Stephanus Hanewinckel een veelzijdige Brabander - Thuis in Brabant

In Brabant
frank c. Meijneke
Stephanus Hanewinckel
auteur
frank cornelis
Meijneke (rotterdam
1964) voltooide
onder meer de
universitaire studie
klassieke theologie
en was werkzaam
in het pastoraat en
in het middelbaar
onderwijs. vanuit
zijn kerkhistorische
belangstelling deed
hij onderzoek naar
stephanus hanewinckel.
Meijneke
was nauw betrokken
bij de nieuwe
heruitgave van
de Meierijboeken
(tilburg 2009) en
leverde daarvoor
enkele inleidingen.
2 2
E r f g O E d
i n b r a b a n t t i j d s c h r i f t v O O r b r a b a n t s h E E M E n
Dit – mogelijk postume – portret van Stephanus
Hanewinckel werd vermoedelijk door de schilder
G. A. van der Brugghen, huisvriend van de Hanewinckels,
gemaakt. (In particulier bezit)

Zonder het enthousiaste werk van de vele onderzoekers die zich met het brabantse erfgoed bezighouden, zou de bron waaruit ook In Brabant
put weldra leeg raken. in brabant biedt daarom iedere editie een gastauteur uitgebreid de ruimte om zijn of haar verhaal te doen, om te tonen
hoe diep hij of zij in het brabantse verleden is gedoken.
een veelzijdige brabander
Als geboren en getogen Brabander was Stephanus Hanewinckel (1766-1856) voor veel van zijn streek-
genoten hoogstwaarschijnlijk een vreemde eend in de bijt: domineeszoon en later ook zelf protestants
predikant, te midden van een overgrote rooms-katholieke meerderheid. Hanewinckel verbleef echter niet
onafgebroken in het katholieke zuiden: tussen zijn geboorte te Nuenen en zijn overlijden in Ravenstein
was hij ook enkele jaren werkzaam in Noord-Holland en Friesland. Al scheen zijn geboortestreek aan
hem te blijven trekken, voor de inwoners ervan had Hanewinckel weinig goede woorden over. Hij stak
zijn bevindingen en opinies niet onder stoelen of banken, maar stelde deze zowaar op schrift en wist ze
zelfs te publiceren. In totaal zouden drie werken van zijn hand verschijnen over de ‘roomse’ merkwaar-
digheden die Hanewinckel aantrof in zijn reizen door de Meierij van ’s-Hertogenbosch. Deze publicaties
staan tezamen bekend als de ‘Meierijboeken’. 1
In het huidige Nederland lijken twisten tussen christenen onderling zaken uit een ver verleden.
De kwalificaties die Stephanus Hanewinckel in zijn Meierijboeken de aanhangers van de paus toedichtte,
zullen tegenwoordig nog slechts een enkeling voor het hoofd stoten. Dat was ooit anders, getuige het
stereotiepe beeld van Hanewinckel als ‘papenvreter’, een beeld dat jarenlang is gecultiveerd door rooms-
katholiek Nederland en ook nu nog bestaat. Deze Brabantse dominee was echter veel meer dan enkel
een ‘protestantse brompot’.
Wie hanewinckel zegt, zegt Meierijboeken en wie
Meierijboeken zegt, zegt antipapisme. voor sommigen
is hiermee de cirkel rond en kunnen deze
boeken worden gesloten als was de geest weer
in de fles gestopt. toch is daarmee lang niet alles
gezegd, want over stephanus hanewinckel (1766-
1856) valt meer te vertellen dan dat hij een vermaledijde
papenvreter was. 2 toegegeven, de te pas
en te onpas geciteerde Meierijboeken staan bol
van hatelijkheden over de roomse brabanders. 3
het is dan ook niet moeilijk om daarvan ter illustratie
een kleine bloemlezing aan de lezers voor
te schotelen.
al vrij snel wist hanewinckel duidelijk te maken
waar voor hem de crux zat: ‘de hervormden zijn
over het algemeen beschaafd, hun godsdienst is
redenlijk doch zeer eenvouwig […]’. 4 Kortom, ‘de
vader der Menschen, het alles weldoend Opperwezen
word bij alle protestanten, en vooräl ook
bij de hervormden, meer in geest en waarheid ge-
i n b r a b a n t n u M M E r 2 a p r i l 2 0 1 0
2 3

2 4
diend dan bij de roomschen’. 5 van de overwegend
rooms-katholieke bevolking in de Meierij
van ’s-hertogenbosch deugde in zijn ogen veel
minder dan van de protestanten, want: ‘Wanneer
’er in de Majorij minder bijgeloof en meer verdraagzaamheid,
minder dweepzucht en meer
schranderheid, minder haat en meer liefde jegens
anders denkende godsdienstige gezindten heerschte
onder de roomschen, dan zou dat land zeer
aangenaam zijn, om te bewoonen, doch dit alles
maakt het leven aan eenen protestant hier geweldig
bitter.’ 6
Er heerste bij hanewinckel en zijn geloofsgenoten
zelfs heuse angst voor de ‘paapsen’: ‘[…] dewijl
uit deze bijgelovige domheid onmenschlijke
vervolgzucht voordvloeit, zo moet aldaar de hervormde
den roomschen vrezen; men moet zelfs
sidderen op die gedachte, dat de roomschen, zo
zij de overhand kregen (hiertoe heeft men reeds
sedert enige jaren alles in het werk gesteld, en
men is ‘er nog mede bezig) hun grootst genoegen
zouden stellen, om niet alleen alle protestanten
en joden uit de gehele Meiërij te verdrijven, maar
vooräl ook om zich in het bloed der hervormden
te baden’. 7 hanewinckel had dan ook het nodige
ondervonden toen hij nog als predikant in aarle
woonde: ‘te aarle hebben de roomschen meer
dan eens de Kerk der gereformeerden geslooten;
zij besmeerden de deur met menschendrek;
hebben zelf in het midden der Kerk hun gevoeg
gedaan, en smeeten met steenen door de glazen
onder het verrichten van den godsdienst’. 8 Met
dit in ons achterhoofd wordt dan misschien het
volgende duidelijker: ‘de roomsche godsdienst,
zeide mij iemand, mag goed weezen in een land,
waar men geenen anderen kent, doch waar protestanten
zijn, moet hij onder den duim gehouden
worden, zo de laatsten ten minsten vreedzaam
zullen leeven’. 9
hanewinckel meende dat alleen de geest van de
verlichting de situatie onder rooms-katholieken
ten goede kon keren, alhoewel hij daar niet veel
i n b r a b a n t t i j d s c h r i f t v O O r b r a b a n t s h E E M E n E r f g O E d
De oorspronkelijke titelpagina van Hanewinckels
´Reize door de Majorij´. (Brabant-Collectie,
Universiteit van Tilburg)
fiducie in had: ‘de Majorijënaar over het algemeen
redeneert noch onderzoekt niet, hiervoor laat hij
zijnen priester zorgen […]’. 10 Wat is dan volgens
hem het recept? ‘Men moest daartoe ware beschaving,
ware verlichting invoeren, en hiertoe is
de ware zuivere godsdienst onzes verlossers het
best berekend, hij kan alleen het Ongeloof, het bijgeloof
en ligtgelovigheid vernietigen’. 11 anders
gezegd: de protestanten hebben godsdienstig

gezien de beste kaarten in handen. Zodra de
rooms-katholieken dankzij een verlichte geest in
staat zullen zijn om dit in te zien en daarnaar te
leven, kan alles alsnog op zijn pootjes terecht-
komen. het is daarom ook dat hanewinckel vurig
wenst, ‘dat eens de waare verlichting hen alle
[de Meierijenaars] mooge bestraalen, dat liefde
en verdraagzaamheid hen mooge bezielen’. 12
tegen de achtergrond van de hierboven geschetste
inhoud van hanewinckels visie op de
rooms-katholieken wekt het geen verbazing
dat hij onlangs nog in een noord-brabantse gemeente
als potentiële naamgever van een straat
werd afgeserveerd. de projectontwikkelaar in
kwestie kreeg wellicht buikpijn bij de gedachte
dat zijn nieuwbakken project alsnog door de beruchte
predikant bezoedeld zou kunnen raken.
hanewinckel, wiens geest blijkbaar nog steeds
in het brabantse land rondwaart, paste niet in
zijn straatje! 13 Maar is dat terecht? deze populaire
constructie, waarbinnen allerlei misplaatste
sentimenten de boventoon voeren, leek lange
tijd vrijwel onaantastbaar, maar blijkt bij nader
inzien onhoudbaar. voornamelijk buiten wetenschappelijke
kring wordt soms nog te gemakkelijk
vergeten dat hanewinckel ons in het kielzog van
juist zijn strijdprogramma der Meierijboeken een
schat aan informatie heeft nagelaten. de in hun
tijd passende beschrijvingen van bijvoorbeeld
allerhande volksdevoties bieden menig cultuurhistoricus
en etnoloog waardevol materiaal. 14 de
inleiding van de nieuwe heruitgave van de Meierijboeken
maakt hopelijk voldoende duidelijk waarom
hanewinckel misschien juist nu een straatnaam
verdient. bovendien doet een typering als
papenhater geen recht aan zijn persoon. daarom
wil dit artikel hanewinckel niet zozeer opnieuw
als schrijver van de Meierijboeken portretteren,
maar hem vooral als familiemens, vriend en iemand
met liefhebberijen bezien. daarnaast zal er
ook enige aandacht zijn voor hanewinckels materiële
situatie en diens mobiliteit als predikant.
daaruit rijst een heel ander beeld van de dominee
dan dat van de onverzoenlijke papenvreter, namelijk
een beeld van iemand die wel degelijk aangenaam
in de omgang kon zijn.
Hanewinckel en zijn familie
hoewel hanewinckel in zijn geboortestreek sterke
familiebanden kende, vestigde hij zich al vroeg
in het noord-hollandse dorpje Oost-graftdijk: op
4 november 1798 werd hij daar namelijk als predikant
bevestigd. de hanewinckels vertoefden
‘s zomers echter bij hun brabantse familie, waardoor
het begrijpelijk wordt dat hun eerste kind
in september 1799 bij zijn grootvader in het guldenhuis
te rixtel werd geboren. Een dergelijke
‘vakantie’ verklaart mogelijk ook hanewinckels
opvallende afwezigheid eind juli 1801 tijdens de
bevestigingsplechtigheid van een collega in een
noord-hollands buurdorp, waarbij alle overige
predikanten uit de banne graft wel acte de présence
gaven. 15 ruim een maand later woonde hanewinckel
in ieder geval de bevestigingsplechtigheid
van zijn opvolger in aarle bij. daar legde hij op
30 augustus pieter gijsinck de hand op. 16
in de nagelaten familiedocumenten van de hanewinckels
kan men door de standaardformu-leringen
van enkele brieven en van diverse gelegenheidsgedichten
heen de genegenheid gewaar
worden die de familieleden voor elkaar koesterden.
hanewinckel en zijn vrouw hielpen hun kroost
met het schrijven van gedichtjes, waarvan in kinderlijk
schrift vertederende voorbeelden bewaard
zijn gebleven. Kinderen en kleinkinderen
blijken zich met warme woorden mede tot hun
(groot)vader stephanus te richten. veelzeggend
is dat diens kleindochter stephanie, grootgebracht
bij hanewinckels zoon johan in ravenstein,
haar grootvader zelfs bijna zeventig jaar na zijn
dood nog steeds liefdevol gedenkt.
de leden van hanewinckels gezin gaven elkaar
graag cadeautjes, zoals boeken, huisraad, stof
om een ‘jak’ te maken, kledingstukken, een ‘rijder’
i n b r a b a n t n u M M E r 2 a p r i l 2 0 1 0 2 5

