriaal en na het afbakenen van de grenzen van het
kerngebied in de stuurgroep, werd de toestand van het actueel geschikt en mogelijk geschikt
leefgebied op het terrein in kaart gebracht.
Het veldwerk gebeurde tussen 5 april en 4 juni en tussen 11 juli en 18 augustus 2007.
In het kerngebied werd elk graslandperceel bezocht. In het ruimere studiegebied werden alle op
het eerste zicht kansrijke graslanden bezocht maar sommige regio’s werden overgeslagen na een
steekproef. Indien zones niet gekarteerd werden, dan werd dit aangeduid op kaart. De meeste van
de resultaten handelen over het studiegebied maar sommige resultaten gelden enkel voor het
kerngebied. Dit is telkens als dusdanig meegegeven.
Zwaar bemeste raaigraslanden werden uitgesloten. Alle overige graslanden werden op kaart
aangeduid. Van deze graslanden werd een inschatting gemaakt van een reeks van ecologische
hulpbronnen, kenmerken over structuur en beheer, en de aanwezigheid van een aantal
informatieve soorten sprinkhanen, dagvlinders en spinnen (tabel 2).
Tevens werd de duur van het bezoek en het aantal waarnemers genoteerd. Van de
dagvlindersoorten werden de waargenomen aantallen genoteerd, van de sprinkhanen de aan- of
afwezigheid.
Van de belangrijkste hulpbronnen werd een inschatting in drie klassen gemaakt (afwezig, schaars
aanwezig, talrijk aanwezig). Deze eenvoudige indeling laat toe dat de inschatting van
verschillende waarnemers kan worden vergeleken en dat kartering kan worden uitgevoerd
gedurende een langere periode. Dit gebeurde voor de waardplanten schapenzuring en veldzuring,
de structuur en een algemene inschatting van de nectarhoeveelheid. Van de individuele soorten
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
22

nectarplanten werd de aan- of afwezigheid genoteerd. Opmerkingen of bijzonderheden over de
beheersvorm en toestand van de vegetatie werden apart genoteerd.
Tabel 2. Overzicht van de gekarteerde soorten en hulpbronnen ifv
de inschatting van de toestand van het leefgebied.
Hulpbronnen
veldzuring
schapenzuring
Nectar
boerenwormkruid
duizendblad
distels
knoopkruid
rode klaver
braam
scherpe boterbloem
gewoon biggenkruid
wilgenroosje
Andere nectarplanten
Beheersvorm
Landgebruik
Gemaaid
Begraasd
Grazer
Structuur
Andere soorten
kleine vuurvlinder
icarusblauwtje
bruin zandoogje
hooibeestje
oranje zandoogje
koevinkje
krasser
bruine sprinkhaan
ratelaar
sikkelsprinkhaan
tijgerspin
Opmerkingen
Alle ruimtelijke informatie werd gedigitaliseerd in een Geografisch Informatie Systeem
(afhankelijk van de doelstelling in ArcGIS 9.2 of MapInfo 8.5).
Van elk perceel werden de respectievelijke drainage en textuurklasse van de bodemkaart
(Vectoriële versie van de Bodemkaart IWT, GIS-Vlaanderen) bepaald. Indien een perceel
meerdere bodemtypes omvatte, werd het type met de meeste oppervlakte bepaald en het tweede
belangrijkste type, apart voor drainage en voor textuur.
Voor elk perceel werd naast de gekarteerde waarden ook nog een waarde berekend voor een
aantal parameters op basis van de verzamelde ruimtelijke informatie (tabel 3).
23
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

Tabel 3. Overzicht van de berekende waarden op basis van de ruimtelijke informatie.
Afstand tot het dichtstbijzijnde perceel waar schapenzuring voorkomt
Afstand tot het dichtstbijzijnde perceel waar schapenzuring talrijk aanwezig is
Afstand tot het dichtstbijzijnde perceel waar veldzuring voorkomt
Afstand tot het dichtstbijzijnde perceel waar veldzuring talrijk aanwezig is
Afstand tot het dichtstbijzijnde perceel waar nectar voorkomt
Afstand tot het dichtstbijzijnde perceel waar nectar talrijk aanwezig is
Afstand tot het dichtstbijzijnde perceel waar structuur voorkomt
Afstand tot het dichtstbijzijnde perceel waar structuur talrijk aanwezig is
Afstand tot het dichtstbijzijnde perceel waar de bruine vuurvlinder voorkomt
Ruimtelijke analyses gebeurden met ArcGIS 9.2 en de extentie Spatial Analyst.
Terreingegevens werden ingevoerd in Microsoft Access en later gekoppeld aan de GIS
kaartlagen.
Berekeningen gebeurden in Microsoft Access of Excel. De statistische verwerking gebeurde met
Statistica versie 6.0.
Onderzoek naar de verspreiding van de vlinder
Naar de vlinder werd actief gezocht tijdens zijn vliegperiode, met name vanaf 20 april t.e.m 20
augustus 2007.
Percelen werden bezocht bij gunstige omstandigheden voor dagvlinders (tussen 10.00 en 17.00,
geen regen, temperatuur > 13°C en bewolking 17°C, wind < 4 beaufort).
Percelen werden in een zigzagbeweging doorkruist op wandeltempo waarbij uitgekeken werd
naar de vlinders. Met een vlindernet werd actief over de vegetatie gewuifd om zittende
exemplaren op te stoten. Zowel het centrum van het perceel als hoeken en kanten werden
bezocht. Indien bruine vuurvlinder werd waargenomen, werd het aantal vlinders genoteerd,
samen met geslacht en opvallende kenmerken (gedrag, waardplantgebruik).
De meeste terreinbezoeken gebeurden door Ilf Jacobs en Wouter Vanreusel. Ook Marc
Herremans en andere medewerkers van de dienst Studie vervoegden het projectteam af en toe op
het terrein. Enkele vrijwilligers gingen zelfstandig of tijdens een georganiseerde activiteit op
pad. Aan hen werden gestandaardiseerde invulformulieren bezorgd zodat hun gegevens op
vergelijkbare wijze werden verzameld.
De verzamelde gegevens van 2007 werden aangevuld met eigen waarnemingsgegevens van
terreinbezoeken in 2006 en gegevens van vrijwilligers die zelfstandig of georganiseerd terreinen
in het studiegebied bezochten in 2005 en 2006.
Beperkt onderzoek naar de ecologie van de vlinder
Het onderzoek naar de ecologie van de vlinder was voornamelijk beschrijvend. Indien een bruine
vuurvlinder werd aangetroffen, werd het gedrag genoteerd, het hulpbronnengebruik en eventuele
bijzonderheden. Een aantal vrouwtjes werd gevolgd tijdens het afzetten van de eitjes waarbij het
gedrag werd beschreven en de keuze van waardplanten. Een aantal vlinders werd gevolgd tijdens
het vliegen om een inschatting te krijgen van ruimtegebruik en mobiliteit. Waar mogelijk werd
de vlinder en zijn leefgebied en waardplanten op foto vastgelegd. De bevindingen met
betrekking tot ecologie werden opgenomen in Hoofdstuk 3 - Ecologische fiche.
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
24

Toestand van het leefgebied
Bodem
Het studiegebied kan gerangschikt worden bij de landschappen van de hoge zandgronden, met
hierbinnen een duidelijke beïnvloeding door menselijke activiteiten. Het halfnatuurlijke
landschap van de hoge zandgronden herbergt een grote soortenrijkdom die in de eerste plaats
afhangt van de aanwezigheid van een veelheid aan bodem- en grondwatersituaties en de
geleidelijke overgangen daartussen. Binnen het studiegebied kan men droge en vochtige
zandgronden, vochtige veenbodems, zandleem en alluviale bodems terugvinden. Deze
verschillen zijn vaak aanwezig op een geringe afstand ten opzichte van elkaar, met daartussen tal
van overgangsituaties. Het grootste aandeel wordt ingenomen door matig natte tot matig droge
gronden op lemig zand (tabel 4 en tabel 5, fig. 7 en fig. 8)
Fig. 7. Overzicht van de bodemtextuur van het studiegebied met aanduiding van het kerngebied. (bron: Vectoriële
versie van de Bodemkaart IWT, GIS-Vlaanderen).
Tabel 4. Overzicht van de verschillende bodemtypes in het studiegebied met het aandeel van de
oppervlakte dat ze innemen (bron: Vectoriële versie van de Bodemkaart IWT, GIS-Vlaanderen).
Textuur Bodemtype Aandeel van de oppervlakte (%)
S Lemig zand 61,02
Z Zand 15,15
P Lichte zandleem 10,84
E Klei 7,19
L Zandleem 4,92
V Veen 0,49
X Duin 0,39
25
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

Fig. 8. Overzicht van de Drainageklassen van het studiegebied met aanduiding van het kerngebied. (bron: Vectoriële
versie van de Bodemkaart IWT, GIS-Vlaanderen).
Tabel 5. Overzicht van de verschillende drainageklassen in het studiegebied met het aandeel van de oppervlakte dat
ze innemen (bron: Vectoriële versie van de Bodemkaart IWT, GIS-Vlaanderen ).
Omschrijving Aandeel van
Drainage-
de
klasse
oppervlakte
(%)
a Excessief gedraineerde gronden (zeer droog) 0,05
b Goed gedraineerde gronden (droog) 4,6
c Matig goed gedraineerde gronden (matig droog) 28,3
d Onvoldoende gedraineerde gronden (matig nat)
Tamelijk slecht gedraineerde gronden met permanent aanwezig grondwater
49,2
e (nat) 11,8
f Slecht gedraineerde gronden met permanent aanwezig grondwater (zeer nat) 2,4
g Uiterst slecht gedraineerde gronden (uiterst nat)
Tamelijk slecht gedraineerde gronden met stuwwater
0,1
h (tijdelijk grondwater) (nat) 1,0
A Drainageklass a, b, c of d 0,2
D Drainageklasse c of d 0,5
F Drainageklasse e of f 1,8
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
26

Gewestplan
60% van het studiegebied bestaat uit landbouw op het gewestplan. 22% heeft als bestemming
woongebied, 12% van de oppervlakte heeft een groene bestemming (fig. 9).
Fig. 9. Overzicht van het studiegebied en de bestemming op het gewestplan.
In geel de afbakening van het kerngebied.
Het gebied wordt gekenmerkt door een kleinschalige percelering en een mix van verschillende
bestemmingen. Typisch is dat veel van deze bestemmingen niet zijn ingevuld als dusdanig. Veel
landbouwpercelen zijn uit gebruik genomen, woonzones zijn niet volledig ingevuld.
27
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

Tabel 6. Overzicht van de bestemmingen op het gewestplan binnen het studiegebied en het aandeel van elk
bestemmingstype t.o.v. de totale oppervlakte (in %) (bron: Vectoriële versie van het gewestplan, MVG-LIN-
AROHM-Ruimtelijke Planning, toestand 01/01/2002, GIS-Vlaanderen.).
Categorie Aandeel oppervlakte studiegebied (%)
agrarische gebieden 50.6
woongebieden 9.9
woongebieden met landelijk karakter 9.7
landschappelijk waardevolle agrarische gebieden 7.5
natuurgebieden 6.5
bosgebieden 2.7
woonuitbreidingsgebieden 2.0
natuurgebieden met wetenschappelijke waarde of natuurreservaten 2.0
agrarische gebieden met ecologisch belang 2.0
milieubelastende industrieën 1.8
gebieden voor verblijfrecreatie 1.5
parkgebieden 0.8
woonpark 0.6
ambachtelijke bedrijven en kmo's 0.5
recreatiegebieden 0.5
gebieden voor gemeenschapsvoorzieningen en openbaar nut 0.3
gebieden voor dagrecreatie 0.3
ontginningsgebieden 0.2
bufferzones 0.2
groengebied met vissershutten 0.2
bestaande waterwegen 0.1
groengebieden 0.0
Landgebruik
Het landgebruik in het studiegebied bestaat voornamelijk uit enkele types.
In het verleden kende de regio een belangrijk aandeel percelen met kleinschalige witloof en
asperge-teelt. Deze landbouwactiviteit is vrijwel volledig stilgevallen wegens veranderende
schaalgrootte in de landbouw. Door de geringe grootte van de percelen en een slechte
bodemvruchtbaarheid zijn de landbouwgronden niet geschikt voor moderne bedrijfsvoering in de
landbouw. Heel wat terreinen zijn dus buiten gebruik geraakt en hebben momenteel een
onzekere toekomstbestemming. Op een deel van deze voormalige akkers is het beheer volledig
weggevallen. Sommige van deze percelen worden nog onregelmatig gemaaid, vaak met als enig
doel ze ‘proper’ te houden en op deze manier verruiging en verbossing tegen te gaan. Andere
percelen zijn reeds verder gevorderd in de successie en zijn ruigtes of bosjes geworden.
Een sterk groeiende gebruiker van de beschikbare ruimte is de paardeneigenaar. Veel voormalige
en voor bruine vuurvlinder geschikte terreinen werden recent omgezet in graasweiden voor
paarden. Deze terreinen worden meestal zeer kort begraasd en soms vertrappeld.
Verder zijn nog percelen die nog op een min of meer traditionele manier gemaaid worden, en
waarbij weinig of geen gebruik gemaakt wordt van bemesting. Op dit moment zijn nog hier en
daar van die terreinen aanwezig, maar deze riskeren te verdwijnen aangezien het beheer van deze
terreinen vaak wordt uitgevoerd door oudere landbouwers.
Slechts een beperkt aantal percelen wordt sterk bemest of begraasd met koeien.
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
28

Tenslotte is er een toenemende bebouwing. Het landschap in de regio wordt doorkruist door een
vrij dicht netwerk van kleine wegen. Woonuitbreiding langs al deze wegen heeft reeds veel
oppervlakte opgeëist, en deze beweging zal zich nog een tijd doorzetten.
Door de recente wijzigingen in het landgebruik in de regio, lijkt er momenteel geen duidelijke
visie te zijn op het gewenste landschapsbeeld en landgebruik. Ook de (veelal oude) landbouwers
waarmee we spraken, gaven blijk van onzekerheid over de bestemming van de regio.
Toestand van de geselecteerde graslanden in het kerngebied
In totaal werd van 410 percelen in het studiegebied de toestand bepaald. 258 van deze percelen
bevinden zich in het kerngebied en beslaan samen een totale oppervlakte van 219 ha, d.i. 11,5%
van de oppervlakte van het kerngebied.
Voorkomen van de hulpbronnen
In 74% van deze graslanden komt veldzuring voor, schapenzuring is in 26% van de graslanden
aanwezig. In 88% is een vorm van nectar aanwezig. Wanneer we ook de dichtheid aan deze
hulpbronnen bekijken, zien we dat schapenzuring in slechts 8,5% en veldzuring in 26,5% van de
graslanden talrijk aanwezig is (fig. 10).
Aandeel van de graslanden in het kerngebied
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Veldzuring Schapenzuring Nectar
Fig. 10. Dichtheid van de hulpbronnen veldzuring, schapenzuring en nectar in de
gekarteerde graslanden binnen het kerngebied.
Het overzicht van de perceelskenmerken van de graslanden staat in Bijlage 3.
29
afwezig
schaars aanwezig
talrijk aanwezig
Vocht en bodem
De meeste van de onderzochte graslanden zijn matig tot onvoldoende gedraineerd maar zonder
permanent aanwezig grondwater volgens de bodemkaart (tabel 7). Dit komt overeen met de
vochttoestand van het ganse studiegebied, wat wil zeggen dat de graslanden op een representatief
staal van de bodemvochtklassen ligt en dus niet meer of minder op droge of vochtige
standplaatsen.
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

Tabel 7. Verdeling van de drainageklasse van de graslandpercelen in het kerngebied (n=258) (bron: Vectoriële
versie van de Bodemkaart IWT, GIS-Vlaanderen).
Aandeel
percelen
Drainageklasse Omschrijving
(%)
b
Goed gedraineerde gronden (droog)
0.8
c
Matig goed gedraineerde gronden (matig droog)
33.7
d
Onvoldoende gedraineerde gronden (matig nat)
51.6
e
Tamelijk slecht gedraineerde gronden met permanent aanwezig grondwater (nat)
7.8
f
Slecht gedraineerde gronden met permanent aanwezig grondwater (zeer nat)
0.4
h
Tamelijk slecht gedraineerde gronden met stuwwater
2.3
D
Drainageklasse c of d
2.3
niet geweten 1.2
De meeste graslanden binnen het kerngebied bevinden zich op lemig zand of lichte zandleem
(tabel 8), wat grotendeels overeenkomt met de textuurverdeling in het studiegebied. Het aandeel
graslanden op zandgrond en op klei is aanzienlijk lager dan de relatieve aanwezigheid van deze
types in het studiegebied.
Tabel 8. Verdeling van de bodemtextuur van de graslandpercelen in het kerngebied (n=258) (bron: Vectoriële versie
van de Bodemkaart IWT, GIS-Vlaanderen).
Aandeel van de
Textuur Bodemtype bodemtypen (%)
E Klei 2.3
L Zandleem 4.7
P Lichte zandleem 14.3
S Lemig zand 69.4
Z Zand 8.1
niet geweten 1.2
Structuur
De structuur van de graslanden werd niet stelselmatig gekwantificeerd aangezien in
verschillende periodes van het jaar werd gekarteerd, maar we kunnen deze wel bespreken op
basis van ervaringen tijdens het veldwerk. Hierbij maken we onderscheid tussen structuren
gunstig voor beschutting (door bosranden, houtkanten en struweel) en structuurvariatie binnen de
grasvegetatie.
Structuur die voor beschutting zorgt, is in het kerngebied eerder beperkt aanwezig. Er zijn
nauwelijks bramenrijen en ruigere stroken langs perceelsranden of ontwateringgreppels. Het
aantal houtkanten en gevarieerde bosranden is beperkt.
De hoeveelheid structuurvariatie binnen graslanden is zeer laag. Vooral plekken met lage en
schrale begroeiing zijn over het algemeen zeer schaars. Enerzijds is dit een gevolg van een zeer
intensief maai- of begrazingsregime waardoor monotone graslanden ontstonden. Anderzijds is
uit een heel aantal percelen de microstructuur verdwenen door te weinig of zeer laat maaien,
waardoor enkele grassoorten domineren en uiteindelijk een gesloten grasmat vormen.
Veel bezochte terreinen worden nauwelijks beheerd en zijn hierdoor zodanig verruigd dat hoge
kruiden en jonge bomen de overhand beginnen te nemen. In deze percelen zijn waardplanten
vaak volledig afwezig en is nauwelijks nog microstructuur aanwezig.
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
30

Aanwezigheid andere soorten
Een aantal andere soorten werd mee gekarteerd. Opvallend is dat de sprinkhanen krasser en
ratelaar maar ook de tijgerspin in het grootste deel van de graslanden aanwezig zijn (tabel 9).
Krasser is in bijna in elk grasland aanwezig. Ratelaar is schaarser dan krasser en meestal terug te
vinden in meer natuurlijke graslanden. Tijgerspin komt reeds wijd verspreid voor in de regio,
vooral op de drogere warme graslanden met veel structuur.
Ook bruine sprinkhaan is talrijk aanwezig, vooral op drogere graslanden met hier en daar naakte
bodem en pioniersituaties. Sikkelsprinkhaan heeft zich ruim gevestigd, vooral in verruigende
terreinen.
Van de dagvlinders is het bruin zandoogje duidelijk de meest aanwezige soort. Bruin zandoogje
is zeer algemeen in de meeste (niet al te voedselrijke) graslanden. Icarusblauwtje werd
regelmatig gezien, maar toch ontbreekt deze ‘algemene graslandvlinder’ in meer dan 60% van de
onderzochte graslanden. Deze soort lijkt een voorkeur te hebben voor de matig vochtige, matig
voedselrijke graslanden. Kleine vuurvlinder en koevinkje zijn opvallend weinig
vertegenwoordigd in het gebied. Het voorkomen van kleine vuurvlinder is wat onvoorspelbaar
maar deze soort werd vooral waargenomen op plaatsen met nog hier en daar pioniersvegetaties
met schapenzuring. Hooibeestje en oranje zandoogje zijn zo goed als afwezig.
Tabel 9. Overzicht van de bijkomende soorten en aandeel van de gekarteerde graslanden waarin de
soort werd aangetroffen (in %).
Soort Aandeel van de graslanden waarin aanwezig (%)
Kleine vuurvlinder 13.3
Icarusblauwtje 38.5
Bruin zandoogje 46.2
Hooibeestje 1.3
Oranje zandoogje 0.5
Koevinkje 11.2
Krasser 84.7
Bruine sprinkhaan 45.1
Ratelaar 61.6
Sikkelsprinkhaan 37.5
Tijgerspin 59.3
31
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

