Untitled - Drukwerk in de Marge

Foto in-drukken
Defotograft is qo'n gewune qaak geworden, dal /tet wel/taasl ureemd sc/t/nt deqe
als een b/rynder cornmunicatiemidde/ in bescltouwing te nernen, In /tet werkleuen aan
aele onlwerpers neentt de fotografe een

Detail van ecn vingcrafdruk, in lijn geclicheerd, tekst rood ingedtukt
Opname van een Eiffeltoren-fragment: lijncliché, op enkele plaatsen
een detail in gecl opgevuld
3 Opname van bladnerf, lijncliché, dtuk in bruin, tekstrcgels in groen
àa.ro
---

4 StÍucturclc technische schoonhcid in ccn dctail van de schrijfmachinc :
harde afdruktechnick, clichó in lijn, tckst in rood gcdrukt
5 'Il--buizen als zwartwit-vrerking, tckstrcgcl in rood
6 Bonbondoosvotm in plastic, in liin gcclichccrd (oorspronkelijk gedrukt
in donkerbruin, mct soortgcli'kc vonn als lichtc grijsgrocnc
ondergroncl)
1
IJ

7 Bclichting doot dc flcs hccn, afclruk r,crknipt, dclcn gcgrocpccíd en
gcclicheerd in lijn
kiri.-i
".:**.
j---:',
8 Heestct, in lijncliché (in grocn gcdrukt cn vooÍts mct vcrschuiving
LtL L\9art)
9 Vctvocr van glocicnd rnctaal, gcclichccrd in autotl'pic, tckst in roocl
rtirhting
evangelisch
hersiel
H
Y
=-

Kleine LA-expositie van bindedimachines en -a;ppatatex
Op nogal korte termijn kondigde de n.v. Lettergieterij en
Machinehandel v.h. Tetterode-Nededand nu enige weken
geledeo een bescheiden'expositie in eigen huis'aan, tijdens
welke de binderij als onderwerp diende. Met name werden
daarbli de mogelijkheden tot een doelmatige organisatie en
rationele produktie in de bindedj of afwerkingsafdeling van
bescheiden omvang in het middelpunt van de belangstelling
geplaatst.
Als een wellicht wat'z:waardere' zaak werd een afwerkings-
combinatie getoond, beginnend bij een keuze uit de serie
Stahl-vouwmachines. Deze leverde een brochure van twaalf
pagina's op, in de rug gelijmd in plaats van geniet, door
toepassing op de vouwmachine van een speciale inrichting
daartoe. Een mogelijkheid die ook kan worden toegepast bij
brochures van acht pagina's en in bepaalde gevallen voor
zestien pagina's.
De reeks Stahl-vouwmachines biedt tal van mogelijkheden:
K4o tassen-mes 4ox65 cm, Ky8 tassen-messen 58x9o cm,
K 7z tassen-messen 72 X ro4 cm, K 86 tassen-messen 86 X r 26,
Kr4o duplex ro4xr42 cm. En vooÍts dan nog de tassen-
vouwmachines T58, T7z, T86 en Troy in nagenoeg dezelfde
formaten.
Een interessante aanvulling is de S; z verplaatsbare messeneenheid,
die als een laatste slag kan worden gekoppeld aan
nagenoeg alle Stahl-vouwmachines.
Ook is er Írog het strokeninschietapparaat Visolux toe te
voegen of wellicht de elektrische deel- of totaalteller, die de
gehele oplaag telt of repeterend bepaalde aantallen telt en
sePareeÍt.
De brochure komt voorts in bewerking op de Atlas-driesnijder
3o-42 YH. Een nieuwe driesnijdet die hydraulisch
werkt, met uitzondering echter van de snijbeweging. Dit
laatste is geschied omdat de messnelheid van een driesnijder
in hoge mate bepalend is voor de zuiverheid van de snede.
Met het hydraulisch systeem zijn de gewenste mogelijkheden
niet bereikbaar gebleken. Op deze Atlas-driesnijder kunnen
de snijstapels over een band automatisch worden ingevoerd
en aangelegd. Blaaslucht wordt toegePast voor het vlak
houden van de bovenste bladen, alsmede voor snipperafblazing.
Een deelsnede kan worden toegevoegd bij verwerking
van tw'ee of zelfs drie boeken aanelkaat. De grootste
invoerma^t vafl de Atlas is 3ox4z crn, vooÍ dubbelformaat
28x46,5 cm.
Na de driesnijder. gaat de aangeduide brochute ovet op de
Plano-bandeermachine, om op gavewijze en in hoog temPo
van een verzendband te vrorden voorzien. Eventueel ook
met adres door middel van een Cheshire-kop. De Planobandeermachine,
eigen produkt van LA, bandeert tot een
dikte van 4 cm (!) in de sfeer van brochures, tijdschriften en
nagevouwen kranten. Het weÍkforma t vafl de bandeermachine
is maximaal 3oxt2 cm en de snelheid reikt tot
Tooo Pef uur.
Naast deze in combinatie beschreven machines was er uiter-
aard de Polar-snelsnijder, te leveren op 82, rr2 en r4t cm
sneelengte. Met alle mogelijke snufjes om snel en doelmatig
snijwerk te verrichten. En met bovendien bijbehorende
hulpmiddelen als luchttafels en banden, die vroeger zo
moeizaam en tijdrovend werk vedichten en vlotter doen
vedopen.
Interessant mag zeker ook worden genoemd de getoonde
Kiirumat-setsvergaarmachine voor vier papierformaten
tussen 22xt4 cm en toxTo cm. Deze vol-automatisch
werkende machine is leverbaar met maximaal negen stat-ions.
Eventueel ook met een nummetwerk.
Tenslotte maar een greep uit allerlei andere zaken, die op
deze huis-expositie onder de aandacht werden gebracht:
gelijkstootmachines, boormachines, hechtapparaten (Bostitch),
balen- en bundelpersen, rondhoekapparaten. \íie er
nog wat overzicht van wenst, vrage LA een exemplaar van
het laatstverschenen Binderella-nummer.
r Stahl K 4o gecombineerde tassen-mesvouwmachine 4o X 65 cm
z Atlas-dtiesnijder 3ox4z cm, met automatische invoer en aanleg,
deelsnede enz,

Deloew ^ng of Javaans papier
De gescltiedenis aan de aituinding uan /tet papier, en de uerbreiding uan de papiernta/

-2-3 Bastkloppers: dc lange, smallc is speciaa! voor dc Dclocwangfal:ricagc
bcstcmd; dc btcdctc bastkloppcrs wcrdcn ook voor dc
Foc ja-bcrciding (boornbastklcdi ng) tocgepast
De omvangrijke Chinese bevolking v^n J^v^ importeerde
schrijf- en pakpapicr, m ^r vooral het onmisbare 'offer-
papier', in srote hoeveeiheclen uit China; uit Japan werd
eveneens papier ingevoerd, maar nooit schijnt de inlandse
bevolking de niet onlogische oveÍsans van tapabereiding
naar PaPierfabricage te hebben overwogen. De door de
eeuwen eeheiliede traclitie wecst zwaar in deze streken, en
noch van de Compagnies dienaren, noch later van cle kolo-
niale ambtenaren v/as enig initiatief te verwachten om door
bevordering van een geschikte huisnijverheid de inlander
economisch te steuncn. Ook voor het instandhouclen van de
Deloewar-rg-fabricage heeft men weinig of niets sedaan: het
westerse en Chinese papier drong de fabricage terug tot een
enkele $'erkplaats op N{adoera, en tot het plaatsje Ponoroso
in de residentie Madioen.
In Nederland hadden weinisen oog voor de karakteristieke
schoonheid van dit 'papier'; r.ririr de laatste wereldoorlos
v/as er in Nederland slechts één papierhandelaar, die jaarlijks
onsevccr 7t vel importeerde, die gebruikt werdcn door
kunstenaars voor tekenpapier en passepartouts, of na een
paraffinebehandeling als lampekappenpapiet.
De meest ceslaagde toepassing v/as echter die als beplak-
papier voor de buitenzijden van de platten van boekbanden.
De moeilijke plakbaatheid en ook het onsunstise formaat
beperkten de toepassine echter tot enkele kunstboekbinders,
maar de voorbeelden, die mij onder ogen zijn gekomcn, zijn
bijzonder aantrekkcli j k.
De Indische overheid heeft soms een halfslachtige po.qing
gedaan, de Deloewans-fabrikanten te steunen, door het
Deloewang te gebruiken als omslagen voor archiefstukken.
De prijs van drie tot vier cent per vel, iets meer dan toen het
'Aktendeckel' kostte, achtte men echter een zeer .qroot be-
zwaar. De Nederlandse industrie, die het produkt zelf door
zijn te hoge prijs en serinse breeklengte (plm. r65o m) afkeurde,
had wel interesse voor de grondstof, de Broussone-
tia, Toen bleek, dat ontsluitin.q van Broussonetia volgens de
gebruikelijke v/esterse procédes een dure en bovendien
slechte grondstof opleverde, r'erdween ook deze belang-
stelline, ook al wist men dat in Japan, volsens geheel andere
methoden, de Broussonetia tot een fabelachtig goede grondstof
kon worden verwerkt. De grootindustrie was niet geinteresseerd
in procéclés clie alleen als 'cottase-industrv'
konden worden toe.gepast.
De hieronder volgende beschrijving van de fabricage van
dit zozeer op papier gelijkende Deloewans berust op rap-
poÍten en oogeetuieenverslaeen, daterende van ongeveer
r83o tot r93o. Soms zijndezc verslagen niet seheel duideliik
of volledig. Ik heb naar ecn 'svnthese' sestreefd die het
procédé in alle details beschrijft. Et waren echter plaatselijke
verschillen en in sommige strekcn werden één of meer fasen
van de ingewikkelcle droog-, fermenteer- en satineerpro-
cédés achterwege .qelaten.
Broussonetia
De srondstof voor het Deloewang-papier is de vrij witte
onderbast van de papiermoerbeiboom (Broussonetia pap)'-
rifera vent), die niet alleen in Japan en China, maar ook op

4 Mcisjcs van Cclebes in Focja-kleding(tussen dc Dcloewang- en Foc,abcrciding
z,i1n illccn graduele vcrschilJen)
de eilanden van de Indische Archipel, vooral op West-Java,
voorkomt. De boom wordt op Java, zoals reeds werd opgemerkt,
Deloewang of Daloewang genoemd; een heester-
achtige variëteit staat als gloegoe bekend. In Japan noemt
men deze boom kodsu of kozoo, in China ku-shu of ch'u.
Vooral in oudere literatuur wordt beweerd dat de boom
sappige, zoete vruchten voortbrengt, maar in werkelijkheid
zijt de erwtgrote, in de oksels verboÍgen vruchten van geen
enkel belang. De vrij snel sroeiende boom kan door stekken
van de wortelscheuten worden vermenigvuldigd.
Voor de Deloewang-fabricage gebruikt men de bast van de
jonge spruiten, die uit de oudere wortelstoel groeien: meest-
al wordt de voorkeur gegeven aan tweejarige, soms zelfs
éénjaige loten, die kort boven de grond worden afgesneden.
Ouder m^teria. 1is niet goed te gebruiken, daar de bast dan
te donker gekleurd en niet soepel genoeg is. De kleur van de
binnenste bast is van bruinachtis wit tot helder wit.
Bast
De soms drie meter en langere spruiten vorden bij de grond
afgekapt en in stukken van iets minder dan driemaal de
lengte van het te maken papier (ongeveer r meter) verdeeld.
Men maakt met een mes een insnede of inkeping in de bast
en trekt dan gemakkelijk de bast er af, die in 5 à 6 cm brede
repen wordt gesneden. De bast moet nu worden ontdaan
van de donker gekleurde 'opperhuid', u/aartoe een snede
tussen bast en opperhuid wordt aangeb :m.cht. Daarna kan de
opperhuid v/orden afgestroopt. De overblijvende witte bin-
nenbast is de grondstof voor de papierfabricage.
De witheid en soepelheid van de bast is afhankelijk van de
ouderdom; het bovenste en jongste deel geeft het beste
produkt. Een negentiende-eeuws rapport uit Ponorogo
noemt drie kwaliteiten: de eerste (gaar) bestaatuit bast van
het bovenste stuk, de tweede (lengkowo) van het midden-
stuk, de derde (kaper) wordt uit de onderste bast gemaakt.
Kloppen
De zorgvuldig uit elkaar gehouden bastkwaliteiten worden
voor de verdere bewerking in het u/ater gelegd, en daarna
geklopt onder voortdurend nathouden. Het klopinstrument
wordt daartoe regelmatig in urater gedompeld.
Het kloppen geschiedt op vlakke planken of een lage tafel,
met een brede, vlakke, soms driehoekige of afgeronde
hamer, voorzien van ribben. Dergelijke hamers zijn in ver-
schillende vormen bekend. Voor de bereiding van schors-
kleding werden grotere, zwaardere hamers gebruikt. Voor
de papierfabricage zrjn de hamers klein (plm. 4 )< ro cm) en
vrij licht, Ze hebben meestal neeen ribben, w^ rvar' de sporen
later duidelifk in het papier kenbaar zullen zijn: het
effect lijkt op een grove doekmarkering bij machinaal papier
en heeft iets zeer aantrekkeliiks. De hamers ziin steeds van
brons ofgeel koper, omàatijzer z\t^rte vlekken zou veroorzaken
op de sterk looistofhoudende wjtte bastmassa. De be-
vestiging en de vorm van het handvat, meestal uit bamboe,
is zeet verschillend.
Door het langdurie kloppen v/ordt de bastmassa dunner en
de breedte groter, tot ongeveer het dubbele van de oorspronkelijke
breedte.
Deze uitgeklopte repen v/orden in v/ater geweekt gedurende
ongeveer een half uur, gewassen en uitgewrongen. De lange
repen worden nu in de lengte in drieën gevouwen, maar zo-
danig clat de stroken vrii naast elkaar komen te liggen. Opnieuw
worden ze geklopt, waarbij de randen plm. r cm over
elkaar heen komen te liggen. Door het kloppen verdwijnt de
verhevenheid echter geheel en hechten de vezels cler drie
delen zich hecht in elkaar; alleen een donkere streeP bij het
doorzicht van het vel verraadt de hechtplaats. In eén der
geraadpleegde rapporten v/ordt gesProken over het gebtuik
van een houten rol om het aanhechten te vergemakkelijken.
Het normale formaat vafl 4t x t t cm kan uit eén in drieën
gevouw'en strook worden gevormd. Het schijnt dat vroeger
zowel kleinere formaten (17 x 5 4 cm) als grotere (4o x 8 3 cm)
zijn gemaakt. Voor de kleine formaten werden de stroken in
vieren gevouwen. Grotere formaten ontstonden door het
vastkloppen van meerdere stroken.
Fermenteren
De natte geklopte vellen worden in zon en wind over bam-
boestokken gehangen en gedroogd. De vellen moeten daar-
na sefermenteerd worden. Door onderdompeling in water
wordt het materiazl opnieuw zorgvuldig doot en door nat
gemaakt. In een bamboemand, tussen pisangbladen, blijven
ze nu een aantal dagen broeien; tussentijds moeten ze af en
toe worden uitgeschud ter wering van insektenvraat. Dit
fermenteren kan van drie tot twaalf dagen duren; de beste
soorten worden het langst aan deze bewerking onderworpen.
Na de fermentatie wordt het papier uitgespreid op een lage,
glad geschaafde en zeer hàrde kesambihouten tafel van
voldoende grootte, om in de zon te drogen. Het tafelblad is
ingesmeerd met kletiosan, het sap van de kletjovrucht. Dit
dient om te voorkomen dat bij de verdere bewerkingen het
papier aan het tafelblad zou vastkleven. Het goedkopere
kaperpapier wordt niet sefermenteerd.
Satineren
Het gladmaken van het Deloewang-papier is een langdurige
en moeilijke bezigheid. De eerste bewerking bestaat uit
schuren met een stuk geribde klapperdop, daarna met een
gladde dop, totdat het oppervlak glad is. Op Madoera werd

5 Bcteiding van Dclocwang-papicr
dit wrijven met klapperdoppen vervangen dooÍ kloppen
met dunne geribde rotans (rotan, omwonden met gespleten
Íotan), gevolgd doot wrijven met een der grote, platte zaàen
van de Entada phasaeoloides merr (of Entada scandens). Dit
gereed zijnde, werd het vel glad gewreven met verwelkte
kenanga-(nangka-)bladeren (Artocarpus integrifolia). Som-
mige ooggetuigenversiagen maken melding van een tweede
satinage met behulp van een gandoenoot.
Het Deloewang-papier wordt daarna van de tafel genomen.
Het is nat van het vruchtensap, en moet eerst worden ge-
droogd. Het wordt daartoe gewikkeld om een afgekapte, en
gladde, schone pisangstam, die dik genoes is om te voorkomen
dat de uiteinden van de vellen over elkaar heen zouden
komen te liggen. De rimpels wotden weer met kenanga-
bladeren wegeestreken. Het drogen op deze gladde stam
geeft het papier ook een zekere gladheid zar' de kant die in
contact met de boomstam is. Het kapetpapier, dat niet wordt
sefermenteerd, wordt zelfs op geen andere wijze gesatineerd:
direct na het kloppen wordt het op de pisangstam
gedroogd.
De eerste kwaliteit, het gare papier, v/ordt in bijzondere ge-
vallen na de dtoging op de pisangstam opnieuw gesatineerd,
ter verktijging van wat vroeger bij Engelse papiersoorten
wei 'she11-finish' heette: het wordt met een schelp glad ge-
wreven. De schelp is bevestigd aan een rotankoord, dat op
zijn beurt is vastsemaakt aan een bamboestok in de grond
hetzij zan een gording van het huis. Tijdens het wrijven
wordt het koord strak sehouden. waardoor de druk regel-
matiser wordt.
Lijmen
Niets wordt vermeld over het lijmen van Deloewang. Voor-
'pzpref
zover dit
niet voor schrijfdoeleinden wordt gebruikt,
is lijmine ook niet noodzakelijk. Slechts één van de
latere ooggetuigenverslagen maakt melding van een primi-
tieve iijmine door dompelen van het papier in rijstwater.
Produktie
Te Ponorogo in de residentie Madioen, waar de fabricage in
. ï3.':
;,P;?k,."
5
rg4o nog plaats vond (over de huidige situatie is niets be-
kend), waren bepaalde families van vader op zoon in deze
bedrijfstak werkzaam. Te Imogiri was de Deloewang-fabri-
cage een bezigheid van de geestelijkheid ter plaatse.
Negentiende-eeuwse rapporten beweren, dat te PonoÍogo
gewoonlijk vrouwen met de papierfabricage bezig waren.
Andere bekende produktieplaatsen waren Poerwokerto res.
Banjoemas, en de afdelinsen Parnekasan en Soemenep op
i\{adoera.
Voor het schillen van de bomen werd gerekend, dat één man
per dag vijftig stammen kon schillen. Het kloppen van de
bast nam meeÍ tijd naàr mate de kwaliteit beter moest zijn:
per dag en per man zo, 3o of 4o vel, naar gelang het eerste,
tweede of derde kwaliteit betrof. Het gladschuren en drogen
vereiste één dag arbeid van één man voor 40 vel. De prijs-
verschillen tussen de verschillende kwaliteiten was groot;
in 1894 werd hiervoor opsegeven resp. 8, 3 à 4 en r cent
per vel.
Toepassing
Over de Europese toepassine van Deloewang-papier is
reeds iets gezegd.
Op Java zelf werd de eerste kwaliteit (gaar) papier vroeqer
als briefpapier gebruikt. Vanwege de duurzaamheid van dit
produkt werd het daarna veel voor leesboeken toesepast.
De tweede soort (lenslkowo) diende in het bijzonder voor
boekomslasen en dergelijke.
Het goedkope kaperpapier werd eebruikt voor het bepiak-
ken van boekomslasen en voor het maken van de typische
Javaanse vliegers (gawokkan) met een fluitje. Voor deze
vlieqers werden meerdere baststukken tot zeer grote
vellen verenisd.
Illustraties : Tropcnmuseum, Amsterdam
H. Voorn