2 6
In 1858, het jaar van haar overlijden, schilderde
G. A. van der Brugghen dit tafereel
met Alida Hanewinckel-Von Schmidt auf
Altenstadt daarop afgebeeld. De vensterbank
en het daarin weergegeven houten
schrijfkabinetje bestaan nog. De kans bestaat,
dat dit portret eveneens, samen met
dat van haar echtgenoot, postuum werd
vervaardigd. (In particulier bezit)
i n b r a b a n t t i j d s c h r i f t v O O r b r a b a n t s h E E M E n E r f g O E d
(muntstuk) of gewoon een peperkoek versierd
met bloemetjes. 17 blijkens zijn gedichten genoot
hanewinckel daarvan en was hij een dankbaar
mens. 18 Een mooi voorbeeld hiervan is, wanneer
hij zijn vrouw – door hanewinckel liefkozend weleens
‘myn aaltje’ maar vaker ‘Wyfje’ genoemd –
bedankt, omdat zij ‘een schoon bierglas met eenige
dichtregels en hartelyke wenschen schonk’: ‘’t
glas, dat gy mij wilde schenken,/Zuiver, helder
als kristal,/doe mij onveranderd denken:/dat ’k
u steeds beminnen zal’. 19 in een ander gedicht bedankte
hanewinckel zijn vrouw voor de Dictionnaire
historique et critique van pierre bayle met,
onder andere, een heuse liefdesverklaring: ‘Kont
ge in myn harte zien, dan zaagt gy zeer gewis/dat
’k u opregt bemin, u eeuwig dierbaar schatte;/dat
uw bezit alleen alles voor my bevatte,/Wat voor
een sterveling op aarde dierbaars is’. 20
in menige publicatie betoont hanewinckel zich
een uitgesproken vertegenwoordiger van de verlichting.
Eén van de elementen waarin dit naar
voren komt, is zijn aandacht voor opvoedkundige
kwesties. in de Meierijboeken zijn hier al voorbeelden
van te vinden, maar deze belangstelling is in
hanewinckels latere zedenkundige handboeken
voor respectievelijk militairen en zeelieden zelfs
het uitgangspunt bij uitstek. 21 dat dit alles voor de
schrijver niet alleen maar theorie was, blijkt ontegenzeggelijk
uit een verjaardagsgedicht, dat hanewinckel
voor zijn achtjarige zoontje Willem (1807-
1822) schreef. deugdzaamheid speelt ook hier,
geheel in de geest van de tijd, een voorname rol en
aangenomen mag worden dat hanewinckel hieraan
ook als vader veel waarde hechtte: ‘[...] denk
dan: dat ge altyd/groter wordt, en dus dat gij/
altyd deugdzaam zijt./leer dan vlytig, schrijf ook
goed/doe altyd uw’ pligt/Want het leeren geeft
altyd/loon, wat ge ook verrigt.– […] Wie braaf
elert, die wordt van god/En van Elk bemind–/Wie
gehoorzaam is en zoet/die is een goed kind– […]/
bemin steeds de deugd/dan geniet ge altijd geluk/
vry van kommer, angst en druk–’. 22

Stephanus Hanewinckel
1766 • geboorte in Nuenen
1790 • aanstelling als dominee in Bakel
1791 • aanstelling als dominee in Aarle
179 • huwelijk met Alida Johanna Clara von Schmidt
auf Altenstadt (1779-1858)
aanstelling als dominee in Oost-Graftdijk
1802 • aanstelling als dominee in Vierlingsbeek
1811 • aanstelling als dominee in Warns en Scharl
1818 • aanstelling als dominee in Ravenstein
1841 • emeritaat
1856 • overlijden in Ravenstein
Hanewinckel als vriend
uit hanewinckels persoonlijke papieren blijkt
dat hij trouw was in het onderhouden van vriendschappen.
We vinden hiervan sporen in zijn nalatenschap,
die vooral terugwijzen naar zijn verblijf
in vierlingsbeek (1802-1811). jaren na zijn vertrek
uit dit dorp onderhield hij bijvoorbeeld nog contact
met caspar schindler, in hanewinckels tijd
ouderling aldaar. 23 hetzelfde gold voor zijn ‘Waarden
vriend’ jan van Walsem (1727/28-1808), die hij
eveneens in genoemd dorp leerde kennen, daar
diaken was en een klein jaar na hanewinckels
komst tot ouderling werd verkozen. 24 Kennelijk
was hanewinckel later ook bevriend geraakt
met zijn zoon de onderwijzer johan van Walsem
(1771-1854) en diens echtgenote arnolda johanna
schirmer (1779-1855). 25 van Walsem jr. schreef namelijk
in 1856 over hanewinckel: ‘hy was een der
oudste vrienden mijner ouders, en steeds hoorde
ik hen met de meeste achting van hem spreken.’ 26
de in nijmegen geboren en in ubbergen over-
leden kunstschilder guillaume anne van der
brugghen (1811-1891) was jarenlang een huisvriend
van de hanewinckels. 27 hij maakte het portret
van alida hanewinckel en waarschijnlijk ook dat
Portret van de schilder Guillaume Anne
van der Brugghen door diens Tsjechische
kunstbroeder Jaroslav Čermák (1830-1878).
Het schilderij dateert uit 1857. (Collectie
Rijksmuseum Amsterdam)
van haar man. 28 hanewinckel telde vroeger in
vierlingsbeek de rijke grootvader van de kunstenaar,
jan anthonij van der brugghen (1747-1817),
als ouderling onder zijn lidmaten. samen met het
in Mierlo woonachtige gemeentelid j. j. Ernst
speelde van der brugghen een belangrijke rol in
i n b r a b a n t n u M M E r 2 a p r i l 2 0 1 0 2 7

2 8
i n b r a b a n t t i j d s c h r i f t v O O r b r a b a n t s h E E M E n E r f g O E d
foto links: Gewassen pentekening door Caspar
Schindler: dorpsaangezicht van Beugen aan de
zuidkant met daarin centraal de uit ongeveer 1420
stammende kerk Maria ten Hemelopneming. Uit
de nalatenschap van Hanewinckel. (In particulier
bezit) foto onder: Gewassen pentekening door
Caspar Schindler: dorpsaangezicht van Boxmeer
aan de zuidkant met daarin centraal de uit de vijftiende
eeuw stammende kerk toegewijd aan Sint
Petrus. Een monnik bidt de rozenkrans, er wordt
op het land gewerkt, een vrouw met een mand
op haar rug passeert de toeschouwer en twee
notabelen met mappen onder hun arm staan toe
te kijken. Uit de nalatenschap van Hanewinckel.
(In particulier bezit)
een huisvestingskwestie van de dominee. 29 voor
de ongehuwd gebleven dochter van jan anthonij,
anna van der brugghen (1784-1852), schreef hanewinckel
ook enkele gelegenheidsgedichten. de
schilder van der brugghen trouwde in 1839 te
Kleef voor de wet met de in ravenstein geboren
carolina cornelia van der goes (1813-1864). haar
vader, frans van der goes (1772-1855), maakte onder
hanewinckel sinds begin september 1822 tot
begin januari 1825 als kerkvoogd deel uit van de
kerkenraad. 30 het was ook de laatstgenoemde
van der brugghen die samen met zoon johan hanewinckel
het overlijden van stephanus bij de gemeente
ravenstein aangaf op 16 december 1856. 31
naar vrienden en kennissen uitte hanewinckel
bovendien zijn aanhankelijkheid in rijm. bij diverse
gelegenheden bezong hij zijn makkers en
daarbij ontbrak de levensvreugde niet, zoals in
het gedicht voor de hierboven genoemde vriend
j. j. Ernst: ‘Wij leven hier vroolyk, wij vieren ’t verjaren/van
grappigen Ernst; wy drinken den wijn/
uit volle glazen; wy eeten ook lekker; […] Ernst!

Het ‘Polleke’ of Ravelijn in Ravenstein is waarschijnlijk
via ds. Johan Hanewinckel in het bezit
van de familie gekomen en werd volgens zijn
laatste wilsbeschikking uiteindelijk als kerkhof
bestemd voor de protestantse gemeente. In 1873
werden de stoffelijke resten van Stephanus, Alida
en hun zoon Johan Hanewinckel bijgezet in een
grafkelder op dit terrein, waarvan de plaats thans
ongemarkeerd is. Er is nergens sprake van dat dit
graf ooit werd geruimd. In Ravenstein wordt verondersteld
dat het graf zich waarschijnlijk bevindt
‘waar het hekwerk heeft gestaan’ (rechts bij de
ingang). (Foto’s: Jurgen Pigmans)
uwe gasten zyn vrolijke bazen/Zy eeten en drinken
met graagte en met smaak–/blyde te leven en
vrolyk te drinken/dit is op aard’toch een heerlyke
zaak!’ 32 hetzelfde deed hanewinckel ook voor barones
arnolda Margaretha de cocq van haeften
(1771-1849), die het dicht bij vierlingsbeek gelegen
familiegoed blitterswijck bewoonde, alwaar
hanewinckel ook op bezoek kwam. 33 in dit kader
is het aardig om nog eens de getuigenis van de
bekende schrijver gerrit paape aan te halen, die
over hanewinckel vertelt dat deze ‘[…] ons met de
grootste vriendlykheid en gulhartigheid onthaalde’.
34 behalve een goede vriend kon hanewinckel
dus blijkbaar ook een aangename gastheer wezen.
De keerzijde van het leven
aardse genoegens konden het ‘zacht en teder paar’
stephanus en alida niet voor leed behoeden. 35 Zij
overleefden zes van hun veertien kinderen, variërend
in de leeftijd van enkele maanden tot bijna
dertig jaar oud. 36 behalve zijn geloof was voor hanewinckel
juist ook de rede van groot belang voor
het verwerken van persoonlijk verdriet, dat heel
dichtbij kwam. hij schreef de bekende utrechtse
jurist en literator jacobus scheltema (1767-1835)
naar aanleiding van het krantenbericht over de
dood van diens zoon in de Oost dat ook hij zijn oudste
zoon daar had verloren. 37 vervolgens stelde
hanewinckel dat hij geen wonden bij de briefontvanger
wil openscheuren en vervolgt dan: ‘o neen!
i n b r a b a n t n u M M E r 2 a p r i l 2 0 1 0 2 9