Verspreiding van de bruine vuurvlinder binnen het studiegebied
Wanneer alle waarnemingen van 2005 tot 2007 worden bijeengelegd, blijkt dat de bruine
vuurvlinder minstens 1 maal gezien werd op 53 verschillende percelen. In totaal gaat het over
122 exemplaren (55 mannetjes, 66 wijfjes, 1 geslacht onbekend). Niet al deze waarnemingen
betreffen echter populaties. In 15 percelen waar de soort vóór 2007 werd waargenomen, werd de
vlinder in 2007 niet meer teruggevonden. Dit kan te maken hebben met het slechte weer van
2007 waardoor vlinders in lagere aantallen vlogen en moeilijker te vinden waren. In een groot
deel van de percelen was de toestand van de vegetatie echter niet meer geschikt voor de vlinder.
Van de 463 terreinbezoeken in 2007 waren er 308 tijdens het vliegseizoen van de bruine
vuurvlinder. Tijdens 17% van deze terreinbezoeken was de vlinder aanwezig. Dit is hoger dan
bij random bezoeken zou verwacht worden aangezien sommige percelen waarvan de
aanwezigheid van de vlinder gekend was meermaals werden bezocht (ter controle of de soort
actief was).
In totaal werden in 2007 324 verschillende percelen onderzocht op de aanwezigheid van de
vlinder, in 29 hiervan (9%) kon de vlinder worden aangetroffen. Hiervan waren 27 nieuwe
percelen waarvan de soort nog niet bekend was (fig. 11). Een meer gedetailleerde overzichtskaart
van de percelen met aanduiding van het voorkomen van de vlinder staat in Bijlage 2.
Fig. 11. Overzichtskaart van het studiegebied (groen) met aanduiding van het kerngebied (geel), de gekarteerde
percelen en de aanwezigheid van de bruine vuurvlinder (aanwezigheid vóór 2007 in groen, nieuw gevonden
percelen in 2007 in blauw).
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
32

De verspreiding van de bruine vuurvlinder was opvallend ruim en niet enkel beperkt tot de reeds
gekende kernen. Buiten het zuidelijke deel werd de soort in het kerngebied aangetroffen in een
groot deel van de onderzochte oppervlakte. Daarnaast was de soort ook buiten het kerngebied in
een aantal gebieden aanwezig. Een volledig nieuw leefgebied werd ontdekt in de omgeving van
Pijpelheide (Schriek, provincie Antwerpen). We kunnen de waarnemingen opdelen in een aantal
deelgebieden (fig. 12).
Fig. 12. Overzicht van de graslanden waar de bruine vuurvlinder werd waargenomen met aanduiding van de
perceelsnummers en de nummers van de besproken deelgebieden (percelen waar de vlinder minstens éénmaal
werd waargenomen in 2005-2007 in groen, kansrijke bronpercelen in blauw).
De belangrijkste regio’s waar de vlinder in verschillende percelen voorkomt en zich met
zekerheid voorplant, bevinden zich in:
-Meetshoven, Hoeksken en Willekensberg (3)
-Omgeving Mast, Geertruimoer (7)
-Pijpelheide en Kwadeplas (8)
-De Kwetter-Papendel (5)
Daarnaast zijn er nog enkele kleinere deelregio’s waar de vlinder zich waarschijnlijk voortplant:
-Witte bergen (2)
-Palingspot-Moorsel (4)
-Balenberg (6)
Verder zijn er binnen het studiegebied enkele deelgebieden waar geen vlinders werden
waargenomen. Deze gebieden lijken ook wat vegetaties betreft minder geschikt voor de bruine
vuurvlinder.
-Deelgebied Herselt – Blauberg (1)
33
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

-Deelgebied Verbinding Begijnendijk-Ramsel (9)
-Deelgebied Noordwesten studiegebied (10)
-Deelgebied Omgeving Demer- Vorsdonkbos, Turfputten (11)
We bespreken hier de toestand en het voorkomen van de bruine vuurvlinder wat meer in detail
per deelgebied.
Deelgebied 1: Herselt – Blauberg
Deze regio omvat het ganse NO van het studiegebied, en bevindt zich ten oosten van Ramsel en
ten zuiden van Herselt en Blauberg. Het gebied bestaat voornamelijk uit landbouw die in
vergelijking tot het kerngebied van de bruine vuurvlinder grootschaliger en intensiever is. Het
gebied werd grotendeels gescreend op potentievolle graslanden en het al dan niet voorkomen van
bruine vuurvlinder erbinnen. Het aantal geschikte graslanden is eerder beperkt en de vlinder
werd in dit deelgebied nergens waargenomen in 2007.
Een waarneming van 2006 van bruine vuurvlinder op perceel 43, kon niet worden bevestigd in
2007. Het betreft een opgehoogd terrein met een vrij groot nectaraanbod. Verder lijkt het terrein
ongeschikt voor de soort er werden bijvoorbeeld geen waardplanten aangetroffen. Wellicht
betrof het in 2006 een zwerver. Het natuurgebied de Langdonken dat in beheer is van Natuurpunt
vzw bestaat voornamelijk uit recent herstelde graslanden. Enkele graslanden zouden in de
toekomst een geschikt leefgebied kunnen vormen voor bruine vuurvlinder. Ook perceel 86, een
paardenrenbaan met extensief beheerde graslanden, lijkt zeer geschikt voor de soort. Ondanks
intensief zoekwerk werd de vlinder in deze regio niet waargenomen.
Deelgebied 2: Witte Bergen
Deze regio wordt in het noorden afgebakend door de Kalsterloop, die de grens vormt tussen de
provincies Vlaams-Brabant en Antwerpen. In het westen bevindt zich het boscomplex van
Meertsels, in het ZO de wijk Witte Bergen. Verder wordt het gebied doorsneden door een
gebruikte en een ongebruikte spoorweg. Bruine vuurvlinder werd binnen dit deelgebied
waargenomen op 2 terreinen. Het zwaartepunt bevindt zich op perceel 291, een relatief groot
hooiland van het glanshaver-type dat elk jaar één maal gemaaid wordt in de nazomer. Bruine
vuurvlinders werden hier zowel in de eerste als tweede vliegperiode waargenomen. In 2006 werd
op perceel 85 bruine vuurvlinder waargenomen, bij controle in 2007 bleek het terrein door de
hoge voedselrijkdom echter weinig kansen te bieden voor de soort. Het perceel 351 bevindt zich
momenteel in een geschikte toestand. Ondanks gericht zoekwerk werden op perceel 289 geen
bruine vuurvlinders waargenomen. De graslanden liggen vrij geïsoleerd van de rest van de
populatie, verdere uitbreiding in de directe omgeving lijkt eveneens weinig vanzelfsprekend.
Deelgebied 3: Meetshoven, Hoeksken en Willekensberg
Dit deelgebied bestaat grotendeels uit een “rasterlandschap” m.a.w. een mix van landbouw,
bebouwing en ander landgebruik. Het is vrij gevarieerd wat betreft aanwezige vegetatietypes,
met goed ontwikkelde voorbeelden van het glanshaver- en struisgras-verbond. Er zijn vrij veel
terreinen terug te vinden met een hoog potentieel voor bruine vuurvlinder. Bruine vuurvlinder is
vooral aanwezig op perceel 1 van de omgeving Meetshoven, ook andere percelen in de directe
omgeving (2, 11, 12, en 129), hebben hoge kansen om mits een goed beheer te evolueren tot
leefgebied. Verder werd de vlinder waargenomen in de regio Hoeksken (vnl. percelen 21, 17,
350 en 267) en de Willekensberg (percelen 73, 77 en vnl. 47). Het geheel vormt klaarblijkelijk
een grote aaneengesloten populatie. In dit deelgebied was het voorkomen van de bruine
vuurvlinder grotendeels bekend. Binnen deze regio werd bruine vuurvlinder op 3 nieuwe
percelen vastgesteld. De percelen waar de vlinder werd waargenomen liggen relatief dicht bij
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
34

elkaar. In vergelijking met 2005 en 2006 lijkt vooral rond Meetshoven de populatie te zijn
afgenomen. De percelen 2, 11, 12 en 67, waar de vlinder de voorbije jaren werd waargenomen,
lijken in de huidige toestand ongeschikt. In 2007 werden op deze percelen geen bruine
vuurvlinders meer vastgesteld. Op perceel 73, wat een belangrijke rol speelt door zijn centrale
ligging en grote, werd slechts 1 vlinder waargenomen. Veldzuring blijkt praktisch afwezig op dit
perceel en verdere verruiging en verbossing zullen het perceel zonder gepast beheer ongeschikt
maken.
Deelgebied 4: Palingspot-Moorsem
De omgeving van Palingspot en Moorsem bestaat grotendeels uit landbouwgronden. In
vergelijking met bijvoorbeeld deelgebied 3 zijn de graslanden voedselrijker en minder geschikt
voor bruine vuurvlinder. Toch werd bruine vuurvlinder hier op 2 vrij geïsoleerde percelen
waargenomen, met name perceel 413 en 277.
Deelgebied 5: Kwetter-Papendel
Ook deze regio is een rasterlandschap met heel wat kleine percelen en landbouw gefragmenteerd
door bebouwing. In het verleden werd bruine vuurvlinder op meerdere percelen waargenomen,
wat hoge verwachtingen deed rijzen voor deze regio. Op de 6 gekende percelen werd de vlinder
ondanks herhaaldelijke bezoeken in 2007 niet teruggevonden. De cluster van percelen bestaande
uit nummers 61, 5 en 4 zijn momenteel grotendeels verruigd en ongeschikt als leefgebied.
Perceel 6 is door grondwerkzaamheden niet meer geschikt. De beste kansen zijn te vinden op
percelen in eigendom van Natuurpunt vzw. Bruine vuurvlinder werd in het verleden
waargenomen op de botanisch waardevolle vochtige orchideeëngraslanden van Papendel.
Ondanks gericht zoekwerk werd de vlinder hier niet meer waargenomen. Met uitzondering van
enkele planten veldzuring zijn in deze percelen geen waardplanten aanwezig. Dit graslandtype
kan daarom niet functioneren als leefgebied op zich. In de directe omgeving werd echter een
nieuw terrein ontdekt waar de vlinder aanwezig is. Het betreft een vrij droog en gevarieerd
grasland dat recent werd aangekocht Natuurpunt vzw (nr. 192). Er wordt samengewerkt met een
paardenhouder voor het beheer van deze gronden. Tijdens ons terreinbezoek leek de toestand van
het grasland gunstig onder het in het verleden gevoerde beheer. Dit kan echter snel veranderen
indien het perceel bv. te lang begraasd wordt. Een weloverwogen en soortspecifiek beheer van
dit grasland lijkt aangewezen.
Deelgebied 6: Balenberg
Dit is de regio omheen de Balenberg, die grotendeels bebost is. Verder wordt het landschap
bepaald door relatief kleinschalige landbouw en bebouwing. In dit deelgebied was het
voorkomen van bruine vuurvlinder bekend van 3 percelen. De vlinder werd hier echter niet terug
gevonden in 2007. Perceel 10 is een licht hellend hooiland met zuidelijke oriëntatie. De vegetatie
had echter weinig of geen structuur en in de zomer werd op een gegeven moment praktisch het
ganse terrein gebruikt als parking. Perceel 8 is sterk verruigd en zou nog dienst kunnen doen als
nectarplaats, als voortplantingsterrein is het gebied ongeschikt door de hoge begroeiing en de
afwezigheid van waardplanten. Perceel 9 was in het verleden een belangrijk perceel voor bruine
vuurvlinder, in 2005 werden nog tot 5 vlinders waargenomen. Een tekort aan nectar heeft er
echter tot geleid dat het perceel niet meer geschikt is voor de soort. Herhaaldelijk bezoek leverde
in 2007 geen waarnemingen meer op. Op twee nieuwe terreinen werd de vlinder waargenomen.
Een vers mannetje werd in het vroege voorjaar gezien op een weinig interessant terrein (perceel
241), het betrof waarschijnlijk een zwerver op zoek naar een geschikt territorium. In het oostelijk
deel zijn vlinders vastgesteld in een grasland gelegen op privé-gebied (perceel 224), waar een
35
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

grasland beheerd als hooiland een geschikt leefgebied vormt. Hier werd verschillende keren
eiafzet vastgesteld.
Deelgebied 7: Mast - Geertruimoer
Dit deelgebied dat zich in het W van het studiegebied bevindt, bestaat voornamelijk uit een
kleinschalig landbouwlandschap met hooilanden, houtkanten, bosjes en tuinen. Een belangrijke
deelpopulatie maakt gebruik van dit gebied. Perceel 247 ligt vrij centraal, het betreft een
onregelmatig gemaaid hooiland van het glanshaver-type waarop de soort voorkomt. Daarnaast
liggen iets voedselrijkere en vochtigere percelen (nrs. 250 en 251). Op perceel 251 werd de soort
waargenomen, het betreft echter een vrij sterk verruigd perceel wat naar alle waarschijnlijkheid
vooral dienst doet als nectarplaats. Verder door naar het NW gesitueerd ten ZW van Bonte Os
werden ook op de percelen 334 en 374 bruine vuurvlinders waargenomen. Perceel 334 is een
groot hooiland omringd door hout- en boskanten. Verschillende vlinders werden waargenomen
in dit verruigend perceel, bij verdere verruiging zal dit perceel echter ongeschikt worden voor
bruine vuurvlinder. Het perceel 374 bestaat uit een smalle maar zeer schrale en droge strook. Dit
ganse deelgebied was voor de start dit onderzoek onbekend als leefgebied van bruine
vuurvlinder.
Deelgebied 8: Pijpelheide en Kwadeplas
In het NO van het studiegebied in de ruime omgeving van Pijpelheide en Kwadeplas blijkt een
belangrijke deelpopulatie aanwezig in een kleinschalig landbouwlandschap met tal van
hooilanden, houtkanten en “vergeten hoekjes”. Deze populatie werd, daar ze buiten het
kerngebied ligt, pas in de zomer ontdekt. De relatief beperkte zoekinspanning gecombineerd met
een relatief hoog aantal aangetroffen vlinders doet vermoeden dat dit ganse deelgebied een
aaneengesloten deelpopulatie vormt, die misschien zelfs de meeste vlinders telt uit het
studiegebied. De bruine vuurvlinder werd immers op niet minder dan 11 percelen waargenomen.
Vooral de ruime omgeving van de percelen 344 en 363 blijken heel wat potentieel in zich te
hebben. Toekomstige inventarisaties hebben hier dan ook een hoge kans om bijkomende
percelen te ontdekken waar de bruine vuurvlinder voorkomt.
Deelgebied 9: Verbinding Begijnendijk-Ramsel
Deze zone loopt van het NW van Begijnendijk tot Ramsel. Het noordelijk deel wordt ingenomen
door “De Meren”, een vochtige beekvallei gekenmerkt door bos en weekendverblijven,
ongeschikt voor de bruine vuurvlinder. Het westelijk deel bestaat uit een rasterlandschap met
nog hier en daar geschikte terreinen. In het oosten zijn praktisch geen geschikte graslanden te
vinden. Buiten enkele graslanden in het oostelijk deel en enkele langs de spoorweg in het westen,
lijken de kansen voor bruine vuurvlinder in dit deelgebied eerder gering.
Deelgebied 10: Noordwesten studiegebied
Gesitueerd in het volledige NW van het studiegebied (met uitzondering van het deelgebied
Pijpelheide en Kwadeplas). Het gebied bestaat voornamelijk uit landbouw en verspreide
bebouwing. De landbouw is intensiever dan in het kerngebied waardoor veel graslanden
ongeschikt zijn voor bruine vuurvlinder.
Deelgebied 11: Omgeving Demer- Vorsdonkbos, Turfputten.
Het zuidelijk gedeelte van het studiegebied in de onmiddellijke omgeving van de Demer is
ongeschikt wegens te intensieve landbouw en de afwezigheid van waardplanten. De zone die
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
36

innen dit deelgebied nog het meeste kans maakt is de omgeving van het natuurgebied
Vordonkbos-Turfputten. De graslanden zijn botanisch zeer waardevol maar bevatten momenteel
nauwelijks waardplanten. Enkel indien deze graslanden kunnen worden aangesloten bij drogere
schraalgraslanden kan deze zone uitgroeien tot geschikt leefgebied.
Connectiviteit
We kunnen er -aan de hand van persoonlijke observaties en literatuurgegevens- vanuit gaan dat
250m een afstand is die vrij eenvoudig te overbruggen is voor de soort, vooral indien er weinig
landschappelijke barrières op de route terug te vinden zijn. Wanneer de percelen met
aanwezigheid gebufferd worden met 250m, tekenen zich binnen het studiegebied verschillende
“deelpopulaties” af (fig. 13, blauwe cirkels).
Fig. 13. 0verzicht van de percelen waar de soort werd waargenomen in de periode 2005-2007, met aanduiding van
buffers van 250, 500 en 1000m
De hoger besproken deelgebieden liggen wel allemaal binnen een straal van 500m van elkaar,
buiten de percelen uit de regio Pijpelheide-Kwadeplas. Bij een buffering van 1000m vallen alle
percelen in eenzelfde eenheid.
Uitgaande van een maximale dispersiecapaciteit van de vlinder van 2 km maken alle gebieden
waar de bruine vuurvlinder werd waargenomen dus functioneel deel uit van één grote populatie.
Isolatie lijkt in het huidige verspreidingsgebied dus niet het belangrijkste probleem te vormen.
37
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

Toestand van de bruine vuurvlinder in het studiegebied
Fenologie en dichtheid
Het eerste mannetje werd waargenomen op 26 april, het laatste op 18 augustus. Het eerste
vrouwtje werd waargenomen op 2 mei, het laatste op 14 augustus.
De dichtheid aan vlinders was opvallend laag. Vaak diende het hele perceel uitgekamd te worden
om tenslotte 1 of enkele exemplaren te vinden. De gemiddelde dichtheid aan vlinders op
percelen waar de soort aanwezig was bedroeg in 2007 per bezoek 2,0 ± 0,4. De gemiddelde
dichtheid aan mannetjes (indien aanwezig) bedroeg 1,9 ± 0,5. Indien vrouwtjes aanwezig waren
bedroeg de gemiddelde dichtheid hiervan 1,5 ± 0,3. Opvallend is dat de dichtheid aan vrouwtjes
lager lag, maar dat ze op aanmerkelijk meer percelen werden waargenomen dan mannetjes (22
vs. 14). Op basis van deze cijfers lijken de vrouwtjes dus het meest mobiele geslacht te zijn.
In totaal werden in 2007 59 vlinders waargenomen op 29 percelen, 26 mannetjes en 33 wijfjes.
Reproductie
In 7 percelen werd effectief eiafzet vastgesteld (nrs. 1, 224, 250, 291, 334, 365, 393). Om voor
alle graslanden vast te stellen of eiafzet of reproductie plaats vindt, was in de loop van dit
onderzoek geen ruimte. Op basis van de tijd nodig om bruine vuurvlinders aan te treffen, de
aantallen waargenomen vlinders en de herhaalde aanwezigheid over jaren, werd wel een
inschatting gemaakt van de percelen die met grote waarschijnlijkheid voortplantingsgebied
vormen voor de vlinder. Minimaal 15 percelen kunnen op deze manier als ‘kernpopulatie’
worden aangeduid (zie bijlagen).
Toestand van de percelen waarop de vlinder voorkomt
De vlinder komt voornamelijk voor op graslanden van het Raaigras- of Struisgras-verbond. Het
maaibeheer van de raaigras-graslanden is dikwijls niet optimaal om de schrale en voedselarme
vegetatietypes in stand te houden. Desalniettemin vormen deze hooilanden en
hooilandcomplexen momenteel de kerngebieden voor de bruine vuurvlinder.
Heel wat van de voormalige akkers vormen momenteel onderdeel van het leefgebied van de
bruine vuurvlinder. Mogelijk is de recente geschiedenis van kleinschalige en extensieve
landbouw zelfs een belangrijke reden waarom de vlinder in deze regio nog voorkomt. Heel wat
percelen bevinden zich echter al in een te ver gevorderd stadium van verruiging. Verruigende
situaties kunnen weliswaar tijdelijk geschikte nectarbronnen vormen, maar worden al snel
ongeschikt als voortplantingsgebied.
Verschillende leefgebieden van de bruine vuurvlinder bevinden zich op bouwgronden, waardoor
het niet duurzaam is om hier beschermingsmaatregelen te nemen. De onzekerheid van het
landgebruik in de regio is mogelijk een verklaring waarom de vlinder nog aanwezig is, maar
houdt ook een belangrijke bedreiging in.
Relatie tussen aanwezigheid en hulpbronnen
Wanneer we de percelen waar de vlinder minstens 1 maal werd aangetroffen (n=52) vergelijken
met die waar hij niet werd aangetroffen (n=358), zien we dat de dichtheid van alle gekarteerde
hulpbronnen significant hoger is in de percelen met aanwezigheid (fig. 14).
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
38

dichtheid (klasse)
3
2
1
0
dichtheid veldzuring
Gemiddelde dichtheid aan hulpbronnen
dichtheid schap enzuring
39
dichtheid nectar
hoeveelheid structuur
aanwezig
afwezig
Fig. 14. Vergelijking van de dichtheid aan functionele hulpbronnen tussen percelen waar
de bruine vuurvlinder aan- of afwezig was.
In percelen waar de vlinder voorkomt, komen ook meer hulpbronnen samen voor en is de totale
score van de hulpbronnen hoger dan in percelen waar de soort afwezig is (fig. 15).
gem. aantal
5
4
3
2
1
0
Aantal hulpbronnen Totale score hulpbronnen
<
aanwezig
afwezig
Fig. 15. Gemiddeld aantal hulpbronnen en gemiddelde totale score aan hulpbronnen voor
percelen waar de bruine vuurvlinder aan- of afwezig was.
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