Rotatest proefpeÍs voor hoogdtukrotatie
Vormvoorbeteiding voor de boekdrukpers is in ons land
een begrip geworden. Daarbij gaat men van het principe uit
dat een vorm op een doordachte wijze moet zijn voorbereid.
Hierdoor wordt voorkomen dat de drukpetsen onnodig stil-
staanen zodoende getrachteen lagere kostpÍijs te vetkrijgen.
Slechts de uiterste precisie maakt het mogelijk een voÍm
voor te bereiden die de drukker geen moeilijkheden meer
geeft en hem in staat stelt zeer spoedig na het op de pers
leggen daawan goede afdrukken te maken. Ktijgt de drukker
een vorm op de pers và r àÍr enkele letters niet uit-
drukken of lijnen niet aansluiten, dan moet hij trachten door
tijdrovend toestellen elke letter die niet uitdrukt en elke lijn
die niet aansluit goed te laten uitkomen. Gedurende de uren
dat de drukker aan het toestellen is, staat de pers te wachten.
De vormvoorbereidingsmethodiek werd in Amerika reeds
jaren toegepast, maar omstreeks t918 rn Nededand op bescheiden
wlyze tot uitvoering gebracht.
Dit vooraf testen van de vorm werd tot nu toe bij de hoog-
drukrotatiepers niet gedaan. Voor de gewone zwartwitafdrukken
in de krant heeft zo'n test maaÍ weinig zín en
bovendien ontbreekt de tijd daarvoor.
Een test vooraf geldt echter wel voor kleurenbeelden, die
zuiver moeten registeren. Tot nu toe gebeurde dit op de
pers waarop ook de oplazg moest worden gedrukt. Tijdens
zo'n test was er eigenlijk sprake van stilstand van de pers,
omdat deze voor het vervaardigen van andet drukwerk niet
kon worden gebruikt. Bovendien was het helemaal niet
denkbeeldig dat er kilo's papier vedoren gingen voordat
van een enigszins sluitend register kon worden gesproken.
Dit bleek voornamelijk het geval bij driekleurendruk, waarvooÍ
een langdurige test nodig is.
Ontstonden er pasverschillen, dan trachtte men dit te compenseren
door strookjes katton tussen de drukvorm en de
facetten van de platencilinder te klemmen. Met deze strookjes
werd een kleurenbeeld, dat scheef op de gebogen druk-
votm stond, rechtgezet. Door het op deze wijze rechtzetten
van het kleurenbeeld werd de drukvotm als het ware vet-
wrongen, Daardoor ontstond een onzuivere afdruk op het
papier.
Om een dergelijke onproduktiviteit te voorkomen, het papierverbruik
tot een minimum te beperken en een beter
drukresultaat te verkrijgen, heeft Wifac te Amsterdam een
testpers, genaamd Rotatest, op het verkoopprogramma ge-
nomen. Deze testpers w'ordt gebouwd door Druckereimaschinen
Handelsgesellschaft te Frankfurt am Main.
Consttuctie
De pers kenmerkt zich hierdoor, dat de onderdelen in een
stabiel gebouwd frame ziin gemonteerd (afbeelding r). Tus-
sen de wanden van het frame zijn platencilinder r en drukcilinder
3 gelagerd. De platencilinder is op een dusdanige
wijze ingesloten dat deze een grote drukkracht kan uitoefenen.
De cilinder kan worden rondbewogen door handwiel 4
te draaien. De radiale beweging van de platencilindet wordt
doot tandwielen op de drukcilinder overgebtacht.
De drukspanning kan door middel van een excenter worden
geregeld. Dit is van belang bij gebogen drukvormen waar-
van het drukoppervlak onderling varieert. Voornamelijk is
dithet geval bij enkele tekstregels, die bij een te hoge drukspanning
gemakkelijk te zwàar worden afgedtukt.
IO
De drukspanning kan echter ook in z'n geheel worden weggenomen.
Dit moet wel mogelijk zijn, omdat de gebogen
drukvorm moet worden geïnkt zonder dat deze met de ver-
stelbare drukcilinder in aanraking komt. Het verstellen van
de cilinder geschiedt door hendel t om te leggen. Drukt men
dezein de pijlrichting naar ondet, dan komt de drukcilinder
vrij van de platencilinder te staan. Verplaatst men deze
hendel in opwaartse richting, dan oefent de drukcilinder
druk op de platencilinder uit.
Deze proefpets is zodanig geconstrueeÍd dat het mogelijk is
de gebogen drukvotm zowel door middel van een handrol
als middels een motorisch aangedreven inktwerk van inkt te
voorzien (meerprijs). Daartoe wordt een stalen inktrol door
een motor rondbewogen. Om deze radiale beweging op de
lettertol over te brengen moet hendel 6 in de pijlrichting
worden omgelegd (afbeelding r, techts onderaan). In de hier
weergegeven stand van hendel 6 staat de letterrol zowel vrij
van de drukvorm als vrij van de aandrijving van het inkt-
werk. rX/ordt de hendel echter in de andere pijirichting om-
gelegd, dan drukt de letterrol tegen de drukvotm en geeft
àazraan de inkt af.
Om de inkt te verwrijven heeft men een vernuftige constÍuctie
bedacht. De voorste stalen inktrol - deze is duidelijk op
de afbeelding te zien - is op een as gemonteerd, die in het
midden vartrapezedraad is voorzien. De as is in zijn beide
steunpunten vastgezet en kan dus niet worden tondbewo-
gen. Zo'n zelÍde dnad bevindt zich ook in de stalen inkttol.
De spoed van de trapezeàraad heeft men zowel in rechtse als
in linkse richting op de as en in de stalen inktrol gesneden
(afbeelding z). Lazt men nu door middel van hendel 6 de
letterrol zakken, dan raakt deze de achterste aangedreven
stalen inktrol, maar ook de voorste stalen inktrol aan. Doot-
dat de as van de voorste rol niet kan draaien wordt deze rol
gedwongen een heen- en weergaande beweging te maken
om de inkt te verwrijven.
Testen van de vorm
De te testen gebogen drukvorm wordt doot middel van een
snelsluitinrichting op de cilinder gespannen.

Rotatest pÍocfpcrs : r platcncilindcr, z hcndcl voor blokketcn van de
drukvotm, 3 dtukcilinder, 4 handwiel, 5 hendel voor cilindetverstelling,
6 hendcl voor overbrengen van tadiale beweging op de lettettol
Om de drukvorm op de cilindeÍ te leggen moet deze door
het omleggen van hendel 2 worden gebiokkeerd. Daardoor
kan de cilinder niet draaien. De snelsluitinÍichting is met
vier hendels uitgevoerd. Men heeft een dergelijke constructie
gekozen omdat de bouwruimte zo compact mogelijk
moest worden gehouden. Steeds staat een hendel voor om
het facet te kunnen openen of sluiten.
Bij het opleggen van de gebogen drukvorm op de cilinder
moet er op worden gelet dat de kop van de vorm tegen een
vaste aanleg komt te liggen.
De inkt moet met een spatel op de inktrol worden gebracht.
Het is noodzakelijk de drukvorm enige malen in te inkten,
opdat desgewenst een sterkere inktgeving kan worden
bereikt.
Door middel van een voetpedaal - die zich rechts onderaan
van de pers bevindt - v/orden de cilindergrijpers geopend,
'\iÍa rÍt^ een proefvel kan worden aangelegd (afbeelding 3).
Dit aanleggen geschiedt tegen speciale nokken, die een vaste
stand hebben, opdat bij kleurenvormen - die zuiver moeten
registeren - steeds een zelfde uj.tgangspunt wordt aangenomen
bij het aanleggen van het proefvel.
Nadat de cilindergrijpers zich hebben gesloten v/oÍdt door
het draaien aanhet handwiel 4 de platencilinder rondbewo-
gen en een afdruk van de gebogen drukvorm gemaakt. Na
beëindiging van de druk worden de grijpers geopend en kan
het bedrukte vel van de cilinder worden genomen.
Meegeleverd wordt een astÍalon-registeraPParatuur om te
controleren of twee of meer platen, die bij meerkleurendruk
worden gebruikt, in het juiste register liggen. Ook wordt
meegeleverd een rollenvrasi.nstallatie, waardoor het moge-
lijk is op eenvoudige wijze het inktvrerk van de proefpers
schoon te maken.
Deze hoogdrukrotatie-proefpers is dus ailereerst ontworPen
om kleurenvormen te testen. Na een korte praktijk is echter
gebleken dat de pers nog meer perspectieven biedt. Wat is
namelijk het geval? Tot nu toe werd door een steekproef
gecontroieerd of een gebogen drukvorm wel de voorgeschreven
dikte bezat. Een speciaal rÍeeta:ppa:i. , t - bij de
vlakstereotypie in gebruik voor het meten van de hoogte
der werkstukken - was hiervoor meestal niet beschikbaar.
Men volstond met het meten van de zijkantenvan de gebogen
drukvorm met een schuifmaat (afbeelding 4).Deze meet met
een nauw'keurigheid die slechts o. r mm bedraagt. Met zo'n
instrument kan dus nooit op exzcte wtjze worden gemeten.
Bovendien werd alleen maar de zijkant van de drukvorm
gemeten en niet het midden, waar zjch meestal de grootste
afwijkingen bevinden.
Dit bleek duidelijk toen een willekeurige gebogen drukvorm
op de Rotatest werd gelegd en een afdruk werd gemaakt.
Er vertoonde zich een kuil, die een middellijn van plm.
zy cm had. Een dergelijke kuil in de drukvorm wordt door
de legger van de hoogdrukrotatiepers wel weer genivel-
leerd en verschijnt dus niet op de afdruk. (Ideaal is natuur-
lijk als de gebogen drukvorm zonder meer een gelijkmatige
afdruk op het papier geeft.) Dit komt omdat zo'n legger van
een niet te harde samenstelling is. Daarentegen heeft de
Rotatest proefpers een bijzonder harde legger, die zelfs de
kieinste afwijking onmiddellijk op de afdruk aanwijst.
Deze nieuvre proefpers mag zeket als een aanwinst worden
aangemerkt voor de hoogdrukrotatie. M. C. Fischer
z Verwtijfrol van het inktwerk
3 Cilindergtijpers voor het papietblad
4 Mcten van de drukvorm

Alberts Colot Star
Op uitnodiging van de LA hebben wij kortgeieden
het proefdraaien bijgewoond van Albert-Franken-
thals allernieuwste hoogdrukrotatiepers, de Color
Star (afbeelding). Een pers die in opdracht van het
Belgische dagblad 'Het
laatste nieuws' te Brussel,
in de Albert-fabrieken te Frankenthal is gebouwd.
Deze 8o-zijdtse rotatiepers omvat vijf drukeenheden,
di.e in H-vorm zijn geconstrueerd.
Van elke drukeenheid kunnen de radiale onderdelen
in hun draairichting worden omgeschakeld.
Verder is deze machine met twee kleppenvouwapparaten
- elk apparaat bovendien nog met een zoge-
naamde derde slag - uitgerust.
De pers heeft vijf rollensterren met vol-automatische
overplakinrichting. Daarenboven heeft de machine
t$/ee extÍa papierroldrageÍs voor het gebruik van de
Alberts hoogdtukrotaticpcts Color Star
zgn. Insetters (dat wil zeggen de toepassing van voorgedrukte
rollen). Voor de aandrijving wordt van zeven
gelijkstroommotoÍen gebruik gemaakt.
De inktgeving geschiedt door een film-inktwerk,
v/aarvoor de regeiing zich zan de voorkant van het
frame bevindt. Dit geschiedt door middel van een
drukknopsysteem.
De pers kan maximaal 3; ooo cilinderomwentelj.ngen
per uur maken.
Deze Color Star heeft een lengte vafi 24 m, is 8,8 m
hoog en heeft een breedte van 4,8 m. Het is de eerste
pers van een nieuwe serie die door de Albert-fabrieken
wordt gebouwd.
Op deze machine - met seParaat gebouwde kleurenunits
- komen wij nog nader terug.
M. C. Fischer

Kerstnummer Drukkersweekblad-Autoliin door de iaren
EIk jaar weer rnoet /tet maken adn een kerslnilrfllner wel aeel /toofdbrekens koslen.
Caractàre /rttft misscltien door al dat d.enkwerk de uiÍgaue uan Noë/ gestaakt,
Heï laalslaersc/tenen kerstnurnrner uan Drukkersweekb/ad-Autoli/n /tad als
leidraad: kleul en rnorief. Men /rttrt /tet daarrnee de recensent weer moeilik gernaakl:
één rneneer ltad

moet zulke boetpredikers dit l(erstnummer van het Drukkersvreekblad
voorkomen. Het is een loot aàÍt de stam van
de sociale en economische zeiftucht, die in het drukkersbe-
dnjf zo stevig is geworteld.'
'In dit nummer werken een aantal drukkers, geheel belange-
loos - ja, ten koste van veei opoffering - op harmonische
wijze samen om iets moois van hun werk te tonen. Aan het
Nederlandsche publiek? Neen, want dan zow men het nog
als een soort 'reclame' kunnen beschouwen, een demonstratie
tegenover de drukwerkverbruiker: hier zijn wij en
zó kunnen wij het. Neen, dit kerstnummer is besÍend uoor
de drukkers zelf, de collega's, noem ze desnoods de con-
cufrenten.'
Edele beweegredenen dus en daardoor een heterogene verzameling
papier, letter, opmaak en illustraties. Maar...
samen gedaan !
Het omslag herinnert toch nog wat ^ Ít de kerst: het gor-
dljn gaat open en ziedaar drie koningen en de ster. I{leuren-
platen zijn als bijlagen tussen de tekstkaterns gevoegd.
De advertenties zitten achterin.
Het volgende jaar krijgt een moderne omslagpagina van
Dick E1ffers, weer met drie koningefl, m ar hoe grootser
van concePtie!
r 9 J r heeft een buitengewoon geslaagde opzet : deskundigen
geven een overzicht - uitstekend geïllustreerd - van de
stand van de drukkunst in hun land. De medewerkers zijn:
Nypels (Nederland), Olij (België), Hansen (Noorwegen),
r4
IILT TÀRII]:
PLANETA
AU]'OI'AII5CHE DEGLLP!II5 PI,ANETA
TLLUSARÀÍflrrN(rrvExf,
Behrens (Zweden), Thejls (Denemarken), Kàufer (Duitsland),
Gianni (italië), Vox (Frankrijk), Hostettler (Zwrt-
serland), Mclean (Engeland), Nash (Amerika), Dooijes
(Nederland).
En dan komt het kerstnummer van rgtz: Drukkersweek-
blad en Autolijn. Een urat zonderlinge titel, w-aarachter
een bewonderenswaardige samenwerking schuil gaat: de
boekdrukkers- en diepdrukkersorganisatie gaat samen-
werken met de vereniging van de Nederlandse chemigrafische
inrichtingen. Deze organisatie had een uitgave Auto-
lijn, vandaar de voor buitenstaanders onbegrijpelijke titel.
In de inleiding klinkt nu ook een heel ander geluid dan in
ry47 (Aan het Nederlandse publiek? Neen...) Nu heet
het: 'De Nederlandse drukkers en chemigrafen hebben zich
samen opgemaakt om het pabliek te tonen wat zíj kunnen
presteren en om hun collega's aan te vuren tot de hoogst
mogelijke prestatie jn hun vak.'
Zij hebben ditmaal als onderwerp gekozen: klear. Het
typografisch gezicht werd bepaald door Dick Elffers. Het
publiek wordt in vier talen benaderd. De advertenties zijn
gestroomlijnd.
Deze samenwerking bleef bestendigd en jaat op jaar vindt
de redactie onderwerpen, medewerkeÍs en typografische
ontwerpefs.
Het B/bel-nurtnler -van 1959 blijft een merkrvaardige uitschieter
(ten goede), waarover men nu nog spreekt. Dit
'was een greep zoals men die maar een enkele maal in veie
j.ir l,i_{i,i; l j.& j, ft f i ;-li i. l : f . i : !: l. i ri;!. !:
HET TARIEF'
()firnxl (nqdnn \.i dr' ljrddilL d,{ \\,rk!,1.60ÍldhisdLtln nr frÍd h,'ldnlklHshdtljl
h d), !{" r',trr JLIn{,rrn.
n,Jr&r.ruí1qrn!,rnR Iu[rdilro(:(ili\x nl!ik;lr
"""" ""'1il'it,Liï.'ï"'t'.t i;
l3'r.t.\.\Rc.\\(; DINSD,l(; :' DIICETII]EII ]ÍPiJ Kr.R5T\t )tltftR
I(ERSTMIS 1923 i
(rr\ildibndrlnirtlongstilsLrdDbiido!(arisc,x.o- ddd^,Dlzdlonddindopldstom.il.Zootrldrlliid
ídnris{JÈtoeslírd,,n.di,*,i$r,rh,l'brindooilcril, g.*flisl.:nzoozolhd$elíXii{rUÍ\o,.nó.'iknnrtr.
re ziln ndg lctc \dn
I 1orÍ d{i r{rtk) sÍd.
hdt ..\ Í.d! oDd,r or5
.l!:n . ld do [ni.do
rdnddzcvrr'\ tilíjurdn
is d rxl iohomrr \an
. . . hoixrd. jmii ddt
7íjr! zulbn kan ik nfu{
,ió0uth. Oír lnk h.r{t
druÍ,Ídd !r liítj' i!'
{d in zllk nn h.rqii
hák,. díl d,r dri0n:ssi',
ilnidc is o\,r0{r\log.ro
oP (o n!r:w(r' 1il'J
,nor{nl Ínil íknl op d,:
hootl{i \ár rooÍ l0l1
ÍI: idllenoot$ l.d.
d.x' r,, liid,rr rin de
hdtnrfjundruí. ilr,!Í
Dok r.il rN dni 2Ul
nitrsdrannrddr. otu Lrr
toshr\bh !lrook, drr
qrlii[(,r zd(drnd'Í,t
hven k b.mo.jilijk.n.
llrr Eus toor !d(lo.rr
lonrn.rfol[ Liid. dit
jaar, il \ril d.dto!t nu
nl{ uilsijd{in. !nnet\
se notrxr \rxÍ oP D..
kro tÍd'r!. Í! r:Írx'
hort zoril'ischajn: ?..
hx, arjt.r dc snlkdl
schiin!d.!on.liÍilnddl
zol txj' hcl v(lrstrnd
r,rr nnÈtcn gàon Íu.
gcee,r, (,n0ad' zir qt
ook voír ons vol orir
bcrcn' tÍdmóífe.aên-
D,Í! in \.di*ldndldd
otí,jslid grloofrbild,:
hÀ!dpc6dtukt{Ís. d.t
hct ndhcn qed.dn zor
zijn. h' tr!,td1)n ii!o'r
dd zdhrd.hí()EÀsh.!
ol nlt ánd'rt. litrsntis
nrn slotlii q.$l,k:n? In
tl.óts \.n d,il 0nd{r.
0dÍg isrÍtrkofu'nc'xr
qtuo!, \ oonrj!r.ní. I ki
ddíbl dilrllcrucn vd-
rcdd.rrde ir efllod.
sFnn'i tijds d' d{j tr}
"onu
lluuls
snr4Drrs h.ett
nrd?len Írókcn
riel àllecn 16. \eÍbc-
rffdc slsbm.n!, noar
ooh loor m.cr Udu-
dd Frs dki !í{lichtin{
,r: haschd\ing t.acttl.j
kr b.0í9.n. Sldrn {e
ccn kÍÍíblil otdc op.
lor,5t d$ d.r'ktdií].
vah nl 1610. het joar
knarii íiii! 2ljr.*rstc
sn,lpq* opstètrc. ddí
kuÍndn *ê nlt índeís
d6ngcLuig.ndoihctileton
dcí druklerij èersi
vaD l@n ó6n beginl0n
2ich góand6*ct I4i1
ritqrbn,idtoLÍilsbde
ooilogsldronêtr dadrnd.
\fel konNdeilèndnicl
br.tcn !l is \íd \dn .nts wcil f eilorcí qe$ídnr l.ígdf laslhouder ó6n het jàd. 142;]. sdorop onkslen
-

jaren kan doen. Zelfs de critici konden geen nare dingen
vinden. Alles werkte hier ook mee en het zou - v/are dit
mogelijk - interessant zijn om te weten waarom iedereen
'alle
hier zo blij mee was. FIet onderwerp blijft voor gezindten'
boeiend; het werd door ujterst deskundigen ge-
schreven en de samenstelling en vormgeving is van Otto
Treumann. Hier werd een prachtige gelegenheid gevonden
om tekst en jllustratie i.nnig met elkaar te verbinden en
beide hun functie zinvol te doen vervullen zonder de relatie
drukken-kerstmis geweld aan te doen,
CzrelBlazer en llan de Vries maakten in '63 een fotografiekijknummer.
Het kon uiteraard geen kijkwerk vrorden
v/aaÍ men technisch en estetisch van in zwljm zort vallen,
maar het werd een machtig nummeÍ om het documenteren-
de, reporterende, demonstrerende en reproducerende ka-
rakter van de fotografie aan te tonen. In dit nummer werd
niet alleen boekdruk met clichés, maar ook een aantal
diepdrukillustraties toegepast. Nog steeds wachten we
op de offset ! Misschien wordt het nog eens een Drukkersjaarboek
?
In ry64 is het een IVaíernammer, niet zozeer wat een drukker
met water kan doen - want dan zou de offset er weer bij
moeten komen-maar oveÍ alle waterverschijnselen in ons
land onder de zeespiegel. De tekst is van drs Anne Mulder,
de vormgeving lag in handen van Jacques J. Batteliee.
Het r965-nummer is opgedragen aan prof. mr. P. Borst,
die na vele iaren stuwende arbeid (ook voor de kerstnum-
r Dubbele pagina uit het kerstnummer van Het Taricf r9z3: op illustratiedruk
in zw^tt met afschuvrelijke letter
z Omslag van Drukkersweekblad r928: ont'fferp Albcrt Klijn (toodzwatt),
binnenwetk kunstdruk, letter Hollandse Mcdiaeval van S. H.
de Roos, ftaai gezet
mers) zijn werk bij de Federatie ging needeggen. Het werd
een beeldverhaal van rgoo-t965, een stuk journalistieke en
historische documentatie.
'!7eer een facet van de drukkunst. Ook hier weer een flink
aantal reprodukties waar estetisch geen plezieÍ aan te beleven
vzh, maar die bewijzen hoe wij in staat zijn beeiden naar
oude en heel slechte foto's te massificeren.
In TéTé zze iaargang nr. r schteef ik over de uitgave van
t966 o,m.: '$7e dachten dat aan zo'n uitgave, naast de lei-
dende gedachte - het leken - die gelegenheid moet geven
voor de vormgever om te laten zien wat wij samen kunnen,
technisch hogere eisen gesteld moesten worden.' Al met
al niet zo'n gelukkig nurnmer, waarvoor !7. J. Sandberg de
vormgeving bedacht.
1967: kleur en motief
Het voorgaande stukie historie dacht ik nodig te hebben
om het laatstverschenen nummer zo objectief mogelijk te
kunnen benaderen.
Dit kerstnummer, nummer ; r, deed me verschrikt naar de
vorige nummers grijpen, waarop jk al eens 5z en 73 had
zien staat Bij diep nadenken zal dit misleidende getal wel
ziin vermeld om de abonnees van het Drukkersweekblad
het gevoel te geven van uiterste voldaanheid dat er in hun
iaarreeks geen enkel nummer zal ontbreken. Maar Autolijn
heeft daar part noch deel aan.
Het is een moeilijk nummer geworden, zoals in de aanhef
I5