Vermoedelijk stelt dit portret de grootvader van
Hanewinckels echtgenote voor: Willem-Jan Gualtherie,
heer van de heerlijkheid De Laar te Sint-Oedenrode en
ooit eigenaar van het Gulden Huis in Rixtel. (Collectie
Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie)
3 0
de rede en onze h. godsdienst bieden uWEgestr.
alles aan, om eenigzins uwe billyke smert en
droefheid te leningen. Meer behoef ik uWE gestr.
niet te zeggen, want wanneer rede en godsdienst
ons geenen troost kunnen aanbieden, dan kunnen
woorden, die wy elkander toespreken of schryven,
zulks nog veel minder’. 38 Een heel andere benade-
i n b r a b a n t t i j d s c h r i f t v O O r b r a b a n t s h E E M E n E r f g O E d
ring wordt bij hanewinckel zichtbaar wanneer het
om gestorvenen gaat die verder van iemand afstaan.
in hanewinckels gedrukte gedicht uit 1810
ter gelegenheid van de academische promotie
van zijn zwager johan Otto von schmidt auf altenstadt
(overleden in 1815), arts te sint-Oedenrode,
lezen we: ‘Wen de dood één’ uwer kranken/velt;
denk dan niet: ‘k heb mijn pligt/hier volbragt, wat
blijft ons ov’rig?/ik heb alles hier verrigt./neen!–
wees dan voor naastbestaanden/trooster, beur
hen op in smart!–/troost het snikkend, schreijend
weesje!–/stort der weduw troost in ’t hart!–’. 39
tevens kende het echtpaar ernstige ziekten en
veel zorgen om hun zoon johan. 40 in de gedichten
memoreren hanewinckel en de zijnen het ondervonden
verdriet, maar de predikant drukt daarbij
steeds zijn rotsvaste vertrouwen op god uit. uiteindelijk
zullen allen bij hun verlosser worden verenigd
en zal alles beter zijn dan tijdens het leven in
het ondermaanse, aldus de gelovige hanewinckel.
naast scherts en speelsheid wordt zodoende in
bijna alle gelegenheidsgedichten van hanewinckel
een sterk religieuze inslag zichtbaar; zo ook in het
reeds aangehaalde gedicht voor Ernst: ‘deez’ dag,
dien wy hier vrolyk vieren,/verkortte ook uwen
levenstyd/Op nieuw een jaar, gy kunt dus leeren:/
dat ’t leven spoedig henenglijt.–/dank, dank den
goeden god, wiens liefde,/Wiens zorg, wiens
trouw u heeft behoed: […]/Wil altyd braaf en
deugdzaam hand’len/ En nimmer slechtste paân
betreên!!–’.
Hanewinckel en het aardse slijk
stephanus hanewinckel groeide op in een niet onaanzienlijke
familie. nogal eens trouwde een
hanewinckel met een lid van de gereformeerde
elite. 41 stephanus’ moeder, catharina Elisabeth
sluiter (1743-1826), was een domineesdochter
wier vader met de magistraatsdochter urselina
philippina de cassemajor (circa 1724-1748) was
getrouwd. nadat haar vader in 1782 was gestorven,
erfde catharina het Klein Kasteel of Oud huis
te deurne. Kennelijk leverde de verkoop van dit

Voor- en achterzijde van het huis bij de Kasteelsepoort, thans Kasteelseplaats 1,
te Ravenstein. Het fungeerde jarenlang als pastorie voor de protestantse
gemeente aldaar en werd vanaf 1818 door Hanewinckel en zijn gezin bewoond.
De dominee stierf hier op 15 december 1856. (Foto’s: Jurgen Pigmans)
Ravenstein
Misschien streefden de Hanewinckels naar
een verbetering van hun financiële positie en
waagden zij om die reden in 1836 een gokje
in de Koninklijke Nederlandsche Loterij. Of
deze actie of een erfenis ertoe leidde dat
Hanewinckel in Ravenstein de nodige bezittingen
kreeg, waarvan zijn nabestaanden
vruchtgebruik genoten, is niet bekend.
Opmerkelijk is dat zich in de nalatenschap
van Hanewinckels in 1861 overleden zoon Johan
aanzienlijk meer bezittingen bevonden
dan in de onafhankelijk van elkaar opgestelde
testamenten van zijn ouders Stephanus
en Alida. Het ging om verschillende percelen
bouwland en onroerend goed in en buiten Ravenstein.
Inclusief zijn bezittingen bij Huisseling,
de heidegrond bij Herpen en het zogenoemde
Polleke of Ravelijn in Ravenstein
werd zijn bezit voor meer dan zesduizend
gulden getaxeerd.
Gezien de soms zeer grote sommen geld die
Johan nog had uitstaan, was de opbrengst
uit diens bezittingen geen overbodige luxe
voor de nabestaanden. 80 Het zal dan ook
niet voor niets zijn geweest dat dominee
en kerkbestuurder Abraham Losgert (1794-
1875) uit Grave een collega smeekte om de
drie zusters Hanewinckel bepaalde kosten
niet in rekening te brengen, ‘want dan is deze
uitgave eene nagel aan de doodkist voor de
dames, met wie ik al veel financieel te stellen
had […]’. 81
Dat de drie vrijgezelle gezusters zeker niet
de gemakkelijksten waren, blijkt wel uit
het feit dat zij samen met anderen middels
een petitie aan het classicaal bestuur van
’s-Hertogenbosch probeerden druk uit te
oefenen op wie hun betreurde broer Johan
zou gaan opvolgen. 82 Hoe het ook zij, het
dienstmeisje van dominee Johan Hanewinckel
kreeg dankzij deze dames tenminste haar
achterstallige jaarloon alsnog uitgekeerd.
i n b r a b a n t n u M M E r 2 a p r i l 2 0 1 0 3 1

3 2
De centrale plaats in een protestantse kerk: de kansel vanwaar het Woord Gods wordt verkondigd
en becommentarieerd door de dominee. Vanaf deze preekstoel sprak Hanewinckel in diens Aarlese
periode (1791-1798) zijn ‘beminde gelovigen’ toe. Het meubelstuk staat vandaag de dag in het protestantse
kerkje van Aarle uit 1874 (het Kouwenbergs Kerkje).
geërfde huis in 1785 te weinig op om stephanus,
sinds een jaar theologiestudent in groningen,
zonder beurs verder te kunnen laten studeren.
Zijn vader, ook een domineeszoon, kon dezelfde
groningse studie in zijn tijd wel geheel zonder
beurs afronden.
hanewinckel trouwde in de persoon van jonkvrouw
alida von schmidt auf altenstadt (1779-
1858) eveneens met iemand uit de bestuurlijke
en militaire bovenlaag, wat uit enkele van de volgende
voorbeelden zal blijken. haar welgestelde
groot-vader van moederszijde, Willem jan gualtheri
(1724-1807), bekleedde in het kwartier peelland
de functies van onder andere stadhouder
en griffier; haar vader jonkheer johann heinrich
adolph von schmidt auf altenstadt (1754-1817)
doorliep een militaire carrière tot en met de rang
van kolonel-directeur in het Oost-indisch leger;
de jongere broer uit het tweede huwelijk (1802)
van haar vader, jonkheer johan george Otto stuart
von schmidt auf altenstadt (1806-1857), werd
later gouverneur van suriname; en de bossche
pensionaris antonie Martini (1728-1800) was een
oudoom van haar. Zijn huwelijk heeft hanewinckel
vermoedelijk geen windeieren gelegd. de ouders
i n b r a b a n t t i j d s c h r i f t v O O r b r a b a n t s h E E M E n E r f g O E d
van mevrouw hanewinckel kwamen beide uit families
die veel landerijen en onroerend goed bezaten.
het kersverse stel werd in ieder geval tijdens
zijn verblijf in het noord-hollandse Oost-graftdijk
financieel aanzienlijk geholpen door de oude gualtheri.
42 in vermoedelijk de tweede helft van 1801
schrijft hij aan zijn kleindochter: ‘ik schrijf u nogmaals
soo l: geld moeten hebben schrijf mij maar
hoe ik moet overmaken. Want ik wil zelfs liever
gebrek hebben dan dat gijlieden met de kinderen
het nodige zoudet ontbeeren.’ 43 hier dringt zich
de gedachte op dat hanewinckel dankzij dergelijke
hulp in staat werd gesteld om in 1802 de zeer
arme kerkelijke gemeente te Oost-graftdijk in te
ruilen voor een positie in bataafs-brabant.
via de al genoemde jurist scheltema ondernam
hanewinckel vanaf 1834 pogingen om een beurs
te krijgen voor zijn zoon johan (in de familie bart
genoemd). hanewinckel jr. begon in 1833 zijn studie
theologie te utrecht en zou zijn vader later
als predikant in ravenstein en dieden opvolgen.
hanewinckel zocht zijn heil bij scheltema, omdat
hij naar eigen zeggen niet meer zo goed op de
hoogte was van het beurzensysteem voor theologiestudenten.
44 tegenover dezelfde geadres