Relatie met aanwezigheid andere soorten
We vergeleken de aanwezigheid van andere soorten dagvlinders en sprinkhanen tijdens bezoeken
aan percelen waarbij de bruine vuurvlinder werd waargenomen met bezoeken waarbij geen
bruine vuurvlinder werd aangetroffen. Hiervoor werden de verzamelde veldgegevens uit 2006 en
2007 bijeengelegd. We gebruikten een niet-parametrische 2x2 test (chi², Yates corrected). De
resultaten van deze test waren niet verschillend indien enkel de resultaten van het veldwerk in
2007 werden bekeken.
Bruine vuurvlinder was vaker aanwezig in een perceel waar ook bruin zandoogje, kleine
vuurvlinder of icarusblauwtje aanwezig waren (tabel 10, fig. 16). In 24% van de percelen waar
bruin zandoogje aanwezig is, werd bruine vuurvlinder aangetroffen, in de percelen zonder bruin
zandoogje werd slechts in 5% bruine vuurvlinder gevonden. Bij Icarusblauwtje was deze
verhouding 25% tegenover 7% en bij kleine vuurvlinder 35% tegenover 10%.
kans op aanwezigheid bruine vuurvlinder (%)
40
35
30
25
20
15
10
5
0
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
Tabel 10. Significantieniveaus van de tests waarbij getoetst
werd of de kans op aanwezigheid van de bruine
vuurvlinder verschilt tussen aan- of afwezigheid van
andere soorten (significante relaties in vet).
Soort Significantieniveau
bruin zandoogje chi²=26,61; P

Op basis van ervaringen uit het veld lijkt bruine vuurvlinder in vergelijking met bruin zandoogje
iets schralere vegetaties te prefereren. Het koevinkje is vooral aanwezig in verbossende terreinen
met veel structuur die al vaak te dicht zijn voor de bruine vuurvlinder. Terreinen waar
sikkelsprinkhaan voorkomt zijn door verruiging meestal niet meer geschikt voor de bruine
vuurvlinder.
Relatie tussen aanwezigheid en abiotiek
We vergeleken het bodemtype en de drainageklassen van de graslandpercelen waar de bruine
vuurvlinder minstens 1 maal werd waargenomen in de periode 2005-2007 met alle gekarteerde
percelen grasland in het studiegebied (fig. 17). Van de percelen waarop de bruine vuurvlinder
werd waargenomen, ligt het grootste aandeel op lemig zand, maar de vlinder werd ook
waargenomen op heel wat andere bodemtypes. Het bodemtype van percelen mét bruine
vuurvlinder lijkt iets minder vaak lemig zand en iets vaker lichte zandleem of zand te zijn dan
alle graslandpercelen samen (maar niet statistisch significant).
aandeel (in %)
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Lemig zand Lichte zandleem Zand Klei Zandleem Veen
Fig. 17. Verdeling van de bodemtypes (in %, met standaardfout) van de percelen waar de
bruine vuurvlinder werd aangetroffen t.o.v. alle gekarteerde graslandpercelen.
41
percelen met bruine vuurvlinder
alle graslandpercelen
De bruine vuurvlinder komt meest voor op percelen met drainageklasse c (matig droog) en d
(matig nat), die ook in het studiegebied het meest talrijk zijn. Er is dus geen aantoonbaar verschil
tussen de drainageklasse van graslandpercelen mét en zonder bruine vuurvlinder (fig. 18) .
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

aandel (in %)
70
60
50
40
30
20
10
0
b c d e F h
Fig. 18. Verdeling van de drainageklassen (in %, met standaardfout) van de percelen waar
de bruine vuurvlinder werd aangetroffen t.o.v. alle gekarteerde graslandpercelen.
Habitatkwaliteitsindex voor de bruine vuurvlinder
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
42
percelen met bruine vuurvlinder
alle graslandpercelen
Op basis van de aanwezige hulpbronnen werden kaarten gemaakt met een inschatting van de
actuele geschiktheid van de gekarteerde graslanden voor de bruine vuurvlinder (fig. 19 en 20).
Fig. 19. Inschatting van de geschiktheid van de gekarteerde graslanden in het studiegebied op basis van de
aanwezigheid van de 4 belangrijkste hulpbronnen. In de rode percelen zijn 4 hulpbronnen aanwezig, in de oranje 3,
de gele 2 en de beige 1.

De huidige toestand van de gekarteerde graslanden geeft een indicatie van hun actuele
geschiktheid voor de bruine vuurvlinder. Echter, een geschikte toestand kan zeer tijdelijk zijn.
Indien beheer afwezig blijft of geïntensiveerd wordt, kunnen waard- en nectarplanten op korte
termijn verdwijnen. Anderzijds kunnen veel van de graslanden waar nu bepaalde hulpbronnen
ontbreken op korte termijn geschikt worden indien aanpassingen gebeuren in het gevoerde
beheer.
Fig. 20. Inschatting van de geschiktheid van de gekarteerde graslanden in het studiegebied op basis van de
talrijkheid van de 4 belangrijkste hulpbronnen (opgetelde score voor de verschillende inschattingen).
De actuele geschiktheid van de graslanden en de dichtheid aan individuele hulpbronnen (zie
Bijlage 3) kunnen gebruikt worden om prioriteiten te stellen, maar voor de bescherming van de
bruine vuurvlinder komen ongeveer alle graslanden op niet te sterk aangerijkte bodem in
aanmerking.
43
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

5. Knelpunten en bedreigingen
De achteruitgang van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen is dramatisch. Waar de soort in de
jaren ‘70 en zelfs ’80 nog wijd verspreid voorkwam, namen zijn populaties nadien pijlsnel af.
Deze achteruitgang kan worden toegeschreven aan verschillende oorzaken.
Degradatie van het leefgebied
De voornaamste oorzaak van de achteruitgang van soorten is het verdwijnen van de leefgebieden
en de afname van hun kwaliteit. In het geval van de bruine vuurvlinder is dit niet anders. Het
ideale leefgebied voor de bruine vuurvlinder: het gevarieerde landschap van de hoge
zandgronden met een mozaïek van heide, droge en vochtige types schraallanden, houtkanten,
overhoekjes en kleine akkertjes, ... is zeer zeldzaam geworden in Vlaanderen en ondanks het
extensieve karakter van het studiegebied thans zelfs ook hier nauwelijks nog aanwezig.
Versnippering, bebouwing en veranderd landgebruik heeft geleid tot geïsoleerde populaties die
onder druk staan. Hoewel er nog heel wat graslanden aanwezig zijn in het studiegebied, zijn de
meeste ervan niet in een gunstige toestand, veelal door een ongunstig beheer.
Buiten het Glanshaver-verbond (Arrhenatherion elatioris) dat in de regio nog hier en daar
vertegenwoordigd is, zijn de meeste andere types leefgebied, met name Gewoon struisgrasverbond
(Plantagini-Festucion) met zijn Grasklokje-vegetaties, Heischraal grasland (Nardo-
Galion), het Dwerghaver-verbond (Thero-Airion Tüxen 1951), de Vochtige venige graslanden /
Blauwgraslanden en droge heide bijna volledig (of volledig) verdwenen.
Beheer van graslanden
Intensivering
Het actuele beheer van de meeste graslanden is een belangrijk knelpunt voor de bruine
vuurvlinder. De meeste graslanden werden ongeschikt door de omzetting naar meer voedselrijke
types. Het nastreven van een hoge productiviteit heeft tot gevolg dat er een schaalvergroting
optreedt van de percelen. De bemesting neemt toe, microreliëf, -variatie, -en structuur neemt af.
Vele graslanden worden ingezaaid met hoogproductieve grassoorten zoals engels raaigras
(Lolium perenne L.), die meermaals per jaar gemaaid worden en geen kansen laten voor nectar-
en waardplanten. Op plaatsen die nog wel waard- of nectarplanten bevatten, lijdt de vlinder vaak
onder het gevoerde beheer. Intensief en grootschalig maaibeheer verwijdert in de meeste
gevallen plotsklaps alle nectarbronnen en waardplanten, wat een probleem betekent voor de
adulte vlinders. Dergelijk maaibeheer kan tevens een groot deel van de eitjes en rupsen die zich
op de waardplanten bevinden, mee afvoeren.
Verlaten van graslanden
Ook een tekort aan beheer kan na verloop van tijd leiden tot ongeschiktheid van een leefgebied.
Nadat percelen uit landbouwgebruik genomen worden, treedt de eerste jaren vaak een
verbetering op voor de bruine vuurvlinder. Nectarplanten zoals boerenwormkruid, braam en
Canadese guldenroede kunnen snel toenemen. Ook beschutting en structuur veranderen snel door
spontane opslag van kruiden en struiken en verschillen in vegetatie ten gevolge van de
bodemeigenschappen. De eerste jaren na braaklegging of uitgebruikname kunnen terreinen
daardoor geschikt zijn voor de bruine vuurvlinder. Indien beheer echter langere tijd uitblijft,
treedt er allereerst vervilting van de strooisellaag op, waardoor er een monotone en dichte
grasmat ontstaat. De volgende fase van de natuurlijke successie is een stelselmatige verruiging.
Bij de verruiging spelen vooral boerenwormkruid, bramen, berenklauw en tal van andere hoge
kruiden een rol. In deze fase is veldzuring reeds grotendeels verdrongen, waardoor het gebied
ongeschikt wordt voor de bruine vuurvlinder. Na verloop van tijd verschijnen er meer en meer
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
44

omen in het terrein. Vooral amerikaanse vogelkers, wilg spp., zomereik en berk spp. spelen een
rol in de spontane verbossing.
Onaangepast maairegime
Het voortplantingsgebied van de vlinder in het studiegebied lijkt bijna volkomen te bestaan uit
matig droge tot matig vochtige hooilanden op een bodem van lemig zand of zand. De hooilanden
variëren van voedselarm (Dwerghaver-verbond, Struisgras-verbond en blauwgraslanden) naar
matig voedselrijk (Glanshaver-verbond). De meeste van de door de bruine vuurvlinder gebruikte
terreinen staan onder maaibeheer. Het maaibeheer varieert echter sterk tussen de verschillende
percelen, sommige percelen worden 2 maal gemaaid andere slechts 1 maal. Vele percelen lijken
eerder gemaaid te worden met de bedoeling verruiging en verbossing tegen te gaan i.p.v.
werkelijke hooiopbrengst. Tal van hooilanden worden dus slechts eenmaal, vaak vrij laat op het
jaar gemaaid. Hierdoor bevinden tal van graslanden zich in een suboptimale toestand waarbij ze
verkeren in het dominante grassen stadium waarbij in het studiegebied vooral gestreepte witbol
een belangrijke plaats inneemt. Aangezien in vele gevallen de hoofdbekommernis het tegengaan
van verruiging en verbossing is, worden ook heel wat terreinen gemaaid zonder afvoer van het
maaisel, wat op middenlange termijn automatisch leidt tot ongeschikte vegetaties met een
gesloten grasmat.
Omzetting graslanden in graasweiden voor paarden
Zoals op tal van plaatsen in Vlaanderen wordt het open landschap in het studiegebied meer en
meer ingenomen door hobbyisten met paarden. Dit heeft tot gevolg dat heel wat voormalige
gras- of hooilanden sterk begraasd worden. Voor de bruine vuurvlinder is deze begrazing
meestal te intensief. Door deze overbegrazing blijft er in de meeste gevallen geen ruimte voor
nectar- en waardplanten. De grasmat wordt zeer kort afgegraasd, en het raster staat meestal tot
aan de rand van het perceel waardoor nauwelijks hogere vegetaties overblijven. Desalniettemin
kan begrazing door paarden –indien het op de juiste manier gebeurt- wel een bruikbare
vegetatiestructuur opleveren. Een terrein in Blauberg dat gebruikt wordt als renbaan
gecombineerd met graslanden onder een gefaseerd graasbeheer, kan bijvoorbeeld als zeer
geschikt omschreven worden.
Stikstofaanrijking
Binnen praktisch het ganse landbouwareaal wordt de toediening van meststoffen (N, K en P)
toegepast om de productie te verhogen. Een bijkomend gevolg van deze industriële vorm van
landbouw is een hoge algemene atmosferische N-depositie. Door deze kunstmatige verhoging
van de voedselrijkdom zijn waarschijnlijk grote veranderingen opgetreden in de
soortensamenstelling van de door de bruine vuurvlinder gebruikte graslanden, zelfs op plaatsen
waar bemesting niet direct werd aangebracht. De door de bruine vuurvlinder gebruikte
vegetatietypes droge heide, heischraal grasland, vochtige venige graslanden en vegetaties van het
Dwerghaver- en Gewoon struisgras-verbond zijn over het algemeen (zeer) gevoelig voor
aanrijking door meststoffen. Het gevolg van deze aanrijking is de opkomst van enkele dominante
grassoorten die de vegetaties snel (en vaak definitief) veranderen. De vegetaties van het
Glanshaver-verbond houden meestal nog stand onder een lichte vorm van bemesting, maar ook
hier kunnen grassoorten zoals gestreepte witbol uiteindelijk het bloemrijke karakter overnemen.
Het schrale karakter van een grasland zorgt vaak voor heel wat microvariatie en het hieraan
gekoppelde microklimaat. Aanrijking leidt in veel gevallen tot soortenarmere graslanden, met
een gering nectaraanbod en weinig variatie in de structuur. In combinatie met een verlenging van
de groeiseizoenen ten gevolge van het wijzigend klimaat, ontstaan hierdoor veel koelere situaties
in de grasmat, met een ongunstig effect op rupsen.
45
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

Naast dit effect op het microklimaat, is veldzuring zowel op sterk zure als op zwaar bemeste
grond gevoelig aan een overdosis ammoniak (Weeda 2004). Ook blijken hoge N-gehalten in de
waardplanten een sterk negatief effect te hebben op de bruine vuurvlinder (zie Hoofdstuk 3).
Binnen het studiegebied is er weinig intensieve akkerbouw. Van industriële varkens- of
rundveehouderijen is er nauwelijks sprake. Dit uit zich o.a. in het feit dat er vrijwel geen maïs
geteeld wordt in de regio. Op veel van de graslanden of voormalige akkers is momenteel
nauwelijks bemesting. Door de afwezigheid van industriële landbouw en het geringe gebruik van
meststoffen op de graslanden, is er in het studiegebied een beperkte stikstofdepositie ten opzichte
van heel wat andere regio’s in Vlaanderen (fig. 21). Ook uit een berekening van de
ammoniakbelasting op basis van de aanwezige korstmossen, komt de regio van Begijnendijk
duidelijk naar voor als een gebied met lage stikstofdruk (Van den Broeck et al. 2007).
Fig. 21. Totale zuurdepositie in ZEQ/ha/jaar in Vlaanderen op basis van het OPS model (gegevens 2004), met
aanduiding van het studiegebied (Bron: Vlaamse Milieumaatschappij, 2007, DVP Depositiemeetnet verzuring).
Aangezien de belangrijkste waardplant van de bruine vuurvlinder, veldzuring, nog erg verspreid
en algemeen voorkomt, zijn veranderingen in de voedingswaarde van deze planten mogelijk een
belangrijke reden voor de achteruitgang van de vlinder. In het studiegebied zijn de toenames aan
depositie van verzurende stoffen nog beperkt maar elders in het voormalige verspreidingsgebied
van de vlinder zijn deze zeer hoog. Mogelijk is de hoge stikstofdepositie een onderschatte reden
voor de verregaande achteruitgang van heel wat andere soorten.
Isolatie
De bruine vuurvlinder is een dagvlinder met een beperkte mobiliteit. Exacte gegevens over het
vliegbereik zijn niet bekend, maar bedragen waarschijnlijk maximaal enkele kilometers. Doordat
de soort nog verspreid in het studiegebied voorkomt, lijkt kolonisatie van nieuwe percelen
momenteel niet het belangrijkste knelpunt. Maar verplaatsingen kosten ook energie en verhogen
het risico op sterfte. Wanneer vlinders die op zoek gaan naar geschikte eiafzet-terreinen of
nectarbronnen het leefgebied verlaten en terecht komen in een ongeschikte omgeving, kunnen ze
voorgoed verloren gaan voor de populatie (sink- of put-populaties). Indien het omringende
landschap rijk is aan geschikte zones vormt dit niet zo’n probleem, maar in landschappen waar
de verhouding geschikt/ongeschikt laag is, kan dit leiden tot uitputting van de restpopulaties.
Door intensivering en veranderingen van het landgebruik beslaan de overgebleven geschikte
leefgebieden momenteel minder dan 2% van het totale landschap. Hoewel de ruime verspreiding
van de vlinder aantoont dat de aanwezige deelpopulaties in het studiegebied waarschijnlijk met
elkaar in verbinding staan, is het in een aantal zones wel van belang om aandacht te hebben voor
verbindende maatregelen en een verbetering van de basiskwaliteit van graslanden en wegbermen
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
46

met het oog op een goede uitwisseling tussen kerngebieden en het beperken van het verlies van
individuen door een te beperkte aanwezigheid van waard- of nectarplanten.
Deelgebieden waartussen de connectiviteit kan verbeterd worden zijn:
Witte bergen en Palingspot-Moorsel met Meetshoven - Hoeksken - Willenkensberg,
Balenberg met Meetshoven - Hoeksken - Willenkensberg,
Hoeksken met Willenkensberg.
Het hoofdverspreidingsgebied wordt bovendien gescheiden van de populatie aanwezig in
Pijpelheide-Kwadeplas. Een groot deel van het tussenliggende gebied wordt gevormd door de
vochtige vallei van de Meerloop en is zowiezo ongeschikt. De zone waar verbindingen mogelijk
zijn is eerder beperkt en hier vormt een beperkte graslandkwaliteit plaatselijk dus werkelijk een
bottle-neck.
Populatiegrootte
Voor een duurzaam behoud van een populatie is het van belang dat deze voldoende groot is. Een
duurzame vlinderpopulatie bedraagt minimaal honderden tot liefst duizenden vlinders (Hanski &
Gilpin 1997). Kleine populaties hebben een verhoogde kans op uitsterven en door stapsgewijs
uitsterven van kleine lokale populaties kan uiteindelijk ook een regionale populatie verdwijnen.
De lage dichtheden aan vlinders die werden vastgesteld in het studiegebied zijn alarmerend
aangezien zij veel lager zijn dan beschreven in Nederland. Omdat de vlinder nog een vrij
uitgestrekt leefgebied blijkt te hebben, kunnen lokale verliezen opgevangen worden door
immigratie van omringende percelen, maar echt grote bronpopulaties konden in het studiegebied
niet worden aangetroffen. Dit is een belangrijk knelpunt.
Bestemming
Het studiegebied bestaat op het gewestplan voor een groot deel uit landbouw met hierin een dicht
netwerk aan woonzone en woonuitbreidingszone. De gewestplanbestemmingen natuur- en
bosgebied komen slechts zelden voor en hebben hun concentraties in de vochtige valleien en in
bosgebieden. Buiten de regio Meetshoven ligt de verspreiding van het geschikt leefgebied voor
de bruine vuurvlinder volledig buiten deze groengebieden. Dit bemoeilijkt het nemen van
gepaste, structurele beschermingsmaatregelen voor de bruine vuurvlinder.
Nochtans kan enige aandacht voor insectenvriendelijk beheer en inrichting van het extensieve
landschap een belangrijke bijdrage leveren voor het behoud van de bruine vuurvlinder. Binnen
het lopende proces rond de afbakening van het buitengebied zou dit element dienen opgenomen
te worden. Landschappen met kleinschalige landbouw op voedselarme bodem zijn zeldzaam aan
het worden en hebben nood aan meer bescherming. Zoniet zal dit landschapstype verdwijnen,
samen met soorten zoals de bruine vuurvlinder.
47
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