PRESTO,AUTOMAAT
r6
---
NRUHT{ERS
W[EITBI.AII
Lr ó. b:d, írclli rc. trirr. p.ospe(url :!n wc oÍ:rn dc r.lsr óf rin de vorm t.bondcn.
H.r roÍn,ràr .,ótc ccn' raw Jtcn dc v rt' .n tlcurv.rdc n8 ,,li roch hooídzirk. el B,j
dc bl!.. r'6r d( op8rvr Bcreel:nder FoÈniit. !óuaqlzÊ en di.rmede,n d,.c.r vcfbr.d
lc piprerkc..c. ztn !nc'n!rg 8cvrrr.c.d, .'r lrnncn wonderen do€n ea. kuní.n rotÉl
nr,!8.!it -ordcn M igevrr l! 5i d$ wtrno... dc íold.f wo.dr rot ccn rntcw kkcld ïinr
oÍ vo!wvr.rl wI'bil d. prr(hól08,i(hc bc.cholw,ng vr. dcf o.waiSer eordr
S.negeerd.
tr d,t 'r nu ru rt hcr .i/d na e purr J. luÉ!. voínr re v nden, dic b.wcfkrrellrtt. dit htr
e.i.l,clcnwo,'drch trdírn8rbtd.nctrnd,nrlr8.'nt.r.*ccrdccndrtr.ecnt$ke ndrll
\c*et l:r R..rrn,.{erfnÁch dw"i6t d. iólder ro! h.! milulru íse8en vin op8rv..
otrr!rn8.rilr ng ie nró3eltk. r.àd,. .n dr druktcfnlrchc vcrzortint 'n verbrnd drar
'Nd. :;:l 8,1 t.t onrw.,pcn vrr dÍrrw.f(. nrcn nccds lirgiin rin dè rck*.,.we
h.bb.r w I r. erft. ril, mocr,. df o..í ri.!Íekkcllkc'orm wordan gcgoten. T.ch zd
r.r b,j d. ícldei, !,!r vrrw.t. n.:&r rp:ite s'o8.l!lh.d.n. vcelJ teg.nt.*cl!
t:!nl
.ría da n,.cÍ t.,ct.nd.
vorn..n diÍbl pÍrcnd h.r servcni woord. [.'] Vrn dc
ur.!r.inloud,B. vorm. h.i.annritr 8r"orw,:n bid í11 kóÈc. wt ro! twcc dnc.n
$i.,:htvr!ó12) ll D.lorosiei'r"l(c.nicr'!t.rtvtrndcprprcífrbfrkrntcnsrmu.
le.,Jd ,:.h.r ..n !.h * :,nd. ózr vl,r:rn n!!Í [cr Íe].8.1 clrdc dlbbel
g.!Lcura. t.hrnrcrJc tcpcÍt.d,ró8ír, .r.., rndcÍcprf'.fcnl3) Enmètdczcprprcref
r e ,rv. vou* notc
lri.ó.i
po}1"le, """ r"i, ."" ;
!r! ceil aoolc ,p;ifÈr f-l
roi..lY6*rrllng i5) tl
ofrvJnScr nrdcrJil. zil
dc b.shsicnd hn z í.
Ho( Írn\rh tril z.h bcp".lcr
f'c.8rrt 5Pfcr.í. kiil ..n
kordcn urtt.bur( ro. ein
oPc.vouwcn rts ceí .trvqlc
'd he( rc!uk3rr.en coi,pl4c
d.ur !o hur vilt ivan dcn
n à} de .eisrc rd.ul
r.nirt nrede, door iió dc
dcn onrwerper íliy ouimril)
-----
, Omslag van Druklicrswcckblad r9r7: ontwcrper ongenoemd, binnenvzcrk
kunstdruk, lcttct Scotch Rornan
4 Dubbele pagina'Dc foldct'uit hct kctstnurntncr van r938: verschillcndc
papicrsoortcn, lottcr Gill-sans-scrif (illustratic in groen onder
de tekst gedtukt)
5 Ornslag r.an Drukkcrswcckblad r947: binncnwcrli vcrschillcndc
papicrsoortcn, vctschillcr-rdc lcttcrs (ondct anclcrc Dc Roos Rorncin)
(r Omslag r9.+8: ontwcÍp Dick lllffcrs, binncnrvcrk gcmcngcl, zorvcl
papicr, bijdragcn als lcttcr
7 Biicltagc Amstcrclamsc Grailschc School r,an r 948 : tckst Gtocncnclzral,
tckcning Iruecn Dragutcscu, gcdicht P. N. r,an llt-ck, lcttcr Rotrranóc
'13:.",.
W

DRUKKERSWEEKBHD
t or r /'""J.i',,"/'* /li'L 1"'/,
ar..1ar,rÀp. iÀa,fi'"t
thlr À í, /! hry l l't Íirn(.
a1 rotr",. r.rÍ"à, l/,,*
h ífu .,f rJ.'/,,nJ & !Íí(.
Dd!,,ir tli ld/fto:n, [,nr,
r z,',1o, J,' -{ r l-r
".À1"1,,;J
ttr h,ty*,k atut k.xcr
"t
u1l trii,,,l/.",, lr u l.v,t
lr,,1i,d,l,, À/.rdril i1 ,d 'ní.
b &t."",1r,bil4,,1
il,t,
"[s.rc
cl'! r IeJ Jd' ! rd!tr rn. /.
f,"il
.iil, L qi *.,1,t' 6*' 1 ttdn
D"r ., Ào- Írc,. m L o"l
",Àu
h 4l {,,,i.it!&^'k4l
t'a,l", ynl t" ol tcl,tu,Lt,lr
1.ll,r'l le ÀL';4"1"t /ta /,,',1.1
9,/ o1, ,w /mo3r lrogr :r
\{ii L'r, ,L ootte,. lo,r'i. ,. Ír
óo t,elvtlb m,1c*tt
e irrrr àrÀri r 1i*a,Jrr
lrr rrlo, gr*..r í/ r,/,u' -a'
r., tr,,3" J"., , r, , , aJ r.l,J .
I\th nrrq,/, rrJoar JrL,/i JrrrÁ
&rl'a",,"' ./l 'À,.. ia/
liiur lLilu r /rrnli,Lu,u :,r'-
nr "rLrr ,'1 I'r lrllr " r
h í,,{ ,1,,.l' h$/:ril,
trirír rr i rrt/r.,{J/,u'
rn rLrlu ra,J , o À11.llr :r
1,,{/
1\n.!dr4. tJ[ ,, íil /,(' -
tr",ír, Lr À..À1. 'i,.tt J,Í.'J
Í1. 1'/iÀ ,1, r,111
1lnn"t
t! l'L.À. J.'r1 &1 ad'dil
Herpntlngercr,gcillriun'lcnqtdnhrcn*vuLlc'cèlzrdrqcmtrr'mrlr{rhl(''\!a\Ro1r!
unlcrrjingtotdcztgcd:chro)H*{oilcl.nin|*ótd'rnihrihl' /onr(rJ('7(ku'I{cnlrilr(niTiinïÓ11'
dr.qtlkdt lcncr rrngrchrttc tot rcgck -r pgi'rl. l,rt gcreld hcbn- zln lx''!ic 'll LY''L !(r'( !r!' su{rr
eillco- q*d.d, ilr'tlrtnFro sub*lc schooohcnl
w:r \.nJ.iliiL nóo' Ijh drt on r' gtlrcl rr Ltídc .or )* o*lc orhrht mrr *l'rr' vr ild' rc ^Él(r
cn rl zóck(hde tor zo icB 6itu rc korrn En *it {rn rclc. zccr rtle vrkgcauco dfi' !'r rilnt Í!t b"trlt
l'.r s4k ni! nt.. n.n konr ru nrooic Jngtn rrtr to

_-, r
8 Titelplaat en titelpagina y^fi rg1g: samenste)ling en ontwerp Otto
Trcumann, hct Bock dcr Bockcn vanuit hct oogpunt van vormgcving
cn als spccimcn van drukkunst cn clichévervaardiging
r8
9 Pagina's 74-7t v^n r9t9: aÍtikcl ptof. dr. M. A. Beek, papier kunstdruk,
letter Bodoni, taster- en lijnclichés
Het Woord als boek
De grafische vonn vau de Hebreeuwse Bijbel
Het henrelse elt het aarclse Je rurzalent
Laud en volk viul de Brjbel
Iets over de achtergrond vau het OLrde Testarnent
.lr lrlrÍ.n!r dfr \\'dl!r1rr,r !,.'il'i.Lrrrr jL h.r h.rtrlrr tl.Í$.nÍ rl
!r,1. r'.Í!.irr,r,. \,rtr \.Js,!.!,1.- ( hr) !.,h\hr I i ![rrrlrr]
&alr.:n. \lr l' ln{!r. .ilrrurtr \ 'r nÉ I . !cí1,'.. r,, \ \l í Lt,J|r.
\Ja,av.//t{.,,,rrÀ,n/r rxh lr(r*nD.(;KL\(il
jl lr.tr\'. {arrr.{. \.fr J: \ \( | J $ llrnLÍj.í\
/
.v
tw'w
s.*-. :'., i-
€.**;
{
I
1
I
!

I I
I
Íeeds werd opgemerkt. Het Dtukkersweekblad 1968 nr. r
gewaagt eÍ van: 'Belangstelling konden wij vaststellen -
waarbij het aan welwillende opmerkingen niet ontbrak.'
Maat de Íecensent van Offset (waarom moest zo nodig ge-
suggereerd rrrotden dat de oplettende lezer bij deze scribent
de wenkbrau\F zou ophalen?) sprak van een ontsporing,
hoewel zijn eerste indruk niet onaardig was, maar bij rustig
bekiiken 'bleef er niet veel van over'.
Na het lezen van alledei kritieken komt mijn verhaal wat
laat en de benadeting zou daardoor beïnvloed kunnen
zijn. De ergens gelezen vetzuchting dat ontwerper Dick
Effirs eigenlijk te bejaard zott zijn voor dit experiment,
leg ik - hoe kan het anders - naast mij neer. Het leven be-
gint boven de veertig en ik weet bij ondetvinding dat het
zelfs twintig iaat daatna nog aardig kan meevallen.
De samenstellende delen van het boek ziin: kleuren, motieven,
een ten geleide van prof. dr. M. A. Beek, die toch
nog v/eer een poging w^ gt - zlj het op moderne wljze -
om dit kijk- en drukboek enige verwantschap met Jentzalem
en Bethlehem te geven, een voorwoord van Dick Elffers,
kleur en functie van Dick Hillenius, een aantal citaten over
kleur van bekende kunstschilders, bijeengebracht door prof.
dr. H. L. C. Jatré, een aantal series kleurentoepassingen (A
tot en met H) en tenslotte een Ester-verhaal vertaald en in-
geleid door prof. Beek als bijlage van de LA. Fijn dat nu de
storende advertenties verdwenen zijn en jammet dat de
LA het op de laatste bladzijde van de biflage toch niet (sto-
rend) kon laten.
Eigenlijk is een bespreking van zo'n nummer vraardeloos -
tenzij voor de makers als het louter loftuigingen zijn - als
men niet zelf het boek ter hand neemt. Laat dit de lezer een
aansporing ziin om - zo hij het niet bezit - er een te gaan
lenen.
Als Elffers ziin voorwoord begint met het verhaal van de
amateurschilder die zijnboot de meest zondetlinge kleuren
gaf, als ik lees: 'Misschien zijn al die verbanden en die al
of niet logische verklaringen in werkelijkheid wel onzin . . .',
als ik één van de eerste schilderstukken van mijn kleinzoon
van vier jaat van de kleuterschool zie en als ik tenslotte
een gÍoot aantal kleurstellingen in dit kijkboek bestudeet,
dan krijg ik - na al die leerboeken ovet de kleurenleer van
Newton, Ostwald, Munsell en Hicketier - een immens gevoel
van bevrijding. Dan denk ik nog met schrik terug aan
een avond - heel lang geleden - waar dt. Guineau uitrekende
dat wetenschappelijk gezier kleurendtuk niet mogelijk is
en gelukkig als conclusie liet weten: en tàch doen we het!
Ik denk in dit vetband ook aan de benadering van kleur en
vorm doot Peter Struycken op een avond van de Grafische
Universiteit. Hij zag als samenhang: kleur, uorm, materiaa/
eÍ tex tuar (oppervlakte).
'We moeten dus de gecombineerde kleuren en de figuren
(motieven) zonder theorie te lijf gaan en niet denken dat de
chocoladebruine en donkerbruine figuur op Ar rechtstreeks
te maken heeft met het citaat van Baudelaire: 'Les parfums,
les couleurs et les sons se répondent'(de geuren, de kleuren
en de klanket ziir^ aan elkaar verwant).
Merkwaardig ls de opmerking van Elffers: 'De ogen luis-
teren naar kleur en met de ogen wordt hi, beantwoord.
Voor kleuren Tiin geen woorden. Dit noopt ons te ptoberen
om aan de talloze in dit boek gebruikte kleuren de passende
namen te geven. Maat dan zegt Hoelzel: Als wij bij iedere
kleut moeten opqoeken of zij wel klopt, dan zou dat op onge-
veer hetzelfde neerkomen als dat wij bij het schrijven van
ieder woord de spelling zouden moeten opzoeken.'
De À-reeks van r-8 geeft aardkleuren in techtlijnige motieven;
de B-reeks mathematjsche motieven in primaire kleu-
ren plus groen. Tegen C heb ik rpel jets: misschien zljnde
kleuren wat flets en de motieven wat naïef. Toch is C6 en
C7 wel weer een boeiend tafereel. D en E geven meesterstukken
van compositie, onderwerp en reproduktie. Bij
Er-8 werd een zeldzaam goede stofweergave (textuur) bereikt.
Deze - door Elffers geboetseerde - tegels werden in
diepdruk weergegeven, waatvoor hulde.
In F wordt gewerkt met cirkels en grijzen, ondersteund
door zwart en een enkele maal paars. Hier geldt het woord
van Piet Mondriaan: 'Beeldend drukken wii ons uit doot de
tegenstelling van kleuren en lijnen en deze tegenstelling
schept verhoudingen.'
Het op het blad afgezakte vierkant, dat in het vootgaande
consequent werd volgehouden, gàat me door de omkadering
van de gedichten van Hillenius te ver. En waarom hier
de mathematische opzet van het geheel zo votm- en motief-
loos door kleurvlakken met scheurranden doorbroken moest
worden is niet duidelijk.
De titelpagina voor de compositie van Louis Andriessen is
zonder meer náár, zeker als inleiding tot de prachtige partituur.
Hetzelfàe náfu geldt voor de achterpagina van de
partituur. Het helle geel past niet en zeker niet bij de kleur
van de compositie (in de uitvoering), die veel eerder in de
toon van de bruinen is geschteven met hier en daar een tood-
gele kreet. Maar dit kan natuurlijk ook weer een persoon-
lijke benadering zijn.
Mag ik dan tenslotte nog citeren wat Hillenius zegt in de
'Mijn
inleiding tot de compositie The garden of Ryoan-Gi:
zoontie var zes kan het ook' was de vroegere kritiek op
moderne kunst. Volkomen luist: de clou is dat de meeste
volwassenen niet meer in staat zljn om iets onregelmatigs te
maken, te zeer gestremd, gepolijst, machinaal gemaakt door
de steeds langduriger opvoeding/beschaving/bijschaving.'
En hier denk ik weer aan die eerste tekening van mijn klein-
zoon Maatten Hans, die al na een p^ t maanden kleuterschool
verviel (en vervallen moest) in het huisje-boompje-
molentje-mannetje motief.
Onomwonden wil ik zeggefl dat het Drukkersweekblad-
Autolijn ditmaal zowel met het boek als met de presentatie
een topprestatie heeft geleverd.
M, H. Croenendaal
r.9

IO Openingspagina's van het kleur en motief-nummct van 1967: tekst
Gill-vet, zwatt met tood (Engels), kleurranden van binnen naar
buiten in blauw, gtoen en geel
A6
c. k{n& !.dr{!ór rdh Frn.e,
!n i_rrbn.! {.rq, tc*r,.d FS
wrnr í rln'rs 'rr Ie p,ob-",ê. prê. ês Í/eer re 6evèn wár rk Yoor ogen teb gcbtu k 'N dc
klêu' w' leke!r gerom m! slerk u t tè d.lkken
al,i: r:a.tY *hat I eo€ r lse'oou
rrn r., r.e"":si mte.Ík:h ioí.1
II
A6 en A7 - de techtlijnige in aardkleuren - prachtig van kleut en
interessant van motief
kleur en motief
colour and pattern
Erzln 'n dê ire!íen verboíg€n dnsen van hardonê oÍ co'rr.slen d,c v.nz6Í mêeweílên
€n w€ar mên ilode'sgcc. par
Cololre cónta i hddè^ rh,ngs oi harmo.y ó' cofr|els thrt .@gc.als ol lheI ow. ê.cord
.nd wh ch crnnor be mad6 rhê moÀt ól on o1lÈ, 1.rnr
A7

I2 Ez cnB3 - tegels door Dick Elffets geboetseetd en gebakken doot
'Dc Porceleyne Flcs' uitstekende kleurenrcproduktie in diepdtuk
-
H4
:::aa
IrF
rt
Í3
H4 en H; - twee pagina's van de partituur van Louis Andriessen
voot de compositie voor dtie elektronische orgels in vier kleuren
E3

Wico-systeem, een tationele werkmethode voor de boekdrukkerii
In de uoortscltr/dende ontwikkeling uan ltet ltoogdrukprocádá is een duidellke tendens
aanweqig orn de loden drakuorm te ueruangen door een ulrrt uan lic/ttere materialen,
Fotografisclt qefien, langs clternigrafisclte weg rnaken uan clicltás of wikkelplaten
en ueruolgens afdrakken op uellenrotatiepersen is een meiltode die /ter moge/ik maakt
/tet ltoofd te bieden aan czncurrerende tec/tnieken. Voor de meeste bedr/aen anrmen
dit ec/tter ïe dare en le /toge inuesteringen aergende oplossingen.
Er qin ec/tter ook inleressante mogeQk/teden waarbij wordl gedrukt op gewone
ulakuorrnpersen. O.a. een slsteem gebaseerd op toepassing uan kanststofdaplicaten
e n

-
digen. Daarvoor is nodig een uitbreiding - na de zetterij
en vóór de drukkerij - van de afdeiing vormvoorbereiding
met een azntal apparaten die wij in de volgorde van het
schema (afbeelding r) zullen behandelen.
Van het onopgemaakte zetsel en andere vormgedeelten
wordt met gebruikmakins van Flexomat-matijzenmatetízal
een matrijs gemaakt. Dit kan het geval zijn voot vormen
welke bestaan uit afzonderlijke wat grotere clichés en tekst-
gedeelten. Deze kan men dan bij de montage van de com-
plete drukvoÍm samenvoesen. Andere gedeelten, welke be-
staan uit lijnen, teksten en ingebouwde illustraties, worden
eerst opgemaakt en in hun geheel gepreegd.
De slijtage aan de vorm ten gevolge van het pÍegen (afbeel-
ding z) is praktisch nihil, daar het matrijzenmateriaal bestaat
uit een plaat thermohardend plastic. Dit wil zeggen dat de
piaat tijdens het preegproces onder invloed van de daarbij
gebruikte warmte zacht wordt, het beeid nauwkeutig in zich
opneemt en vervolgens - nog steeds onder invloed van de
warmte - voorgoed verhardt. Dan is het materiaal niet meeÍ
te vervormen; ook door warmte verliest de matrijs niet
meer zijn hardheid.
Door de tijdelijke soepeiheid van de matrijs kunnen ook fijne
rasters worden gepreegd. De werkwijze bij het maken er
van is vrij eenvoudig. Het is heel belangrijk dat de matrijs
n.ret voldoende diepte gepreegd wordt, om straks een gesloten
en niet-vezelend oppervlak van het dupl.icaat te waarborgen,
De matrijs verhardt dus op de vorm, zodat de maatvastheid
nauwkeurig is.
Op dezellde preegpers wordt ook het duplicaat vervaardigd
waar w'e later van gaan drukken. Hiervoot gebruikt men een
thcrmoplastische plasticsoort. Deze wordt geleverd in de
vorm van korrels, wat u/e een granulaat noemen, en ook als
enkele millimeters dikke platen. Thermoplastisch wil zeggeÍr
dat het materiaal onder invloed van warmte min of meer
vlocibaar wordt. Het plastic wordt op de matrijs aange-
bracht en vervolgens onder het verwarmingsapparaat of on-
der de preegpeÍs met contactdruk verwarmd. Is een bepaalde
temperatuur bereikt, dan wordt de matrijs - met daarop het
min of meer plastisch geworden plastic - onder de preegpers
met srote druk koud samengepeÍst. Tijdens dit pregen koelt
het materiaal af en is het cliché gereed.
Nummer z van het schema stelt de plaatsing van een werk-
tafel voor, nodig als tussenstation naar de volgende bewer-
hing.
Nummer 3 is een freesmachine (afbeelding 3). Op deze
machine wordt het cliche met de beeldzijde op de tafel aangebracht.
Vcrvolgens wordt de rugzijde afgefreesd en krijgt
het cliché overal nauwkeuris een dikte van r,75 mm, Ook
op de plaatsen waar scherpe drukelementen staan, die bij het
presen misscl.rien wat dieper in de matrijs zijn gedrongen.
Vja werktafel nummer 4 komen we nu bij de volgende be-
werking.
Nummer ; is het Speedpass standmazkappznat(afbeelding4).
Hiermee worden de clichés van de chemigraaf en de zelf
vervaardisde kunststofduplicaten snel en nauwkeurig op
stand gebracht. Cliches en kunststofduplicaten zijn hiervoor
dus eerst op aluminiumplaten aangebracht. Aan de hand van
plakproef of layout, die op de lichttafel van het apparaat is
aangebracht, wordt de positie van tehst en illustraties panto-
I
ir El-f [f [f
r H--A ^
II-IIIIII-I
lrrrrr