seerde beklaagde hij zich eveneens over de gang
van zaken in noord-brabant: ‘in deze provincie
plagten vele beurzen te wezen voor studerenden
in de theol., misschien zyn zy er nog, doch vele
schynen verdonkerd of tot andere einden gebezigd
te worden. te minste kan ik en anderen, die
er zich om bemoeid hebben, er niet achter komen.
vele worden misschien thans door roomschen
getrokken en door roomschen vergeven; en dit
zoo zynde, dan kan een protestant er hier weinig
aan doen of er op rekenen.’ 45 het resultaat was
nihil, want scheltema schreef hanewinckel klink
er klaar: ‘ik ben alzoo geheel buiten staat, om aan
uEerw. eenen weg te wyzen in den hoop van eenen
gunstigen uitslag [want] voor eenigen beurs of
toelage is hier geene gelegenheid.’ 46 Wel deed
scheltema hanewinckel nog de tip van de friese
prebenden of lenen aan de hand. 47
Hanewinckel, een rusteloze dominee
hanewinckel was, net als veel van zijn collega’s,
minder honkvast dan zijn biografie misschien
op het eerste gezicht doet vermoeden. hij bleek
bereid ook buiten zijn geboortestreek emplooi te
vinden. in heel nederland waren er vrijwel steeds
voldoende vacatures voor predikanten, maar
hanewinckel solliciteerde vanuit aarle aanvankelijk
alleen in noord-holland. in maart 1798 mislukte
een sollicitatie aldaar, om precies te zijn in
Eenigenburg, maar een half jaar later werd hij
wel in het iets grotere Oost-graftdijk beroepen.
Zelfs het feit dat in de combinatie aarle, beek
en lieshout ‘sommigen der gemeente verzochten
en aanhielden by hun te willen blyven’ kon de
dominee er niet van weerhouden om na acht jaar
te verkassen. 48 volgens de correspondent van
het tijdschrift De Boekzaal ging het afscheid op
21 oktober 1798 zowel de gemeente als de predikant
niet in de koude kleren zitten: ‘[…] zyn Eerw.
zich van biggelende traanen niet wederhouden
kon, lettende op de geweldige liefdetraanen, dewelke
niet alleen zyne gemeente, maar ook die
van andere plaatzen, over deze afscheidsrede
storteden, en niet ten onregt, daar de vacante
plaatzen, in deze gewesten reeds veele zyn, en er
geen waarschynlykheid zelfs zich opdoet, dat een
eenige derzelver vervuld zal worden door de beroeping
van een ander Opziender.’ 49
het blijft opvallend dat hanewinckels noordhollandse
verblijf vrijwel samenviel met de publicatie
van de anonieme Meierijboeken. het eerste
deel daarvan verscheen in november 1799 en in
oktober 1801 rolde het boekje Gedachten van de
pers. de standplaats Oost-graftdijk had zonder
meer enkele belangrijke voordelen. hanewinckel
kon daar tijdens het (af)schrijven van de Meierijboeken
letterlijk afstand van de Meierij nemen
in een kleine gemeente met geringe werkdruk.
tevens woonde hij in de buurt van zijn uitgever,
a. b. saakes te amsterdam, hetgeen overleg met
hem zeker vergemakkelijkt zal hebben. al in april
1802 waren er contacten tussen hanewinckel en
de kerkenraad van de gemeente vierlingsbeek.
uiteindelijk zou dit enkele maanden later uitmonden
in hanewinckels verkiezing uit het drietal
genomineerden voor de vacature in dit dorp en
keerde hij terug naar bataafs-brabant. het was
ook daar dat hanewinckel, ditmaal onder zijn eigen
naam, een encyclopedisch en niet ideologisch
geladen boek over de Meierij uitgaf: Geschied– en
Aardrykskundige beschryving der stad en Meiëry
van ’s Hertogenbosch, beginnende met de vroegste
tyden en eindigende met den jare 1802. 50
tijdens zijn vierlingsbeekse periode trok de protestantse
gemeente van someren al in maart
1804 stevig aan hanewinckel. someren zou namelijk
spoedig vacant raken en probeerde derhalve
tot tweemaal toe de dominee uit vierlingsbeek
voor zich te winnen. hanewinckel hapte niet meteen
toe, maar nam de uitnodiging in beraad ‘[…]
dewyl Zomeren zeker wel voordeliger dan Vierlingsbeek
was […]’. 51 Meteen vond hanewinckel dat
hij het eigenlijk niet kon maken om nu al uit vierlingsbeek
te vertrekken en hij bleef dus uiteindelijk
op zijn post, omdat ‘niet zo zeer de voordeelen,
welke [de kerkenraad] hem gulhartig en welme-
i n b r a b a n t n u M M E r 2 a p r i l 2 0 1 0 3 3

Ravenstein. Ondanks de
gotiekachtige vormen werd
deze kerk pas in 1641 als
garnizoenskerk gebouwd.
Aanvankelijk bevond zich
naast de kerk (wanneer
men voor de ingang staat
aan de linkerzijde) een
kerkhof, waar Stephanus
Hanewinckel samen met zijn
echtgenote en zoon Johan
lag begraven. (Foto: Jurgen
Pigmans)
3 4
nend hadden bezorgd, maar voor al de zuivere agting
en algemeene liefde deezer gemeente, voor
hem en de zynen hem ten vollen hadden overgehaald,
om nog te blyven by deze gemeente […]’. 52
nadien heeft hanewinckel zich flink ingezet voor
de protestantse kerkgemeenschap van vierlingsbeek.
Zo vertelt de predikant in het kerkenraadboek
van 1809 onder meer dat hij naar boxmeer
afreisde om ‘de Koning van holland [lodewijk
napoleon] in het midden van grasmaand te boxmeer
zynde […]’ te kunnen treffen. 53 hij wilde
hem aanspreken over de noodzaak van een nieuw
kerkgebouw voor zijn gemeente, maar hanewinckel
kwam te laat en miste de vorst helaas. 54 daarop
klom hij in de pen en schreef de minister van Ere-
i n b r a b a n t t i j d s c h r i f t v O O r b r a b a n t s h E E M E n E r f g O E d
dienst, hetgeen uiteindelijk zou uitmonden in een
audiëntie bij de koning op paleis het loo op 6 juli
van hetzelfde jaar. de dialoog die zich tussen
lodewijk napoleon en hanewinckel voltrok, is te
aardig om niet uit het verslag van het genoemde
kerkenraadboek over te nemen. de koning vroeg
‘[…] of wy dan wel aan 6000 guld: genoeg hadden.
de predikant zeide dat hy dacht van ja! doch zoo
niet, of wij ons dan aan zyne Majesteit mogten
wenden. de Koning zich hierop buigende, zeide: gy
moet nu maar schielyk bouwen, waarop de predikant
antwoordde: als wy maar geld hebben.’ 55 Op
6 januari 1811 vond uiteindelijk de inwijdingsplechtigheid
van de nieuw gebouwde kerk plaats.
hanewinckel ondernam later in april 1809 een

poging om in grave beroepen te worden en was
najaar 1810 bereid zich opnieuw in een andere provincie
te vestigen met een mogelijke benoeming
in het plaatsje diepenheim (Overijssel). het kan
bijna niet anders dan dat hanewinckel ondertussen
enige roem had vergaard, aangezien zich in juli
1810 hetzelfde leek te gaan voordoen als in 1804
met someren. nu kwam voor de protestantse gemeente
in vierlingsbeek de dreiging echter uit het
hoge noorden in de personen van enkele kerkenraadsleden
uit het vacante groningse Eppenhuizen.
Een eventueel vertrek van hanewinckel naar
deze standplaats is duidelijk overwogen, maar
vond mogelijk wegens de ontstane communicatiestoornissen
geen doorgang. 56 niet lang daarna
vertrok hanewinckel echter alsnog uit vierlingsbeek,
en wel richting friesland: van 1811 tot 1818
zou hij dominee zijn in Warns en scharl.
in 1818 keerde de protestantse predikant toch
weer terug naar het zuiden, naar ravenstein. toen
hanewinckel daar als predikant stond, trachtte
hij reeds in februari 1820 in de combinatie Oss,
heesch en berghem beroepen te worden, terwijl
hij in 1821 een gooi deed naar standplaatsen in
valkenswaard en opnieuw in noord-holland te
Opperdoes. twee jaar later deed hanewinckel
wederom een poging om naar elders te vertrekken
en had hij zijn pijlen dit keer op bergharen/
hernen (gelderland) gericht. tot slot solliciteerde
hij in 1826 nog naar een vacature in de combinatie
valkenswaard/Waalre. nadien lijkt hanewinckel
zich met zijn situatie verzoend te hebben en deed
hij waarschijnlijk geen moeite meer om elders emplooi
te vinden.
Hanewinckels vrijetijdsbesteding
dominee carel Willem pape (1788-1872) uit heusden
schreef in zijn ‘bijdrage tot de oudheidkennis
van noord-braband’ het volgende over zijn collega
uit ravenstein: ‘begeerig om eene bulle van
paus julius ii, en het oorspronkelijke testament
van onzen noord-brabander den Kardinaal van
Enckevoirt te zien, welke documenten ik wist dat
in het bezit waren van den geleerden hanewinckel,
thans Emeritus predi-kant te Ravestein, reed ik
derwaarts, en zag spoedig mijne begeerte voldaan.’
57
hanewinckel bezat, gelet op pape’s mededeling,
uniek historisch materiaal en kende eveneens
belangrijke bronnen, die al tijdens zijn leven
zoekraakten en later door anderen nadrukkelijk
werden gezocht. Een mooi voorbeeld van het
laatste is de oproep die de bossche uitgever en
boekhandelaar hendrik palier (1785-1853) in 1839
in de ‘algemeene Konst– en letterbode’ deed. uit
hanewinckels Geschied– en Aardrykskundige
beschryving der stad en Meiëry van ’s Hertogenbosch
citeerde palier hanewinckels mededeling
dat de laatste enkele jaren terug een handschrift
zag met talloze opschriften van bossche panden,
maar dat hanewinckel het bewuste document
niet meer wist te achterhalen. de uitgever
probeerde via zijn oproep de vindplaats van het
door hanewinckel vermelde en ontraceerbare
handschrift te weten te komen, zodat hij het kon
gebruiken voor een nieuwe uitgave. 58 samen met
restanten in hanewinckels nalatenschap tonen
beide berichten aan dat hanewinckel een respectabele
verzamelaar en kenner van oudheidkundige
zaken geweest moet zijn. 59
hanewinckel had al als jongeman belangstelling
voor historische onderwerpen. Zijn eerste werk
met een historisch onderwerp dat gepubliceerd
werd, was waarschijnlijk ‘Een oud opschrift’ uit
1796. 60 de tekst handelt over de betekenis van
een inscriptie in de oude en toen reeds vervallen
kerktoren te nuenen, hanewinckels geboortedorp.
hij behield zijn hele verdere leven interesse
voor geschiedenis. de inhoud van hanewinckels
huisbibliotheek, met soms waardevolle boeken,
blijkt daar een overtuigende afspiegeling van te
vormen.
Met allerlei personen wisselde hanewinckel informatie
uit over historische onderwerpen. Zo
correspondeerde hij bijvoorbeeld met de eerder
genoemde jacobus scheltema over de uitvinding
i n b r a b a n t n u M M E r 2 a p r i l 2 0 1 0 3 5

3 6
van de boekdrukkunst. de bossche jurist Willem
c. ackersdijck (1760-1843) verschafte hanewinckel
veel historische gegevens in hun correspondentie.
daarnaast onderhield hanewinckel over
zijn eigen familiegeschiedenis contact met verre
bremense verwanten en met cornelis gerardus
boonzajer (1788-1863) uit gorinchem, vermaard om
zijn munten– en penningencollectie en zijn numismatische
publicaties. hanewinckels interesse voor
i n b r a b a n t t i j d s c h r i f t v O O r b r a b a n t s h E E M E n E r f g O E d
de genealogie en de heraldiek zien we terug in zijn
eigen tabakspijp, waarop een familiewapen staat
afgebeeld. Met een door de verzamelaar van batenburg
uit Maastricht als zodanig aangeduide ‘graaf’
van gronsveld onderhield hanewinckel contact
over genealogische en heraldische zaken. dit was
een liefhebberij die hij met zijn vrouw alida deelde.
Er bestond ook een uitwisseling van historische objecten.
hanewinckel verzamelde penningen en ze-
foto’s links: De tabakspijp van Hanewinckel met daarop weergegeven
een familiewapen (drie leeuwenkoppen met hals) waarvan niet
duidelijk is of dit een officieel wapen of een fantasiewapen betreft.
Vermoedelijk van Duitse makelij, circa 1830-1840. (In particulier
bezit) foto onder en rechts: Het op het portret van Alida Hanewinckel
weergegeven houten schrijfkabinetje met daarin nog
de ganzenveren. In de vakjes bevonden zich door Alida beschreven
stukjes papier met daarop enkele recepten: bijvoorbeeld
‘Recept voor de Borst’, ‘teegen Kinkhoest’ en ‘Nachtegaalsvoeder’
(laatste door Hanewinckel overgeschreven uit het tijdschrift
Algemeene Vaderlandsche Letteroefeningen, 1831). De klep is
verloren gegaan. (In particulier bezit)

gels, maar beschouwde zichzelf als ‘geen kenner van
oude Muntstukken’. 61 in ieder geval kon hij de vermelde
van batenburg helpen met een ‘batenburgsche
duyt’, een ‘loode muntje van boksmeer met het drie
toorrig-slot’ en een ‘camper duytje’. 62 ‘tot een wederkeerig
aandenken’ ontving hanewinckel een ‘oortje’
(koperen geldstukje), waarop de familiewapens van
bronkhorst, batenburg en van gronsveld stonden
afgebeeld. 63
Deze stoel behoort tot een nog
compleet eetkamer-ameublement,
bestaande uit twaalf stoelen, en
komt uit het huisraad van Hanewinckel.
(In particulier bezit)
Meermaals trad hanewinckel op als tussenpersoon
voor de overdracht van oudheden. hij bezorgde
de hierboven genoemde van batenburg
namens een notaris de jong ‘de bossche stadhuis-penning’
uit 1776 of 1785. 64 van groter belang
is hanewinckels rol in de doorverkoop van een
romeinse medaille die in oktober 1802 door een
arbeider bij cuijk gevonden was. hanewinckel
woonde toen als predikant in vierlingsbeek en
i n b r a b a n t n u M M E r 2 a p r i l 2 0 1 0 3 7