6. Richtlijnen voor beheer en inrichting
Door zijn ecologie is de bruine vuurvlinder gevoelig aan de voedingstoestand én de beheersvorm
van een gebied. Om deze soort in onze streken te behouden en op plaatsen waar hij verdwenen is
terug te krijgen, zijn de meeste vormen van modern landgebruik ongunstig. Een aanpassing van
het landgebruik, aandacht voor de soort bij de inrichting van terreinen en in sommige gevallen de
instelling van een soortspecifiek beheer zijn dan ook nodig om de soort (alleszins tijdelijk) te
ondersteunen.
In dit hoofdstuk bespreken we de mogelijke maatregelen waarmee geschikte leefgebieden
kunnen onderhouden worden en potentieel geschikte vegetaties ook effectief geschikt kunnen
gemaakt worden. Hierbij wordt ook rekening gehouden met een eventuele landbouwkundige
functie van de terreinen.
Vlindervriendelijk graslandbeheer
In een uitgestrekt landschap met, op korte afstand van elkaar, grote oppervlakten van de
gewenste vegetatie, is meestal geen specifiek beheer nodig om een typische soort te kunnen
behouden. Hoewel nooit alle percelen in een geschikte toestand zullen zijn, is er voldoende
variatie opdat een soort kan vinden wat hij nodig heeft.
Om binnen een beperkte oppervlakte echter aan alle ecologische eisen van een gespecialiseerde
soort zoals de bruine vuurvlinder te voldoen, is vaak een specifiek beheer nodig met
soortgerichte aandacht.
Een soortspecifieke benadering met uitsluitend aandacht voor één soort kan een tijdelijk
redmiddel zijn maar is op lange termijn niet haalbaar. Opdat gunstige maatregelen voor de bruine
vuurvlinder duurzaam kunnen blijven uitgevoerd worden, moeten deze dan ook kaderen in een
haalbaar onderhoudbeheer.
De meeste van onderstaande maatregelen beschrijven dan ook realistische beheermaatregelen die
als standaard onderhoudbeheer voor de besproken vegetatietypes kunnen ingezet worden. Een
beheer volgens deze methoden bevoordeelt ook andere typische soorten van deze graslanden.
Want net als de bruine vuurvlinder hebben veel andere soorten van voedselarme tot matig
voedselarme graslanden nood aan een gevarieerde, structuurvolle en kruidenrijke vegetatie.
Hoewel het beheer niet gericht is op één enkele soort, kan de aanwezigheid van een met
uitsterven bedreigde dagvlinder wel duidelijk een reden zijn om gebieden prioritair te gaan
beheren of er specifieke aandacht naartoe te laten gaan.
Hieronder worden de principes beschreven op basis waarvan een grasland op een
insectenvriendelijke wijze kan worden beheerd of ingericht, met toelichting waarom dit voor de
bruine vuurvlinder gunstig is. Verderop wordt per mogelijk geschikt vegetatietype uitgewerkt
welk beheer nodig is om de vegetatie er in een geschikte toestand voor de bruine vuurvlinder te
behouden of te brengen.
Aangezien de populatie momenteel sterk bedreigd is, en de impact van extensieve begrazing
momenteel moeilijk kan ingeschat worden, lijkt een beheer van maaien en afvoeren momenteel
in de meeste gevallen de beste keuze. Extensieve begrazing zou theoretisch gezien ook een
geschikte beheersvorm kunnen zijn, maar in het studiegebied werd de vlinder tot dusver niet
waargenomen op terreinen met begrazing. Het is niet duidelijk of de reden hiervoor is dat
begrazing in het algemeen niet gunstig is, of dat de toegepaste begrazing in het studiegebied te
intensief is. Extensieve begrazing van schrale weilanden of nabegrazing van hooilanden is geen
algemene landgebruiksvorm in de regio, buiten enkele terreinen van maneges en enkele terreinen
van Natuurpunt vzw in de omgeving van het Papendel en de Balenberg. Zelfs extensieve
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
48

egrazing lijkt in een aantal gevallen te leiden tot minder geschikte situaties. Een perceel op de
Balenberg bleek na het instellen van begrazing door schapen zeer nectararm geworden en
kortbegraasd. De vlinder kon hier ook niet meer worden aangetroffen.
In de natuurgebieden kan een soortgericht beheer optimaal uitgevoerd worden. In graslanden met
landbouwfunctie kunnen maatregelen in delen van percelen worden uitgevoerd. Uiteraard dienen
hiervoor geschikte ondersteuningsvergoedingen te worden voorzien.
Fig. 22. Droog structuurvol grasland. Naar alle waarschijnlijkheid ontwikkelde deze vegetatie zich uit een
voormalige akker. Als nectarplanten zijn hier o.a. duizendblad, sint janskruid, knoopkruid en gewoon biggenkruid
aanwezig. In combinatie met de aanwezigheid van zowel veld- als schapenzuring vormt dit een ideaal leefgebied
van de bruine vuurvlinder. (Perceel 374, foto Marc Herremans).
Gefaseerd maaien van graslanden
Veel graslanden in landbouwgebruik en zelfs binnen natuurgebieden, worden gemaaid zonder
rekening te houden met de aanwezigheid of de levenscyclus van de aanwezige organismen. Deze
graslanden worden vaak verschillende keren per jaar, en over hun volledige oppervlakte
gemaaid.
Dit kan tijdelijk ongunstig zijn voor veel soorten dieren én planten. De bloei, zaadzetting en
zaadverspreiding bij planten is immers een proces dat tijd nodig heeft. Laatbloeiende of traag
ontwikkelende soorten krijgen dan vaak ook geen kans. Ook op insecten heeft de timing en de
schaal van maaibeheer een grote invloed. Bij grootschalig maaibeheer verdwijnen niet alleen de
voedselplanten, maar worden vaak ook een groot deel van de vlindereitjes en –rupsen met het
49
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

maaisel afgevoerd. In het geval van relictpopulaties of geïsoleerde populaties die niet of
nauwelijks kunnen uitwijken naar andere terreinen kan dit dramatische gevolgen hebben.
Voor de bruine vuurvlinder is het momenteel vaak zo dat belangrijke hulpbronnen zoals nectar
en voedselplanten van het ene moment op het andere onbeschikbaar worden en dat dit
waarschijnlijk een belangrijke bedreiging vormt voor zijn voortbestaan.
Het instellen van een gefaseerd maaibeheer met enige aandacht voor de juiste periode kan
hiervoor een oplossing bieden. Bij gefaseerd maaien wordt het terrein niet over de ganse
oppervlakte op eenzelfde moment gemaaid maar worden stroken uitgespaard, of wordt het
perceel opgedeeld in zones met elk een apart maairegime.
Dit is vooral van toepassing in graslanden die reeds in een gunstige voedingstoestand bevinden.
Percelen waarin via maaibeheer aan verschraling wordt gewerkt, kunnen op een iets intensievere
wijze worden beheerd (zie hieronder bij omvormingsbeheer).
Fasering kan ook worden toegepast boven perceelsniveau. In gebieden onder beheer bij
Staatsbosbeheer in Nederland worden percelen wel volledig gemaaid, maar is er fasering tussen
de percelen (Piet Ursem, pers. med.). Dit beheer is echter enkel mogelijk wanneer men te maken
heeft met een netwerk van percelen die zich op een geringe afstand van elkaar bevinden.
Zones die in de eerste maaiperiode blijven overstaan, dienen zeker in de tweede maaiperiode
gemaaid te worden. Indien plekken meerdere jaren achter elkaar niet gemaaid worden, treedt er
verruiging op. In perceelsranden kan het nuttig zijn om zones gedurende langere periodes
ongemaaid te laten (ruigere overgang naar mantel/zoom).
Maaihoogte en -methode
Een niet té lage maaihoogte is van belang. Uiteraard dient voldoende biomassa te worden
afgevoerd om een verschralend effect te hebben. Maar indien percelen te kort gemaaid worden,
kunnen rupsen, eitjes en zelfs poppen worden beschadigd en/of afgevoerd met het maaisel.
Rupsen die in hooibalen of maaiselhopen terechtkomen hebben meestal geen kans op overleving
en worden meestal snel afgevoerd naar ongeschikt gebied.
In Nederland heeft Staatbosbeheer goede ervaringen met een maaihoogte van 7cm (Piet Ursem,
pers. med.). Het maaisel wordt daarna enkele dagen op het veld gelaten vooraleer het wordt
afgevoerd, zodat ongewervelden opnieuw de overblijvende vegetatie in kunnen kruipen.
Maaiperiode
In de meeste matig voedselrijke graslanden die zich reeds in een gunstige situatie bevinden, zijn
twee maaibeurten vereist.
De beste maaiperiode bij een onderhoudbeheer is wanneer de vliegperiode van de eerste
generatie van de bruine vuurvlinder ten einde loopt of beëindigd is, m.a.w. wanneer de vlinders
in ei- of rupsstadium zijn. Zo worden nectar en waardplanten niet weggemaaid terwijl de vlinder
vliegt, en hebben de planten kans om zich opnieuw te ontwikkelen tegen de volgende generatie.
Bij een niet te lage maaihoogte kunnen eitjes en rupsen worden gespaard (zie hoger).
In normale jaren dient de eerste maaibeurt dus te gebeuren in de laatste helft van juni. De datum
van de tweede maaibeurt hoeft niet zo precies te zijn, maar wel best nadat de vlinders zijn
uitgevlogen. Dus ten vroegste eind augustus en best begin september. (indien niet te laat gemaaid
wordt, kan de vegetatie zich ook terug enigszins ontwikkelen tegen dat een uitzonderlijke derde
generatie vliegt). Tegen eind augustus zijn ook de meeste planten tot bloei en zaadzetting kunnen
komen.
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
50

Op de meest voedselarme percelen kan een enkele maaibeurt volstaan, die best plaatsvindt eind
augustus.
Voor de meest geschikte maaiperiodes en –frequenties voor percelen in omvorming verwijzen
we naar het hoofdstuk waarin de instandhouding en herstel van de potentieel geschikte vegetaties
voor de bruine vuurvlinder worden uitgewerkt.
Beschutting
Kleinschalige percelering resulteert automatisch in variatie en beschutting op korte afstand. Het
in stand houden van het kleinschalige landschap of het stimuleren ervan is daarmee een
belangrijke richtlijn.
Om in een perceel zones te creëren met een windluw karakter en/of hoekjes met een goed
microklimaat kunnen enkele eenvoudige richtlijnen gegeven worden.
Beschutte plekken kunnen gecreëerd worden door het aanplanten (of spontaan laten
ontwikkelen) van onderbroken houtkanten en struikgewas. Best kan men golvende bosranden,
inhammen en glooiende hagen creëren op zuidelijk georiënteerde perceelsranden of –hoeken,
deze warmen het snelst op.
In grote percelen kan de windwerking gebroken worden door het aanleggen van verspreide
bosjes of lijnvormige maar onderbroken houtkanten als windremmende en –brekende elementen.
Deze bevinden zich best in het ZW van de percelen waarbij rekening gehouden wordt met de
overheersende zuidwestenwind.
Er kan best gewerkt worden met inheems en streekeigen plantmateriaal. Om voldoende
beschutting te bieden voor de vlinder zonder zijn verspreiding in het gedrang te brengen, kunnen
best tussen 1/3 de en 3/4 de van de perceelsgrenzen beplant worden. Afhankelijk van de ligging in
het landschap en het landgebruik van de nevenliggende percelen kan er voor gekozen worden om
tussen de laagblijvende struiken af en toe een hoge boom te plaatsen.
Voor de bruine vuurvlinder volstaat het aanplanten (of spontaal laten opkomen) van laag
blijvende struiken zoals: sleedoorn, meidoorn, gelderse roos, vlier, wilg,…
Indien het perceel zich bevindt langs de rand van een bos, is het aangeraden om ipv een
enkelvoudige houtkant eerder te werken met een volledige mantel-zoom vegetatie (zie
hieronder). Bij het stimuleren van beschutting moet er steeds op toegezien worden dat de
vegetatie niet te gesloten wordt voor de vlinder.
Mantel-zoom
Scherpe overgangen tussen verschillende biotopen zijn in natuurlijke ecosystemen praktisch
onbestaande, doch in het moderne landgebruik zijn ze vaak eerder regel dan uitzondering. De
overgangsvegetatie tussen bos en open vegetaties wordt mantel-/zoomvegetatie genoemd.
Een mantel-/zoomvegetatie vormt de natuurlijke overgang tussen bos en open terrein en wordt
gevormd door een uiteenlopende mix van struiken, struweel en ruigteplanten (Stortelder et al.
1999). Mantel-/zoomvegetaties hebben belangrijke functies in het leefgebied van veel plant- en
diersoorten, zowel door het voorkomen van bepaalde planten en structuren, de beschutting als
door het bijzondere microklimaat. Het lijnvormige verloop van een mantel-/zoomvegetatie kan
tevens de migratie van vlinders en andere diersoorten bevorderen.
De mantel is de begroeiing van struiken aansluitend op de bomen in het bos. Ideaal is hij
opgebouwd uit een eerste zone met hogere, schaduwminnende soorten, en een tweede zone,
aansluitend bij de zoomvegetatie die is opgebouwd uit lagere, lichtminnende struiken. De kroon
51
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

van de uiterste struiken reiken tot op de grond en vormen zo een dichte, opgaande structuur. Een
houtkant die op perceelsranden staat, kan deze functie vervullen (Govaere & Vandekerkhove
2005).
De zoom (ideaal 3-5m breed) is voornamelijk opgebouwd uit hoge, meerjarige kruiden. Deze
kruiden vormen een belangrijke nectarbron voor tal van insecten. Door het ruigere karakter
kunnen organismen hier ook beschutting vinden. Vele graslandsoorten hebben voor hun
overwintering bijvoorbeeld meer beschutting nodig. Veel insecten slapen of verpoppen liefst in
houtige vegetaties. Voor de bruine vuurvlinder vormt de zoom met zijn nectarplanten zoals
boerenwormkruid, bramen, wilgenroosje, knoopkruid, distels,…een belangrijke nectarbron.
Een ideale mantel-/zoomvegetatie bevat enkel inheemse en liefst streekeigen soorten. De mantel-
/zoomvegetatie hoeft niet recht te zijn, het is beter te streven naar een golvende grens tussen
struik- en kruidlaag, zodat de lengte van deze gradiëntrijke zone toeneemt. In- en uithammen
creëren een rafelige of gekartelde bosrand, gunstig voor warmteminnende insecten. Een goede
oriëntatie van mantel-/zoomvegetaties kan de kwaliteit van dit microklimaat nog verhogen.
De ontwikkeling van een mantel-vegetatie kan gebeuren door aanplant van een houtkant (zie
punt Beschutting) of door het creëren van licht in de bosrand. Voor een ontwikkeling van een
goede zoom-vegetatie voor de bruine vuurvlinder volstaat een strook van ongeveer 3 meter die
grenst aan de mantelvegetatie enerzijds en anderzijds overgaat in het hooiland. Indien men te
maken heeft met grote percelen kan men de breedte van de zoomvegetatie uitbreiden tot
maximaal 5 meter. Om verbossing tegen te gaan dient deze zone beheerd te worden. Dit beheer
is afhankelijk van de snelheid van de natuurlijke successie. Meestal volstaat gefaseerd maaien en
afvoeren van de vegetatie. Bijvoorbeeld elk jaar 1/3 tot 1/5 van de zoom maaien.
Fig. 23. Matig voedselrijk grasland, met goed ontwikkelde mantel/zoom vegetatie (Perceel 363,
foto: Marc Herremans).
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
52

Structuurvariatie
Met structuurvariatie bedoelen we hier de kleine verschillen in vegetatiehoogte en –dichtheid
binnen een perceel. Voor de bruine vuurvlinder blijkt deze variatie en het hieraan gekoppelde
microklimaat van groot belang. De geprefereerde eiafzetplaatsen bevinden zich immers meestal
op warme plekken met schaarse vegetatie.
Structuurvariatie binnen vegetaties kan het gevolg zijn van verschillen in voedselrijkdom van de
bodem, maar ook van het gevoerde beheer. Gefaseerd maaien leidt alvast tot een vorm van
structuurvariatie doordat aangrenzende zones verschillen in maaidatum. Ook ‘slordig maaien’
kan hiertoe bijdragen (hier en daar kleine plekjes ongemaaid laten). Indien hier en daar maaisel
blijft liggen, leidt dit ook tot verschillen in de vegetatiehoogte. Plekken met schaarse begroeiing
zijn vaak aanwezig op de meest voedselarme locaties in een perceel. Een doorgevoerd
verschralingsbeheer van graslanden zal hierdoor automatisch leiden tot verhoogde
structuurvariatie.
Doordat paarden en koeien niet alles even kort grazen, leidt begrazing meestal tot variatie in de
vegetatiestructuur. Er is echter een groot risico op overbegrazing, wat niet alleen tot een meer
homogene begroeiing leidt, maar eveneens tot een hogere kans op begrazing van de
waardplanten, vermindering van het nectaraanbod of zelfs vertrappeling van rupsen of poppen.
Tenslotte kan gericht gewerkt worden aan het creëren van pioniersvegetaties. Het kleinschalig
verwijderen van de voedselrijke toplaag bijvoorbeeld of het bewust dieper maaien op sommige
plaatsen. Op deze plaatsen kunnen zich pioniers- en schrale vegetaties ontwikkelen die kunnen
gebruikt worden als eiafzetplaats.
Omvormingsbeheer van soortenarm naar bloemrijk grasland
(Naar: Ontwikkeling van botanisch waardevol grasland, Bax, I. en Schippers, W., 1998)
Veel graslanden bevinden zich momenteel in een suboptimale vorm voor de bruine vuurvlinder.
Door het instellen van een specifiek verschralingsbeheer kunnen de graslanden na verloop van
tijd omgevormd worden van biologisch weinig interessante tot interessante graslanden. Dit
omvormingsbeheer is enkel mogelijk indien men rekening houdt met enkele basisregels.
Om van een vegetatie met slechts enkele, zeer algemene (gras)soorten te komen tot een
gevarieerde gras-kruidenmat moet een verandering optreden in de concurrentieverhouding tussen
de verschillende plantensoorten. Productieverlaging is het middel om deze verschuiving te
verkrijgen. Productieverlaging kan gerealiseerd worden door a) niet te bemesten en b) te maaien
met afvoer van het maaisel. Gecombineerd, doorbreken deze maatregelen de grassendominantie
en brengen ze de grasproductie in de regel vlot omlaag. Intensievere herstelmaatregelen zoals het
afgraven van de voedselrijke toplaag (bouwvoor) zijn een andere efficiënte manier om aan een
grondige verschraling te doen. Deze vaak ingrijpende vorm van natuurherstel wordt hier niet
uitgewerkt.
Bij een productieverlaging ruimen hoogproductieve grassen (zoals engels raaigras, gestreepte
witbol, ...) het veld en ontstaan er vestigingsmogelijkheden voor een groot aantal andere, minder
productieve en concurrentiekrachtige grassen en kruiden. Het voorkomen van plantensoorten is
min of meer te relateren aan de hoogte van de gewasproductie en kan zo kenmerkend zijn voor
een bepaalde ontwikkelingsfase. Uiteindelijk blijkt dat weinig productieve graslanden (op vaak
voedselarme bodems) de meeste soorten herbergen.
Beide aspecten zijn van belang voor een snelle afname van de voedselrijkdom:
53
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