24
j
Á
5
6
Freesmachine als toegepast in het rlTico-systeem
Speedpass standmaakapparaat
Testpefs met Cotnerstone-fundament
Kunststofduplicaat en kunststofmatrijs

grafisch bepaald op het Cornerstone-fundament. De montage
heeft plaats door middel van schroefklemmen.
Onze bevinding is dat een enigszins ervaren vakman met dit
^ppa;t ^t zeer goede resultaten kan bereiken.
Nummer 6 van ons schema stelt een vormenrek voot.
Nummer 7 is een testpers (afbeelding 1). Hierop wordt de
gereed gekomen drukvorm uitgeptobeer d. Zo' n drukvorm
weegt, zelfs als dezevan vrij groot formaat is, toch niet meer
dan tien kilogram.
Bij de bestudering van het Wico-systeem zijn wij tot de conclusie
gekomen dat aan deze methode grote vootdelen zijn
verbonden. De grootte van deze vootdelen is sterk afhankelijk
van de aard en de frequentie van de orders die in een
bedrijf vervaardigd worden. We durven echter in het algemeen
te stellen dat het voot de niet al te kleine bedrijven
zeket de moeite waard is te gaan bestuderen in hoevetre dit
systeem voordelen kan bieden.
Doordat het zetsel alleen maar nodig is voor het vervaardigen
van de matrijs wordt de omloopsnelheid van het matetiaal
aanzrenlijk verhoogd. Slijtage aan het lettermateriaal is
zeer geting, zodat de levensduur van letters en lijnen aanmerkelijk
wordt verlengd.
Kunststofclichés laten zich gemakkelijker afdrukken dan
loden vormen. De scherpte van het letterbeeld van het
duplicaat is niet minder dan dat van de originele vorm. Het
letterbeeld van plastic clichés voegt zich een weinig naar de
oneffenheden van het papier, waardoor met geringete drukspanning
een goed drukresultaat kan wotden verkregen.
Dat is echter niet alleen te danken aan een zekere flexibiliteit
van de vorm. Door de grotere adhesie van de kunststof ten
opzichte van de inktfilm neemt dit materiaal de inktfilm beter
over van de rollen. Tellen we daarbij de grotere flexibiliteit
van de vorm, waardoor de inktfilm gemakkelijker in de
oneffenheden van het papier kan worden gebracht, dan is
aannemelijk dat het inktvetbruik hierdoor positief wordt
beïnvloed. Bij ptoeven zou zljn gebleken dat het inktverbruik
door dit alles met r t à zoo/o vermindeÍt. Dit kan alleen
maar gunstig zljn voor de scherpte en openheid van het gedrukte
beeld.
Insluiten en dresseren van vormen vervalt, terwijl een vorm
van bijvoorbeeld 5o bij 7o cm met één hand gedragen kan
worden. Dit geringe gewicht van de vorm werkt gunstig
uit op de draaisnelheid van de drukpers, terwijl ook de
slijtage minder wordt.
\Wat we vooral willen beklemtonen is de enorme slijtvastheid
van de kunststofduplicaten. Zeer grote oplagen kunnen
van het begin tot het eind in een uitstekende kwaliteit
worden afgedrukt. AÍhankelijk van de gebruikte'granulaten'
worden oplagen genoemd tot twee miljoen exemplaren,
welke van deze duplicaten worden gedrukt.
Beschadiging van de vorm treedt niet zo snel op als bij loden
materialen, terwijl bovendien een beschadigd kunststofcliché
in enkele minuten vervangen kan worden. De matrijs
immers kan men bewaren, Denk eens even aan de voorraad
staand zetsel. Het dure en zware lood gaat plaats maken voor
dunne kunststofplaatjes (aÍbeelding 6), die men in enveloppen
op kan bergen. Een grote bespadng op de investering
in materiaal.
Ook voot vellenrotatiepersen biedt het kunststofcliché
goede mogelijkheden. Men kan gebogen of flexibele kunst-
stofclichés op de vormcilinder plakken, waar de duurdere
wikkelplaat dan aÍwezig kan blijven.
Door toepassing van het Cornerstone-fundament kan een
besparing op de insteltijd wotden behaald tot 5oo/o.
lfitrijzen behoort tot het verleden, zodat de draaitijden van
de drukpersen nauwkeuriger te plannen zijn.
Hoewel veranderingen in de tekst tijdens het afdrukken van
de oplaag moeilijker aan te brengen zljr' dan in loden vormen,
mogen we daartegenover stellen dat de flexibiliteit in
dit opzicht toch weet groter is dan bij wikkelplaten en geclicheerde
vormen van de chemigraaf. Men kan namelijk
vrij gemakkelijk stukjes uit de plastic duplicaten snijden en
vervangen door andere, ap^rt vew^lrdigde tekstdelen.
De drukker moet wel zotgen dat de drukafwikkeling op de
machine goed in orde is. De leggerdikte moet nauwkeurig
met de micrometer worden vastgesteld, terwijl een harde
legger is aan te bevelen. Mankeert er u/at aan de drukafwikkeling,
danis het gev^ r niet denkbeeldig dat de opgeplakte
clichés tijdens het afdrukken geleidelijk-^ Ít g^ Ír verlopen.
Bovendien wordt de kwaliteit van vorm en druk in dat geval
toch snel minder. Dit zljn echter moeilijkheden die zich bij
een luiste werkwijze niet behoeven voor te doen.
Dit artikel doet van een positieve instelling blijken van de
auteur ten opzichte van het onderwerp. In dit s1'steem zijn
voor de boekdrukkerij interessante mogelijkheden gelegen
tot verhoging van de kwaliteit en rentabiliteit. Vooral dit
laatste is iets dat we in de boekdrukkerii ook soed kunnen
gebruiken.
H. Hermens
25

Hadego Photoliner
Tot de nieuwste snufjes op het gebied van het fotograÍisch
zettefl, die op de laatstgehouden Drupa te zien waren, behoort
zeker ook de Hadego Photoliner (afbeelding r). Zoals
reeds uit de naam blijkt, is dit een fotografisch ^ppa'r^ tvoor
het zetten van lijnen en dergelijke.
Het mas algemeen bekend worden verondersteld, dat bij
het vervaardigen van formulieren, of dat nu is voor com-
puters ofvoor allerlei elektrische kantoormachines, zeer veel
tijd verloren gaat. Veelal moet na het in proef zenden van
een formulier, eventueel ook bij het uiteindelijk vervaardi-
gen van een flexibele drukvorm, het zetsel nog danig worden
veranderd opdat de afdruk aan de juiste maten beant-
woordt. ()m deze mogelijkheden tot maatverschil volledig
weg te werken, hetgeen zich vooral bif een gebogen dtuk-
vorm snel aandient, is het zoeken reeds qeruime tijd naarstig
gericht op een methode om zo veel en zo vaak voorkomend
tijdverlies op te vansen.
Fotografisch vervaardigen van een drukvorm is één van de
mogelijkheden van deze tijcl. Met medewerking van deskun-
digen en specialisten heeft de Haarlemse firma Quod Bonum,
die ook de sewone Hadego fotozetapparatuur heeft uitgewerkt,
nu de Hadego Photoliner tot ontwikkeling gebracht.
De conceptie van deze nieuwe apparatuur is zodanig, dat
ook drukvormen voor de meest gecompliceerde formulieren
snel, eenvoudig en met een hoge graad van nauwkeurighe.id
(o. r mm) sereedgemaakt kunnen worden.
De basisgedachte is feitelijk het 'fotografisch trekken van
lijnen'. De Hadego Photoliner, in z'n hele benadering niets
-_-"--_-*7_
28
gemeen hebbend met de Eewone Hadego lichtzetmachine,
bestaat uit twee delen: een fotografische eenheid (afbeelding z)
die met de filmzijde in de donkere kamer dient te staan en
een bedieningseenheid die rustig in het voile daglicht mag
staan (afbeeldi.g l).
Bezien we de fotografische eenheid eens wat nader. \il/e zien
dan dat schuin op deze eenheid een projectiekop is gemonteerd.
Deze kan elektro-mechanisch in horizontale richting
verplaatst worden. In deze projectiekop bevindt zich behalve
de lichtbron en de optiek ook een zgn. karakterschijf of
lijndiktekeuzeschijf, v/aarmee openingen van verschillende
grootten in de optische as gebracht kunnen worden. Hier-
mee kan men elf standaard-lijndikten van o,r tot 2,3, mm be-
palen.
Door het aanwezig zíjn van een lichtstraalonderbreker kan
men ook nog vijf verschillende typen punt- of streeplijnen
maken.
In de fotogtafische eenheid is een metalen trommel aange-
bracht met een diameter van circa 20 cm en een lengte van
6o cm. Op deze trommel brengt men het fotografisch mate-
naalaan, papier of film, dat maximaal een formaat kan hebben
van 6o x 6o cm.
Nu willen we eens de bedieningseenheid gaan bekijken, die
de commando's moet geven om de lijnen op hun juiste dikte
en lengte fotografisch op het papier of op de Êlm te brengen
en dan nog liefst op precies de iuiste plaats. Daar is het uiteindelijk
om begonnen,
De bediening gebeurt geheel door middel van druktoetsen
--i- 4:
i+* ,,
;ïir!'.'
. ..:
| | ..
á
t

en wel voor de lijndikte, lijnonderbrektng, zgn. nulpuntbe-
paling en fixering op de gewenste plaats. Horizontale lijnen
komen tot stand door ztjwaartse beweging van de projectiekop,
vertikale lijnen door draaiing van de trommel. Voorts
zijn er drukknoppen ter bewerkstelliging van de vooÍwaartse
beweging van of naar het vastgestelde nulpunt, openen
en sluiten van de sluiter en het starten van elke uit te voeren
beweging.
Hiernaast, dus rechts, op het toetsenbord bevinden zich
nog vier rijen van tien toetsen, genummerd van o tot en met
9, u/aarmee de begin- en eindpunten van te zetten lijnen, oveÍ
een afstand die reikt tot 6oo mm, op o,r mm nauwkeurig
kunnen worden ingesteld.
Zoals op de laatste afbeelding duidelijk is te zien, bevinden
zich geheel bovenaan twee rijen tellers, waarop de positie
van de ptojectiekop ten opzichte van de film wordt ^ Í7gegeven.
De bovenste teller geeft de positie in horizontale
richting aan, de onderste in vertikale richting.
Na het inleggen van de film of het papier wordt het nulpunt
gekozen, in het algemeen de linkerbovenhoek van het for-
muliet. Het bepalen en vastleggen van dat nulpunt is belang-
rijk, omdat van dat punt uit alle begin- en eindpunten van
zowel de horizontale als de vertikale lijnen bepaald worden.
Op een voorbereidingsschets van het te maken formulier
tekent men bij alle horizontale lijnen de afstand aan tot de
bovenste horizontale lijn, die door het nulpunt gzzt. Evenzo
wordt bij alle vertikale lijnen de afstand genoteerd tot de
eerste linkse lijn, die door het nulpunt gaat. Dit zijn dus de
afstanden tot het nulpunt, de zogenoemde coórdinaten. Met
behulp van de a nwezige toetsen kan men nu in korte tijd
het gehele te maken formulier fotografisch opbouv/en.
Het lijkt misschien wat ingewikkeld, doch tijdens de demonstraties
konden we constatefen dat - na een korte inwerkperiode
om even 'thuis' te geraken - met dit appzraat zlle
benodigde lijnen enz. voor een formulier onbetispelijk op
papier of frlm zljn te zetten.
Alle mogelijke en nodige tekst, kopies en dergelijke, wordt
aangebracht door middel van filmmontage.
Tot besluit nog enige technische gegevens. De afmetingen
van de fotoÉpafische eenheid zijn: breedte 9o cm, diepte
to cm en hoogte 40 cm. De bedieningseenheid heeft een
breedte van t t cm, een diepte van 6o cm en een hoogte
van 65 cm. De optiek is Schneidet Kreuznach Super
Angulonlf r ;8 47 mm. Voor de elektrische stroom is nodig
zzo volt, r fase - 5o perioden wisselstroom.
C. Plper
Hadego Photoliner: rechts hct bcdicningsapparaat, links de fotografische
ecnheid
FotograÊsche eenheid van de Hadego Photoliner, nu gczicn van
de achtctzijde bij het inzettcn van fiJm (hetgeen uiteraatd van de donkere
kamer uit moet gcschieden)
Bedieningsappaïà tv^n de Hadego Photoliner: bovcnaan dc tellcrs
waarop de werkpositic horizontaal en vertikaal kan worden afgclczcn
29

Yaria
Hogere oplagen met Ozasol Pz en P4 platen
Doot Kalle is een nieuwe bcvrerkingswijze
voor de platen Pz en P4 bekend gemaakt,
namelijk het thermodurprocédé. Door de platcn
na de normale werkwijze, w^aÍn ze voor het
drukkcn gereed zijn, nog ticn minuten te verhitten
tot z4o'C wordt de structuur van de
Ozasol-laag veranderd en de wrijfweerstand
verhoogd. De platen rvorden tevens oflgevoelig
voor was-, oplos- en correctiemiddelen.
Voor het verhitten is een inbrandoven nodig
zoals ook bij de clichéfabticage wordt gebruikt.
Kalle kan deze ovens leveren voot platen tot
een formaat van gtxrro cm en binnenkort tot
een formaat v^n r41, X r7o cm.
Bij dit procédé worden geen chemicaliën gebruikt.
R.4r
r
'Vootstellen
voor moderne vormgeving
van het boek'
Het is de laatste tijd vrii rustig gcwcest met
betrekking tot boeken ovcr vormgeving. Het
afzetgebied is in ons land nict bijster gtoot. Het
boekje dat te bespreken valt is een uitgave van
Polygraph Verlag, in het bijzonder bestemd
voor boekverzorgers en layoutmannen. Hopelijk
zullen ook vcle zetters er kennis van willen
nemen. In het bijzonder hoort dit boekie thuis
in de vakbibliotheek van een bedrijf waar men
met het maken van boekcn, in de ruimste zin
gezien, te maken heeft.
De schtijver, Rolf L.Temming, wil zich vooral
baseren op eigentiidse en rationele vervaatdiging
van het boek. Dit betekent dat er niet alleen op
gelet moet worden of het boek mooi en doelmatig
is, maar ook of het billijk te ptoduceren
is zonder dat de krualiteit in het gedrang komt.
Het is een actuele opgave om het vorenstaande
'wa
t te maken, te meet daar wij nog niet weten
hoe de zetselvervaardiging zich in de komendc
decennia zal ontwikkelen.
In de eerste plaats is het er om te doen de boeken
te verkopen. Daarom moeten we het de vormgever
soms toestaan dat hij in een bepaald geval
een lelijk, schreeuwend, ia schokkend boek
maakt, waatbii hij vele schoonheidsprincipes
met voeten treedt, teneinde de koper op het
boek attent te maken, dat anders misschien
onopgemerkt zolu zijn gebleven,
\íanneer een schrijver met deze instelling het
onderwerp boekverzorging benadert, dan kan
men van een eigentijdse benadering sprcken.
In zijn boek bepaalt Temming zich niet alleen
tot de tekst, doch ook de illustraties en het
stofomslag worden in zijn beschrijving bettokken,
Hoe moet men zetten? Uitgevuld of niet uitgevuld?
In het algemeen kan worden gezegd
dat een snelle verandering van de smaak optreedt.
Boeken van tien jaar geleden zien cr nu
oudbakken uit.
Het bock - de Duitse titel is 'Vorschláge zut
modernen Buchgestaltung'- teit 88 pagina's op
formaat r3x19 cm. In dit kortc bcstck geeft
het vccl voor al diegenen die op een ofanderc
wilze bij de vervaatdiging van ccn boek zijn
betrokken. De prijs zal in ons land plm./ r4,bedragen.
Adtes: Schaumainkai 85, 6 Frankfurt
am Main.
R.3o
3o
Heidelberger SBD en SBDZ
In de eetste maanden van àit jaat kondcn de
eetste Heidelbergcr cilinderautomaten gcleverd
worden op formaat 64x89 cm, ook voor tweekleutendruk.
Dc éénkleutmachine dtaagt de
de aanduiding SBD cn dc tweekleurcnmachinc
SBDZ. De maximalc dtukspiegcl is 62x88 cm.
De bediening van dc pcrs wilkt niet vccl af
van de reeds bcstaande typen. Dc constructic
toont enkele verschillen. De duwaanleg is voor
dit grote fotmaat vcrvangen door een ttekaanlcg.
De uitleg is aanmcrkcliik anders dan van dc
bekende vlakvormpcrsen. Het is een kcttinguitieg
gewordcn, die voorzien is van een vcllcnverttaging
door middel van roterende zuigkoppen.
Een antismetappara^t met verwarmd pocderreservoit
zorgt voor streepsgeviizc bcstuiving
van de vellen, Een commutatoÍmotor driift dc
machine aan tot ecn snelheid van 4ooo vellen
per uur. Hct inktwcrk voor het kleurgcdeclte
hceft drie opdraagrollen, terwijl voor de vlakvorm
eveneens dric opdraagrollen zijn gemontecrd
met een ruitcrrol. H.4zt
Veiligheidsiaarboek r968
Dit jaarboek is ecn uitgave van het Vciligheidsinstituut
te Amsterdam. Doelstelling van dit
instituut is het docn van onderzoekingen, het
versttekken van adviezen, het geven van voorlichting
in de ruimste zin met bettckking tot de
veiligheid, de gczondhcid en de goede sfccr
bil de arbeid.
In het jaarbock, dat in acht tubrieken is verdeeld,
vinden wc o.a. gegevens over de dienstcn
van het veiligheidsinstituut, propagandamatcriaal
met afbeeldingcn van alle verkriigbate
propagandaplaten, gegevcns en tabellen voor
brandblusmiddelen, vciligheid liftinstallaties,
aÍtikelen op veilighcidstechnisch en bedrijfshygiënisch
gebied. Zo een lijst biivootbccld is
gcmakkelijk vooÍ hct opzoeken van de leverancier
voor niet-alledaagse attikelen. R.to
Gemakkeliiket werken met Dycril-platen
Dycril-platen moetcn, voor ze gebruikt kunncn
worden, in een tank met koolzuurgas .rorden
geconditioneerd. Hictvoor is een speciale installatie
nodig, waarin dc belemmeringen lagen
om met deze platcn tc cxpcrimentercn.
Twee nicuwc typen platen, de nummers z5 cn
3o, hebben de behandcling met koolzuurgas
niet meet nodig. Na twcc minuten ultraviolette
bclichting ziin ze klaar voor verdcrc bcwcrking.
Dit zal wel tot gevolg hebben dat deze platcn
op grotere schaal gebruikt zuilen worden. R,4r r
Internationale samenwerking
bii drukinktfabticage
Tussen \íagemakers n,v. te Breda, fabrikant
van o.a. Teoprint-drukinktcn, en de inktfabriek
Ault & \íibotg Ltd. te Londen is een samenwcrking
tot stand gekomen voor vcrkoop
cn fabricage. Het concern heeft vestigingcn in
Engcland en nog enkcle landen in en buiten
Europa. De samen'wcrking beoogt vooral een
bundeling van ktachtcn op de Eutopesc markt.
De fabricage van dtukinkten zal gehecl te Breda
gcschieden. De naam van de nieuwe firma is
Ault & rViborg - \íagcmakers n.v. R.+l
Nieuws over normalisatie
Het Nederlands Normalisatie-instituut meldt
ons enige nieuwc notmen.
NEN rTrz is bedoeld om drukkerijen een richtlijn
te geven om te bepalen welkc soort loodlegering
mcn nodig heeft voor in het bedrijf
voorkomcnde machines waarmee zetsel of
stypen wordcn vervaardigd.
NEN 2164 geeft een methode om vast te stellen
tot welke groep een cilinderpers met vlak
drukfundament behoort. De hierbij toegepaste
methode berust op het bepalen van de belasting
waatbij de pers een bepaalde vervorming ondetgaat.
(Denk hicrbii aan de door het IGT hiervoot
ontwikkeldc apparatuuÍ.) R.9o
Prikkels 3o3: oude papierhandel
Zondet papiet kan geen drukkct bestaan. Papier,
een grondstof die in wezen nog net zo vrordt
gemaakt als tocn deze werd uitgcvonden. Maar,
zozls aan zo vcle zaken die we dagelijks gebtui
ken. denken we niet meer aan de et ^^o vep
bonden geschiedenis, ofschoon die vaak heel
interessant en boeiend is.
Het was een uitnemende gedachte van Proost,
om in dezc Ptikkels eens wat te laten vertellen
over 'de oudste geschiedenis van de Amstetdamse
papierhandel'. Deze gcschiedenis werd
boeiend beschreven door Henk Voorn. de man
die er in ons land wel erg veel van weet,
Bovendien werd deze geschiedenis verlucht met
antieke illusttaties, alsmede afbeeldingen van
oude watermerken. Iedere papiermaker had
voorheen immers z'n eigen watermerk. Dit
treffen wij nu alleen nog maar aan in bankpost
en enkclc speciale papieren.
De kenners zullen zuinig zijn op dit boekjc.
R.a6
Montage van film zondet plakken
Een montagetafel waarop men zondet gcbruik
van tape films en dergelijke kan hechten, is
Simco's Lectro-Plaque. Het is een montagetafel
waarop het te monteren materiaai door middel
van elektrostatische krachten op z'n plaats
wordt gehouden.
Bii een druk op de schakelaar komt er fluorescerend
licht, dat door het tÍansparante glas van
de tafel schijnt. Een tweede druk op de schakelaat
activeert de elektrostatische krachten.
Plasticfilm, papier, calqueerpapier, foto's of
welk andcr mateÍiaal ook, wotdt op deze tafel
door de elektrostatische krachten op z'n plaats
gehouden. De filmmonteur behoeft slechts met
de hand over de oppervlaktc van het vast tc
leggen materiaal te wrijven, of met de hiervoot
biigelevcrdc rol, om het vooÍweÍp op de juiste
plaats vast te leggen.
Bij de tafel, dic in drie maten verkÍiigbaar is,
kunnen layoutschema's of vetschillende maatindelingen
op het dekglas, of op heldere plastic
vellen die op het glas'worden gelegd, worden
bijgeleverd. De maat van de tafels is 7; xroo,
9oxr2t en rotxrtt cm. \íie er meeÍ van wil
v/eten kan zich voot inlichtingen rvenden tot
Simco Incorpotated(9zo lValnut St. Lansdale,
Pa. 19446, VS). R.4r4

nv Lettergieteri.i
en Machinehandel
voorheen N. Tetterode' Nederland
POl[R
de
enige sniimachine
met
leuenslange
garantiG
u instel[recisie
@