3 8
achtte dit kleinood
van dusdanig
belang dat hij er
in 1803 een uitgebreide beschrijving van gaf in het
tijdschrift Algemeene Vaderlandsche Letteroefeningen.
65 uit zijn motivatie voor het schrijven van
dit artikel blijkt welke rol hanewinckel zichzelf in
casu op oudheidkundig terrein vooral toedacht:
‘Myn oogmerk in de gemelde opgave [in voornoemd
tijdschrift] was juist niet, om ene beschryving
van de Medaille als Medaille zelve te geven,
maar alleen om den liefhebberen van Oudheden
en van onze vaderlandsche visionen gelegenheid
te geven, om hier uit nadere bewyzen te kunnen
opdelven, dat zelfs de romeinen ook in deze streken
geweest zijn. dit wordt wel van velen tegengesproken,
en dit is my onlangs nog zeer sterk
ontkend in byzondere gesprekken, die ik daar
over met een geleerden hield, doch het gemeld
Muntstuk en anderen, die reeds voor lange jaren,
vooral in de Meiëry van ’s hertogenbosch gevonden
zijn, bevestigen, myns bedunkens, dit gevoelen
ten sterksten.’ 66 in het algemeen zag hanewinckel
het als zijn taak om de wetenschap te
helpen: ‘altyd zal het mij vermaak doen, wanneer
i n b r a b a n t t i j d s c h r i f t v O O r b r a b a n t s h E E M E n E r f g O E d
Foto van de Romeinse medaille die tijdens
graaf-werkzaamheden t.b.v. de aanleg van een weg
in oktober 1802 bij Cuijk werd gevonden. Uiteindelijk
kwam dit object dankzij bemiddeling van
Hanewinckel in de collectie van Pieter van Damme
terecht. (Collectie Geldmuseum)
ik uEd: of andere geleerden in ons vaderland, met
mijne geringe vermogens, enigen dienst kan
doen.’ 67 Waarschijnlijk vestigde hanewinckels artikel
de aandacht van de bekende numismaat pieter
van damme (1728-1806) op de medaille. reeds
op 4 mei 1803 schreef hij aan de hem nog onbekende
hanewinckel over de vondst en wees hij de
auteur op een onjuiste uitleg van het randschrift
op de medaille in het desbetreffende artikel. 68
hanewinckel reageerde uiterst sportief op deze
inhoudelijke terechtwijzing, want wat later
schreef hij aan van damme: ‘uEd: aanmerkingen,
myn heer! omtrent het randschrift tridt heb ik
niet aangemerkt als ene critique maar als ene
vriendelyke onderrichting. geloof my, mijn heer!
elke aanmerking, elke critique, zy moge zo streng
wezen als zy wil, van Kundigen over het geen door
mij in het licht verschynt, is mij zeer aangenaam,
want ik ben die man niet, die met zijn eigen werk
zo zeer is ingenomen, dat ik denk, dat alles volmaakt
is, hetgeen uit myne pen voordvloeit. o
neen! ik ken zeer wel de bekrompenheid myner
geringe kunde.’ 69 terstond ging hanewinckel naar
de zilversmid in boxmeer, die de medaille voor het
toen astronomische bedrag van fl. 47,00 van de
vinder had gekocht. Op verzoek van van damme
onderhandelde hanewinckel over de aanschaf
van het desbetreffende object en bood er acht
gulden meer voor. volgens hanewinckel behoefde
men voor dergelijke vondsten in de Meierij niet
meer te geven dan de waarde van het metaal. 70
uit diens brief van 20 mei blijkt dat van damme

instemde met de aankoopsom. 71 vervolgens rekende
hanewinckel namens de collectioneur bij
de zilversmid in boxmeer af met het geld dat van
damme als opdrachtgever hem tegen kwitantie
had doen toekomen en nam de medaille in ontvangst.
het antwoord op de vraag hoe hij het kostbare
stuk bij zijn nieuwe eigenaar in amsterdam zou
krijgen, kostte hanewinckel heel wat hoofdbrekens.
aangezien hij ons een interessant inkijkje
in het toenmalige postwezen biedt, waarbij ook
nog eens zijn uitgever van de Meierijboeken om
de hoek komt kijken, citeer ik hierover uit één van
zijn brieven aan van damme. ‘hoe bezorg ik uEd:
de Medaille? ik kan derzelve op ene zekere en veilige
wyze naar nymegen, het geen maar zes uren
van hier ligt, bezorgen. Maar hoe dan verder? Zou
zy met den postwagen van nymegen op amsteldam
vertrouwd wezen? zo ja! dan is het gemakkelyk.
Misschien zal de heer a. b. saakes, boekverkoper
op het rokkin by de valbrug Z. Z. uEd: wel
een middel kunnen en willen aan de hand geven,
om ze veilig te ontvangen. […] het is duizend tegen
een, dat ik uEd: brief ontvangen heb, dewyl
derzelve geheel Kleefsland is door gelopen. uEd:
gelieve dus op myn adres te stellen: per grave en
beugen. want anders komen de brieven zelden te
regt, dewyl zy van nymegen op Kleve worden gezonden,
en er thands, nu dat land in de handen der
franschen is, geen reguliere post van herwaards
gaat. brieven die mij over Kleve gezonden (zo zy
al ten regt komen) kosten mij drie en somtyds vier
of vyf dubbel port.’ 72 uiteindelijk is de begeerde
medaille toch goed bij van damme terechtgekomen,
want we weten dat deze deel uitmaakte van
zijn collectie. nadat van damme testamentair
had bepaald dat zijn gehele muntenverzameling
aan de Maatschappij tot nut van ’t algemeen zou
toekomen, is deze vervolgens in het Koninklijk
penningenkabinet beland, om van daaruit opgenomen
te worden in het huidige geldmuseum te
utrecht.
hanewinckel beloofde aan van damme om hem
op de hoogte te houden over eventuele nieuwe
vondsten. tegelijk prees hanewinckel zijn in
1803 op handen zijnde nieuwe boek aan en laat
hij zien dat er ook toen al gesoebat werd over de
kosten van historisch bodemonderzoek: ‘binnen
kort staat ene geschied– en aardrykskundige
Eén van de pentekeningen die Hanewinckel door zijn
ouderling en latere vriend Caspar Schindler van de
Romeinse medaille uit Cuijk liet maken. Hanewinckel
schreef er ook een korte toelichting bij. (In particulier
bezit)
i n b r a b a n t n u M M E r 2 a p r i l 2 0 1 0 3 9

4 0
i n b r a b a n t t i j d s c h r i f t v O O r b r a b a n t s h E E M E n E r f g O E d
beschryving der stad en Meiëry van ’s hertogenbosch,
door my vervaardigd, in het licht te komen;
uit dezelve zal uEd: kunnen zien, dat in dat land
misschien nog al enige oudheden en penningen
zouden te vinden zijn, indien men kosten konde en
wilde aanwenden, wyl men op twee of drie plaatzen
al voor zeer lange jaren romeinsche penningen
heeft gevonden. vooral zyn opmerkelyk de
oudheden, die te rummel [=ruimel] ene kleine
buurt onder Michielsgestel bij ’s hertogenbosch
ontdekt zyn […]. Misschien zouden aldaar nog
meer zaken, welligt penningen te vinden zyn; maar
ieder een ziet op tegen de kosten, wyl het onzeker
is, of men zyne moeite wel zou beloond krijgen.’ 73
graag had hanewinckel een exemplaar van zijn
nieuwe boek aan van damme geschonken, maar
hij verontschuldigde zich door te schrijven dat
de uitgever niet veel meer exemplaren drukte
dan dat hij dacht te verkopen. naar eigen zeggen
zou hanewinckel ‘maar met één exemplaar’
voor zichzelf tevreden moeten zijn. 74 hoe dan ook,
hanewinckel wilde de door hem gemaakte kosten
van ‘24 stuivers’ niet door van damme vergoed
krijgen, aangezien hij het als een grote beloning
beschouwde hem te hebben kunnen helpen. 75 uit
dankbaarheid ontving hanewinckel enkele boeken
van van damme, maar hanewinckel achtte
‘de beloning voor myne geringe moeite, die ik voor
uEd: genomen heb, veel te groot […]’. 76
trots als hij was, liet hanewinckel door zijn ouderling
casper schindler ter herinnering een pentekening
van de medaille maken, waarvan hij van
damme ook een exemplaar stuurde en hem aldus
schreef: ‘Een myner bekenden heeft de moeite
voor mij genomen, om deze Medaille af te tekenen,
dan heb ik ten minsten nog altyd ene gedachtenis,
om aan myne vrienden te kunnen zeggen: zo
is die medaille geweest.’ 77
Tot slot
aan het begin van dit artikel werd hanewinckel
aan de hand van enkele citaten uit diens Meierij-