a) Niet bemesten
De voedselrijkdom van een bodem is te beïnvloeden door maatregelen als bemesting, begrazing
en maaibeheer. Bemesten blijkt veruit het meest effectieve stuurmiddel om de voedselrijkdom
van een bodem te beïnvloeden. Het achterwege laten of zeer sterk reduceren van bemesting is
dan ook de belangrijkste maatregel om in acht te nemen. In combinatie met maaien en afvoeren
leidt deze maatregel in de meeste gevallen tot een snelle productiedaling.
b) Maaien en afvoeren
Maaien en afvoeren onttrekt voedingsstoffen (N,P, K) aan de grond. Er wordt ook gesproken van
verschraling. Feitelijk is dit het geval wanneer niet langer aan de voor plantengroei optimale
verhouding van N, P en K voldaan wordt en hierdoor minder dichte en lagere vegetaties
ontstaan.
Om een raaigrasweide (fase 0), grassen-mix (fase 1) of dominant stadium (fase 2) om te vormen
naar een gevarieerd, kruidenrijk grasland (fase 3 en 4) is het effectief om de eerste maaibeurt
“vroeg” uit te voeren (voor de typering van de fases, zie tabel 11). De tweede helft van mei (fase
0 en 1) of uiterlijk de eerste week van juni (fase 2) is de meest geschikte periode omdat de
dominante grassen dan hun energie steken in het doorschieten van de bloeistengels en het tot
bloei komen. Door achterwege laten van N-bemesting wordt vervolgens de hergroei van deze
dominante grassen vertraagd.
In fase 0 en 1 profiteren hier allereerst een aantal andere grassoorten dan engels raaigras van. Dit
geldt ook voor een aantal (éénjarige) kruiden. De meeste kruiden uit de fasen 3 en 4 kennen een
tragere voorjaarsontwikkeling dan de dominante grassen van fase 2 (witbol, vossestaart en
glanshaver). Na een vroege maaibeurt (voor half juni) groeien deze kruiden relatief snel door en
onderdrukken de hergroei van de tot dan toe dominante grassoorten. Dit geldt met name voor de
(na)zomerbloeiers onder de kruiden. Het zijn deze kruiden en een aantal minder productieve
grassen (reukgras, rood zwenkgras en gewoon struisgras) die het totale jaarproductieniveau
verlagen.
Verschillen in maaidatum kunnen duidelijk tot uitdrukking komen op graslanden met éénzelfde
geschiedenis en bodem. Bij een uitgestelde maaidatum (15 juni en 1 juli) in de fasen 0, 1 en 2
blijven hoge jaarproducties en geringe botanische waarden jaar-in-jaar-uit gehandhaafd als
gevolg van de blijvende grassendominantie. Dit fenomeen wordt nog eens versterkt door de
ongestoorde zaadvorming van de dominante grassen. Mede hierdoor kan bijvoorbeeld het
bekende dominant stadium met gestreepte witbod (fase 2 op zandbodem) jarenlang standhouden.
In de onderstaande tabel worden de ideale maaitijdstippen per fase weergegeven.
Tabel 11. Ontwikkelingsfasen en maairegime op kalkarme zand- en leemgronden (naar: Ontwikkeling van botanisch
waardevol grasland, Bax, I. en Schippers, W. 1998).
VOCHTIG TERREIN
MATIG DROOG TERREIN
DROOG TERREIN
(bv. Glanshaver-verbond)
(bv. Glanshaver-verbond)
(bv. Dwerghaver- en Gewoon
struisgras-verbond)
Fase 0: Raaigrasweide Fase 0: Raaigrasweide Fase 0: Raaigrasweide
Vrijwel gesloten, uniforme grasmat. Vrijwel gesloten, uniforme grasmat. Vrijwel gesloten, uniforme grasmat.
De begroeiing heeft sterke glans. De begroeiing heeft sterke glans. De begroeiing heeft sterke glans.
Engels raaigras bedekt meer dan 50%. Engels raaigras bedekt meer dan 50%. Engels raaigras bedekt meer dan 50%.
Kleine open plekken , opgevuld met oa: Kleine open plekken , opgevuld met oa: Kleine open plekken , opgevuld met oa:
vogelmuur, varkensgras en straatgras vogelmuur, varkensgras en straatgras vogelmuur, varkensgras en straatgras
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
54

Fase 1: Grassenmix Fase 1: Grassenmix Fase 1: Grassenmix
Grof mozaïek van productieve grassen. Grof mozaïek van productieve grassen. Grof mozaïek van productieve grassen.
Als kruiden voorkomen, is het Als kruiden voorkomen, is het
"Haarden" van zeer algemene kruiden: vleksgewijs
vleksgewijs
kruipende boterbloem, witte klaver ed. Engels raaigras bedekt minder dan 50% Engels raaigras bedekt minder dan 50%
Gestreepte witbol bereidt invasie voor. Open plekken opgevuld met kortlevende
grassoort zachte dravik.
Fase 2: Witbol-stadium Fase 2: Witbol-stadium Fase 3a: Gras-kruidenmix
Gestreepte witbol, met zijn oud-roze Het matig productieve gras gestreepte In het nog grove grassenpatroon zijn
kruiden als duizendblad, gewoon
bloeipluimen in mei, voert de boventoon. witbol domineert de graslaag (>50%) biggenkruid en
Algemene kruiden als veldzuring en De oud-roze gekleurde bloeipluimen schapenzuring aanwezig.
scherpe boterbloem vergezellen de
dominante grassoort.
(mei) kruigen later een strokleur.
Fase 3: Gras-Kruidenmix Fase 3: Gras-Kruidenmix Fase 3: Gras-Kruidenmix
Matrix van minder productieve grassen, Matrix van minder productieve grassen, Matrix van minder productieve grassen,
reuk-, rood zwenk- en gewoon reuk-, rood zwenk- en gewoon
zoals reukgras en rood zwenkgras. struisgras.
struisgras.
Enkele kruiden zijn min of meer Enkele kruiden zijn min of meer Enkele kruiden zijn min of meer
karakteristiek voor de vochttoestand: karakteristiek voor de vochttoestand: karakteristiek voor de vochttoestand:
pitrus en echte koekoeksbolem. smalle weegbree en kleine klaver. smalle weegbree en kleine klaver.
Zeer algemene kruiden van fase 1 en 2 De kruiden komen homogeen De kruiden komen homogeen
komen homogeen verspreid voor (mix). verspreid voor (mix). verspreid voor (mix).
Fase 4: Bloemrijk grasland Fase 4: Bloemrijk grasland Fase 4: Droog kruidenrijk grasland
Matrix van laagproductieve grassen en Matrix van laagproductieve grassen met De grasproductie is zeer gering.
schijngrassen. minder algemene kruiden.
Russen, oa. biezeknoppen.
Zeggen, oa. scherpe zegge.
Groot aantal kruiden karakteristiek voor
vochttoestand en grondsoort, zoals:
kale jonker en gewone brunel
Karakteristieke plantensoorten: Karakteristieke plantensoorten: Karakteristieke plantensoorten:
pitrus, echte koekoeksbloem (F3), smalle weegbree en kleine klaver (F3)
biezeknoppen, kale jonker, gewone
brunel (F4)
Fase Faseduur Maairegime
duizendblad, gewoon biggenkruid,
gewone veldbies,
margriet, knoopkruid, gewone rolklaver
(F4) schapenzuring en st. janskruid (F3)
muizenoor, grasklokje en zandblauwtje
(F4)
Fase 0: Raaigrasweide 1 à 2 jaar 2 à 3 maal/jaar. 1ste snede: 2 de helft mei, kort de winter in.
Fase 1: Grassenmix 1 à 2 jaar 2 à 3 maal/jaar. 1ste snede: 2 de helft mei, kort de winter in.
Fase 2: Witbol-stadium 2 à 3 jaar 2 maal/jaar. 1 ste snede: 1 ste helft juni, 2 e snede: september
Fase 3: Gras-Kruidenmix 2 à 4 jaar 2 maal/jaar. 1 ste snede: 2 e helft juni, 2 e snede: september
2 maal/jaar. 1
Fase 4: Bloemrijk grasland 4 à 8 jaar tot eindfase.
ste snede: half juni/juli, 2 e snede:
september/oktober
55
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

Instandhouding en herstel van de potentieel geschikte vegetaties voor de bruine
vuurvlinder
Droge heide
Dit vegetatietype is nauwelijks nog aanwezig binnen het onderzochte gebied. Het lijkt ook niet
realistisch om nog te streven naar heideherstel op een schaal die voldoende groot is om werkelijk
te kunnen spreken van een “heide”. Wel zijn er in het gebied Meetshoven een aantal locaties
waar zich plaatselijk droge heide ontwikkelt. Een gevarieerd landschap met heide-elementen kan
gunstig zijn voor de bruine vuurvlinder.
In de ruimere omgeving, meerbepaald het natuurgebied Averbode Bos & Heide en Heimolen te
Gijmel wordt momenteel en/of in de toekomst gewerkt aan het herstel van droge heide. De
geplande oppervlakte heide als doelvegetatie zal voldoende groot zijn om te kunnen fungeren als
een volwaardig heide-ecosysteem. De afstand tot de kernpopulatie van de bruine vuurvlinder is
echter momenteel te groot, waardoor natuurlijke kolonisatie als hoogst onwaarschijnlijk mag
beschouwd worden.
Indien er alsnog zou worden geopteerd om binnen het kerngebied aan heideherstel of –
ontwikkeling te doen, dan liggen de beste vooruitzichten in gebieden waar reeds in de directe
omgeving hoge natuurwaarden aanwezig zijn. De standaard herstelmaatregelen voor
heidegebieden vanuit bemeste gronden betreffen het afplaggen van de nutriëntrijke toplaag tot
net boven de A2-horizont (eventueel voorafgegaan met het verwijderen van bomen of struweel).
Indien vertrokken wordt vanuit door intensieve landbouw gebruikte terreinen, dient de volledige
bouwvoor tot aan de nutriëntarme en onverstoorde verwijderd te worden. Instandhoudingbeheer
kan bestaan uit begrazing of gefaseerd maaien.
Droge tot matig vochtige voedselarme graslanden
Heischraal grasland is in het kerngebied nog nauwelijks aanwezig. Binnen het studiegebied is
heischraal grasland in goed ontwikkelde vorm nog aanwezig in het natuurreservaat De
Langdonken. Het is vooral de natte variant die hier aanwezig is. Heischraal grasland kan
opnieuw gecreëerd worden door doorgedreven maaibeheer van graslandercelen op zandgrond of
door verwijderen van de voedselrijke toplaag.
In goed ontwikkelde heischrale graslanden is jaarlijks maaien niet altijd noodzakelijk aangezien
het meestal gaat om zeer voedselarme en droge situaties. Enkel wanneer de vegetatie begint te
veranderen, bijvoorbeeld door atmosferische aanrijking, kan men jaarlijks maaien om vervilting,
verruiging en verbossing tegen te gaan. De mooiste vertegenwoordigers van droog heischraal
grasland worden één keer per jaar gemaaid, meer bepaald begin augustus. Iets voedselrijkere
heischrale graslanden krijgen een verschralingsbeheer, waarbij twee maal per jaar gemaaid
wordt, namelijk eind juni en eind augustus of begin september.
Het Dwerghaver-verbond komt optimaal voor onder schapenbegrazing, hoewel betreding,
konijnenbegrazing, begrazing door ponys en gazonbeheer eveneens dit type in stand houden.
Maaibeheer lijkt niet de beste beheersvorm voor het Dwerghaver-verbond (Zwaenepoel, 2006).
Zoals eerder vermeld komt dit vegetatietype binnen het onderzochte gebied nog nauwelijks voor
maar er zijn wel gedegradeerde relicten van terug te vinden. Een onderhoudbeheer dat de schrale
vegetatie in stand houdt, en rekening houdt met de bruine vuurvlinder, bestaat uit het jaarlijks
maaien in september of begin oktober. Indien het terrein verder verschraald dient te worden is
een 1 ste maaibeurt aan te raden eind juni/begin juli en de 2 de maaibeurt in september of begin
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
56

oktober. Wanneer de vlinder aanwezig, is, dient de eerste maaibeurt vervroegd te worden tot
begin juni.
Het Gewoon struisgras-verbond met grasklokje-en zandblauwtje komt nog hier en daar voor in
de regio. Deze vegetatie is cultuurgebonden, zij het van een cultuur die weg is, namelijk deze
van een geringe nutriëntentoevoer in een globaal voedselarm landschap.
Indien de vegetatie niet beheerd wordt, treedt al snel een vervilting en verruiging op. Hierbij
komen soorten als sint janskruid en braam steeds meer op de voorgrond. Grasklokje is een soort
die optimaal gedijt onder extensieve begrazing. In Vlaanderen bevinden de meeste standplaatsen
van grasklokje zich momenteel in wegbermen door begrazing onder de prikkeldraad. Voor
maaibeheer suggereert Zwaenepoel (1993) een niet jaarlijkse septembermaaibeurt, vanuit de
vaststelling dat grasklokjes vaak overleven op plaatsen waar momenteel helemaal geen bewust
beheer uitgevoerd wordt. Indien er een verruiging optreedtt is een jaarlijkse maaibeurt in
september of begin oktober aan te raden. Extensieve begrazing is de beste beheersvorm. Het
creëren van plekken met kaal zand stimuleert de kieming van soorten zoals schapenzuring en
zandblauwtje.
Het Glanshaver-verbond is erg belangrijk voor de bruine vuurvlinder in de regio. Een gepast
maaibeheer kan een groot verschil betekenen voor de duurzame instandhouding van zowel de
vegetatie als de vlinderpopulatie. De traditionele eerste hooidatum kon men vroeger situeren
tussen 11 juni (Sint-Barnabas) en 24 juni (Sint-Jansmis), tenminste als het weer meeviel
(Lindemans 1952). De productie van het Glanshaver-verbond is zo hoog dat er in de regel twee
tot zelfs drie keer per jaar kon gehooid worden. In wegbermen wordt een standaard-maairegime
15 juni-15 september aanbevolen vanuit het bermbesluit. Specifieke goed ontwikkelde
vegetatietypes kunnen echter vaak beter op alternatieve data gehooid worden. (Zwaenepoel 1993
en 1998) schetst uitvoerig specifieke maaischema’s. Voor het Glanshaver-verbond van het
scherpe boterbloem-rode klaver-type wordt een maairegime half juli-half september of half meihalf
september aanbevolen. Indien het grasland gedomineerd wordt door grassen is het
aangeraden om de eerste maaibeurt te laten plaatsvinden vóór half juni. Indien niet gemaaid
wordt of het maaisel blijft liggen treed vervilting en verruiging op met een sterkte toename van
het fluitenkruid-aspect.
Vochtige venige graslanden / Blauwgraslanden
Binnen het onderzochte gebied zijn er nog 2 vindplaatsen van deze vegetatie, Papendel te
Begijnendijk, en het Vorsdonkbos-Turfputten dat gelegen is in de zoekzone. De vegetaties zijn in
beheer van Natuurpunt en worden op een deskundige manier beheerd. Bij het maaibeheer wordt
rekening gehouden met de gevoeligheid voor bodemcompactatie en insporing. Ook werd er
gewerkt aan het herstellen van de oppervlakkige ontwateringsgreppeltjes wat essentieel is om de
basenrijke kwel zijn werk te laten doen. De mogelijkheden voor oppervlakte-uitbreiding zijn
eerder gering.
Voor de bruine vuurvlinder is het vooral van belang dat de overgang van deze graslanden naar
drogere vegetaties (zoals het Glanshaver-verbond) verder uitgewerkt of gecreëerd wordt.
57
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

Beheermaatregelen in het kader van beheerovereenkomsten
Optimaal beheer in functie van de bruine vuurvlinder zal meestal enkel kunnen uitgevoerd
worden op percelen met een beschermde status. Het voortplantingsgebied van de vlinder bestaat
echter voor een groot deel uit hooilanden in eigendom van particulieren. Door het uitwerken van
realistische beheerovereenkomsten zou het leefgebied van de soort op korte termijn grondig
verbeterd kunnen worden én een nuttige invulling kunnen gegeven worden aan de betrokken
percelen waar ook de eigenaars financieel beter van worden. Afspraken, ondersteuning en advies
via het afsluiten van beheerovereenkomsten met particulieren is dan ook één van de belangrijkste
actiepunten in de bescherming van de soort. Hieronder beschrijven we enkele maatregelen die
niet het ideale beheer zijn voor de bruine vuurvlinder, maar die realistisch zijn om als standaard
onderhoudbeheer te kunnen worden ingezet.
Maaifrequentie en –datum
Heel wat hooilanden in eigendom van particulieren worden eerder te weinig dan te veel gemaaid.
Door slechts één keer per jaar te maaien neemt de voedselrijkdom niet af en blijven de
hooilanden vaak vastzitten in het “dominante grassen stadium”, gekenmerkt door een dichte en
monotone grasmat. Vroeger op het jaar maaien op het hoogtepunt van de bloei van de dominante
grassen benadeelt deze laatsten sterk waardoor er meer variatie ontstaat. Via aangepast
maaibeheer kunnen percelen zich ontwikkelen tot bloemrijke hooilanden.
De matig voedselrijke graslanden van het Glanshaver-verbond, die veruit het grootste
oppervlakte bevatten aan leefgebied van de bruine vuurvlinder kunnen best 2 maal per jaar
gemaaid worden. In normale jaren dient de eerste maaibeurt best te gebeuren in de laatste helft
van juni. De datum van de tweede maaibeurt hoeft niet zo precies te zijn, maar wel best nadat de
vlinders zijn uitgevlogen. Dus ten vroegste eind augustus en best begin september. Tegen eind
augustus zijn ook de meeste planten tot bloei en zaadzetting kunnen komen. Het is belangrijk dat
hooilanden kort de winter ingaan, hierdoor staat de vegetatie er ideaal bij in het voorjaar wanneer
de eerste generatie vlinders vliegt.Voor de voedselarme percelen van het Dwerghaver- en
Struisgras-verbond kan een enkele maaibeurt volstaan, die best plaatsvindt eind augustus.
Gefaseerd maaien
Indien mogelijk is het aangeraden om bij het maaien telkens een deel van een perceel over te
slaan, op die manier blijft er steeds een deel van de natuurlijke hulpbronnen aanwezig. Het is
voldoende om bij elke maaibeurt een zone van 10 tot 15 % van de totale oppervlakte ongemaaid
te laten. Het instellen van een gefaseerd maaischema zorgt ervoor dat de ongemaaide zone
gemaaid wordt bij de volgende maaibeurt.
Perceelsrandbeheer
Perceelsranden vormen een zone waarbinnen op een eenvoudige manier en op korte termijn
habitat kan worden gewonnen. Door een gefaseerd maaibeheer van perceelsranden kunnen deze
snel omgevormd worden in kruidenrijke zomen waar nectar en beschutting gevonden kan
worden. Hierbij dient de aandacht vooral te gaan naar zonbeschenen zijden van percelen. Een
strook met een breedte van minimaal 3 meter, waarvan elk jaar 1/3 de op een gefaseerde manier
gemaaid wordt lijkt voor het studiegebied het meest aangewezen. Elke zone wordt dus eenmaal
om de drie jaar gemaaid.
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
58

Beschutting
De aanplanting van hagen en houtkanten kan een bijdrage vormen aan het toenemen van
beschutting voor de bruine vuurvlinder maar kan ook een bedreiging vormen indien niet gepast
uitgevoerd. Het instrument kan via gemeentelijke subsidies ondersteund worden maar er zouden
duidelijke randvoorwaarden moeten gesteld worden aan de uitvoering. Om gunstig te zijn voor
de bruine vuurvlinder dient informatie verstrekt te worden over de wijze van aanplanten en de
meeste geschikte oriëntatie van houtkanten. Voornamelijk in enkele grotere percelen is deze
maatregel zinvol.
59
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