Yarj'a
Automatische platenontwikkelaar
Een nieuw automatisch platenontwikkelsysteem
werd door de PDI op de markt gebracht, Het
systeem heeft twee gelijke eenheden, één voor
ontwikkelen en één voor etsen.
De voordelen zijn o,a. een meer economisch
gebruik van manktacht en een besparing op het
gebtuik van chemicalién. Bovendien verkrijgt
men door een constant snelhcidsverloop en
tempeÍatuurcontÍolc cen hogere kwaliteit en een
zeketder ptoduktie. R.4r r
Wifag RB roo
\Winkler Fallert & Co. te Bcrn ontwikkelde een
nieuwe hoogdrukrotatiepers voor speciaaldrukwerk,
die is toe te passen vooÍ vetschillende
formaten, De pers kan namelijk wotden aangcwend
met een cilinderomtÍek van 7s tot r ro cm
en een papierrolbreedte van 60 tot roo cm.
\íat deze pers tot'speciaal'stcmpelt is, dat men
voor het drukkcn gebruik kan maken van rondstypen
of stalen 'zadels' voor het opplakken
van kunststof- en zinkclichés, tubberstypcn enz,
Verder zijn er nog mogelijkheden voor het
bcvestigen van wikkclplatcn in kleine foÍmaten
en ztjn er speciale cilindcrs voor wikkelplaten
van qroot formaat lcvcrbaar. R.4zr
Wereldtentoonstelling fotografi e
Van z8 september t.e.m. 6 oktober a.s. wordt te
Keulen weer de Photokina gehouden. Dit is
wel de belangtiikste tentoonstelling op het gcbied
van de fotografie. \lie er bij wil zijn notere
alvast de datum. R.7o
Corvey-model'Lucebet'
Ongetwijfeld hcbt u de naam Lucebett wel eens
gclezen. Hij is niet alleen een dichter, fotograaf,
schilder, doch ook nog graÍicus. Zodoende
komt hii dicht bii ons teÍecht.
Deze voor ons land wcl uitzonderlijke figuur
werd ptachtig gepÍesenteerd in een Corveymodei.Vragen
van A.Nonymus werden beantwoord
en geïilustÍeeÍd door Lucebert zelf.
Ook reclame voor de papiethandel dic deze
modellen uitgeeft sprcekt een wootdje mee.
De uitgave wcrd gedtukt op Ametikaans offsetpapier.
Elkc keer als ik dit offsetpapiet in handen
krijg, vraag ik mij af: S7aarom is dit papier
toch zo veel mooiet dan het onze? Misschien
kunnen de papicrmakets ons daar een antwoord
op geven. R.+6
Printoset vàíVGZ
Sncl droog is iets waar iedere drukket pÍi,s op
stcit, mits de inkt niet v/egslaat. Het papiermonster
Ptintoset, dat wij oniangs van Van
Geldet Zonen tet bcoordeling kregen, werd
zeer goed bedtukt met een groot vlak in gtoen.
Het geeft een goedc indtuk van de drukeigenschappen
van dit papier.
Indien offsetdrukkers tot nu toe rvellicht wat
bang waren om dit offsetpapiet te gebruiken,
dan is te verwachten dat dit en andere, teeds
eefdeÍ ofltvangen monstets hen over de Schtoom
heen zullen helpen om met PÍintoset ook een
proef te nemen.
R.+6
32
Nieuwe afdekmethode voor clichés
Eén der beste methoden die we tot nu kennen
om clichés goed te bewarcn, is om ze na gebruik
in cen plastic foudraal te stoppen en dit met een
hoogfrequent lasappanat te sluiten. Zo zijn de
clichés luchtdicht verpakt cn kan er geen oxydatie
optreden.
Beiersdorf, o.a. fabrikant van Tesa-Print, dat
wordt gebruikt vooÍ het plakken van cliches op
metalen voet, heeft een nieuw artikel aan de
Tesa-collectie toegevoegd, nameiij k Tesa-Ktep
44o. Dit produkt, ontwikkeld in een fabriek te
Hamburg, is bii uitstek geschikt voor afdekking
en bescherming van clichés die bewaard moeten
blijven, Het is een haif transpaÍant papieren
kleefband, dat het cliché tegen alle mogelijkc
invloeden (zoals stof, beschadigingen, alsmede
corrosie) beschermt.
Van dit Tesa-Ktep, dat aan de rol en zonder
beschermfolie wotdt gelevetd, woÍdt een stuk
ter gÍootte van het cliché afgeknipt op het
cliché gelegd. Dan even met de hand er over
heen wrijven en klaar is Kees. \íil men hct cliche
weet gebruiken, dan trekt men het krep er met
één handbeweging weer zf, zondet dat er kleefmassa
op het cliche achterblijft.
Doordat het matetiaal haif transpatant is, kan
men de afbeelding van het cliché toch gemakkelijk
hetkennen, Een andet voordeel is, dat gebruik
van dit materiaal atbeidsbesparend werkt,
daar het conserveren van clichés hiermee een
minimum van tiid vÍaagt.
Het materiaal wordt gelevetd op rollen ter lengtc
v^n 4,j m en 2t m, resp, 24 en 3o cm bteed.
Voor het plakken van clichés op metalen voet
is ook een nieuw clicheplakband vetkrijgbaar
op p.v.c.-basis, dat slechts o,2o mm dik is. Met
dit materiaal zit het cliché in een tel muurvast.
Ook kan men, daar dit materiaal wit is, gemakkelijket
zien of het goed vlak werd aangebracht.
Na gebruik kunnen de clichés gemakkelijk
worden verwijderd zonder dat resten van het
kleefmateriaal achterbli jven. Hierdoor is het
niet nodig de achterzijde van de clichés af te
wassen. R.to
Verklarende woordenliist voor papier
Elke drukkerij die offettes vooÍ expoÍt moet
maken, zit in bepaalde gevalien met de handen
in het haar vooÍ wat betreft de iuiste vettaling
in of uit een andeÍe taal. \íij kunnen ons het
mooie boek van ltríijnekus aanschaffen (prijs
f 56,-) en ziin dan van alle markten thuis.
Doch wie dit niet wil doen, kan zich - als hij
tenminste Iid is van het Nederlands Normaiisatieinstituut
- voor slechts een tientie aanschaffen
'Papiet,
veÍkiaÍende wootdenlijst met veÍtaiingen'(Duits,
Engeis en Ftans) deel r.
Op bijzonder overzichteliike wilze zijn aIIe
gewenste wooÍden, betrekking hebbend op
papieÍ, hierin te vinden, met daarbii nog een
kote omschriiving in het Nederlands.
Er zaI gettacht woÍden om elk iaar een aanvulling
te maken, die ook Íectificaties zal bevatten.
Degenen die geen lid van het instituut zijn
moeten rf 4o,- voor deze lijst needeggenl
Adtes: Polakweg y, Rijswijk. R.zo
Century Schoolbook, eeÍr Írieuwe letter
Het is geen gebeurtenis van aliedag als onze
oudste nog bestaande lettergieterij, namelijk de
firma Enschedé, een proef zendt van een nieuwe
ietter.
De onlangs aangekondigde letter, de Century
Schoolbook, werd in r 894 voor het Amerikaansc
tiidschrift Century Magzzine ontwoÍpen.
Volgens Enschedé is de belangstelling voot
dit lettettype in de laatste tijd nogal toegenomen.
Het is een Monotype-letter, doch Enschcdé
btengt dit type ook als handletter in de handel,
in de corpsen 6 tot 36.
Het is geen letteÍ met een opmerkelijk kankter,
doch een goed leesbaar type, waaÍbij ook een
duidelijke cursief en vet wotden geleverd.
R.4or
Tiidklok geeft de tijd in decimalen
\l(/erkti j dentegistÍatie geeft de loonadministratie
veel hoofdbrekens. Omrekenen van minuten
in decimalen kost tijd en er kunnen fouten bij
worden gemaakt.
De Isgus-tijdklok stempelt de uren, met daarachter
in twee decimalen de minuten. Daardoot
wordt het gewoon een systeem van afttekken.
De klokken ziir' levetbaat voor verschillende
afrekeningsperioden.
Meer informaties geeft importeur J. H. J. Klaver
te Hengelo, R.6o
Couverture
Ondet couverture veÍstaan wii gekleurd papier.
Sommige sootten werden onder een gÍoepsnaam
vctkocht, zoals het Regenboog-couverture
waaÍmee de HPI als eerste indettijd een seÍie
heldere kleuten aan de markt bracht. Deze firma
wetd overgenomen doot Van Geldet Zonen,
doch - zo bericht men ons - de naam Regenboog
voor het beter houthoudend couveÍturc
wordt behouden.
De papiergroothandelaten'willen voor een deel
van hun collecties niet voor elkaat onderdoen
en dus vetkoopt men zelfde papieÍen of vtijwel
dezelfde.
Van Corvey ontvingen wii een monsterboek,
deel 3, een aangevulde collectie die in de plaats
komt van het oude deel van de pocketcollectie.
Ook deze serie bevat een beteÍ houthoudend
couvertuÍe in heldere kleuren van 60 tot r2t
gÍam en couvettutekatton van r7o eÍr 2to
gt^rn, R.+6
Antivibratie-onderlegmateriaal
Drukpersen en soortgelijke machines woÍden
bij de plaatsing meestal niet in de vloer vetankerd,
doch blijven doot hun eigen gewicht op
de plaats staan. De aandrijfmotoren zijn veelal
aan de machine gemonteerd.
li/anneet een machine draait ontstaan ttillingen,
die zich vooÍtplanten en nadelige gevolgen
kunnen opleveren, Teneinde dit euvel zo veel
mogelijk te vootkomen heeft Union Carbide &
Carbon Corporation een m^teÍi^ l ontwikkeld
dat tussen vloer en fundament van de machine
woÍdt gelegd. Het is een bakelitvinyl, vetmengd
met sisal, hennep en kutkkotrels. Bakelitvinyl
heeft het veÍmogen om zich na belasting (door
trillingen) snel te herstellen, zodat nieuwe
trillingen steeds weeÍ worden gedempt. Het
materiaal is bestand tegen olie, water enz. R.9o

Heeft u al eens
gedacht
aan HS 507?
Fijn werken, vlot opschieten, een goed product
maken, klanten tevreden stellen. Het dagelijkse
spel om de zaak te doen draaien. HS 507 speelt
een rol in dit spel.
HS betekent Howson - Soest. En die 507? Dat is
het aantal artikelen dat voorkomt in ons leveringsprogramma.
Alles wat u voor offset nodig
heeft, vindt u bij Howson.
Onze sterke specialisatie biedtu drie directe voordelen:
een keuze uit de beste materialenen apparaten,
adviezen envoorlichting door deskundigen
met een internationale ervaring, en een gratis
service, die verdcr gaat dan u redelijkerwijze
durftte verlangen. Bel 02155 - 465L voornadere
documentatie.
Materialen - chemicaliën - platen - apparatuur -
machines - complete inrichtingen
Howson continentaal nv koningsweg 2O soest telefoon 02155-4651
HOWSON
rI

Yatia
Prii sliist voor carbonpapier
Kon enkele iaren geleden nog worden volstaan
met een liistie voot wat betreft de soorten en
maten vooÍ carbon, dit is door de bijzondere
eisen, die thans aan dootslagen worden gcsteld,
totaal verandetd,
Catbonia te Deventer zond de verbruikers van
carbon een prijslijst voor drukkeriien, die niet
alleen de sooÍten bevat, doch ook aanwijzingen
omtÍent het gebruik en de hoedanigheden ct
van, alsmede de mogelijkheden van stansingen.
Ook zelfkopiërend papier wordt geleverd.
Vooral voor fotmulierendrukkers een handige
pfllscourant. R.+6
Extfa stevige envelop
Na de envelop met dikke voering, in het bijzonder
bestemd voot het verzenden van boeken
en dergelilke, is Corvey met een geheel andet
type envelop gekomen. Namelijk een cnvelop
van een taai sooÍt bord, de Petapak'envclopdoos'.
Vooral gemakkeliik voor het verzenden
vao kalendets, plaatwerk, kostbare brochures
eoz,
Als bijzondere eigenschappen 'wotden vermeld
o.a. optimale bescherming door de flexibele
stootkanten en tijdsbesparing door de snclsluiting.
Uit voorraad is dcze cnvelop in ticn formaten
leverbaar.
R.+6
Produktiviteitsverhoging met weinig kosten
Onlangs werd in de Vetenigde Statcn een rappot
gepubliceerd, waaruit het belang van een
goede ventilatie en tempeÍatuur heel duideliik
spreekt,
Indien werkplaats of kantoor niet goed geventileerd
worden, waardoor de medewerkers in
een bedompte tuimte werken, verzetten zii 9o/o
minder werk en in een te waÍme ruimte r 5 o/o.
Doen deze beide omstandigheden zich voor,
dan gaan bijna twee uur produktie per werkdag
vetloten.
Aldus lezen we in Stimulans van Samsom, Dus
m ^r g^uw n ^r ideale wetkplaatsomstandigheden
! R.to
Kodak ontwikkelt ook voor u
PDI Nededand, onderdeel van het Time-Life
Concern, bekend door de scannerstudio, heeft
nu ook een Kodak Versamat ontwikkelmachine
in gebruik genomen.
Hiermede wordt eveneens gestreefd naar standaardisatie
en het leveren van een constante
kwaliteit, met uitschakeling van de menseliike
invloed op het ontwikkelprocédé. Bovendien
is de ontwikkeltijd met behulp van de Vetsamat
Processor dermate bekort, dat van een aanzienlijke
tildsbesparing sprake is.
De ontwikkelmachine wordt gebtuikt in combinatie
met de PDI Color Scannet, doch is ook
geschikt voor het ontruikkelen van vlakfilms
tot een maximale breedte van 43 cm, waarbij
de lengte van het materiaal geen rol speelt. De
capaciteit van de machine bednagt gemiddeld
,o vellen vlakfilm van 4oxro cm ofbiina 6o
vellen vlakfilm v^í 2ox2j cm per uur, R,4rr
34
Voor administratieve wetkers
Het voeren van correspondentie is een vak dat
niet een iedet vetstaat, Daarom is het beantwoorden
van brieven niet altijd even gemakkelijk.
Is men in moeilijkheden gcraakt en men
ontvangt een btandbrief, dan is de beantwoording
daatvan wel een spcciale kunst, daat zo'n
bief in de meeste gevallen toch wel hoffelijk,
maat ook doelmatig beantwoord moet worden,
In Doelmatig Bedrijfsbeheer van ianuari jl.
gaf ir. D. H. G. Btethouwer 'Tien geboden voor
het goede antwoord'.
r Beantwoord zin na zin en alinea na alinea.
Sla dus nooit een zin over, hoe onbelangrijk
die ook moge schijnen.
z Gebruik bij uw aanhalingen uit de bewuste
brief geen andere woorden dan daarin letterliik
zljn gebruikt.
3 rilíees uiterst belecfd, al kan het door u gestelde
soms een snijdende scherpte bezitten,
4 Erken gemaakte fouten ruiterlijk.
5 Behandel in het antwoord nimmer meer dan
eén onderwerp.
6 Streef naar een zo groot mogelijke kortheid.
7 Laat elke persoonlijke emotie achterwege.
8 Dicteer het 'klad' volgens bovenstaande
normen; controleer vetvolgens nog eens op
die notmen.
9 Laat het klad een nacht liggen en stel daarna
de definitieve tekst vast.
ro Het onbeantrvoord laten van een brief, hoe
moeiliik ook, is niet juist; wilt u dat per sé
toch doen, bericht dan tenminste dat van dc
brief kennis is genomen.
rJíie over dit onderwerp nog meeÍ wil weten,
zij de lezing van het gehele artikel aanbevolen.
R.6o
36ooo dozen met venstef
Europa Carton a.g. te Hambutg constÍueeÍde
een machine om vouwdozen van een folievenstcr
te voorzien, met een capaciteit van 36ooo stuks
per uuÍ. Bovendien kan de machine woÍden gebruikt
voor het vervaatdigen van verpakkingen
voor vochthoudende produkten. Voor dit laatste
doel ktiigen de vouwdozen een binnenvoering
van geprepareetd papier.
De machine verwetkt karton tot een bteedte
en lengte van ruim een meter, Het formaat van
de folievensters, die ingeplakt worden, Ioopt
van 6 tot 7o cm, Al naar gelang het fotmaat kan
de machine ook twee vel tegelijk verwerken.
Het is bovendien mogelilk bedrukte folies in te
plakken. Hiervoot is de machine uitgerust met
een foto-elektrische sni jtegisterbestuÍing,
R.424
Reuk is'in'
\íaatschijnlijk zult u reeds kennis hebben gemaakt
met het doorslagpapier waarin microcapsules
met kleurstof zi jn verwerkt, die bij druk
op het papiet kapot springen en zo het beeld
voÍmen.
Door nu deze minuscule capsules te vootzien
van teukstof kan men eÍ ook mee drukken. In
het Amerikaanse blad Playboy werd door verschillende
fitma's die reukwatet vetkopen hiervan
gebruik gemaakt. De geur die de advertentie
geeft is dan niet zo maar een geurtie, doch precies
dezelfde als die men in het flesie kan kopen.
Maat, , , wat zullen de vrouwen van de drukkers
wel denken als deze's avonds thuis komen en
met dit parfum hebben gedrukt? R.9o
Administrateurs nieuwe-stiil
Talrijk ziin de pleidooien voor vernicuwing en
vitalisering van de administratieve functie, De
administratie dient over te schakelen van passief
registreten naaÍ actief informeren. Het streven
moct er op gericht zijn informatie aan te dragen
die voor de leiding van nut kan zijn.
In de dageliikse praktijk komt hicrvan cchtcr
tot nu toe maar weinig terecht, De ootzaken
hietvan zijn vooral tweeêrlei: talloze administrateurs
zijn nooit opgeleid voot de verstrekking
van werkelijke bedrijfsinformatic; talloze
managers ziln nooit opgeleid om van die beleidsinformatie
effectief nut te trekken.
Juist aan deze beide tekoÍtkomingen wil nu het
onlangs opgerichte Nederlands Instituut voor
Beleids-Informatie wat gaan doen. Minstens
yoooo administratieve werkets ziinhard aan een
herscholing c.q. bijscholing toe, meent het
NIBIN. De administrateurs oude-stijl voÍmen
met plm. roo/o var. onze beroepsbevolking
alleszins een gtoepering die de aandacht waard
is.
Het NIBIN is bereikbaat bii hct NIVE (Parkstfaat
r8, Den Haag). R.6o
FasPrint
Het verbruik van zelÍklevende matcÍialen neemt
toe, Voorwerpen waarop mcn vroeger nooit een
etiket of iets dergelijks kon plakken, voorziet
mcn nu van keurig bedrukte etiketten oF gebruiksaanwijzingen.
Het voordecl van dit zelfklevend
materiaal is bovendicn dat het moeiteloos
is aan te brengen en men eÍ uiteraard
gccn kleefmateiaal brl nodig heeft.
In Leiden staat een fabrick die dit materiaal voor
een azntal Europese landen maakt, namelijk
Fasson. Men heeft zich dzzt door research
bijzondere moeite getroost om het materiaal zo
te maken dat het niet alleen goed de fabtiek
uitgaat, doch ook in de drukkerij goed te verwcrken
blijft.
Zelfklevend materiaal heeft een rugzijde, die
vóór het plakken er af wordt getrokken. Bovenen
onderkant kunnen verschillend op de relatieve
luchtvochtigheid reageren. Door een hygrostabilisatiesysteem
wordt het materiaal FasPrint
na de produktie herbevochtigd tot een r.v. van
c , tryn $ij zo"C). Dit is gelijk aan de r.v.
van de meeste grafische papicrcn.
Teneinde dit toch nog altijd kostbare papier
goed te expediëÍen en te kunncn opslaan wordt
het, op formaat toxTo cm, gelcverd in speciale
kartonnen dozen. Het rugpapier is wat dikkcr
gewordcn en de achterzijde enigszins ruw, waardoor
smetten wordt voorkomen en diepstansen
eenvoudiget is geworden.
De voot boek- en offsetdruk geschikte serie
FasPrint bevat o.a. glasheldere en gemetalliseerde
gecacheerde papieren en ecn soort met rayonzildeweefsel.
R.+6