oeken neergezet zoals de meeste mensen hem
zullen kennen: de felle opponent van rooms-
katholieken. vandaag de dag zouden we hem vermoedelijk
het etiket van ‘religieus onverdraagzaam’
opplakken, ofschoon de context waarbinnen
hanewinckel opereerde niet mag worden vergeten.
het is een vertrouwd beeld, dat aan de man zelf
echter weinig recht doet. soms wordt over het
hoofd gezien dat hanewinckel zijn roots had liggen
in wat wij nu noord-brabant noemen. hij was
dus een brabander. Maar net zo goed wordt er
kennelijk zelden aan gedacht dat hanewinckel
ook nog andere bezigheden had dan de papen de
stuipen op het lijf te jagen.
in de hierboven weergegeven tekst is geprobeerd
om hanewinckel van meer kanten te belichten.
We zagen hem als iemand die graag te midden
van zijn brabantse familie verbleef en de lusten
en de lasten van het vaderschap kende. liefdevol
hielp hij zijn kinderen met het schrijven van verjaardagsgedichtjes
voor hun moeder, betuigde
hij zijn vrouw de liefde en knokte hij voor een studiebeurs
voor zijn zoon. hanewinckel was er voor
zijn kinderen en probeerde hun een modelopvoeding
te geven volgens verlichte principes. Ook als
vriend liet hij het niet afweten en hielden sommige
kameraadschappen jarenlang stand.
in hanewinckels lange leven waren ook zwarte
bladzijden: de dood van menig kind, ernstige ziekten,
slepende conflicten in het werk en soms ook
zorgen van materiële aard. dankzij het geloof wist
hij zich samen met zijn vrouw steeds staande te
houden en voelde hij zich, niet alleen als dominee
overigens, geroepen om dit godsvertrouwen met
anderen te delen.
hanewinckel was een druk baasje. Of het nu schrijven,
werken of gezelligheidsvisites betrof, hij had
altijd wel iets te doen. twee van zijn grote passies
deelde hij in ieder geval met anderen: wandelen
en geschiedenis. Over het eerste heeft hij natuurlijk
veel in de Meierijboeken geschreven, maar als
grijsaard vertelde hij nog het volgende: ‘ik heb […]
in mijn leven vele honderde uren gewandeld. niet
alleen buiten ons vaderland heb ik eenige wandelingen
ondernomen, maar ook al onze vader-landsche
provinciën (Zeeland alleen uitgezonderd)
geheel of ten deele, al wandelende bezocht.’ 78
hanewinckels belangstelling voor geschiedenis
komt duidelijk tot uiting in zijn Meierijboeken en
andere publicaties, maar hij was daar ook in zijn
vrije tijd veel mee bezig. behalve dat hijzelf eveneens
oudheidkundige voorwerpen en historische
gegevens verzamelde, hielp hij daar ook graag anderen
mee. dit bezorgde hem heel wat contacten
en het heeft zijn blik nog meer verruimd.
hanewinckel leidde een lang en vruchtbaar leven,
waarin hij veel zag en het nodige heeft meegemaakt.
alleen daarom al is het onjuist om de gedoodverfde
dominee in het keurslijf van louter de
Meierijboeken te stoppen. uit de inhoud van
hanewinckels gelegenheidsteksten valt op te
maken dat hij zowel een ernstige als een humoristische
kant kende. humor komt trouwens ook in
zijn Meierijboeken voor, maar wordt als zodanig
nauwelijks onderkend. voor menigeen schijnt
hanewinckel de grimmige man en een brompot te
blijven, zoals de bekende brabantse heemkundige
meester panken (1819-1904) hem in 1900 verbeten
kwalificeerde.’ 79 behalve dat hanewinckel
veel meer publiceerde dan de drie bekende Meierijboeken,
was hij ook een mens van vlees en bloed;
iemand die vreugde en verdriet kende en voor anderen
tijdens zijn leven en daarna veel heeft betekend.
Wanneer er dankzij dit artikel bij de lezer een
beeld is ontstaan dat hanewinckel veel meer dan
alleen de antipapistische schrijver van de Meierijboeken
laat zien, is de opzet van dit betoog
geslaagd te noemen.
i n b r a b a n t n u M M E r 2 a p r i l 2 0 1 0 4 1
dank
Mijn hartelijke
dank aan mevrouw
hanneke Meulenaars,
mevrouw
annemarie van
geloven en de
heer jan sanders
van het brabants
historisch informatie
centrum te
’s-hertogenbosch
voor hun onovertroffenmedewerking,
waardoor
ik – steeds op
korte termijn – kon
beschikken over
de inhoud van
enkele bronnen ten
behoeve van dit
artikel.
tip
verder lezen?
stephanus hanewinckel,
Op reis
door de Meierij:
voettochten en
bespiegelingen
van een dominee,
1789– 1850.
bezorgd door
frank c. Meijneke.
(tilburg, 2009)

noten
4 2
1
2
3
Met ‘Meierijboeken’ wordt bedoeld: Reize door
de Majorij van ‘s Hertogenbosch in den jaare 1798
(amsterdam 1799); Reize door de Majorij van ‘s
Hertogenbosch in den jaare 1799 (amsterdam
1800); Gedachten over de Meiërij van ’s Hertogenbosch
en derzelver inwoners, bij het begin der
negentiende eeuw. Door enen Meiërijenaar (amsterdam
1801). in 1973 verscheen van deze titels
in één band een reprint, terwijl de boeken onlangs
als volgt opnieuw samen met andere teksten van
hanewinckel zijn uitgegeven: frank c. Meijneke,
Op reis door de Meierij met Stephanus Hanewinckel.
Voettochten en bespiegelingen van een dominee,
1789-1850 (tilburg 2009). deze publicatie
werd door arjan de Weerd besproken, In Brabant.
Tijdschrift voor Brabants Heem en Erfgoed 0 (2009)
82. de Weerd meent dat stephanus hanewinckel
“[…] bij leven dominee te nuenen […]” was. dit is
echter onjuist, aangezien zijn vader, hermanus
christianus hanewinckel (1730-1808), dit ambt
aldaar vervulde, terwijl stephanus in nuenen alleen
geboren en getogen is. Zie hiervoor Meijneke
(2009) 13. Overigens maakt de Weerd wel een
terechte opmerking over een storende fout in de
ondertitel van voornoemd boek, waarin sprake is
van de jaartallen 1789-1850. uiteraard moet hier
sprake zijn van 1798-1850. helaas kon deze onjuistheid
niet tijdig worden gecorrigeerd.
hiervoor verwijs ik naar de inleiding bij Meijneke
(2009) m.n. 91-106.
de Meierijboeken ondervonden veel kritiek van
rooms-katholieke zijde, maar werden door het
protestantse lezerspubliek over het algemeen
geprezen om hun inhoud. Enkele voorbeelden
daarvan zijn te vinden in de inleiding bij Meijneke
(2009) 108-111. Wat betreft de tweede Reize kunnen
de volgende contemporaine boekbesprekingen
toegevoegd worden: Boekzaal der Geleerde
Wereld (maart 1801) 310-316. in dit vakblad voor
predikanten worden onder de rubriek ‘letternieuws’
de eerste twee Meierijboeken bovendien
nog eens extra aanbevolen: “nb in de Eeuw-rede
van do. Kok, te Utrecht gehouden, worden deze
reizen als schoon aangepreezen” (februari 1801)
209. Wat betreft Gedachten is een recensie te vinden
in Boekzaal der Geleerde Wereld (december
i n b r a b a n t t i j d s c h r i f t v O O r b r a b a n t s h E E M E n E r f g O E d
4
5
6
7
8
9
10
1 1
12
13
14
15
16
17
18
1801) 684-688 en in Algemeene Vaderlandsche
Letteroefeningen, eerste stuk (1802) 212.
[stephanus hanewinckel], Reize door de Majorij
van ‘s Hertogenbosch in den jaare 1798, 72.
ibidem, 13.
ibidem, 123-124.
[stephanus hanewinckel], Gedachten over de Meiërij
van ’s Hertogenbosch en derzelver inwoners, bij
het begin der negentiende eeuw. Door enen Meiërijenaar,
29.
[stephanus hanewinckel], Reize 1798, 61.
ibidem, 72.
[stephanus hanewinckel], Reize door de Majorij
van ’s Hertogenbosch in den jaare 1799, 187.
[stephanus hanewinckel], Gedachten, 43.
[stephanus hanewinckel], Reize 1798,125.
bijvoorbeeld cor van der heijden borduurde onlangs
nog lustig voort op de belegen beeldvorming
omtrent hanewinckel in Boekenbijlage NRC Handelsblad
(7 augustus 2009) onder de merkwaardige
kop ‘te voet door scheldend brabant’.
dat hanewinckels belangstelling voor het geloof
van het volk niet een geïsoleerd fenomeen was,
blijkt bijvoorbeeld uit het werk van de duitser
friedrich Erdmann august heydenreich (1763-
1847), die in 1800 het boek Über den Charakter des
Landmanns in religiöser Hinsicht publiceerde. Zie:
peter nissen, ‘natuur, gevoel en rede. de ontdekking
van het gelovige volk rond 1800’, Jaarboek voor
liturgie-onderzoek 12 (1996) 187-198, aldaar 190.
Boekzaal der Geleerde Wereld (augustus 1801)
243.
ibidem (september 1801) 368-369. de genoemde
gijsinck solliciteerde nog geen jaar later tevergeefs
naar de vacante combinatie veghel/Erp
(Boekzaal der Geleerde Wereld, juli 1802, 97), werd
in 1804 afgezet als predikant van aarle, beek en
lieshout en solliciteerde vervolgens zonder succes
in september 1805 in vinkenveen (ibidem, september
1805, 365). nadien verdwijnt hij uit beeld.
de genoemde attributen komen verspreid in verschillende
gelegenheidsgedichten voor. in particulier
bezit.
het vroegste (ongedateerd) bewaard gebleven gelegenheidsgedicht
(in handschrift) door hanewinckel
was aan zijn verloofde alida gericht, terwijl het be-