7. Inschatting van de toekomstperspectieven voor de bruine vuurvlinder in
Vlaanderen
De bruine vuurvlinder is een dagvlinder met ogenschijnlijk weinig bijzondere ecologische eisen.
Het is een nectar-generalist en zijn voornaamste waardplant veldzuring is een van de meest
algemene plantensoorten in ons land. Toch is de soort in Vlaanderen dramatisch sterk
achteruitgegaan, met zelfs een bijna-uitsterven tot gevolg.
Drie factoren vormen waarschijnlijk de belangrijkste redenen voor deze achteruitgang:
1. het sterk veranderd landgebruik waardoor het aandeel geschikte graslanden verminderde,
2. de intensivering van het beheer van overblijvende geschikte graslanden en
3. de toename van de gemiddelde stikstofdepositie.
Deze laatste factor blijkt een rechtstreeks negatief effect te hebben op de overleving van de
rupsen, wat kan verklaren waarom de soort het overal in Vlaanderen zo slecht doet.
Dat de bruine vuurvlinder nog werd aangetroffen in de regio rond Begijnendijk hoeft dan ook
geen toeval te wezen. Deze regio wordt gekenmerkt door een relatief lage stikstofdepositie en
een beperkte omvorming van graslanden naar intensieve landbouw. Heel wat graslanden worden
nog extensief beheerd. Door de kleinschalige structuur van het landschap zijn er heel wat
overhoekjes en restgronden zonder productiedoeleinden.
Het bestudeerde gebied vormt de belangrijkste en mogelijk enige kernpopulatie van de bruine
vuurvlinder in Vlaanderen. Dat hier nog een aanzienlijke populatie voorkomt, toont aan dat het
niet onmogelijk is om deze soort in Vlaanderen te behouden. Dat de soort nog over een vrij ruim
gebied voorkomt, wijst er op dat ze over voldoende mobiliteit beschikt om het landschap met
zijn huidige schaalgrootte te benutten.
Toch vereist de populatie dringende aandacht, aangezien de waargenomen dichtheden bijzonder
laag liggen en het aantal optimale leefgebieden zeer beperkt is. Er werden geen grote
bronpopulaties aangetroffen. In het grootste deel van de potentiële vegetaties overleeft de bruine
vuurvlinder eigenlijk enkel ‘door toeval’. Slechte weersomstandigheden voor dagvlinders zoals
in 2007 zullen een veel grotere impact hebben op kleine populaties dan op grote.
Om de soort in deze regio te behouden is daarom een versterking van de bestaande kernen via
bescherming en aangepast beheer noodzakelijk. Tegelijk zouden ondersteunende maatregelen
naar verbetering van de kwaliteit van graslanden en verbindende elementen dienen te gebeuren
tussen deze kernen. De eerste doelstelling kan gerealiseerd worden door aankoop en beheer van
terreinen, maar ook de tweede benadering is essentieel voor een duurzaam behoud van de soort.
Dit kan gerealiseerd worden via maatregelen door gemeenten en provincies en door het afsluiten
van samenwerkings- of beheerovereenkomsten met privé-eigenaars en landbouwers. Deze
zouden zowel moeten gericht zijn op het verbeteren van de kwaliteit van waard- en nectarplanten
in graslandvegetaties, als op een toename van de structuurvariatie in het landschap.
Deze beschermingsstrategie dient gekaderd te worden binnen een globale toekomstvisie van het
gebied. Het gebied lijkt nood te hebben aan een toekomstvisie die de noden rond wonen, leven,
aan landbouw doen en het behoud van natuurlijke waarden verenigt. De aanwezige
natuurwaarden in landbouw- of woongebied hebben momenteel geen enkele vorm van
bescherming, maar zijn te belangrijk om zomaar te laten verdwijnen, waar zonder visie en
maatregelen momenteel een ernstig risico voor is.
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
60

Gezien de uniekheid van de aanwezigheid van een laatste populatie van een inheemse
dagvlinder, en de realistische kansen op behoud in Vlaanderen, verdient de soort dan ook de
nodige aandacht in dit proces. Als symboolsoort van voedselarme tot matig voedselrijke
graslanden kan de bruine vuurvlinder dan ook een leidraad vormen bij het uitstippelen van de
natuur-elementen in een globale toekomstvisie voor het gebied. De regio kan hiermee een
voorbeeld vormen voor een extensief maar economisch rendabel en duurzaam Vlaams
landschap.
Buiten de bestudeerde regio liggen in de richting van Mechelen en Heist-op-den-Berg nog
regio’s die in een vergelijkbare toestand zijn en waar de soort in de toekomst opnieuw naar zou
kunnen uitbreiden. Gezien zijn onopvallend gedrag en het voorkomen in lage dichtheden is het
niet onmogelijk dat de soort nog in enkele andere regio’s aanwezig is. Dit verdient dan ook de
nodige aandacht van natuurstudieliefhebbers en betrokken overheden. Een mogelijke
bijkomende populatie werd ons in de loop van het project gemeld uit de regio Antwerpen maar
het voorkomen van de soort kon hier in 2007 niet bevestigd worden. Ook deze waarnemingen
verdienen meer onderzoek.
Samengevat lijken er realistische kansen voor de bruine vuurvlinder in Vlaanderen, maar zijn
soortgerichte aandacht én actieve maatregelen dringend nodig om de soort te kunnen behouden.
61
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

8. Stappenplan voor een duurzame bescherming
De bestudeerde regio lijkt de beste kansen te hebben voor het behoud en de uitbreiding van
de bruine vuurvlinder in Vlaanderen. Hieronder sommen we puntsgewijs de mogelijke
stappen op voor een duurzame bescherming van deze soort.
1. Ontwikkelen van een visie op het behoud van bedreigde soorten in zgn.
‘rasterlandschap’
-prioriteiten stellen
-expliciet maken soortgerichte benadering
2. Opmaak van een soortbeschermingsplan voor de bruine vuurvlinder
-beleidssamenvatting van status en bedreigingen
-aanduiden van prioriteiten inzake bescherming
-inschatting van de belangrijkste knelpunten mbt habitatkwaliteit en connectiviteit
-aanduiden verantwoordelijk niveau (nationaal/provinciaal/lokaal/…)
3. Duurzame bescherming van kernpopulaties
-via gebiedsgericht beleid + soortspecifieke aandacht
-vrijstelling van de meest kansrijke percelen via aankoop
-instellen van beheer met aandacht voor de bruine vuurvlinder
-evaluatie van actueel beheer op reeds beschermde percelen
-overleg met terreinbeherende instanties over maatregelen
4. Ontwikkelen van beschermingsmaatregelen voor de populatie in het buitengebied
-indeling prioritaire percelen – mogelijk relevante percelen, rekening houdend
met totale oppervlakte leefgebied, kwaliteit leefgebied en isolatie
-bepalen van eigendomsstructuur van prioritaire percelen
-uitwerken van systeem van beheerovereenkomsten i.s.m. gemeenten en provincie
-overleg met gemeentelijke en provinciale overheden ivm gunstig beheer van
bermen, overhoekjes en gemeente-eigendommen
-extra aandacht voor percelen met belangrijke rol als stapsteen,
verbindingselement of bronpopulatie
-bewustmaking van bevolking
-betrokkenheid genereren en individuele verantwoordelijkheid stimuleren
5. Opvolging van de toestand van de populatie en het effect van de genomen maatregelen
-opvolgen van de evolutie van de verspreiding van de bruine vuurvlinder
-regelmatig inschatten van de voor- of achteruitgang van de populatie
-opvolgen van de effecten van soortgericht beheer
-opvolgen van de effecten van beheerovereenkomsten
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
62

9. Referenties
Bal, D., Beije, H.M., Fellinger, M., Haveman, R., Van Opstal, A.J.F.M. & Van Zadelhoff, F.J.
2001. Handboek Natuurdoeltypen. KNNV Uitgeverij, Utrecht
Bax., I.H.W. & Schippers, W. 1998. Veldgids Ontwikkeling botanisch waardevol grasland,
Dienst Landelijk Gebied en Adviesgroep Vegetatiebeheer van het Informatie- en Kenniscentrum
Natuurbeheer.
Bens, O. S. 2002. De Aardbeivlinder en de Bruine vuurvlinder in het Bargerveen. De
Vlinderstichting, Wageningen, SV2002.02.
Bink, F. A. 1992. Ecologische atlas van de dagvlinders van Noordwest-Europa, Schuyt & Co
Uitgevers, Haarlem.
Bos F., Bosveld, M., Groenendijk, D. Van Swaay & Wynhoff, I. 2006. De dagvlinders van
Nederland, verspreiding en bescherming, KNNV Uitgeverij, Utrecht
Bosveld, M.A. 2000. Achteruitgang van de bruine vuurvlinder (Lycaena tityrus) in Nederland.
De Vlinderstichting Wageningen, SV2000.05
Cortens, J., Vanreusel, W., Jacobs, M. & Van Dyck, H. 2005. Bermbeheer en connectiviteit
gemeten met drie dagvlindersoorten. Verkennende case-studie in de omgeving van Herentals
(provincie Antwerpen). Rapport van de Universiteit Antwerpen, Wilrijk i.o.v. Ministerie van de
Vlaamse Gemeenschap, Afdeling AMINABEL, Cel Natuurtechnische Milieubouw, Antwerpen.
Fiedler, K. 1991a. Systematic, evolutionary, and ecological implications of myrmecophily within
the Lycaenidae (Insecta: Lepidoptera: Papilionoidea). Bonner Zool Monogr 31: 1-210.
Fiedler, K. 1991b. European and Northwest African Lycaenidae (Lepidoptera) and their
associations with ants. J Res Lepid 28: 239-257.
Fischer, K. & Fiedler, K. 2000. Response of the copper butterfly Lycaena tityrus to increased
leaf nitrogen in natural food plants: evidence against the nitrogen limitation hypothesis.
Oecologia 124: 235–241.
Govaere L. & Vandekerkhove K. 2005. Specifiek biotoop- en soortenbeheer in bossen :
methodologische ondersteuning, Deel II : Beschrijvende fiches. Rapport IBW Bb R 2005.007.
Govaere, L. & Vandekerkhove, K. 2005. Specifiek biotoop- en soortenbeheer in bossen :
methodologische ondersteuning, Deel II : Beschrijvende fiches, Rapport IBW Bb R 2005.007.
Hanski, I. & Gilpin, M. E. 1997. Metapopulation Biology. Academic Press, San Diego.
Maes, D. & Van Dyck, H. 1999. Dagvlinders in Vlaanderen - Ecologie, verspreiding en behoud.
Stichting Leefmilieu i.s.m. het Instituut voor Natuurbehoud, Antwerpen, Brussel.
Maes, D. & Van Dyck, H. 2001. Butterfly diversity loss in Flanders (north Belgium): Europe's
worst case scenario? Biological Conservation 99: 263-276.
Stortelder, A. H. F., van Dort, K. W., Schaminée, J. H. J. & Smits, N.A.C. 1999. Beheer van
bosranden. Van scherpe grens naar soortenrijke gradiënt. KNNV uitgeverij, Utrecht.
63
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

Tax, M. 1989. Atlas van de Nederlandse dagvlinders. Vereniging tot behoud van
Natuurmonumenten in Nederland/De Vlinderstichting, ‘s Graveland/Wageningen.
Tolman, T. & Lewington, R. 1999. De nieuwe Vlindergids. Tirion Uitgevers BV, Baarn.
Van den Broeck, D., Herremans, M., Polfliet, T., Vanreusel, W. & Van Dorsselaer, P. 2007.
Monitoring van ammoniak en zwaveldioxide met korstmossen in Vlaams-Brabant. Rapport
Natuurpunt Studie 2007/7.
Van Swaay, C. & Warren, M. 1999. Red Data Book of European Butterflies (Rhopalocera).
Nature and Environment n° 99. Council of Europe Publishing, Strasbourg.
Vanreusel, W., Cortens, J. & Van Dyck, H. 2002. Herstel van bedreigde dagvlinderpopulaties in
en om het Nationaal Park Hoge Kempen. Rapport van de Universiteit Antwerpen, Wilrijk, i.o.v.
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling Natuur.
Vanreusel, W., Cortens, J., Jacobs, M. & Van Dyck, H. 2005. Uitbreidingsmogelijkheden voor
het leefgebied van de met uitsterven bedreigde Veldparelmoervlinder. Een verkennende studie in
Oost-Limburg. Rapport van de Universiteit Antwerpen, Wilrijk i.o.v. Ministerie van de Vlaamse
Gemeenschap, Afdeling AMINABEL, Cel Natuurtechnische Milieubouw, Antwerpen.
Vanreusel, W., Maes, D. & Van Dyck, H. 2000. Soortbeschermingsplan gentiaanblauwtje.
Rapport van de Universiteit Antwerpen, Wilrijk, i.o.v. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap,
Afdeling Natuur.
Wallis De Vries, M. F. 2001. Habitat quality assessment and its role in the conservation of the
butterfly Melitaea cinxia. Proceedings of the Section Experimental and Applied Entomology of
the Netherlands Entomological Society 12: 141-146.
Werkman, E.R. 1999. De Bruine vuurvlinder in Zuidoost-Groningen. De Vlinderstichting,
Wageningen, rapport SV 99.04
Wervenbos K. 1994. Onderzoek naar het voorkomen en de ecologie van de bruine vuurvlinder.
De Vlinderstichting.
Zwaenepoel A. 1998. Werk aan de berm! Handboek botanisch bermbeheer. Stichting Leefmilieu
vzw/Kredietbank (i.s.m. AMINAL-Afdeling Natuur), Antwerpen.
Zwaenepoel, A., T'jollyn, F., Vandenbussche, V. & Hoffmann, M. 2002. Systematiek van
natuurtypen voor het biotoop grasland. Instituut voor Natuurbehoud, Brussel.
Zwaenepoel, A. 1993. Beheer en typologie van wegbermvegetaties in Vlaanderen. Universiteit
Gent.
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
64

Bijlagen
Bijlage 1. Bespreking van de vegetatietypes van belang voor de bruine vuurvlinder.
Bijlage 2. Overzichtskaart van het studiegebied met aanduiding van de gekarteerde percelen en
het voorkomen van de bruine vuurvlinder.
Bijlage 3. Overzicht van de onderzochte graslanden en belangrijkste kenmerken.
65
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

Bijlage 1 - Bespreking van de vegetatietypes van belang voor de bruine vuurvlinder
Hier worden de vegetatietypes besproken met hun geschiktheid voor de bruine vuurvlinder,
alsook de toestand binnen het studiegebied. De hier vernoemde vegetatietypes vormen in theorie
alle mogelijk geschikt leefgebied (of onderdeel) voor de bruine vuurvlinder op de hogere
zandgronden. De types volgen de classificatie van Bal et al. (2001) en zijn gerangschikt van
droog en voedselarm naar vochtig en voedselrijker.
Heel wat van de in het gebied aanwezige vegetatietypes zijn door een veranderend beheer en
milieukarakteristieken vaak gedegradeerd en bevatten soms nog slechts een “uitgedunde”
soortensamenstelling. Door de overlap van kensoorten en de degradatie van de aanwezige
vegetaties -met als gevolg het verlies van de kensoorten-, is het niet altijd eenvoudig te bepalen
tot welk vegetatietype een grasland behoort. Binnen het projectgebied zijn soms slechts enkele,
vaak gedegradeerde, relicten van de droge en vochtige schraallandtypes aanwezig. Het zijn deze
versnipperde en vaak geïsoleerde zones waar de bruine vuurvlinder zijn laatste toevluchtsoord
vindt. Ook de overgangszones die soms moeilijk onder te brengen zijn binnen 1 type blijken
vaak geschikt te zijn als leefgebied voor de bruine vuurvlinder, m.a.w. het leefgebied van de
bruine vuurvlinder valt niet altijd samen met de (artificiële) grenzen van de vegetatietypes.
Ook dient onderstreept te worden dat de aanwezigheid van een combinatie van verschillende
vegetatietypes vaak noodzakelijk is voor het onderhouden van een duurzame vlinderpopulatie.
1. Droge heide
Vegetatiebeschrijving
Het woord “heide” wordt vaak in ruime zin benaderd, en klassiek omschreven als een
altijdgroene dwergstruikformatie, zonder of met weinig bomen of struiken, en met een doorgaans
goed ontwikkelde moslaag. In Vlaanderen betreft het van de heidefamilie (Ericaceae)
voornamelijk de dwergstruiken struikhei (Calluna vulgaris) en gewone dophei (Erica tetralix).
Heide wordt vaak min of meer op landschapsniveau benaderd. Daar horen o.a. ook stuifduinen,
vennen en struwelen bij. Het slaat op een complex halfnatuurlijk landschap, dat evenwel op vele
plaatsen slechts als relict teruggevonden wordt. De heide is in onze streken een halfnatuurlijke
vegetatie onstaan onder invloed van de mens, na beweiding en rooien van het loofbos. Door een
sterke begrazing en uitputting van de bodem ontstonden open vlakten, die snel ingenomen
werden door heidestruiken, die hier en daar reeds langs bosranden en op open plekken
voorkwamen.
Een heidegemeenschap kan enkel in stand gehouden wordt door beheer. Wanneer het beheer
ophoudt gaat de successie door richting loofbos (Eiken-Berkenbos). Door de impact van
eutrofiëring kan de heide bij het wegvallen van het beheer en het verouderen snel vergrassen.
Heiden zijn in het bijzonder belangrijke habitats voor ongewervelden, zowel naar soortenrijkdom
als naar aandeel zeldzame soorten. De resten van heidevegetaties langs paden, wegen en op de
kapvlakten van dennenbossen, maar vooral de uitgestrekte graslanden buiten de beekdalen in de
Antwerpse Kempen en in Limburg, herinneren nog aan de vroegere weidse heidevelden in
Vlaanderen. Ontginningen lieten hiervan bijna niets over. Naast de landschappelijke relicten zijn
er nog de talrijke toponiemen die voor zich spreken (Pijpelheide, Hoge heide, Achterheide, enz),
allemaal plaatsaanduidingen die aan het vroegere landschap doen herinneren.
Geschiktheid voor de bruine vuurvlinder
Droge heide vormt een geschikt leefgebied voor de bruine vuurvlinder. In Nederland bereikt de
soort zelfs haar hoogste dichtheden op droge heideterreinen (Bos et al. 2006). Uit terreinbezoek
(Hoge Veluwe) en literatuur blijkt echter dat de populaties steeds voorkomen in de rijkere delen
van de droge heide of overgangen naar rijkere vegetatietypes, zoals voormalige akkers en
kleinschalige landbouwpercelen of wegbermen in de omgeving van de heide. Deze locaties
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
66

evatten immers tal van nectarplanten zoals jacobskruiskruid en akkerdistels. Op de locaties van
voorkomen in de droge heide is veldzuring praktisch afwezig, wat doet veronderstellen dat de
vlinder hier gebruik maakt van de talrijk aanwezige schapenzuring.
Voorkomen binnen studiegebied
Binnen het onderzochte gebied zijn er enkel nog relicten van droge heideterreinen aanwezig.
Zoals in de Kempen praktisch overal plaatsvond, werden de droge heideterreinen ontgonnen.
Hier en daar (zoals in Meetshoven) zijn nog relicten aanwezig, elders herinneren enkele
indicatorsoorten in de bermen of bosranden nog aan het voormalige schrale karakter van de
heideterreinen.
Op het vegetatietype droge heide kan de bruine vuurvlinder binnen het onderzochte gebied dus
niet terugvallen. Het lijkt niet echt realistisch om binnen het studiegebied aan grootschalige
heiderestauratie te doen, wel kan kleinschalig heideherstel bijdragen aan een gevarieerd
landschap voor de bruine vuurvlinder.
Foto 1. Droge heide als leefgebied van de bruine vuurvlinder in de Hoge Veluwe, Nederland. Het zijn vooral de
matig voedselrijke graslandjes en akkers die ingebed zitten in de droge heide die het belangrijkste onderdeel vormen
van het leefgebied van de bruine vuurvlinder. Waardplant is hier waarschijnlijk schapenzuring (foto: Ilf Jacobs).
2. Heischraal grasland (Nardo-Galion)
Vegetatiebeschrijving
Heischrale graslanden zijn vegetaties op arme, meestal zure bodems, waarin grassen of lokaal
ook grasachtigen (zeggen, russen) domineren, maar kruiden en dwergstruiken eveneens talrijk
67
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