L
f,fe.gel is
'-
regel en afspraak
is. afspraak. Dat zijn bij
ons de ongeschreven wetten
waaraan iedereen zich te
houden heeft. Met geen en_
kel detail wordt de hand ge_
licht en strenge vuistregeiis
dat de kantjes er nooit wor_
den afgelopen. BÍj iedere
reproductie-opdracht gaat
eïTtctency aan het werk.
ï ientallen specialísten han den
schieten uit de mouwen en
daar is geen linker bij........
dat ziet u aan de resultaten.
DE REPRODUCTIE COMPAGNIE N.V.
ROTTERDAM - DEN HAAG - ENSCHEDE
Kunt u zo'n letter tekenen? Of wellicht
met potlood schetsmatig aangeven?
Dat leert u de CBV-cursus
'Letters kennen, schetsen, tekenen' !
Een schriftelijke cursus die de deelnemers de nodige kennis
van de letter bijbrengt en daamaast leeft hoe letters en
regels gaaf en vlot op papier ziin te sóetsen. Tal van vakmensen
sóieten op dit punt tekort en deze cursus biedt hun gelegenheid
om op prettige wiize de besaande leemte op te vullen.
De toegepaste methodiek leidt ook de weinig-of niet_
tekenvaardigen zonder omwegen tot het maken van eeÍr
behootliike werkschets.
Daamaast geldt nog dat de cursus op een interessante
en niet te ingewikkelde wiize de weg tor verdieping vao
de letterkennis bicdt.
De cursus bestaat uit tien lessen, één per veertien dagen.
Daarin worden behandeld: a de geschiedeni, d" l"tt"r;
b kenmetken van de
""r,
vootnaamste gebruiksletters in onze tijd;
c tekenmatetialen en werkmethoden; d opgaven voor het
schetsen eÍr tekenen van letters resp. lettertypen op
voorgedrukte verkbladen (met correctie).
Priis van de hemieuwde cursuslf r5,_ voor Álgta6bo_leden
resp. ÁNGBJeden, voor niet_leden;f zo,_.
Áanvang volgeode cursus : oktober-november.
Opgave voor de cursus bij de C.ommissie ter Bevordering vao
de Vakstudie van de Algemene Nededandse GraÊsche Bond,
Koninginneweg zo, Ámsterdam_Zuid (giro 7 z46z).

Niet door hen harder te laten lopen maar door hun meer en beter
materiaal ter beschikking te stellen kunt U van Uw
handzetters de zo zeer gewenste extra produktiviteit verwachten.
Een MONOTYPE* Supra compleetgietmachine
in Uw bedrijf geeÍt U de zekerheid
dat al Uw mensen te allen tijde over ruim
materiaal kunnen beschikken van de grootst
mogelijke zuiverheid, warit een Supra
machine is wezenlijk de lettergieterij in het
eigen bedrijf, die al Uw letter, wit, lijnenmateriaal,
enz., vlot voor u produceert.
Voor grootcorpsletter kunt U
bij de Supra bovendien Profiteren
van het uníeke
h u u rmatr ijzen systeem.
Inlichtingen en demonstraties bij
* Ingeschreven handelsmerk
TH E MONOTYPE CORPORATION LIMITED
KEIZERSGRACHT 142 - AMSTERDAM-C.
TELEFOON 222045 - 243606.
Gezet uit de'Monotype' Grotesque series 2í51216
Gebruik voor het bewaren vaÍr TÉTÉ
de TÉTÉ-vetzamelband!
Dc meest ideale Een doelmatig inhangsysteem, dat de nummers
cn praktivbe van uw vaktijdschrift volkomen intact laat, geen losmaken
oplossittgtnnr eefl van nietjes vergt en geen lelijk afsnijden
tidultrift! van de witmarges met zich brengt.
Twee iaargangen
in één band!
Op eenvoudige wijze worden de afzondedijke bladen
met dubbele metalen naalden in de band bevestigd
vormen dan een boekwerk dat een stootie kan verdtagen.
I Priis aan de TéTé-wrqanelband: f 3,25 (irclusief portokosten)
Bcsteld kan vorden doot storting op girorekening 7 2462, ten Írame van de Algemene Nededandse Grafische Bond
te Àmsterdam, met op het bealingsstrookie de aanduiding: TéTé-band,

-.
papier maakt meer
een volle wereld
met steeds meer mensen
vraagt meer voedsel,
meer kleding, meer huizen,
meer speelgoed
voor kinderen.
meer machines
en meer communicatie.
papier maakt meer,
want papier vermenigvuldigt
in duizendvoud
de dingen en gedachten
die mensen nodig hebben
om te leven.
papier geeft miljoenen
de inÍormatie in de hand
voor het bereiken
van welvaart.
papier maakt meer.
Amslerdam Arnhem Den Haag oeyenter Eindhoven Groningen Leeuwarden Maastrichi Rotterdam Utrecht
\,
ï1
\i
,,,

,)i'
\
'.{mu
I

Fotografie in-drukken
Dat elke tec/tnisclte ltandeling een creatieue betekenis kan ltebben, daar is iedere
grafsc/te onlwerper adn ouertuigd. Dat dit ec/tter ook opgaat in de uerwerking uan
foto's die toegepast dienen te worden in tidsc/triften, /

,jl
rt
{Ï
ff
p,3
?--
ÍtÍ -
if''.I

De fabtieksfoto was op r8xr8 cm. De pagina van het jaarverslag is
2rx29,j cm. Vergroot diende er in elk geval, omdat de foto's aflopend
weÍden toegepast. De grote kist rechts en het bovenste stuk van de
originele foto wetken tommelig en doen afbreuk aan de raak vastgelegde
houding van de werkers. Van het model werd rechtstteeks
in plaats van een autotypie een lijncliché gemaakt, waarbij de uitsnede
precies werd aangegeven. Het eindresultaat werkt dramatischer, de
vetbrokkeldheid in het zwaÍt doet de sfeer heftieet uitkomen.
z De vretket $/ordt op de originele foto weggedrukt door het enorme
machineonderdeel. De kist in het midden werkt te licht, van een
compositie is nauwelijks te spreken. De deelvergroting legt meet de
nadruk op het menselijk element. De toonschaal werd in deze autotypie
wat zachter gemaakt.

, Deze loto van een kiellegging op een wetf vrerd bekeken zoals een
reportagefotogtaaf de wetkelijkheid bekijkt: op zoek naar het
typerende moment, Het geestige van het dynamische tegenoveÍ het
statische werd letterlijk uit het otigineel gelicht.
4 Om de stofuitdrukking van de verchtoomd stalen stoelen nog intenseÍ
te maken rverd het origineel negalie.f geclicheerd-
=....-

..--
{
t
F
fr
t Een andere toepassing van het drukken in negatief is deze rvetker.
De aandacht van diens bezig-zijn v/oÍdt in het negatieve benadrukt,
tetu'iii ook de votm van de haak interessanter wotdt.
6 De robuustheid van een fabrieksintetieuÍ woÍdt markanter gepÍesenteerd
in dezehardewijze van tffeergeven. Het iijncliché,van een toonfoto
gemaakt, geeft in dit gevai een gÍorete stofuitdrukking van de
vele metalen vormen. De compositie weÍd een weinig vetandetd,
want andets zou een teveel aan kettinqen en linksboven aan liinen
ziin ontstaan.

'uad3J333ur uàpro/r\ ueuunï oz iàdrart]uo ep toop
lloou ïírllnnleu noz u?p 'uadolra-l al ualzruddz azàp tuo puàlsJq
';aploJ uaà w s.oloJ uro uez8 ralqf,a 13q no7 'uap.rona8 Jeï.rals oloJ
ap sr uarzaq qcsgurSorog 'uauoua8do p.ra,ro puala8ards uÍr1 ur pelap
uàà sïàeJlslqJal uu^f??rd 3urr{tr?ru1ÀnoqPusl ual Plaaqroo^ alslpu] s[v 8
'uàtl:o1 et lJn uàueqf,s Jeteq uàtuÍt etpez ap rzpoz 'rsrga8 Íurlund
uàpJertc ua{orls apuoJ êprlo' aO 'ue(uJo^ àpuoJ àp .roop uatolsa8
-ur puareoq tuels upru aq 'uada.r8a8ur roqf,snsulp plelr! otoJ ezap í19 L

Juiste toepassing van het sniimachinemes
In de binderl oade-stil aerwerkte men ltoofdrykel/k papier en een enkele rnaal eens
dun karton otpergamin, Ándere materialen kwarnen praktisc/t niel uoor.
T/tans raoeten de meest uiteenlopende materialen uerwerkt kannen worden, aan ltet
dunste uloeipapier ïot kanststffiliën en uan aloerbedekking toï metaalJblien ne,
Materiaal dat arneger alleen op een cirkelscltaar aerwerkt kon worden, sniidÍ rnen
nu qonder beqwaar op een sn/mac/tine, quiuer en qonder nfrnl.
Zo uersc/tillend /tet te sn/den rnateriaal is, qo uee/ qwaarder {in ook de eisen die aan
een rnoderne snelsn/der worden gesteld. Dery moet grote en k/einere /toeueellteden in
de kortst mogeQke t/d uerwerken.
Desondanks kunnen er moeilijkheden voorkomen, die in de
meeste gevallen voortkomen uit een verkeerd gestelde pers-
druk, het gebruik van messen met een oniuiste vouw of botte
messen, De ervaringen, op dit gebied in een reeks van jaren
opgedaan, werden door de Polar-fabrieken gebundeld en
door de LA uitgebracht onder de titel 'Snijden in de prak-
tijk'. Een aantal punten uit deze verzameling van gegevens
is interessant genoeg om meer algemeen onder de aandacht
van de vaklieden te worden gebracht.
Juiste sniihoek (vouw)
Ook bij het werken met een moderne snijmachine kunnen
zrch, al is de machine juist afgesteld en legt de snijder het te
snijden materi^^l nauwkeurig in, nog snijverschillen voor-
doen. De oorzaak van deze verschillen ligt veelal in de uit-
eenlopende soorten te snijden mateÁaal. Het ideale zou zijn,
indien op één machine slechts éér' materiaalsoort werd verwerkt,
daar praktisch elk materiaal zijn speciale snijhoek
vereist.
Moeilijk is het de iuiste snijhoek te bepalen indien verschil-
lende materialen in korte tijd achter elkaar moeten worden
gesneden. In deze gevallen verdient het aanbeveling de ge-
middelde snijhoek vaít zt-zzo te kiezen. riíordt bijvoorbeeld
vloeipapier, schrijfpapier en manillakarton verwerkt, dan
zou voor vloeipapier een snijhoek van rgo, voor schrijf-
papíer zz" en voor manillakarton z4o nodig zljn.It dit geval
zal de gunstigste snijhoek zz" zijn.
Daaruit blijkt al dat het mes en vooral de sniihoek bijzon-
dere aandacht verdienen. Van beide punten zijn kwaliteit van
de snede en rentabiliteit van de machine mee afhankeliik.
Bewaren van het mes
Het mes moet steeds in de daarvoor bestemde messenkrat
worden opgeborgen. Ten eerste ter bescherming tegen ongelukken
en ten tweede ter bescherming van het mes, opdat
de snede niet beschadigd kan worden.
Inzetten van het mes
Bii het inzetten van het mes in de machine mas het nooit
zonder ondedegger van karton of hout op de machinetafel
geplaatst vrorden. Men moet er hierbij op letten, dat de vlak-
ken van mes en mesbalk glad en schoon zljn.De draadgaten
in het mes en de mesbouten moeten goed onderhouden wor-
den, want zlj waatborgen het goed en precies vastzitten van
het mes. Bij het inzetten moeten de mesbouten eerst licht
worden aangedraaid, opdat zij later bij het vastdraaien niet
beschadigd vrorden.
Is het mes vastgeschroefd en het gereedschap van de ma-
chinetafel verwijderd, dan wordt de machine eerst éénmaal
met de hand doorgedraaid. In de onderste stand moet het
mes zo gesteld worden dat het precies parallel loopt met de
machinetafel en oveÍ de volle lengte de snijlijst juist raakt.
De snijlijst mag daarbij geen diepe groef hebben. Hierdoor
verkrijgt men de zekerkeid, dat ook het onderste vel van
een papierstapel doorgesneden wordt en niet afscheurt.
Wetten van het mes
Het mes moet zorgvuldig aangewet worden. Hiervan zijn
voor een belangrijk deel afhankelijk de snede-kwaliteit en de
tijd dat het mes in de machine kan blijven.
Voor het vetten gebruikt men een rechthoekige silicium-
carbide steen, niet te klein, opdat kantelen van de steen vermeden
wordt. Voor het voorwetten van het mes wordt een
steen met grove korrel en voor het navretten een steen met
fijne korrel gebruikt. Er zijn eveneens dubbelzijdige stenen
verkrijgbaar. Voor het laatste aanwetten verdient een oliesteen
aanbeveling.
Bij het wetten moet het mes steeds vlak liggen, opdat de
'il/etsteen zuiver langs de snijkant bewogen kan worden.
Wanneer het mes niet op een goede ondergrond ligt, ge-
schiedt het aanzetten gebrekkig en wordt het gevaar voor
ongelukken aanmerkelijk groter, omdat men zich aan de
scherpe snede van het mes gemakkelijk kan verwonden.
Het is van belang dat het mes voor het aanw'etten grondig
wordt schoongemaakt. Daarvoor gebruikt men een in petro-
leum gedrenkte lap, waarmee men het mes in de richting van
de snede afveegt. Op deze wijze kan het nog aanwezige
slijpsel geheel verwijderd worden.

Vanzelfsprekend moet ook de wetsteen schoon zijn. De
steen blijft altijd schoon als men deze in petroleum bewaart.
Men moet steeds gave stenen gebruiken, met andere woor-
den stenen met scheuren of groeven zijn onbruikbaar. In-
dien men uit oniuiste spaarzaamheid zulke stenen gebruikt,
wordt goed wetten en daardoor ook het goede snijden
otzeket.
Techniek van het wetten
Eerst met een grove steen zeeÍ licht over de snede gaan en
de slijpbraam verwijdeten (afbeelding r). Een stuk hout, zo-
als men dat dikwijls ziet, is hiervoor geheel ongeschikt.
Daarmee wordt de snijkant gewelddadig afgescheurd en fijne
deeltles breken uit de snede, waardoor kerven ontstaan. llet
gevolg is een onzuivere snede.
De achterzijde van het mes wordt met vlak aangelegde steen
en lichte druk in kringvormige bewegingen aangezet, eerst
met een gÍove en daarna met een fijne steen (afbeelding z).
Indien de steen niet geheel vlak op het mes ligt, wordt de
snede van achteren gebroken, hetgeen men later merkt door
afwijken van het mes bij het snijden.
De vouw van het mes moet met iets sterkere druk in kring-
vormige bewegingen worden gewet. De steen moet hierbij
iets wotden opgeheven (afbeelding 3), maat ook niet te veel,
opdat de slijphoek niet te sterk wordt veranderd.
Bij te grote helling van de steen wordt het mes bot ! Wan-
neer de braam geheel verwijdetd is en de snede van het mes
volledig glad gemaakt, worden beide zijden van het mes nog
met een oliesteen nabewerkt.
AanwiizingeÍl vooÍ de messensliiper
De slijpmachine moet stabiel en zw^ar gerroee zijn om de
onvermijdelijke ttillingen op te vangen. De opspanbalk mag
onder de slijpdruk en het gewicht van het mes niet door-
veren. Hij moet absoluutvlak zijn en precies patallel met het
slijpvlak. De deugdelijkheid van de slijpmachine kan in dit
opzicht gemakkelijk gecontroleerd worden. Síanneer het
ontstane slijpsel bij krachtig samendrukken terugveert (als
staalwol) is de machine goed. Behoudt het echter de samengedrukte
vorm, dan trilt de machine of is het slijpmiddel
ongeschikt. Hierbij bestaat het gevaar dat verbranding aan
het slijpvlak optreedt.
De beweging van mes- of slijpmotorslede - afhankelijk van
de constructie - moet met eenparige snelheid, licht, zonder
kantelen en zonder stoten bij het keren plaats hebben.
De slijphoek moet men rechtstreeks van een duidelijke schaal
aan de opspanbalk kunnen aflezen. De messen moeten door
een spaninrichting onwrikbaarparallel aan het slijpvlak vast-
gehouden worden. Het mes wordt met zijn snijkant naar
boven gespannen en de beweging van de schijftegen de snij-
kant gedcht (afbeelding +). Het mes, dat op z'ír dunste ge-
deelte bij grotere spanning nog licht verend is, wordt op
deze manier tegen de steen aan gezet en er niet vzr' af gedrukt.
Verder ontstaat tussen de snijkant van het mes en de
opspanbalk een gleuf, waar het koelwater het zvlaarst belaste
gedeelte van het mes effectief kan koelen.
De slijpspil moet nastelbaÍe of automatisch tegen axiale ver-
schuiving beveiligde lagers hebben, want axiale speling is
bij gebruik van een komschijf gevaadijk. De kom- of dng-
schijven moeten nauwkeurig centrisch lopen resp. uitgeba-
8
t
fout
Met een gÍove steen licht over de sncde en slijpbraam verwijderen
Achterzijde van hct snijmes ^ nzetten mct een vlak aangelegde stecn
en lichte dtuk, in kringvormigc bcwcging
$/etten van de 'vouw' van hct mes
Opspannen van het snijmcs in de juiste spanhoek
)
4

lanceetd zijn. AI het andere leidt tot trillen en slingeren, hetgeen
uiteraard voorkomen dient te worden.
De aanzet moet zich in elk geval bevinden in de slijpkop en
niet in de mestafel, tenzlj de vetstelling plan-parallel door
een enkel element gebeurt. De voortbeweging moet automatisch
begrensbaar en in grootte verstelbaar zijn.
Alle bedieningselementen drenen zich dicht bij elkaar te
bevinden, onder handbereik van de man die de machine
bedient en die van zijn standplaats het slijpen controleert.
De pomp voot het koelmiddel moet te allen tijde een krachtige
gesloten straal spuiten op de plaats waar geslepen wordt.
Het reservoir moet groot genoeg zijn en voorzien van een
filterinrichting, zodat het slijpsel verwijderd wordt voordat
de vloeistof opnieuw door de pomp naar het slijpgedeelte
wordt gevoerd. Een afdnaíappataat dient vast in de machine
gebouwd te z1jn, daar dit nodig is voor het scherpen van
de schijven ingeval van vervuiling, alsmede voor het vlakmaken
van het slijpvlak.
De enorme keuze van slijpschijven met de meest verschillende
korrel, hardheid en bindmiddel werkt aanvankelijk
verwattend. Hieronder geven wij enkele aanwijzingen voor
een iuiste keuze:
a Korrelgrootte van 8 tot 8o, dat wil zeggen van grof tot
zeerfrin. Voor snijmachinemessen komt echtet slechts een
middelmatige korrelgrootte van ongeveer 36 tot 6o in
aanmerking, waarbij 6o reeds een polijstend effect heeft.
/ Hardheidsgtaden volgens DIN 69 roo omvatten deaanduidingen
van A tot Z, waarbij voor snijmachinemessen
slechts de zachte graden in aanmerking komen, te weten
van H tot K.
r De structuur wordt volgens internationale norm met een
getal aangeduid. Hoe kleinet het getal, des te geringer is
de afstand van korrel tot kotrel. Kleine getallen zijn dus
niet geschikt. Men geeft de voorkeur aan een 'open' structuur,
daar deze minder neiging heeft vol te lopen.
/ De meest gangbare bindmiddelen zijn: keramische, kunstharsen,
rubber, magnesit en natuurhars. Voor stenen
voor het slijpen van snijmachinemessen is kunsthars of
magnesit het meest geschikte bindmiddel.
a Veel voorkomende slijpmiddelen zijn: notmaal aluminiumoxyde,
gezuiverd aluminiumoxyde, extra gezuiverd
aluminiumoxyde, silicium-carbide donket en siliciumcarbide
gÍoen. Voor snijmachinemessen worden slechts
de eerste drie soorten gebruikt.
Bij foutief gekozen slijpstenen bestaat het gevaar de messen
te bederven. De korrel mag slechts zo vast gebonden zijn,
dat deze losbreekt alvorens bot te worden. Botte slijpkotrels
hebben een polijstende werking, waarbij gtote warmteontwikkeling
ontstaat.
Hier is ook de korrelafstand van belang. Grote warmte bij
lokale verhitting, zoals bij slijpen het geval is, kan een mes
slechter verdtagen n^at m te het een hogere legering heeft.
Het 'vollopen' is afhankelijk van poreusheid en hardheid
der slijpschijven. Fijne staaldeeltjes verstoppen de poriën
wanneer dezete klein zijn. Het slijpvlak wordt vettig en glad
en het gevolg is hetzelfde als bij een te hard bindmiddel:
overmatige warmteontwikkeling !
Een eerste eis is schijven te gebruiken die vanzelf'open' en
schoon blijven. Het eventueel sneller verslijten wordt gecompenseerd
door het uitblijven van moeilijkheden.
t
6
7
)
b
7 8
Door een verkeerde snijhoek, soms ook door slechte glij-eigenschappen
van het m teÀa.^\, wotdt dit opgestuwd
Een bot mes trekt meet dan een scherp geslepen mes
Toepassing van een kartonstrook aan de zfàekplaat
Vootvouw van 3 tot 4 mm voot het snijden van hard materiaal
8