19
20
21
22
23
24
waard gebleven gedicht met de laatste datering
op 21 oktober 1848 voor zijn echtgenote alida was
bestemd vanwege het gouden huwelijksjubileum
van het echtpaar hanewinckel. van deze jubileumtekst
is een exemplaar bewaard gebleven, dat
hanewinckel bij august françois de pinéda (overl.
1879) te heusden had laten drukken. bij deze uitgever
verschenen in de periode 1847-1850 vier
oorspronkelijke teksten van hanewinckel, terwijl
de pinéda in 1848 nog een vertaling door hanewinckel
uitgaf. hanewinckels jongste zus, anna
Maria arnolda christina hanewinckel (1788-1880),
trouwde in 1846 met felix auguste de pinéda
(1789-1831), terwijl zijn kleindochter stephanie
(1847-1939) in 1876 bernardus Moorrees (1847-
1930) huwde; zoon van de bekende predikant bernardus
Moorrees (1780-1860) en diens echtgenote
jeanne henriette de pinéda (1817-1891).
fragment uit een gedicht, dat hanewinckel op 1
oktober 1808, daags na zijn verjaardag, schreef. in
particulier bezit.
fragment uit een gedicht zonder datering. in particulier
bezit.
Zedekundig handboek voor den militairen stand
(amsterdam 1815); [stephanus hanewinckel], Zedekundig
handboek voor den zeemansstand (amsterdam
1826).
gedateerd 17 juli 1815. in particulier bezit.
Over caspar (von) schindler (overl. 1826) is zeer
weinig bekend. hij werd geboren in het Zwitserse
Mollis en trouwde in 1796 te sambeek met catharina
petronella schirmer (1776-1842). hij was
kapitein-luitenant en “capitein Menage Meester”
in bergen op Zoom, waar zijn dochter, johanna ursula
schindler (1801-1884), in 1821 met de Zwitser
joannes jacobus josephus Edwardus Müller (1797-
1884) trouwde, wiens moeder anna catharina
schirmer heette. in hanewinckels nalatenschap
bevindt zich een uitgebreid verslag van de huwelijksreis
naar Zwitserland door het jonge echtpaar
Müller-schindler, waaruit blijkt, dat ook familieleden
van caspar werden bezocht.
de geciteerde aanhef stamt uit een brief van
ds. jacob arnold van Walsem (1808-1896) n.a.v.
hanewinckels overlijden. gedateerd: 26 december
1856. in particulier bezit. Wat betreft de ker-
25
26
27
28
kenraadfunctie van van Walsem: bhic, archief
hervormde gemeente vierlingsbeek, inv. nr. 18,
handelingen van den Kerkeraad der hervormde
gemeente te vierlingsbeek, coll. nr. a.5971, f. 1.
arnolda was een jongere zus van de echtgenote
van schindler, catharina petronella schirmer.
uit een brief van ds. jacob arnold van Walsem
(1808-1896) n.a.v. hanewinckels overlijden. gedateerd:
26 december 1856. in particulier bezit.
Op 30 augustus 1832 stierf te ubbergen hanewinckels
dochter johanna jacoba petronella
gisberta op 29-jarige leeftijd. Zij had voordien
twee jaar lang bij peter schull (1761-1835) en diens
echtgenote arnolda Elisabeth santvoort (1763-
1841) gewoond. volgens haar ouders, in de desbetreffende
rouwadvertentie, had hun dochter
bij dit echtpaar “[…] de hartelijkste liefde en de
zuiverste achting, als een eigen kind, genoten […],
en [was zij] met weldaden overladen […]” (cbg,
collectie familieadvertenties hanewinckel tot
1970). arnolda santvoort wordt beschreven in
een magistraatsdocument uit ’s-hertogenbosch
(28 oktober 1794): “arnolda Elisabeth santvoort
lang vier voeten of iets meerder, oud ruim dertig
jaaren, glad van aangezigt en blond van haaren,
dochter van onzen griffier Mr. theod: franc: santvoort,
wonende alhier, bij ons zeer wel bekend is
geene emigrante te zijn en mids dien van ons heeft
verzogt onze brieven van recommandatie om naar
haare woonplaats te retourneeren”, henk beijers,
‘collectie santvoort, ranb toegangsnummer 315.
teksteditie en indexen op persoons – en plaatsnamen’,
inv.nr. 36.
de beide portretten bevinden zich in particulier
bezit. van der brugghen ontving zijn eerste
tekenonderwijs bij jan hendrik breijer sr. (1818-
1894), en zijn eerste schilderlessen van p. g. van
Os (1776-1839). hij schilderde meestal honden en
andere dieren, terwijl jachttaferelen ook zijn aandacht
hadden. Eveneens zijn er krijttekeningen
en enkele etsen van hem bekend. hij werkte o.a.
met abraham van pelt (1815-1895), pierre louis
dubourq (1815-1873) en gaf les aan Karel van toulon
(c.1815-1853). in 1831 was van der brugghen
werkzaam te hilversum (waar van Os toen ook
woonde), terwijl hij in de periode 1834-1836 in den
i n b r a b a n t n u M M E r 2 a p r i l 2 0 1 0 4 3

4 4
29
30
haag verbleef. het jaar daarop vertrok hij naar nijmegen,
om in 1838 in amsterdam te gaan werken.
nadien vertoefde hij tot en met 1839 in nijmegen
en woonde vanaf 1840 in ubbergen, alwaar hij in
villa ‘de varenhof’ woonde en werkte. in 1868 had
van der brugghen bij de gemeente nijmegen nog
een aanstelling als “teekenmeester”. het werk
van van der brugghen bevindt zich in diverse collecties,
waaronder die van rijksmuseum amsterdam,
rijksprentenkabinet amsterdam, stedelijk
Museum amsterdam, teylers stichting haarlem,
commanderie van st. jan nijmegen, rijksmuseum
Kröller Müller Otterlo en Museum boymans-van
beuningen rotterdam. Koningin Wilhelmina was
een liefhebster van het werk van deze kunstenaar
en bezat van hem twee schilderijen. Zie: pieter a.
scheen, Lexicon Nederlandse beeldende kunstenaars:
1750-1950 (’s-gravenhage 1969-1970).
jan anthonij van der brugghen kocht in 1772 kasteel
croy en liet dit aanzienlijk restaureren. in de
literatuur is steeds sprake van een j. a. van der
brugghen en van een g. a. van der brugghen, die
allebei tijdens hanewinckels predikantschap een
belangrijke rol in vierlingsbeek gespeeld zouden
hebben. uit deze periode valt in die hoedanigheid
geen g. a. van der brugghen te traceren. Mijn vermoeden
is dan ook, dat het om één en dezelfde
figuur gaat, namelijk jan anthonij, maar dat een
verkeerde lezing in bijvoorbeeld hanewinckels
handschrift de verwarring heeft veroorzaakt. Wel
had nog een ongehuwde jan van der brugghen
(1779/80-1806) als diaken zitting in de kerkenraad
onder hanewinckel en werd op 29 december 1806
een zekere (ongehuwde?) d.(irk?) van der brugghen
(1789?-1812?) tot diaken benoemd.
de huisvestingskwestie is beschreven in Meijneke
(2009) 20.
stadsarchief Oss, archief nederlandse hervormde
gemeente ravenstein-dieden, 1625-1950 (toegangsnr.
7397), geen inventarisnummer, Consistoriale
acten van de gereformeerde gemeente
binnen Ravesteyn (1792-1871), handeling des kerkenraads
op resp. 5 september 1822 en volgens
weergegeven brief van hanewinckel, gedateerd 19
oktober 1824.
frans van der goes werd in delft geboren en over-
i n b r a b a n t t i j d s c h r i f t v O O r b r a b a n t s h E E M E n E r f g O E d
31
32
33
34
leed in Kleef. hij trouwde in 1797 te Emmerik met
de domineesdochter johanna louisa baumann,
die in 1776 te Kleef ter wereld kwam en in 1821 te
ravenstein overleed. het echtpaar van der brugghen-van
der goes kreeg vier kinderen, waaronder
de latere bekende predikant guillaume anne van
der brugghen (1848-1928).
brabants historisch informatie centrum (bhic),
Overlijdensregister 1856, toegang 50, inv. nr.
6532/24.
het gaat hier om een fragment uit een lang gedicht
ter gelegenheid van de verjaardag en het vertrek
naar het buitenland van hanewinckels welgestelde
vriend j. j. Ernst. gedateerd: “voor den laatstenmaal
te Mirlo gevierd den 10. van louwmaand
[= januari], 1808”. in particulier bezit. volgens
het kerkenraadboek van de desbetreffende gemeente
kerkte j. j. Ernst in vierlingsbeek, omdat
er in Mierlo geen predikant was. deze opmerking
wordt in een toelichting van hanewinckel gemaakt
bij een namenlijst van alle 101 gemeenteleden ten
behoeve van het departementaal bestuur van
brabant (gedateerd 25 februari 1805). uit de lijst
blijkt, dat dit gemis voor meerdere lidmaten vanuit
de plaatsen blitterswijk, Maashees, holthees
en boxmeer gold. bhic, archief hervormde gemeente
vierlingsbeek, inv. nr. 18, handelingen van
den Kerkeraad der hervormde gemeente te vierlingsbeek,
coll. nr. a. 5971, f. 17.
het betreffende gelegenheidsgedicht bevindt
zich in particulier bezit. in 1805 kon hanewinckel
deze adellijke familie, bestaande uit dertien zielen,
nog tot het buitengebied van zijn gemeente rekenen
(bhic, archief hervormde gemeente vierlingsbeek,
inv. nr. 18, handelingen van den Kerkeraad
der hervormde gemeente te vierlingsbeek,
coll. nr. a. 5971, f. 17). Maar aangezien de inmiddels
in 1822 weduwe geworden barones de afstand tot
vierlingsbeek te groot vond, gaf zij in hetzelfde
jaar de gelegenheid, om tegenover de oprijlaan
van het kasteel een protestants kerkje te bouwen.
Zie: M. flokstra, ‘het verdwenen kasteel blitterswijck’,
Castellogica III (1997) nr. 1.
gerrit paape, Republikeinsch speelreisje van
Vrankryk naar Holland (twaalfde brief) (’s-hertogenbosch
1795) 71-72.

35
36
uit een ‘huwlijkswensch’ door j.g.W. von schmidt,
rixtel 21 oktober 1798. in particulier bezit.
W. de vries vermeldt in zijn artikel ‘protestantse
noord-brabanders: met een genealogie
- hanewin(c)kel’ (De Brabantse Leeuw 25 (1976)
197-231, aldaar 219) als laatste kind van het echtpaar
hanewinckel: johan hendrik adolf Wilhelm
hanewinckel, geboren te ravenstein op 21 april
1820. van deze persoon, vernoemd naar zijn in
1819 ruim een half jaar oud overleden zusje johanna
henrietta adolfina Wilhelmina, valt niet te
achterhalen, wanneer hij stierf. hij overleefde in
ieder geval zijn ouders en trok na de dood van zijn
moeder (1858) bij zijn broer johan hendrik albert
Karel hanewinckel (1815-1861) in, predikant te ravenstein
en dieden (1841-1861), die ook stukken
voor hem ondertekende. in een akte (als bijlage bij
bhic, Memorie van successie Kantoor grave. inv.
nr. 56, memorienr. 514 i.z. alida hanewinckel-von
schmidt auf altenstadt), die op 6 augustus 1850
bij stephanus hanewinckel thuis werd opgemaakt
door notaris gerardus van der heijden (1818-1869)
uit ravenstein, staat johan hendrik adolf Wilhelm
hanewinckel vermeld. in het stuk is bepaald, dat
hij de genoemde broer-predikant johan machtigt,
om zijn belangen te behartigen bij het overlijden
van hun ouders stephanus en alida. Expliciet staat
in de akte beschreven, dat johan hendrik adolf
Wilhelm hanewinckel “zonder bepaald beroep” in
ravenstein woont. de akte werd mede ondertekend
door de in ravenstein woonachtige getuigen
hendrikus Eligius cales (overl. 1879), kleermaker
en jacobus pompe (overl. 1863?), venter in zaden,
die eveneens als getuigen optraden in zake de afzonderlijke
testamenten van stephanus en alida
hanewinckel uit 1846. nog in februari 1865 vermeldt
een andere akte in zake johan pieter Eliza
Karel hanewinckel (1808-1865), dat johan hendrik
adolf Wilhelm hanewinckel bovendien van een
levenslange uitkering zal blijven genieten, zoals
dit is bepaald door de in 1861 overleden broer en
predikant johan. deze uitkering werd betaald uit
een derde van de inkomsten van een tuinhuisje
met tuin in ravenstein en uit de opbrengsten van
bouwland onder huisseling (bij Oss), in: bhic, Memorie
van successie Kantoor boxmeer. inv. nr. 10,
37
38
39
40
memorienr. 207. in een notariële akte (onbeschreven
in bezit van het archief van de protestantse
kerk te ravenstein), die de overdracht van het polleke
door de erven van johan hanewinckel aan de
hervormde gemeente ravenstein uit maart 1873
betreft, komt johan hendrik adolf Wilhelm hanewinckel
in tegenstelling tot de andere nog levende
gezinsleden niet meer voor.
het gaat hier om hanewinckels oudste zoon stephanus
johannes Otto hanewinckel, geboren in
1805 en overleden in 1828 als cadet-sergeant der
artillerie op java in het militair hospitaal.
brief 29 april 1835. uvt, drie brieven van stephanus
hanewinckel aan jacobus scheltema, Khs d
163.
uit: ‘aan mijnen geliefden schoonbroeder johan
Otto von schmidt auf altenstadt, bij zijne bevordering
tot doctor in de geneeskunde op de
beroemde hooge school van groningen’. het gebruikte
exemplaar bevindt zich in particulier bezit,
maar deze tekst is in meerdere openbare collecties
raadpleegbaar.
tegen deze achtergrond is het grote aantal sollicitatiepogingen
van johan misschien veelzeggend.
de vermaarde guillaume groen van prinsterer
(1801-1876) raadde de in 1834 afgescheiden predikant
hendrik pieter scholte (1805-1868) in een
brief van 5 september 1845 aan, om niet met johan
hanewinckel te corresponderen over het plan
van justinus jacobus leonard van der brugghen
(1804-1863), om een christelijke normaalschool
in nijmegen op te richten. aanvankelijk wilde van
der brugghen johan hanewinckel als directeur
daarvan aantrekken, maar hij kwam hierop terug
n.a.v. het oordeel van groen van prinsterer en
jonkheer johan anne singendonck (1809-1893).
laatstgenoemde persoon was overigens een neef
en zwager van van der brugghen en trouwde op 29
juli 1834 met jonkvrouw anna singendonck (1806-
1883), vrouwe van dieden, alwaar hanewinckel in
1825 en zijn zoon johan in 1841 wegens collatie als
predikant werden bevestigd. Over hanewinckel jr.
schrijft groen van prinsterer: “Mijne opinie is stellig
tegen geweest, omdat ik zelfs daargelaten het
oordeel van singendonck, wanneer ik hanewinckel
naar het eigen getuigenis van van der brugg-
i n b r a b a n t n u M M E r 2 a p r i l 2 0 1 0 4 5