in aanwezig zijn. Op grotere schaal ontstond heischraal grasland door maaien, kappen, beweiden
en branden van heidevegetaties of kalkgrasland. De Associatie van liggend walstro en
schapengras vormt de droge variant, de Associatie van liggende vleugeltjesbloem en
heidekartelblad de vochtige.
Vanaf de opkomst van kunstmest verdween heischraal grasland aan een ontzagwekkend tempo.
De soortenrijkdom van heischraal grasland is aanzienlijk hoger dan die van hun heidetegenhangers.
De soortenrijkste omstandigheden zijn aan te treffen in overgangen naar andere
types grasland. Zo zijn de bloem- en soortenrijkste graslanden vaak gesitueerd in de overgang
van vochtig heischraal grasland naar het Glanshaver-verbond.
Heischraal grasland wordt bedreigd door verdroging, eutrofiëring en vermesting,
stikstofdepositie uit de lucht, bebouwing, verharding van wegen, vergrassing, verbossing,
overbetreding, en overrecreatie. Stikstofdepositie vanuit de lucht of fosfaataanrijking vanuit
aangrenzende naaldhoutaanplantingen zorgt op heel wat plaatsen voor een vergrassing van
heischraal grasland met monotone pijpenstrootje- of bochtige smele-graslanden tot gevolg. Het
achterwege laten van beheer leidt tot verstruweling en verbossing.
De te kleine oppervlakte van veel heischraal graslandrelictjes is blijkbaar een probleem voor de
overleving van veel van de meer kritische soorten. Dit geldt zowel voor fauna- als floraelementen.
Geschiktheid voor de bruine vuurvlinder
Heischraal grasland en vooral de droge variant hiervan is één van de geschikte biotopen voor de
bruine vuurvlinder. Binnen het onderzochte gebied is de oppervlakte van deze vegetatie echter te
klein om van betekenis te zijn voor de bruine vuurvlinder.
Voorkomen binnen studiegebied
Heischraal grasland is een grasland met vrij hoge natuurlijkheidsgraad. Het is gevoelig voor
veranderend beheer en milieukarakteristieken, heischraal grasland behoort daarom in het
studiegebied -samen met het traditionele beheer van dit type graslanden- tot het verleden. Vooral
vanaf de opkomst van kunstmest en de verdere industrialisering van de landbouw moest dit
vegetatietype het onderspit delven.
In het studiegebied werden tijdens het onderzoek zeer weinig vegetaties aangetroffen die men
heischraal grasland kan noemen. Hier en daar zijn nog relicten terug te vinden met heischrale
eigenschappen, vnl. langs oude spoorlijnen, of lineair onder prikkeldraden, houtkanten of in
wegbermen. Nochtans is dit vegetatietype typisch voor de streek en werd de Associatie van
liggende vleugeltjesbloem en heidekartelblad met opnamen gedocumenteerd in Begijnendijk-
Betekom (inops en gentianetosum), Aarschot (gentianetosum) en Rotselaar-Wezemaal (inops)
(A. Zwaenepoel, ea 2002)
3. Dwerghaver-verbond (Thero-Airion Tüxen 1951)
Vegetatiebeschrijving
Het Dwerghaver-verbond is een vegetatietype van droge, zure tot neutrale zandgronden, die
minder stuiven en iets vochtiger en humeuzer zijn dan deze van het Buntgras-verbond. Het type
komt optimaal voor onder schapenbegrazing, hoewel betreding, konijnenbegrazing, begrazing
door ponys, gazonbeheer, … eveneens het type in stand kunnen houden. Eenjarigen maken een
belangrijk deel uit van de vegetatie, maar in graslanden met meerjarige soorten kunnen
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
68

egrazing, graafwerk van mestkevers en dergelijke voor voldoende micro-variatie zorgen zodat
ook hierin het Dwerghaver-verbond voorkomt.
Vijf kensoorten zijn relevant voor Vlaanderen: vroege haver, vogelpootje, zilverhaver, klein
tasjeskruid en dwergviltkruid. De soortenrijkdom van deze vegetatie varieert nogal sterk, omdat
overgangssituaties met andere vegetatietypes eerder regel dan uitzondering zijn. Hoe
voedselarmer de bodem hoe soortenarmer ook deze vegetatie in de regel.
Foto 2. Dwerghaver-verbond met o.a. dwergviltkruid, veldzuring en schapenzuring in
schrale snel opwarmende situatie. Op dit terrein in W. Polen werden verschillende de
bruine vuurvlinders waargenomen (foto: Ilf Jacobs).
Geschiktheid voor de bruine vuurvlinder
Binnen het onderzochte gebied werd de bruine vuurvlinder verschillende keren waargenomen op
graslanden van dit type. Ook de relictpopulatie van de bruine vuurvlinder die zich tot voor kort
bevond in het havengebied te Berendrecht (Antwerpen), kwam eveneens voor op een vegetatie
van het Dwerghaver-verbond.
Voorkomen binnen studiegebied
Het Dwerghaver-verbond komt binnen de onderzochte zone nog op een klein aantal plaatsen
voor. Het type komt optimaal voor onder schapenbegrazing, hoewel het ook door betreding,
konijnenbegrazing, begrazing door pony’s en zelfs gazonbeheer in stand kan worden gehouden.
Door het droog en voedselarm karakter te combineren met een hoge begrazingsdruk, worden
situaties gecreëerd met veel microvariatie, kaal zand en pioniersvegetaties waarin schapenzuring
69
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

vaak massaal aanwezig is. Uit de overblijvende relicten zijn in door een verkeerd beheer,
veranderde milieucondities en de beperkte oppervlakte, bijna alle typische soorten verdwenen.
Vaak zijn door verrijking de vegetaties eerder aan het evolueren richting het droge type van het
Glanshaver-verbond. Het Dwerghaver-verbond is met opnamen in Brabant, en in de ruime regio
rond het onderzochte gebied, gedocumenteerd van: Begijnendijk-Betekom, Scherpenheuvel
Zichem en Aarschot. (A. Zwaenepoel, ea 2002).
Foto 3. Dwerghaver-verbond zoals het nog schaars voorkomt in het onderzochte gebied, met veel gewoon
biggenkruid, schapenzuring en zilverhaver (Antwerpse Kempen). (Bron: Systematiek van natuurtypen voor
Vlaanderen, Graslanden, A. Zwaenepoel, ea, 2002).
4. Gewoon struisgras-verbond (Plantagini-Festucion) (Grasklokje-vegetaties)
Vegetatiebeschrijving
Het verbond behoort tot de droge graslanden op zandgrond, het onderscheidt zich van het
Dwerghaver-verbond (Thero-Airion) door een geringer aandeel eenjarigen en een meer gesloten
grasmat, waarin gewoon struisgras, gewoon reukgras, gestreepte witbol, rood zwenkgras,
zandzegge, smalle weegbree, duizendblad, geel walstro en gewone rolklaver een vrij belangrijke
rol spelen. De bodem is licht nitraathoudend, ten gevolge van lichte bemesting, als gevolg van
beweiding of recreatie.
Vooral de Associatie van gewoon struisgras en grasklokje (Festuco-Thymetum serpylli,Tüxen
1937) lijkt van belang voor de bruine vuurvlinder.
Grasklokje komt in Vlaanderen veruit meest voor in het Gewoon struisgras-verbond (Plantagini-
Festucion). In vergelijking met de Nederlandse situatie, beschreven door Weeda et al. (1996),
zijn de Vlaamse vegetaties ruiger. Strikte soorten uit de Klasse der droge zandgronden zijn oa
zandblauwtje en gewoon biggenkruid. Soorten die deze klasse gemeen heeft met een of
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
70

meerdere andere klassen overheersen vanwege hun dominantie: gewoon struisgras, smalle
weegbree, gewoon reukgras, rood zwenkgras, veldbeemdgras, muizenoortje en schapenzuring.
De Klasse der vochtige graslanden is eveneens vrij goed vertegenwoordigd met gestreepte
witbol, veldzuring, gewone hoornbloem, kleine klaver, paardenbloemen, wilde peen).
De Klasse der ruderale gemeenschappen is eveneens zeer nadrukkelijk aanwezig met klein
streepzaad, kweek, boerenwormkruid, bijvoet, canadese fijnstraal, vlasbekje en sint-janskruid.
Sint-Janskruid is een constante soort in de Grasklokjesvegetaties. Deze soort zit op de overgang
tussen de droge en de ruderale graslanden. Zwaenepoel (1993) constateert dat sint-janskruid in
wegbermen een optimum vertoont in het Vlasbekje-Sint-Janskruid-type (type 25), dat tot de
Associatie van bijvoet en boerenwormkruid subAssociatie hypericetosum gerekend wordt. Dit is
wellicht een situatie die de laatste decennia ontstaan is. Het oprukken van deze associatie is
trouwens de vermoedelijk belangrijkste doodsteek voor vele grasklokjesvegetaties.
Grasklokje is een cultuurvolger, zij het van een cultuur die verdwenen is, namelijk deze van een
geringe nutriëntentoevoer in een globaal voedselarm landschap. Het verbond is niet algemeen,
maar wordt nog snel zeldzamer. De grasklokjesvegetaties zijn in Vlaanderen sterk bedreigd door
vermesting, stikstofdepositie uit de lucht, verharden van wegen en voedselaanrijkende
omstandigheden in het algemeen. Slecht wegbermbeheer, verdwijnen van aanpalend
landbouwgrasland en floravervalsing vormen acute bedreigingen. De combinatie van verstoring
en voedselaanrijking leidt meestal in eerste instantie tot een successie naar de Associatie van
bijvoet en boerenwormkruid (Tanaceto-Artemisietum), meer bepaald de subAssociatie
hypericetosum (= agrostietosum).
Geschiktheid voor de bruine vuurvlinder
Bruine vuurvlinder lijkt vooral gebruik te maken van dit vegetatietype indien de verruiging niet
te ver is gevorderd en indien er voldoende kale (snel opwarmende) grond aanwezig is. Ook het
aandeel waardplanten neemt af bij verruiging. Binnen het Gewoon struisgras-verbond lijkt
vooral de Associatie van gewoon struisgras en grasklokje (Festuco-Thymetum serpylli,Tüxen
1937) van belang voor de bruine vuurvlinder.
71
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

Foto 4. Braakliggend terrein in Begijnendijk (perceel n° 17) met vegetatie van het Gewoon struisgras-verbond.
Aanwezige soorten zijn o.a. rapunzelklokje, sint janskruid, braam, gewoon duizendblad, knoopkruid,
boerenwormkruid,... (foto: Ilf Jacobs).
Voorkomen binnen studiegebied
Binnen het onderzochte gebied zijn enkele percelen van dit type te vinden. De vegetatie wordt er
meestal gekenmerkt door de aanwezigheid van zandblauwtje, gewoon biggenkruid, grasklokje en
schapenzuring. Het betreft meestal uit gebruik geraakte arme landbouwgronden. Het lijkt er
soms op dat deze vegetatie optreedt als pioniersvegetatie vanuit relictpopulaties of de zaadbank.
Door de uitgebruikname en het hiermee gepaard gaande tekort aan beheer, treedt er vaak een
verruiging op. Plantensoorten die toenemen bij verruiging zijn vooral sint janskruid, braam en
boerenwormkruid. In de eerste fase zorgt deze verruiging voor meer beschutting en nectar, maar
uiteindelijk leidt ze tot verruiging en verbossing, waardoor de percelen ongeschikt worden voor
de bruine vuurvlinder.
Ook op braakliggende bouwgronden is deze vegetatie soms terug te vinden, deze terreinen liggen
echter dikwijls te geïsoleerd om werkelijk een deel uit te maken van een leefgebied.
De Associatie van gewoon struisgras en grasklokje (Festuco-Thymetum serpylli Tüxen 1937)
is in Brabant met opnames gedocumenteerd van Begijnendijk te Betekom. (A. Zwaenepoel, ea
2002)
Het aantal plaatsen waar deze vegetatie voorkomt is zeer beperkt en door hun situering in het
landschap lijken ze ook geen lang leven beschoren. Bij voortschrijdende verruiging van de
braakliggende terreinen en bouwactiviteiten zal dit vegetatietype naar alle waarschijnlijkheid op
korte termijn sterk reduceren.
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
72

Foto 5. Braakliggende bouwgrond op droge zandgrond in Begijnendijk met vegetatie in de grijze zone tussen het
Gewoon struisgras-verbond en Dwerghaver-verbond. Met soorten als o.a. zandblauwtje en gewoon biggenkruid,
gewoon reukgras, en schapenzuring (foto: Wouter Vanreusel).
5. Glanshaver-verbond (Arrhenatherion elatioris)
Vegetatiebeschrijving
Het Glanshaver-verbond is in zijn karakteristieke Vlaamse verschijningsvorm een hooiland of
wegbermvegetatie, waarin soorten als glanshaver, groot streepzaad, grote bevernel, pastinaak,
gewone bereklauw, fluitenkruid, … meestal het aspect bepalen. Het verbond is best ontwikkeld
op de voedselrijkere, vochtige bodems (zandleem, leem en klei) en is daardoor ook een van de
meest productieve graslandvegetaties in Vlaanderen. Een lichte bemesting van dit soort
graslanden was gebruikelijk. Behalve stalmest werd ook bevloeiing toegepast als bemesting.
Door het afnemen van het zuivere hooibeheer en door de intensievere landbouw in het algemeen
zijn nauwelijks nog grote oppervlakten goed ontwikkeld Glanshaverhooiland bewaard gebleven
buiten de reservaatsfeer. Op bermen en dijken komt het type, zij het in enigszins gewijzigde
vorm, wél nog talrijk voor.
Voor Vlaanderen blijken groot streepzaad, glad walstro en grote bevernel de beste kensoorten.
Gewone glanshaver kan in Vlaanderen niet als kensoort voor het Glanshaver-verbond gelden. Ze
heeft weliswaar een hoge presentie, maar in de mooiere vertegenwoordigers van het Glanshaververbond
zijn andere grassen, zoals gewoon reukgras, rood zwenkgras of grote vossestaart vaak
co-dominant of zelfs helemaal dominant. In tal van wegbermen en landbouwhooilanden in de
Kempen komt de Rompgemeenschap dominant-[Arrhenatheretalia] voor met veldzuring,
scherpe boterbloem, margriet, gewone brunel, grasmuur, gewone hoornbloem … De dominante
grassen zijn meestal gewoon reukgras, gestreepte witbol, ….
73
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

Foto 6. Grasland in met een (gedegradeerde) vegetatie van het Glanshaververbond.
Aspectbepalend zijn de bloeistengels van veldzuring en scherpe
boterbloem (foto: Ilf Jacobs).
De soortenrijkdom van het Glanshaver-verbond is erg beheersafhankelijk. De verwaarloosde,
niet meer gemaaide bermen zijn gemiddeld het soortenarmst. Onder de prikkeldraad begraasde
bermen zijn het soortenrijkst, gevolgd door de gemaaide vertegenwoordigers. In vergelijking met
andere bermtypes zijn ze gemiddeld soortenrijk tot zeer soortenrijk.
Het Glanshaver-verbond is relatief sterk menselijk beïnvloed. Het ontstaan van broeken en
riviermeersen vergde grootschalige indijking en het graven van greppels en sloten. Er wordt niet
alleen gemaaid, maar ook een lichte bemesting met stalmest hoorde tot het traditionele beheer.
Landbouwgebruik, herbicidengebruik, omschakeling van hooi- naar begrazingsbeheer, scheuren
van grasland, bemesten van grasland, beplanting met populieren, dijkophoging, floravervalsing
en waterkwaliteitsvermindering zijn de belangrijkste bedreigingen voor Glanshaverhooiland.
Was de bemesting met een geringe hoeveelheid stalmest een traditionele beheersvorm, de
introductie van kunstmest was de doodssteek voor de soortenrijke glanshaverhooilanden. De
laatste voorbeelden onder landbouwgebruik zijn hoogstens nog rijk aan de algemene
schermbloemigen zoals gewone bereklauw en fluitenkruid.
Geschiktheid voor de bruine vuurvlinder
In het onderzochte gebied vormen de hooilanden en hooilandcomplexen van het Glanshaververbond
ongetwijfeld het belangrijkste leefgebied van de bruine vuurvlinder. Vooral wanneer het
droge en vochtige type gecombineerd wordt binnen éénzelfde perceel of voorkomen op geringe
afstand van elkaar. Het gevarieerde aanbod aan nectar en de aanwezigheid van de waardplanten
in goede condities zijn waarschijnlijk aan te duiden als bepalende factoren voor het voorkomen
van de bruine vuurvlinder. Bijvoorbeeld de eerste generatie lijkt veelvuldig gebruik te maken
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
74

van scherpe boterbloem als nectarbron. De schrale zones met een gunstig microklimaat worden
duidelijk verkozen boven ruigere vegetaties met een gesloten grasmat.
Foto 7. Vliegplaats van de bruine vuurvlinder met massaal aanwezig schermhavikskruid en veldzuring (perceel 393,
foto: Marc Herremans).
Voorkomen binnen studiegebied
Het Glanshaver-verbond is in de onderzochte regio terug te vinden in hooilanden die niet of
nauwelijks bemest worden en 1 à 2 keer per jaar gemaaid worden. De vegetatiesamenstelling
wordt beïnvloed door het vochtgehalte en de bodemrijkdom. Binnen het Glanshaver-verbond
zijn er hooilanden op droge en iets vochtigere bodem terug te vinden.
In de regio is vooral het droog type Glanshaver-verbond aanwezig, meestal op zandige leem met
vaak gradiënten naar Struisgrasvegetaties. Typisch is de dominantie van veldzuring, scherpe
boterbloem, smalle weegbree met ook veel rapunzelklokjes, duizendblad en tal van gele
composieten van de drogere en schrale gronden. Als dominante grassen zijn dikwijls gewoon
reukgras, glanshaver, rood zwenkgras of grote vossestaart aanwezig. Begin augustus kleuren
deze graslanden zeer typisch geel door het schermhavikskruid wat in de regio een opvallend
courante verschijning is. Verder zijn ook andere composieten zoals groot streepzaad en gewoon
biggenkruid aanwezig. De meeste nectarplanten van dit droge type zijn zomerbloeiers. Dus
vooral voor de tweede generatie zijn deze droge graslanden van belang.
In de hooilanden op iets vochtigere bodem wordt het bloeiaspect vooral bepaald door scherpe
boterbloem. In deze hooilanden is veldzuring vaak massaal aanwezig. Door de
vochtigheidsgraad en de iets rijkere bodem is de grasmat echter vaak gesloten. Gestreepte witbol
neemt vaak een dominante plaats in. Kleine zones naakte bodem of plaatsen met lage snel
opwarmende vegetaties zijn schaars. Bij het drogere en schralere type is microvariatie en
75
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

microklimaat meer aanwezig dan in het vochtige type. Er zijn heel wat hooilanden die door een
tekort aan beheer verruigen. Hierdoor gaan schermbloemigen zoals gewone bereklauw en
fluitenkruid een belangrijke plaats innemen, bij verdere verruiging treed vaak wilgenopslag op.
Binnen de onderzochte regio is het Glanshaver-verbond nog betrekkelijk goed
vertegenwoordigd. Verspreid over de regio zijn er hooilanden en hooilandcomplexen terug te
vinden. In de buurt van de onderzochte regio is deze vegetatie met opnamen bekend van de
Demerbroeken te Scherpenheuvel-Zichem, Demerbroeken te Langdorp-Aarschot, Aarschot-
Schoonhoven, Diest-Webbekom, Begijnendijk-Betekom,Vorsdonkbos-Turfputten te Gelrode-
Aarschot (A. Zwaenepoel, ea 2002).
Foto 8. Vrouwtje bruine vuurvlinder aanwezig op waardplant veldzuring
in een grasland van het Glanshaver-verbond (hooiland met veel scherpe
boterbloem en veldzuring in de omgeving van Palingspot te Aarschot).
Dit hooiland werd in de loop van 2007 omgezet in een graasweide voor
paarden (foto: Ilf Jacobs).
6. Vochtige venige graslanden / Blauwgraslanden (Molinion caeruleae, Junco-Molinion,
Eu-Molinion, Juncion acutiflori)
Vegetatiebeschrijving
Blauwgraslanden zijn onbemeste, vochtige, één keer per jaar gehooide graslanden, die ‘s winters
plas-dras staan en in de zomer enigszins uitdrogen. Ze danken hun naam aan de aspectbepalende
blauwe kleur van hetzij bloemen, hetzij blaadjes van een aantal soorten. Binnen de graslanden
behoren blauwgraslanden tot de meest natuurlijke. De menselijke invloed blijft beperkt tot één
keer maaien per jaar en een lichte vorm van drainage door het graven van
ontwateringsgreppeltjes. Van bemesting was nooit sprake. Geen enkel blauwgrasland kent
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
76