Koeling met zuiver water is zonder meer mogelijk. Het
heeft echter het nadeel dat werkstuk en machine sneller
roesten. Het hoofddoel van de koeling, namelijk het voor-
komen van overmatige verhitting en het schoonmaken van
de steen voordat deze het te slijpen gedeelte raakt, wordt
bevorderd \r/anneet men aan het vrater een soeciaal koel-
middel toevoegt. Bovendien vÁjwaart dit mes en machine
van roest, zondet vetmaken of kleven. Goede koeloliën vormen
met w'ater een melkachtige of heldere emulsie. Ze bir'den
het slijpsel niet en 'smeren' de steen niet dicht. Het koel-
middel moet in een royale straal op de steen komen, dicht bij
de slijpplaats. Druppelkoeling werkt niet.
Koeling, goede machines en het juiste gebruik van slijp-
schijven richten niets uit wanneer mes, machine en koel-
middel niet schoon zijn. Indien de machine en het koel-
middelreservoir zo vol slijpsel zljn dat de pomp samen met
de koelvloeistof vuil en kleine staaldeelties naar de slijpplaats
voert, leidt dit tot onzuiver slijpen en snel vollopen,
ook v/anneer men goede schijven gebruikt.
Aandacht bij het bedienen van de machine is ondanks een
goede inrichting dringend gevrenst. Indien men het uitvallen
van de pomp of het bot worden van de slijpsteen niet tijdig
bemerkt, verbrandt het mes en het wordt onbruikbaat. Hetzelfde
gevaar kan optreden wanneer het mes overmatig uit-
geslepen w'ordt, doordat de aanzet uitvalt en de steen vaak
langs het te slijpen m^teria l loopt zonder te slijpen. Zulke
verbrande messen herkent men niet direct en daardoor kan
het voorkomen dat ze pas na de tweede of derde keer slijpen
onbruikbaar worden, namelijk de messen breken uit. Bij het
slijpen moet men er speciaal op letten dat de slijpschijf langz^^m
ovet het mes gaat en dat het keren van de machinetafel
pas plaats heeft als de slijpschijf niet meer in contact is met
het mes. Het slijpen van een mes kan als geëindigd beschouwd
worden wanneer alle hakkels verwijderd zijn,het
geslepen vlak een gelijkmatige zilverglans heeft en de rug-
zijde der snede een frine braam vertoont. Meer afslijpen is
onnodig en het verkott uiteraard de levensduur van het mes,
Daarom is het van bijzonder belang het slijpen voortdurend
te conttoleÍen, teneinde slijpfouten te voorkomen.
Verschijnselen bij sliipfouten
'Wanneer bij het slijpen het slijpgeluid niet gelijkmatig is en
de vonkenregen niet overal even sterk, is het mes niet
parallel aan het slijpvlak opgespannen.
Bemerkt men bij het opspannen in de slijpmachine dat de
snede van het mes aan de einden naar voren komt, dan veert
de opspanbalk in het midden door of zijn de geleidingen van
het suppott vetsleten. Daardoor wordt de snede in het mid-
den hol geslepen, wat tot gevolg heeft dat het mes later in
de snijmachine niet over de gehele lengte de sniilijst raakt
en dus in het midden niet snijdt.
Wordt een mes in de buurt van de snede bruin of blauw, dan
heeft men te maken met oververhitting en het mes 'ver-
brandt'. Oorzaken hiervan zijt: te grote aanzeq te snelle
voeding van het mes langs de schijf, te weinig koeling, ongeschikte
slijpmiddelen en volgelopen of botte slijpschijven.
Bij zulke messen moet men de snijkant met een grove en
open steen afslijpen en vervolgens op de normale wijze
verder slijpen.
De betuchte bruingele slijpvlekken op de vouw zijn gevaat-
IO
lijker, omdat z1j niet zo gemakkelijk herkenbaar zijn. Ook
deze worden verootzaakt doordat bij het slijpen van het mes
een te hoge temperatuuÍ is ontstaan. De oorzaken van de
fout liggen meestal in: te harde slijpstenen, botte slijpstenen,
volgelopen slijpstenen, vuil koelmiddel of in'uitslijpen'. De
kleur van de vlekken wijst op een temperatuur van 2oo tot
3ooo C (en hoger). Merkwaardig is de ronde of ovale vorm
van de vlekken, ter grootte van kle.ine erwten of bonen. Eén
enkele slijpgang met open steen is voldoende om de kleur
te doen verdv/ijnen. Maar het gebrek zit in het mes,
Om het uitbreken van de snede bij het gebruik te voorkomen,
moet ook hier het mes met een open zachte steen
afgeslepen v/orden totdat de spanningsscheuÍen er geheel
uitgeslepen zijn.
Een samenvatting van de slijpgegevens, uitgaande van de
gebruikelijke gemiddelde waarden, gaat hierbij.
Kom- of ringstenen
slijpmiddel
korreling
hardheid
stfuctuuf
bindmiddel
omvangssnelheid m/sec.
voeding of tafelsnelheid m/sec.
'aaftzet'in
mm
Messen normaal en Rapid
NK
40
T
8
kunsthats
t8-26
I t-2,
oror-oro,
Invloed van het staal op de standtiid vaÍr het mes
Messen rrorden in een tweetal kwaliteitsgroepen geleverd:
normaal en van een speciaal hoogwaardig gelegeerd staal
(Rapid). Bij beide soorten is op het basismateriaal het hoog-
waardige messenstaal gewalst.
Principieel moet gesteld worden dat met een normaal mes
met de iuiste snijhoek elk materiaal gesneden kan worden.
Men bedenke echter dat bij hard en zacht rn^teri^ l de im-
produktieve tijd van de snijmachine door het veelvuldige
verwisselen van het mes verhoogd wordt. Ook de slijpkosten
worden hoger. Hieruit blijkt hoe belangrijk een juis-
te keuze van het mes is.
Men kan zeggen, dat Rapid-staal de standtijd van het mes
met 2oo/o verhoogt. Yoor zacht en gemakkelijk te snijden
mater taal, zoals vloeipapier, zi j devloei, doors lagp ^pier enz.,
voldoen notmale messen uitstekend. Voor middelhard mateti^al,
zoals kunstdruk, gegomd papier en bordsoorten en
voor hard materiaal met schuÍende bestanddelen, zoals
asbest, p.v.c.-foliën, fineer en metaalfoliën, zijn messen van
Rapid-staal beter.
Een mes van Rapid-staal verdient eveneens aanbeveling als
het mes over grotere afstanden naar de slijperij moet worden
vervoerd, want door de langere standtijd worden de transportkosten
in zo'n geval aanmerkelijk gedrukt.
Kiezen van de juiste snijhoek
De snijhoek is van de aardvan het te snijden m^tefl ^l ^fhankelijk.
Als stelregel kan men zeggefli zacht materiaal -
scherpe snijhoek, hard materiaal - stompe snijhoek. De snijhoek
ligt tussen r9o en maximaal 26o.
Zaclrt rnatetiaal
Onder zacht matetiaal verstaat men biivoorbeeld doorslas-

9 Een viltstrook over een detde gedeelte van de afdekplaatbreedte
ro Optische sneeaanduider om de aanleg recht te snijden
papier, vloeipapier en zijdevloei. Deze en soortgelijke mate-
rialen hebben eigenschappen die bij het snijden op onaangename
wijze naar voÍen komen:
d slechte glij-eigenschappen;
b groot luchtvolume in de stapel;
c de zachtheid van het materiaal op zichzelf.
De slechte glij-eigenschappen van het te snijden materiaal
maken dat het door het mes opgestuwd wordt. Hierdoor
Ioopt het mes vast en kan een buitensporig hoge snijdruk
ontstaan. Men lette er daarom op dat het te snijden materíaal
steeds aan de linkerzijde aangelegd wordt als de mesbeweging
naar rechts plaats heeft. Bij het aanleggen aan de rech-
terzijde zou het opstuwen nog bevorderd worden, daar de
rechter zljaanleg het uitwijken van het materiaal verhindert
(afbeelding y).
Door het luchtvolume en de zachtheid van het materiaal
wordt het bij het snijden onder de persbalk uit getrokken.
De bovenste vellen van de stapel v/orden daardoor koÍteÍ
dan de onderste. Om dit onaangename verschijnsel te voorkomen
moet men een scherpe snijhoek van r9o kiezen. Een
ffi,
verdere verbetering kan men bereiken door de snijkant van
het mes bijzonder glad te slijpen. Verder dient men er rekening
mee te houden dat een bot mes meer trekt dan een
scherp geslepen mes (aÍbeelding 6).
Maar niet alleen het mes beïnvloedt de kwaliteit van de
snede. Persdruk en petsbalk zijn ook belangrijk. De grondregel
luidt: zacht matetiaal - hoge persdtuk, hard materiaal
- lage petsdruk. De persdruk kan van Joo tot 4ooo kg trap-
:uÉi; ,'
'll. r'
'$ ,,-t
q
penloos worden ingesteld. PeÍst men zacht materiaal met
hoge dtuk, dan wordt het door het profiel van de persbalk
vervormd. Dit euvel kan men verhelpen door een afdekplaat.
In bijzonder moeiiijke gevallen kan men een 4 tot
y mm dikke strook bordkarton, die naar achteren toe schuin
afloopt, onder de afdekplaat plakken. Deze moet dan, zoals
op de tekening te zien is, aan het voorste gedeelte van de
plaat bevestigd worden, zodat het uittrekken wordt ver-
meden (afbeelding 7).
Normaal materiaal
Hieronder veÍstaat men het màteti^ l dat met een normale
snijhoek v^n zzo en middelmatige petsdruk verwerkt kan
worden, zoals bijvoorbeeld schrijfpapier en normale soorten
drukpapier.
Waarom in dit geval met middelmatige persdruk? Men zou
kunnen denken dat bij gemakkelijk te snijden materiaal de
persdruk nooit te hoog gesteld kan worden. Dit is oniuist,
daar te hoge persdruk aan de snijlijn kan leiden tot maatverschillen
tussen het bovenste en het onderste vel.
Principieel geldt: geen hogete persdruk dan strikt nood-
zakelijk! Dus slechts zohoog dat het matetiaal bij het snij-
den niet \r/ordt v/eggetrokken.
flatd materiaal
Bij hard materaal, zoals bijvootbeeld kunstdruk, gegomd
papier, botdsoorten en kunststoffoliën, kan het mes tijdens
het snijden uitwijken. Dat ligt dan steeds aan een te scherpe
meshoek en het mes moet dan omgeslepen worden. Opdat
men niet te veel van het mes behoeft af te slijpen, slijpt men
er slechts een , tot 4 mm brede voorvouw aan (afbeelding 8).
Dit heeft bovendien het voordeel dat het m teti^ I ondanks
II

te sniiden mateÍiaal
bijbeldruk
carbon
carbon voor machineschrift
cyclostylepapier
drukpapier normaal
doorslagpapier
duplexpapier
etikettenpapier
fotopapier
gegomd papier
kunstdruk
kunststofvezelpapier
metaalpapieÍ
n.c.r.-Papief
petkamentpapier
pergamijnpapier
schrijfpapier
tÍansparant papier
tweezijdig geparaffineerd papier
velourspapier
viltpapier
vloeipapier
waardepapier
zijdevloei
btistolkarton
briefkaartkarton
kartonnagebord
chromolux
dozenkarton
duplexkarton
gecacheerd karton
grijsbord
handbord
hardbord
houtbord zacht
leerbord
manillakarton
multiplexkarton
registerkaartkarton
strobord
triplexkafton
viltkarton
astralon
acetaatfoliën
cellofaan
celluloïd
cellulosefolie
cel lul o s e-ace taatf olie
cellulose-hyd natf olie
polyethyleenfolie
p.v.c. hard
p.v.c. zacht
p.v.c. vloerbedekking
zellglas
normaal
normaal
normaal
normaal
normaal
normaal
rapid
rapid
rapid
rapid
rapid
rapid
rapid
normaal
rapid
rapid
normaal
rapid
rapid
normaal
normaal
normaal
rapid
normaal
rapid
ÍaPid
rapid
rapid
rapid
rapid
rapid
normaal
rapid
rapid
rapid
rapid
rapid
rapid
rapid
normaal
rapid
normaal
rapid
tapid
rapid
rapid
Íapid
rapid
rapid
rapid
rapid
rapid
rapid
ÍaPid
z2o
rgo
rgo
tgo
2zo
rgo
zzo z4o
2zo 24o
240
,ro tro
zzo 24o
z6o
z2o 24o
rgo
2zo 24o
2zo
240
uco
rgo
zzo
rgo
2zo
rgo
"^o
2ro zi'o
zzo
zzo
22o z4o
2zo
240
r9o z2o
2zo
z2o
2to
z2o
zzo 24o
240
z2o 24o
z2o
z20
tro ,lo
z2o
240
250
2zo 24o
2zo
240
2to
240
"

de stompe snijhoek toch voor het mes kan uitwijken.
Síanneer bii het wetten van het mes de snede van achteren
gebroken wordt, merkt men dat bij hard materiaal op bijzonder
onplezierige wijze. Dat euvel leidt bij hard matenaal
altijd tot 'insnijden'. Dit ontstaat ook wanneer er zich stof of
vuil bevindt op bepaalde plaatsen van de aanschroefvlakken
van mes en mesbalk, waardoor het mes niet zuiver loodrecht
aangeschroefd wordt. Hetzelfde verschijnsel treedt op bij
messen die boven dikker zijn dan onder (dat is een fout van
de messenfabrikant of de slijperij). Men herkent dat aan
glimmende vlekken op de snijkant van het gesneden mate-
iaal.
Materiaal met maatverschillen in de hoogte van de stapel
langs de snijlijn is meestal hard materiaal (kunststoffoliën),
dat ook bij verhoogde persdruk niet zodanig samengedrukt
kan worden dat men over de gehele snijlijn een gelijkmatige
persdruk verkrijgt. Om deze verschillen op te heffen verdient
het aanbeveling de flex-ibele afdekplaat te gebruiken.
Geeft dat nog niet het gev/enste resultaat, dan kan men aan
de voorzijde, over een derde van de breedte van de afdekplaat,
een 4 mm dikke viltstrook plakken, die na plm. 3 tot
4 weken vernieuwd moet worden (afbeelding 9).
Wanneer is een mes bot?
Men mag nooit met een bot mes snijden. De snijmachine
wordt er door overbelast en de snede wordt onzuiver. Het
bot worden van het mes hetkent men doordat de randen
van de vellen aan elkaar kleven, een donkerder kleur krijgen
of ruw zlfu.Bijhardmatetíaal hoort men bij het doorsnijden
van de onderste vellen een schetpe knal. Als men één of
meer van deze verschijnselen waarneemt, v/ordt het tijd het
mes te slijpen, want:
a de slijpkosten zijn geringer wanneer het mes nog niet al
te bot is geworden;
& de kwaliteit van de snede wordt beter;
r het mes g ^t laflger mee wanneer zuinig kan worden ge-
slepen;
/ de snijmachine wordt gespaard.
Sniiliist
Het mes komt in de laagste stand op de zogenaamde snijlijst.
De gtondstof van de snijlijst moet taai maar niet tehardzljn.
Is het materiaalte zacht, dan snijdt het mes er te diep in en de
onderste vellen worden niet schoon doorgesneden. De snij-
lijst wordt verwisseld of omgedraaid wanneer het mes er zo
diep heeft ingesneden dat de onderste vellen van een stapel
afscheuren.
Het verbruik van snijlijsten is natuurlijk geheel afhankelijk
van het te sniiden materiaal. Men kan stellen: hoe harder het
materiaal, des te groter het verbtuik.
Snijverschil len bii matetiaal van ongeliike dikte
l7anneer het materiaal van ongelijke dikte is, ontstaan bolle
of holle sneden, dat wjl zeggen het gesneden materiaal wordt
korter op die plaatsen waar minder persdruk wordt uitgeoefend.
Zo ontstaat bij dikker materiazl in het midden een
bolle snede, omdat de beide uiteinden bij het snijden door
het mes weggetrokken worden.
Bij gehecht matetiaal wordt de tegenoveÍ de gehechte zijde
liggende kant korter, omdat daar de persing geringer is.
Zijt de hoogteverschillen in de stapel nlet groter dan 4 mm,
dan kan men de flexibele afdekplaat gebruiken, waardoor de
hoogteverschillen vereffend worden en een gelijkmatige
persing verkregen wordt. Is het verschil groter dan 4 mm,
dan moet men een bordkartonnen mal gebtuiken ter verdere
vereffening.
Een holle snede ontstaat ook bij rondom golvend materiaal,
omdat de golven in gepetste toestand naar achteren gedrukt
t'ordenen bij beëindiging van de snede in hun oorspronke-
lijke stand terugkomen. Om een holle snede te verminderen
is het noodzakelijk de persdruk zo veel mogelijk te beperken.
Om de snede verder te verbeteren verwerkt men het papier
vanuit het midden, dat wil zeggefl de deelsneden worden
van het midden af uitgevoerd. Pas bij het formaat snijden
worden de buitenste randen gesneden,
Sniiden bii 'getrokken papier' of scheve druk
Speciaal bij in offset gedrukte grote vellen kan het voorkomen
dat het papier door vochtigheid vervormd is. $Van-
neer na het drukken op formaat gesneden moet v/orden,
stemmen drukbeeld en aanleg niet meer overeen. Daarom
wordt in zulke gevallen met de optische sneeaanduider'naat
maat' gesneden volgens de meegedrukte snijmerken. Een
haarfrjr'e lichtstraal geeft precies de snijlijn aan (afbeelding
ro). Het drukbeeld wordt gericht naar de sneeaanduider en
op die manier is de aanleg recht te snijden. Daatna kan het
snijwerk zonder tijdvedies geheel automatisch doorgaan.
In een drietal tabellen is tenslotte getracht alle tegelmatig
voorkomende te snijden materialen alfabetisch onder te
brengen. De opgenomen cijfers stammen uit de ervaring,
opgedaan aan Polar-snelsnijmachines. Alle persdrukcijfers
hebben betrekking op een middelhoge stapel, die meer dan
tweederde van de sneelengte inneemt; hogere en bredere
stapels verlangen hogere persdruk, lagere en smallere sta-
pels een lagere persdruk. Bij moeilif k m^teri^aI (dun, zacht)
gebruikt men de normale afdekplaat. Materiaal van onge-
Iijke hoogte (karton, gehechte brochures) moet met de
feíbele afdekplaat (extra uitrusting) gesneden worden.
r.3