4 6
41
42
43
44
45
46
47
48
49
hen beoordeel, niet wenschen kan voor eene zoo
gewigtige en moeijelijke betrekking iemand aangesteld
te zien, wien het niet slechts aan alle superioriteit
van kundigheden of talenten, maar zelfs
aan het, mijns inziens, onontbeerlijke tact om met
menschen en kinderen om te gaan ontbreekt”. in:
Groen van Prinsterer. Schriftelijke nalatenschap.
VII. j. l. van Essen ed. (’s-gravenhage 1992), 717-718.
johan hanewinckel voelde zich aangetrokken tot
de beweging van het réveil. hij nam dan ook deel
aan de belangrijke vergadering van predikanten en
gemeenteleden op 18 augustus 1848 in het Odeon
te amsterdam, waar o.l.v. enkele sleutelfiguren
binnen het réveil (o.a. groen van prinsterer, capadose
en da costa) werd gesproken over kerkherstel
als reactie op de opkomende vrijzinnigheid
vanuit de zogenoemde groninger richting.
de vries (noot 36) wijst er in zijn artikel (229, aldaar
voetnoot 22.a) op dat het lang niet alle hanewinckels
voor de wind ging. Zo moest de echtgenote van
ds. johannes albertus hanewinckel (1780-1862)
het pensioen na het emeritaat van haar man als
winkelierster in kruidenierswaren aanvullen, terwijl
zijn neef, theodorus henricus hanewinckel
(1826-1868), aan de bedelstaf raakte en zodoende
in de bedelaarskolonie Ommerschans werd opgenomen.
Willem jan gualtheri genoot inkomsten uit, onder
andere, de Kamper prebenden sociëteit en uit de
beneficie behorende bij de heerlijkheid de laar in
sint-Oedenrode. daarnaast had hij opbrengsten
uit bezittingen in rixtel en handelde hij in aandelen.
Over zijn financiën correspondeerde hij met hanewinckel,
die ook opdracht kreeg achter bepaalde
zaken aan te gaan.
brief in particulier bezit.
brief 11 januari 1835. uvt, drie brieven van stephanus
hanewinckel aan jacobus scheltema, Khs
d 163.
ibidem.
gedateerd: utrecht, 11 december 1834. brief in
particulier bezit.
ibidem.
Boekzaal der Geleerde Wereld (oktober 1798) 499.
ibidem, 635. de vacature werd reeds in augustus
1801 vervuld. de geuite zorg, om als gemeente
50
51
52
53
54
55
56
i n b r a b a n t t i j d s c h r i f t v O O r b r a b a n t s h E E M E n E r f g O E d
57
58
59
60
mogelijk lang niet over een eigen predikant te
kunnen beschikken, was zeker niet ongegrond.
de gereformeerde gemeente van, bijvoorbeeld,
bakel stond aldus vanaf zomer 1795 ruim tien jaar
maandelijks als “vakant” te boek in Boekzaal der
Geleerde Wereld en verdwijnt nadien stilzwijgend
uit de kolommen van genoemd maandblad.
nijmegen 1803.
Boekzaal der Geleerde Wereld (mei 1804) 569.
ibidem, 569-570.
bhic, archief hervormde gemeente vierlingsbeek,
inv. nr. 18, handelingen van den Kerkeraad
der hervormde gemeente te vierlingsbeek, coll.
nr. a.5971, f. 50.
ibidem.
ibidem, f. 69.
de affaire Eppenhuizen staat uitgebreid beschreven
in Meijneke (2009) 21-23.
c. W. pape, ‘bijdrage tot de oudheidkennis van
noord-braband, aan het bestuur van het provinciaal
genootschap van Kunsten en Wetenschappen
in noord-braband, ter opname in de Handelingen
aangeboden’ in: Handelingen van het Provinciaal
Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in
Noord-Braband, tweede deel, tweede stuk (1841)
157-198, aldaar 164.
Algemeene Konst– en Letterbode, dinsdag 23 april
1839, nr. 17, 271-272.
in hanewinckels nalatenschap bevindt zich bijvoorbeeld
nog een nijmeegs charter van waarschijnlijk
(7 april) 1480, waarin sprake is van de
onderrichter (subiudex) Willem Wely van heze van
nijmegen, aangesteld door de burggraaf van nijmegen,
en twee schepenen van nijmegen. Zij verklaren
dat twee provisoren van het heilige-geesthuis
in nijmegen voor hen verschenen zijn en volledig
afstand gedaan hebben van een erfcijns van
3 pond payment, die rust op een nader beschreven
huis en erf. de twee genoemde schepenen hangen
hun zegel aan deze akte; de onderrichter zegelt
met het zegel van de burggraaf.
Algemeene Vaderlandsche Letteroefeningen 1796,
X, 454-455. nog in 1854 werd op de inhoud van dit
artikel (door hanewinckel ook verwerkt in zijn eerste
Reize en in zijn Geschied– en Aardrykskundige
beschryving der stad en Meiëry van ’s Hertogen

61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
bosch) gereageerd in het bijblad van het tijdschrift
De Navorscher (vierde jaargang (1854), xxvii-xxviii)
door h. M. c. v. O (= ds. hendrik Marinus christiaan
van Oosterzee (1806-1877)). deze scribent
bekritiseerde hanewinckels uitleg van de latijnse
tekst in de inscriptie en draagt een interessant alternatief
aan.
brief aan pieter van damme, 14 mei 1803. den
haag, Museum Meermanno-Westreeniaum, archief
van damme, 401/3.
uit een brief door van batenburg, 17 november
1823. in particulier bezit.
ibidem.
van de “bossche stadhuis-penning” is in een andere
brief uit 1823 door van batenburg sprake, waarvan
de dagtekening onleesbaar is. in particulier
bezit. het gaat mogelijk om notaris p. de jong, die
als zodanig in de periode 1818-1855 in sint-Oedenrode
werkzaam was.
‘beschryving van een, onlangs ontdekt, oud muntstuk’,
Algemeene Vaderlandsche Letteroefeningen
(1803 v) 228-230.
brief aan pieter van damme, 14 mei 1803. den
haag, Museum Meermanno-Westreeniaum, archief
van damme, 401/3.
brief aan pieter van damme, 28 mei 1803. den
haag, Museum Meermanno-Westreeniaum, archief
van damme, 401/5.
pieter van damme was boekhandelaar in amsterdam,
directeur van het Zeeuwsch genootschap
der Wetenschappen te vlissingen en ten leven al
vermaard om zijn unieke verzameling van boeken,
munten en penningen.
brief aan pieter van damme, 28 mei 1803. den
haag, Museum Meermanno-Westreeniaum, archief
van damme, 401/5.
brief aan pieter van damme, 10 juli 1803. den haag,
Museum Meermanno-Westreeniaum, archief van
damme, 401/7.
brief aan pieter van damme, 28 mei 1803. den
haag, Museum Meermanno-Westreeniaum, archief
van damme, 401/5.
brief aan pieter van damme, 14 mei 1803. den
haag, Museum Meermanno-Westreeniaum, archief
van damme, 401/3.
brief aan pieter van damme, 14 mei 1803. den
74
75
76
77
78
79
80
81
82
haag, Museum Meermanno-Westreeniaum, archief
van damme, 401/3.
ibidem.
ibidem.
brief aan pieter van damme, 10 juli 1803. den haag,
Museum Meermanno-Westreeniaum, archief van
damme, 401/7.
brief aan pieter van damme, 14 mei 1803. den
haag, Museum Meermanno-Westreeniaum, archief
van damme, 401/3. de tekening staat afgebeeld
in Op reis door de Meierij met Stephanus
Hanewinckel, p. 103.
[stephanus hanewinckel], Mijne wandelingen, iii.
p.n. panken en a.f.O. van sasse van Ysselt, Beschrijving
van Bergeik (’s-hertogenbosch 1900)
79, 80.
van de baten à fl. 6.262,45 uit de nalatenschap van
de overledene bleef uiteindelijk, naast het vruchtgebruik
van diverse bezittingen, het voor die tijd
nog steeds aanzienlijke bedrag van fl. 1.647,97 over
voor de zeven nabestaanden. bhic, Memorie van
successie Kantoor grave. inv. nr. 58, memorienr.
173.
bhic, classis ’s-hertogenbosch nederlandse hervormde
Kerk, 1571-1993, toegang 254, inv.nr. 250,
27 januari 1862.
ibidem, 3 februari 1862. het gaat om de zusters
henrietta albertina georgia hanewinckel (1804-
1882), arnoldina Margaretha bartholda hanewinckel
(1811-1898) en jacoba hermanna christiana
bartholemia hanewinckel (1813-1894). de
vries vermeldt overigens in zijn genealogie van de
eerste twee personen alleen het geboortejaar. Zie:
de vries (noot 36), aldaar 2.
i n b r a b a n t n u M M E r 2 a p r i l 2 0 1 0 4 7