actueel nog een landbouwkundig gebruik. Blauwgraslanden zijn uiterst zeldzaam als
graslandtype en vele van de samenstellende soorten zijn in Vlaanderen met uitsterven bedreigd
of reeds verdwenen. Ook internationaal is dit
type grasland uiterst zeldzaam.
Blauwgraslanden komen voor in streken met een maritiem gematigd vochtig klimaat, met relatief
zachte winters, relatief koele zomers en veel neerslag in alle jaargetijden. De textuur van de
bodem zelf kan nogal variëren. Behalve de humeuze of veencomponent gaat het om zandige,
lemig zandige tot lemige bodems of zandige kleibodems. Meestal zijn deze alluviaal van
oorsprong. Dat is echter blijkbaar van geringer belang dan het feit dat het ijzerrijke kwelwater
fosfaten neerslaat, die op die manier onbereikbaar worden voor de vegetatie. De meeste
blauwgraslanden liggen niet onmiddellijk naast de beek of rivier, overstroming kan zeer nefast
zijn. De optimale hydrologische toestand ontstaat vaak na lichte ontwatering, omdat dan het zure
regenwater afvloeit en de basenrijke kwel zijn invloed explicieter laat gelden.
Tot de belangrijkste bedreigingen voor blauwgrasland horen vermesting, ontwatering, verzuring,
overstroming, verruiging, ver- en bebossing, en floravervalsing.
Foto 9. Blauwgraslandperceel in de Vorsdonkbossen te Aarschot. (Bron: Systematiek van natuurtypen voor
Vlaanderen, Graslanden, A. Zwaenepoel, ea 2002)
Geschiktheid voor de bruine vuurvlinder
In het onderzochte gebied is de bruine vuurvlinder gedurende 2006 enkele malen waargenomen
in de hooilanden van het Papendel. Ook uit voorbeelden in Nederland blijkt dat de bruine
vuurvlinder voor kan komen in schraal kruidenrijk grasland in laagveenmoerassen zoals De
Wieden (F. Bos, et al. 2006). Tijdens het veldwerk in 2007 werd de vlinder hier echter niet meer
waargenomen. De hooilanden liggen vrij geïsoleerd en hebben een geringe grootte. Dit in
combinatie met de reeds vernoemde afwezigheid van de waardplanten zorgt ervoor dat de venige
graslanden van Papendel, in huidige situatie, geen geschikt en duurzaam leefgebied kunnen
vormen voor bruine vuurvinder. Ook in Vorsdonkbos-Turfputten werd de bruine vuurvlinder
77
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

alsnog niet waargenomen, de kans dat de vlinder hier over het hoofd werd gezien is nochtans
gering. Het ganse gebied kan alle eisen voor de bruine vuurvlinder invullen qua oppervlakte,
beschutting en nectar. Ook hier is er echter een gebrek aan waardplanten.
Zowel de vegetaties van Papendel als Vorsdonkbos-Turfputten hebben een hoge ecologische
waarde en kunnen een onderdeel vormen van het leefgebied van de bruine vuurvlinder. Op
zichzelf kunnen ze echter niet de basis vormen van het leefgebied van de soort. De voor de
bruine vuurvlinder belangrijke overgangen en combinatie van nat naar droog schraalland zijn op
dit moment nog onvoldoende ontwikkeld.
Voorkomen binnen studiegebied
In de onderzochte regio zijn nog enkele zeer waardevolle vochtige graslanden op venige bodem
terug te vinden. Dit vegetatietype is erg kwetsbaar en zowel op nationaal als op internationaal
vlak uiterst zeldzaam geworden.
In de regio zijn deze vegetaties terug te vinden in Vorsdonkbos-Turfputten te Gelrode-Aarschot
en ook de herstellende hooilanden van Papendel te Begijnendijk kan men tot dit vegetatietype
rekenen. De vegetatie is erg divers met een groot nectaraanbod. Opvallende plantensoorten zijn
o.a. grote ratelaar, gevlekte orchis, koekoeksbloem en zeldzaamheden zoals moeraskartelblad,
waterdrieblad,… In deze percelen werden de belangrijkste waardplanten van de bruine
vuurvlinder nl. veldzuring en schapenzuring, echter niet of nauwelijks waargenomen.
Foto 10. Vochtige graslanden op venige bodem. Gebied Papendel – Begijnendijk (foto: Wouter Vanreusel).
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
78

Bijlage 2 - Overzichtskaart van het studiegebied met aanduiding van de gekarteerde
percelen en het voorkomen van de bruine vuurvlinder.
(groen: studiegebied, geel: kerngebied, grijs: minstens 1 waarneming in 2004-2006, bruin: herhaalde waarnemingen)
79
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
80

81
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

Bijlage 3 - Overzicht van de onderzochte graslanden en belangrijkste kenmerken.
Id Aanwezig Nieuw Veldzuring Schapenzuring Nectar Structuur Oppervlakte (m²) Bron Duurzaam Stapsteen Textuur Vocht Textuur2 Vocht2
1 ja 2 2 2 20611 ja ja Z d S
2 ja 1 0 1 4566 S d
3 ja 2 1 2 9316 ja S d Z c
4 ja 2 0 0 4486 S c
5 ja 1 0 2 3750 S c d
6 ja 1 0 1 2227 S c P d
7 ja 1 0 2 3 3073 P e
8 ja 1 1 2 2022 S c
9 ja 2 1 1 5830 S d c
10 ja 1 2 1 0 6954 S d c
11 ja 0 0 0 4550 S d
12 ja 0 0 0 5325 S d b
13 ja 2 0 2 1955 P e
14 ja 2 2 2 1 1473 ja P h S c
15 2 2 1 1 1892 ja S c S b
16 1 2 2 2795 Z c S d
17 ja 2 2 2 15377 ja Z c
18 ja 1 2 2 468 ja Z c
19 1 0 2 3636 ja S d
20 1 0 2 4360 ja S d Z c
21 ja 1 1 2 13928 ja Z c S b
22 ja 2 0 1 2 2469 ja S d
23 1 0 2 3 10694 S d Z
24 1 1 1 1 9997 ja S d P c
25 0 0 2 3 7054 P d S c
26 0 0 2 3678 S c P d
27 2 0 2 0 2347 S c
28 ja 2 0 2 2 6375 ja S c d
34 1 1 2 3 8180 Z c S b
35 0 0 0 14896 E d
36 0 0 0 8340 S c Z d
37 0 0 0 54262 E d S
38 0 0 0 10116 Z c
39 0 0 0 2733 L d S c
40 0 0 0 5032 Onbep Onbep Z d
41 0 0 0 7508 S c d
42 0 0 0 10505 P d S
43 ja 0 0 2 14952 P F Z c
44 0 1 1 5684 S c
45 0 2 1 2386 S c
46 0 1 0 2437 S c
47 ja ja 2 2 2 6465 ja ja S c
48 0 1 1 1797 S c Z
49 0 0 1 3127 S c
50 0 1 2 7356 S d c
51 0 0 0 6094 S d
52 0 0 2 678
53 0 0 2 692
54 0 0 2 13188 S c
55 0 0 2 584 S c
56 2 2 2 11967 S c P e
57 2 2 2 8166 S c P d
58 2 2 2 3721 P e
59 0 0 2 2172 S d
60 0 0 1 766 S d
61 ja 0 1 1 4499 S d
62 2 0 1 4897 S c d
63 1 0 1 2416 S d c
64 1 0 2 3480 S d c
65 1 0 2 1139 S c d
66 1 0 1 1448 S c d
67 ja 1 0 2 8249 S c d
68 1 0 1 10069 S c d
69 0 0 0 2 3001 S c
70 1 0 1 0 3213 E D S c
71 0 0 0 3545 E D S c
72 1 1 1 3211 E D S c
73 ja 1 1 2 3 30203 ja E D S c
74 1 1 2 3129 ja S c
75 ja 1 1 2 2795 ja E D S c
76 1 1 2 3817 S c
77 ja 1 1 2 9376 ja S c
78 1 1 2 8451 ja S c
79 0 0 1 2277 S F
80 1 0 1 2992 S F
81 1 0 1 1695 S F
82 1 1 2 5343 S F
83 1 0 1 4747 S F Z c
84 2 0 1 5687 S F P
85 ja 0 0 0 13991 S c d
86 2 2 2 48694 Z d c
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
82

87 0 0 0 64813 S e P d
88 0 0 0 3955 Z c b
89 0 0 0 4360 Z d
90 0 0 0 3463 S e d
91 0 0 0 16641 S d Z e
92 0 0 0 5873 S d
93 2 2 1 4127 S d Z c
94 0 0 0 7744 S d
95 0 0 0 3128 S d e
96 0 0 0 4798 Z d
97 0 0 0 3914 Z d c
98 0 0 0 7358 Z d
99 0 0 0 1649 S F Z c
100 2 0 2 1030 S c
101 0 0 1 1499 S e
102 2 0 2 4113 S c
103 2 0 1 19599 P e
104 2 0 1 7156 S e P
105 1 0 1 4187 P e Z c
106 1 0 2 3211 S e d
107 0 0 0 14802 S e
108 0 0 0 54337 S e d
109 0 0 0 4899 S d e
110 0 0 0 4615 S e d
111 0 0 0 36649 S e d
112 0 0 0 3714 S d
113 0 0 0 6720 S d e
114 1 2 2 15005
115 0 0 0 30341
116 0 0 0 6200
117 0 0 0 30951
118 0 0 0 6365
119 0 0 0 2522
120 0 0 0 12813
121 0 0 0 3430
122 0 0 0 29194
123 0 0 0 22086
124 0 0 0 1919
125 1 0 2 31750 S d P e
126 0 1 0 1679 Z d
127 1 1 2 13300 Z c b
128 0 0 0 3953
129 1 0 1 22190 ja S d Z c
130 2 0 0 4330 S d c
131 2 2 2 4000 S d
132 2 1 2 7556 ja S d Z c
133 2 1 2 3905 Z c
134 ja ja 1 1 1 5412 ja Z c S d
135 2 0 1 7135 ja Z c
136 2 2 2 3285 Z b S c
137 1 0 1 14853 S c Z b
138 2 2 2 2344 ja Z c
139 2 0 2 1 6284 S c Z b
140 0 0 0 0 22509 E D S c
141 1 2 2 12177 Z c S d
142 2 1 1 1 12061 ja S d c
143 1 0 2 3 20152 ja S d
144 2 0 2 3 10832 S c
145 1 0 1 2 3482 P d
146 1 1 1 1 8806 ja S d P c
147 0 0 2 4598 S d c
150 0 0 1 1 2631 Z c b
152 2 0 2 2 2326 Z c
153 2 0 2 2 11673 Z c d
154 2 0 1 2 2263 Z c S d
156 2 0 1 2 5101 Z c S d
159 1 0 2 31380 E f Z c
160 0 0 2 42059 E f Z b
161 1 1 2 1019 Z c
162 1 0 2 990 V
163 0 0 0 11787 V
164 1 0 2 5741 V Z D
165 1 0 2 16959 V Z
166 1 1 1 11559 V S
167 1 0 2 17488 E e v c
168 0 0 0 16435 E e
169 1 0 1 50836 E e Z c
170 1 0 1 2606 E e P
171 0 0 1 7341 P e Z b
172 1 0 1 2852 E e P
174 1 0 1 11283 E f P e
175 1 0 1 6513 P e f
176 1 0 1 7065 E f P e
177 1 0 1 18419 P e f
179 1 0 1 1 8754 L e S d
83
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

180 0 0 1 1 14814 L e S d
181 1 1 2 0 22720 ja S d e
182 1 0 1 1 1869 Z d
183 2 0 1 2 1758 S d
184 2 0 1 2 1166 S d
185 2 0 2 2 3468 S d
186 1 0 1 0 11694 S d c
187 2 0 1 2 22103 S d P c
188 0 0 0 12062 S c d
189 1 0 1 1 6562 ja S c d
190 1 0 2 3 4871 ja P e
191 0 0 1 2 5304 P e S d
192 ja ja 2 0 1 4038 ja ja S c d
193 1 0 1 852 S c
194 0 0 0 15501 S c
195 0 0 0 1382 S c
196 0 0 0 6081 S d c
197 1 0 1 9547 S d c
198 2 0 2 17038 S d P c
199 0 0 1 9554 S d L e
200 2 2 2 10809 ja S d c
202 0 1 1 10746 L e S c
203 2 0 1 1611 S d
204 1 1 2 17778 S d c
205 2 0 1 2868 S d
206 2 0 1 7216 S c Z b
207 1 0 1 7741 S d Z c
208 1 0 1 910 S c
209 1 0 2 8876 S d c
210 2 0 2 4720 S d
211 0 0 0 22902 S d
212 2 0 0 4936 ja S d c
213 1 0 0 25723 S c P d
214 0 0 0 4874 P d S c
215 0 0 0 6499 ja S d c
216 1 0 2 1427 ja S c
217 1 0 2 3366 S d c
218 1 0 1 2625 P e S c
219 1 0 2 19491 ja S c b
220 1 0 1 3667 S c d
221 0 0 1 993 S c
222 0 0 0 1467 S d
223 1 0 1 1041 S d
224 ja ja 2 0 2 5338 ja ja S d
225 0 0 0 14412 ja S d c
226 2 1 2 2891 S d P c
227 1 0 1 2173 S c d
228 1 0 1 10860 S d P
229 0 0 1 3849 S c
230 0 0 1 7735 S d c
231 0 0 1 6318 S c d
232 1 0 1 10510 S d c
233 0 0 1 1193 S c
234 0 0 0 1914 P e S c
235 0 0 0 7116 S d c
236 2 1 2 3368 S c
237 1 0 1 6387 S d c
238 2 0 2 2333 S d
239 2 0 1 3561 L e S c
240 1 0 1 4416 L e S d
241 ja ja 0 0 0 1118 0 L e S d
242 1 0 1 20601 S d
243 2 0 1 4321 ja S d c
244 1 0 1 10984 ja L d S c
245 2 0 2 8342 ja S d P c
246 0 0 2 7374 L d P e
247 ja ja 1 0 2 8736 ja ja P d L
248 1 0 2 2441 ja S d P
249 0 0 1 4111 ja P d S c
250 ja ja 2 0 1 7930 ja ja P d e
251 ja ja 1 0 2 2817 ja 0 L d P e
252 0 0 1 3916 S d P
253 2 2 1 11813 S d c
254 1 1 1 15902 S c d
255 0 1 1 14637 S c
256 1 1 1 12245 S d c
257 1 0 1 2094
258 1 0 1 4199 S d P e
259 1 0 1 8304 S d e
260 1 0 1 11588 P f S e
261 1 0 1 22125 S e c
262 2 0 1 5206 P d S e
263 1 1 1 7275 S d P e
264 2 0 1 4774 S d c
265 1 0 1 19370 ja S d Z c
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
84

266 1 0 1 3357 ja Z d
267 ja ja 2 0 2 5455 ja Z d
268 1 1 2 10592 ja S c d
269 1 1 2 19708 ja S c
270 1 1 1 6317 S c d
271 0 0 1 138681 S d c
272 2 0 2 9801 S d
273 2 0 2 5718 S d P
274 1 0 1 3827 S d c
275 2 0 1 4469 S d c
276 1 0 1 14009 S d
277 ja ja 2 0 1 11971 ja S d c
278 1 0 1 5082 S d L e
279 1 0 1 3410 S d P e
280 1 0 1 4447 P d L e
281 1 0 1 4208 L e S d
282 1 0 1 16979 S d P e
283 0 0 1 71277 ja L e S d
284 1 0 2 14821 S d
285 1 0 1 2928 S d
286 1 0 1 3487 S d
287 1 0 1 5348 S d
288 1 0 1 6185 S d
289 1 0 1 21251 ja P e S d
290 1 0 1 22590 P e S d
291 ja ja 2 2 2 35818 ja ja S d P e
292 1 0 1 6295 S c d
293 0 0 1 6324 L e E c
294 2 0 2 16418 ja S d c
295 1 0 1 3356 S d c
296 1 0 2 12743 S d c
297 1 0 1 4606 S d
298 1 0 1 2456 S d c
299 1 0 1 7893 P c S d
300 1 0 1 21521 S d P
301 1 0 1 724 S c d
302 0 0 1 8201 P d S
303 2 1 1 18850 ja S d c
304 2 1 1 34103 ja S c D
305 1 0 1 1580 S d c
306 1 1 1 13922 S d P c
307 0 1 1 3125 S d P e
308 1 1 1 10446 S d
309 2 0 1 26842 ja S d c
310 1 0 1 16860 ja S e P d
311 2 0 2 4401 S c d
312 2 0 2 3662 S d
313 0 0 1 11010 P h S d
314 1 0 1 2832 P h Z d
315 0 1 1 3393 Z d P
316 1 0 1 2633 S d P e
317 ja ja 2 0 1 8240 ja P h S d
318 0 0 2 3237 ja P h
319 1 0 2 5371 S d P h
320 2 0 2 6203 P h S d
321 1 1 1 6466 S c b
322 1 0 1 15089 S c d
323 1 0 1 1040 S d c
324 1 0 1 2331 S c
325 0 0 1 2379 P d S c
326 1 0 1 3117 P d e
327 1 0 1 3093 P d S c
328 2 0 2 14621 ja P d e
329 1 0 1 6760 S c P d
330 1 0 1 16425 ja P d S
331 2 0 1 6027 S d c
332 1 0 1 21222 P d L e
333 2 1 2 22707 ja S d P c
334 ja ja 2 0 2 12210 ja ja P d S e
335 1 0 1 7439 S d L e
336 2 0 1 11555 ja S d c
337 2 0 1 14569 S d e
338 0 1 2 8897 S c
339 2 0 1 7226 ja S d
340 2 0 0 7197 ja S d c
341 2 2 1 7160 ja S c d
342 2 0 2 16459 ja S d e
343 ja ja 2 0 2 1265 ja ja S d c
344 ja ja 0 0 2 1741 ja ja S c d
345 1 1 2 8659 ja S d c
346 0 0 0 6415 S c
347 0 0 0 3204 S d c
348 ja ja 1 0 1 4006 ja S c
349 0 0 0 16436 ja S c d
350 ja ja 1 2 2 7888 ja Z c
85
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen

351 1 1 2 22385 ja S c b
352 1 0 2 33125 Z d c
353 0 0 0 10247 S d
354 0 0 0 16504 S d
355 0 0 0 4914
356 0 0 0 26508 S c d
357 0 0 0 25929 S d P e
358 0 0 0 16968 S d P c
359 ja ja 2 1 2 13419 ja P d L e
360 0 0 0 2447 L e S d
361 2 0 0 3504 S d
362 1 2 2 56770 ja S d P c
363 ja ja 2 2 2 8596 ja ja S d P c
364 ja ja 2 0 1 4135 ja ja S c d
365 ja ja 2 2 2 6571 ja ja S c
366 2 0 1 13698 P d S e
367 2 0 0 5039 P d e
368 0 0 0 6405 P d S
369 0 0 0 5653 S c
370 0 0 0 5947 P d
371 1 0 2 7501 P d
372 1 0 0 11239 S d c
373 0 0 0 23656 S d
374 ja ja 2 1 2 3446 ja S d c
375 1 1 1 3576 S c d
376 1 1 2 2223 S d e
377 0 2 1 8530 ja S c Z b
378 1 0 1 1588 S c d
379 0 2 2 1010 S d
380 0 0 2 869 S c
381 2 0 2 3442 ja S d P
382 0 0 0 1240 L f
383 0 0 0 52650 ja S d
384 0 0 0 5373 S d
385 1 1 2 9489 Z d S e
386 0 0 0 3021 S d
387 1 0 2 12837 Z b c
388 2 1 2 5510 ja S c
389 1 2 2 4287 P d
390 2 2 2 2481 S c
391 2 1 1 8939 S d h
392 ja ja 2 2 2 2083 ja ja KU KU S c
393 ja ja 2 2 2 684 ja ja KU KU S c
394 0 0 0 2029 S c d
395 2 2 2 3092 S d
396 0 0 0 3477 L d S
397 0 0 0 1127 L h
398 0 0 0 9237 P d L h
399 0 0 0 5301 S c
400 0 0 0 2215 S c d
401 0 0 0 2344 S d
402 0 0 0 1447 S c d
403 0 0 0 690 P d S e
404 ja ja 2 0 2 7171 ja L h
405 1 0 0 4880 L e h
406 0 0 0 2630 L e S d
407 2 0 2 3619 L e P f
408 ja ja 1 0 2 8071 ja L h S d
409 2 0 2 2478 P d e
410 0 0 0 15872 L h S e
411 2 2 1 5465 S c
412 0 0 0 5736 S c d
413 ja ja 2 0 2 8263 ja P e
414 0 0 2 5763 S d c
415 1 0 1 2764 P d h
416 0 0 0 4757 ja P d S
417 1 0 1 8615 S c
418 1 0 1 3220 S c d
419 1 0 1 7006 S c d
420 1 0 1 7338 S c
421 1 0 2 5977 ja L d P
422 0 0 0 3186 S d
423 2 0 2 7618 S d
424 1 2 2 999 Z c
425 2 1 2 2 4852 0 ja S d P d
Toestand van de bruine vuurvlinder in Vlaanderen
86

2
Paddestoelen zoeken in Vlaanderen - Een aanmoediging voor beginners