Albert Hahn r877-t9r 8 ovER TEKENAARS EN .RENTENMAKERS
Van rgor tot rgot werd Nederland geregeerd door een
coalitie van katholieke, anti-revolutionaire en christeliik-
historische partijen - de SDAP voerde daartegen een felle
oppositie, die geleid werd door Troelstra. Deze hield in
tgoz tn verschillende plaatsen van het land een rede, waarin
hij de regering onder leiding van dr. Abraham Kuyper
verweet, allerminst een christelijke politiek te voeren, maar
slechts de belangen van het kapitaal te behartigen, onderwijl
met vertoon van vroomheid de christelijke arbeiders onder
de duim houdend.
'De brandkast beschermd met Bijbel en wierookvat' had
Troelstra zijn rede genoemd en deze titel werd het onderwerp
van een prijsvraag, op J juni rgoz uitgeschreven door
het dagblad Het Volk. Men wilde graag een proeftekening
over dit gegeven ontvangen van hen die lust hadden in het
vervolg wekelijks een politieke plaat te leveren voor het
nieuwe zondagsbijvoegsel, dat op r juli van dat jaat zow
gaan verschijnen.
Men ontving inderdaad inzendingen en men vond de ge-
zochte medewerker. Dat werd niet de onlangs ovededen
intetnationaal beroemde schilder Kees van Dongen, hoe-
wel hij - vanuit Parijs - wèl meedeed. Zljnfotse, met ruige
penseelstreken neergeschreven tekening werd geplaatst,
maar een carrière als politiek tekenaar was voor Van
Dongen niet weggelegd - hij zou roem vergaten als de
schilder van de high society der twintiger jaren. Een heel
andere roem wachtte de eerste prijswinnaar, een zekere
Albert Hahn, tekenleraar aar' een Amsterdamse ambachtschool.
Niet ruim zestig jaren, zoals Van Dongen, maar
slechts een kwart van die tijd was hem beschoren voor zijn
levenswerk. Daarmee heeft hij zich - ondanks die korte
duur - een gÍote plaats veroverd in de harten van de velen
die deel uitmaakten van de Nededandse arbeidersbeweging
in die jaren enzijn overlijden op 3 augustus r9r8 werd als
een groot en onherstelbaar verlies gevoeld.
In die korte tijd heeft Albert Hahn een heel bijzonder oeuvre
opgebouwd, vrijwel geheel bestaande uit tekeningen in
eenvoudig zw^Ít eÍ\ wit, in sterke contourlijnen en vlakken,
decoratief maar tevens suggestief en op de mar' af. Op de
man af - dat gold reeds vanaf de eerste prent vooral en met
name één politieke figuur. Er staan twee mannen voot de
brandkast op die tekening: links, met een wierookvat, een
priester, dr. Schaepman, voorgangeÍ van het politiek ka-
tholicisme, rechts, met de Bijbel, een predikant, dr. Abraham
Kuyper. Diens markante, volle en vlezige kop za\ na
die eerste keer nog talloze malen het mikpunt wotden van
Hahns scherpe wapen, de tekenpen.
Hahn en Kuyper, het zljn twee namen die vanaf de eerste
tekening onafscheidelijk met elkaar verbonden zijn op het
Nederlands politiek toneel van r9o2 tot r918.
De anti-stakingswetten van r9o3 leiden tot het ontstaan
van de zogenaamde worgprent, v/aarop Kuyper als een
sinistere, maar als heer geklede onderwereldfiguur een arbeider
met moordende greep omlaag drukt. In tal van gestalten
verschijnt 'Bram' in de volgende jaren: als houten
schildwacht; als de geweldige; als de opperchristen 'be-
galonneerd, besabeld, belakeid'; als Adam in Ballingschap;
als de ontbrekende plank in het Kabinet en als gehavende
profeet. Dat laatste nadat de zogenaamde'lintf esaffaire' een
ernstige knauw had toegebracht aan dr. Kuypers politieke
r4

De brandkast beschermd met Bijbel en wierookvat (r9oz)
z In de naam van Christus! (r9o3) (Dit is de zgn.'r/orgprent!)
status, waarbij Hahn - tijdens één van zijn veelvuldige ziek-
tes - in een vlijmscherp potloodkrabbeltie Kuypers zelf-
ingenomenheid striemde, toen deze in de l(amer had gezegd:
'Het boetekleed ontsiert den man niet'. Scherp is
Hahn ook in r9ro, als hij 'Bram'laat bladeren in nummers
van De Notenkraker - het politiek-satirieke weekblad van
Het Volk - en hem laat constateren: 'dat is nou al het zesde
nummer waarin ik niet voorkom, ik lig er Ênaal uit'.
\X/at niet wegneemt, dat hij nog herhaaldelijk terugkeert:
als 'politieke apache'; als 'huisvrouw' krakelend met'haaf
echtvriend, de christelijk-historische leider De Savornin
Lohman; als ronddrijvend wrak en als ineengezakte pud-
ding.
Rondom Kuyper zijn het vooral de figuren van de reeds ge-
noemde Lohman, van Theo Heemskerk, representant van
het iolig christendom, van dominee Talma, de goedwillende
'sociale' minister, die naast vele anderen dragers zijn van de
in het kleed van de satyre gestoken glasheldere politieke
voorlichting, die deze voortreffelijke tekenaar gaf.
Een voortreffelilk tekenaar, dzt was Hahn. Geboren in
Groningen op t7 m ^rt 1877, kreeg hij aldaar aan de Aca-
demie Minerva zijn eerste tekenlessen. Een lelijke val op
r4-jaÀge leeftijd vormde àaattoe de aanleiding, hij raakte
gedeeltelijk verlamd en kon niet de loopbaan volgen die
aanvankeliik voor hem was voorbestemd. Hij zou zondet
dat ongeluk huis- en decoratieschilder geworden ziin - nu
werd hij tekenleraar, nadat hij in Amsterdam aan de Rijksschool
voor Kunstnijverheid er'aan de Rijksacademie zijn
studie had voltooid. Tekenleraat à fl eefl ambachtschool en
waarschijnlijk een goed leraar, want hij verstond zijr vak
het academisch tekenen, w.o. de weergave van de menselijke
figuur, anatomisch verantwoord en in zwart-wit of toonwaarden
van grijs op papier gezet met potlood, krijt, pen
ofpenseel. Deze grote vakkennis kwam hem uitstekend van
pas bij zijn werk als politiek tekenaar: zijn personages leken
goed, ze bewogen zich vrij en ongedwonpïen op de planken
v^fl zljn schouwtoneel, de voorstelling was altijd klaar en
duidelijk.
Zijn schouwtoneel - dat was het Zondagsblad van Het
Volk, dat werd De Notenkraker daarna, tot ^afi de maand
var' zlyn dood. Elke week leverde hij, behalve in de veelvuldige
tijden van ziekte, zes tot tien grote en kleine teke-
ningen voor het blad. Wel kwamen eÍ op de duur meer
medewerkers, van wie vooral genoemd mo€len worden
L. J. Jordaan, die tot in de viiftiger jarcn in Hahns stijl en
op zijn niveau zou blijven doorwerken, en Tierk Bottema,
die zich naast Hahn het meest als artistieke persoonlijkheid
in zljn fel getekende prenten wist te handhaven. Hahns stijl
was de overheersende, de overige medewerkers, veelal
zeker geen onverdienstelijke kunstenaars, konden zich er
niet aan onttrekken, zii werkten geheel ondet de invloed
van dit sterke voorbeeld.
Toch was Hahn zelf ook niet zonder beïnvloeding gebleven
- toen het politiek-satirische weekblad van de SDAP ging
verschijnen, was dat voor Nederland een heel bijzonder
ding, maar elders kende men dergelijke bladen reeds lang.
Met name de affeverinsen van het te Mi.inchen sedert r896
verschijnende weekblad Simplicissimus moeten door Hahn
verslonden zijn, de tekeningen die daarin verschenen van
kunstenaars als Th,Th,Heine, E.Thónv, Bruno Paul e.a.
De houten schildwacht (r9o3)
Abraham de Geweldige (r9o4)
r5

t De 'reconstructie' van het kabinet - De ontbtekende plank (r9o8)
6 Toilet - 'Het boetekleed ontsiett den man niet!' (r9o9)
moeten een grote indtuk op hem gemaakt hebben en de
goede gevolgen daarvan zljn in zijn prenten onmiskenbaar.
Ook de invloed van de zgn. Jugendstil - genoemd naar
een ander Mijnchener blad - was zowel bij de genoemde
Simplicissimus-illusttatoren als bij hun discipel Hahn be-
merkbaar. De lust in golvende, af- en aanzwellende, over
het blad slingerende lijnen, is in al Hahns werk terug te
vinden.
De machtige verbeelding van Kuyper als 'de geweldige' en
dezelfde kop als 'ineengezakte pudding'zijn opgebouwd uit
een sierlijk spel van vloeiende lijnen. Het grote portret van
Domela Nieuwenhuis, dat hij eens tekende, is geworden
tot een compleet Jugendstil-ornament, waaÍtoe de zilver-
witte manen en grote baard van deze volkstribuun een gre-
tig gebruikte mogelijkheid boden. Hetzelfde gold voor de
grote kop van Karl Marx, die bij de vijfentwintigste verjaardag
van diens sterfdag, op rt m^art r9o8, in De Noten-
kraker verscheen. Deze tekening ontleent zljnkracht vooral
aan de forse en tegelijk soepele zw^rte contourlijn, waarmee
de overigens uit fijne grijze tinten opgebouwde haarmassa
is samengevat en - natuudijk - aan de kernachtige tekening
van ogen en mond.
Een schitterend voorbeeld van de wljze waatop Hahn die
golvende lijnen wist te hanteren, vormt de reeds genoemde
Kuyper-caricatuur'de ontbrekende plank', wàarop de figuur
van de grote Abraham nagenoeg ten voeten uit werd weer-
r6
gegeven doot het vedoop van de nerven in een stuk hout.
Die verwantschap met de Jugendstil heeft Hahn ook parten
gespeeld: zijn allegorische prenten voot de re mei bijvoorbeeld
zijn vrijwel altijd zoetig en esthetisch. Als hij de idealen
van het socialisme moet uitbeelden, vervalt hii in een
nogal slap-decoratieve illustreertrant - in plaats van aan de
Simplicissimus-tekenaars denkt men dan aan het voorbeeld
van de Engelse socialistische kunstenaar I7alter Crane. Net
als die voorloper probeerde Hahn het in 21fi allegorieën
al te mooi te maken. Er is echter één allegorische figuur die
herhaaldelijk optreedt naast de vele politieke personages
op Hahns toneel, er één van de hoofdrolspelers is, ook wel
erg geïdealiseerd, maar toch de centrale figuur op bijzonder
sterk sprekende prenten. Het is de arbeider, een jonge,
krachtige kerel, blond, met 'n korte knevel boven de wils-
krachtige mond, in broek en rode kiel - zó blaast hij als
'rode trompetter' op de voorplaat van het mei-nummer van
r9o8 'de mei-reveille'. Onwrikbaar staat hij - in de uniform
van het treinpersoneel - op een stationsemplacement tiidens
de spoorwegstaking in r9o3. Groot en machtig, want:
'Gans het raderwerk staat stil, als Uw machtige arm het wil'.
Op de reeds genoemde, na de uitvaardiging van de 'dwangwetten'
gepubliceerde worgplaat ligt hij onder, maar later
volgt daarop een herziene versie, met de arbeider als uit-
eindelijke winnaar. In oktober r9r4 st^at hij in de hoek ge-
drongen, breed en beschermend voor vrouw en kind. Te

7 Huiselijke twist -'Hoor'n razen, die adder, en straks mot-ie tóch
lekket vreet bijdtaaien' (r9r r)
genover hen'de vijand die binnen onze landpalen is en die
niet is te ontvluchten': het dreigende, macabere spook van
de honger - een uitgeteerde zwarte figuur in lompen, met
gloeiend oog en een besmeurd slagzwaard. Het is er één
uit de reeks waarin Hahn gedurende de laatste iaren van zrjn
leven zijn afschuw van de oorlog uit. De zinloosheid er van:
'\X/aarom hebben ze vader doodgemaakt, moeder?'... de
niets ontziende wreedheid en bloeddorst van het militairisme,
dat voor klachten over schending van het internationaal
ooÍlogsrecht altijd verwijst naar'de vijand'. ..
De vernietiging van de cultuur: de kathedraal van Reims
opgebouwd :uit zware stukken geschut, een opstapeling van
geweldige kanonskogels en een grijnzend doodshoofd onder
een'pickelhaube' als roosvenster... de collaboratie: in de
ruïnes van de Leuvense universiteit reikt een als hoogleraar
uitgedost geraamte een doctorsbul uit aan 'der Kaiser'.
Wilhelm II. ..
De dood... een nieuwe hoofdrolspeler. Het voortaaÍ komt
in r 9r 5 en magere Hein bukt zich, met zijn sikkel in de hand,
over de bloemen die ontluiken en plukt ze weg. Zijn schedel
duikt op tussen de golven van de Noordzee: een drijvende
mijn. Er wordt aan het \X/estfront een nieuw offensief inge-
zet, de dood speelt in vervoering de dodendans op zijn
viool, terwijl op de achtergrond de mannen vallen ondet een
schitterend vuurwerk van hoog oplaaiende vlammen en uit
elkaar spattende granaten. En op r augustus rgry klinken
militairisme en dood op hun jubileum, een iaar wereld-
oorlog. Hun feestdrank is dampend bloed, er zijn guirlandes
en een ruiker van schedels.
De enige overwinnaar van Verdun is de dood: in maart
1916 tooit Hahn zijn groot en fors getekende, grijnzende
kop met een lauwerkrans. In dezelfde maand laat hij der
Kaiser azr' in zoon vragen: 'Tot hoever zljn wij nu gevorderd,
mijn jongen?' De kroonprins antwoordt, trots en
met een weids gebaar'.'Tot zo ver U doden ziet, vader.'
De oorlog duurt voort - op , augustus r9r8 verschijnt het
militairisme, nu gesymboliseerd door de dood-zèlf, gehar
nast en uitgerust met gasmasker, zeggend: 'Blijf op mij
vertrouwen, vlug werk ik niet, maar de vrede die ik eindelijk
zal brengen, zal een zeer volkomene zrjn.' Achter hem
strekt zich een eindeloos kerkhof uit...
, augustus r9r8 - het was de dag van Hahns dood, waarop
deze prent ontstond. Na het opmaken van deze bittere balans
en zonder te weten van de nabijheid van het zo vurig
verhoopte einde van het massale moorden is Hahn gestorven,4r
jaar oud.
R. N. Roland Holst, vooraanstaand beeldend kunstenaar in
die tijd, schreef over ziin laatste dagenl. 'Daat lig ik weer
eens achterover, zo begon hii ons iaatste gesprek, dat ik
^an zijn ziekbed had. Geen bitterheid, geen verwijt, m^^r
wei diepe teleurstelling was er in de bekentenis van zijn
hopeloos verloren illusies en van zijn volkomen ondermijnd
vertrouwen. Daar was duidelijk een vermoeidheid in hem
die niet alleen voortkwam uit physieke uitputting, maar die
ook verootzaakt werd door de marteling dat hij voor zijn
hartebloed geen uitweg wist. Het beste in hem lag zonder
toekomst.'
Somber en zonder toekomst was de wereld voor de ster-
vende Albert Hahn... m ar juist in die laatste, sombere
iaren van zijn leven is hij er toe gekomen om zijn gedachten
8 Een idee van ptof. Fabius in beeld gebracht -'Christelijke beginselen
en stembusbetekening, of een ineengezakte pudding', openingsrede
tot het tweede christelijk-sociaal congres' (r9r4)
over schoonheid en samenleving aan het papier toe te vertrouwen.
In de Socialistische Gids verschenen zijn artikelen
waarin hij toch zijn geloof beleed in een betere toekomst,
ondanks alles. In r9r7, middenin de oorlog dus, schreef hij :
'Uit
onze maatschappij groeit de socialistische, een nieuwe,
mooie wereld zal komen na deze wereld van leed en bloed
en tranen. En die nieuwe wereld zal brengen een nieuwe
kunst, een wondere kunst, die de blanke, hoge zuilen van
het gebouw der toekomst, de kroonlijsten en de wanden,
de zolderingen en de vloeren zal bekleden met schoonheid.
En als het gebouw volto oid zal zijn, zal ook de nieuwe kunst
daar z|jn, blinkend, rijk en vol, zoals andere kunsten waren
in andere volle tif den. En aan deze kunst bouwen nu reerls
mee alle waarachtige kunstenaars van thans, allen zonder
ondetscheid, de een meer bewust, de ander minder zeker.'
Ook een eeheel andere kant van Hahns wezen komt in deze
I7

9 Twintigste eeuwse bourvstijl - Reirns (r9r 5)
I8

o Het vooriaar komt -'Nu pas gaan mijn dagen goed worden'(r9r5)
artikelen naar voren als hij zijn mening over de relatie
tussen kunst en reclame op papier zet, Hij was, behalve de
grootste en gaafste politieke tekenaar van die dagen, ook
een vooÍaanstaand ontwerper van affiches. Als zodanig
'Deze
verwierf hij zelfs internationale erkenning: geniale
tekenaar bezit behalve zljn zin vooÍ het karakteristieke nog
iets, dat de Hollanders in het algemeen riet zo goed ligt,
namelijk de gave tot vormgeving van het dramatische.'
Aldus in r9r4 een Duits criticus, die dan bovendien nog
schrijft:
'Zijn
stljI stijgt zelfs tot monumentaliteit in het
verkiezingsbillet dat hij in r9r3 ontwerpt.' Dit verkiezingsbiliet
toont de ons al bekende jonge arbeider, als een ge-
weldige, overheersende figuur, het felrode vlak van zljn
kiel moet aan de stÍaatwanden gewerkt hebben als een schelle
kreet, en het zaI ongetwijfeld bijgedragen hebben tot de
verkiezingsoverwinning, die de SDAP in het jaar t9t1
boekte.
'Kreet of mededeling', dat is het opschrift van een artikel
$/aarmee hlj zich in r9t7 mengt in een discussie over affichereclame.
Tegenover de mening van R.N.Roland Holst, die
meent 'dat de kunstenaar zich geen eisen mag laten stellen
die in tegenspraak zijn met zijn schone dromen' stelt hij
'Síaarom geen kreet als het nodig is? Ook de kréét van een
waarachtig kunstenaar is schoon.'
In ditzelfde artikel noemt hij onder meer bewonderend het
Engelse ontwerpersduo Beggerstaff Btothers. Opmerkelijk
is in dit verband dat de reeds geciteerde Duitse criticus
Hahns Hamlet-affiche hoger schat dan het beroemde biljet
dat deze twee Engelsen voor Shakespeares drama maakten.
Uit Hahns artikelen blijkt dat hij niet geloofde in de toekomstwaarde
van het toen actuele futurisme of kubisme,
hij veroordeelt ze om hun formalisme,'Ze wanen zich volgelingen
van Vincent van Gogh - in hun onnozelheid niet
beseffend dat Vincent hun antipode is.' In zijn Iaatste,
fragment gebleven artikel vertelt hij dan v^n z|jfl eerste ont-
moeting met Vincents werk, in de tijd dat hij leeding was
op de Groningse Àcademie Minetva.
'En
toch... was er
eén schilderij dat me telkens weer uit de ginnegappende
schooliongenstroep onweetstàanb^at tot zich trok. Het was
een voorstelling van een korenveld, een goudgele strook
met buigende, waaiende lijnen en daarboven een grijze,
loodzware lucht, waadn donker-groot een pa r zw^rte
raven wiekten. Vreemd toch, die beklemming, die niet in
woorden te brengen gewaarwording van angst, van heim-
wee, van hopeloze verlatenheid, die je telkens overviel
wanneer ie aandacht naar het stuk werd getrokken.' Hahn
hazk deze ieugdherinnering op in een beschouwing, ge-
schreven raar aanleiding van Van Goghs toen iuist gepubliceerde
brieven.
Ais hij die beschouwing had kunnen voltooien had hij zeker
aandacht gewijd aan Vincents streven naar een kunst voor
't volk - 'de hoogste, nobelste Íoeping voor elk artist'
schrijft Vincent aan zlin broer. Hahn heeft die hoogste,
nobelste roeping verstaan en zijn beste krachten gegeven
aan een kunst die door een groot deel van het arbeidende
volk van ziyn tijà werd begrepen. Hij werd in dankbaarheid
herdacht. Adama van Scheltema btacht in een kort grafschtift
tot uitdrukking
'Jij,
waatom: Hahn, zo steÍk ge-
weest in strijd en smart, liet ons je werk, je geest... ie blijde
hart,' Dick Dooiiu
rr Na vier jaten oorlog - Het militairisme: 'Blijf op mij vertrouwen,
vlug werk ik niet, maar de vtede die ik eindelijk zal brengen, zal een
zeet volkomene zijn.' (r9r8)
In andere vorm is deze tekst op r
gezonden doot de Yata-ndio.
mei r968 als 'gesproken portret'uit-
r9

Regionale tentoonstellingen van LA
Het wordt steeds duidelijker dat veel bedrijven, die zich tot
nu toe steeds hebben bezig gehouden met het uitsluitend in
boekdruk vervaardigen van drukwerk, hun aandacht gaan
richten op de mogelijkheden die er zijn in het offsetprocedé.
'Waren het in eerste instantie alleen de gÍote ondernemers
die et toe overgingen hun bedrijven met een offsetuittusting
uit te breiden, nu zien wij dat ook kleinere boekdrukkerijen
zich in die richting gaan bewegen. Misschien wordt
deze stroming ook bevorderd door de verschillende grafische
machineieveranciers, die zich de laatste tijd met hun
reclame speciaal op deze groep richten. Anderzijds zljnhet
vooral de nieuwe ontwikkelingen op het gebied van de vervaardiging
van de beelddrager, die het mogelijk maken om
met een niet al te grote investering over te gaan tot toepassing
van het offsetprocéde.
Men zou ook nog de vraag kunnen stellen waarom de
boekdrukker zoekt naar nieuwe mogelijkheden, zowel op
het gebied van boekdruk als in de richting van de offset-
techniek. Een dergelijke tendens is meestal het gevolg van
het ontwaren van een behoefte. Een behoefte bijvoorbeeld
naar nieuwere en snellere produktiemethoden, om de steeds
maar stijgende kosten zan materizzl en arbeidsloon op te
kunnen vangen en zodoende de rentabiliteit van een bedrijf
op niveau te kunnen houden. Of mogelijk een behoefte die
ontstaat door een orderportefeuilie die er - onder invloed
van de geleidelijk stijgende welvaart in ons steeds drukker
bevolkte land - anders uit gaat zien.
Het staat wel vast dat een voortgaande integratie van de
offset in het boekdrukkersbedrijf een feit is en we moeten
aannemen dat dit beeld zich voorlopig nog wel zal voortzetten.
Floever dat za| gaan is niet te zeggen, want dit hangt
voor een groot deel afvan de ontwikkeling in de boekdruksector
zelf.
Hiermee willen wij benadrukken dat de offsettechniek niet
de oplossing voor alle probiemen zal blijken te zijn en dat
veel mogelijkheden die de boekdruktechniek bezit, door
geen andere techniek te benaderen ztjn. Het is zo dat er in
de boekdruksector - gezien in het licht van de bedrijfsefficiencl'-
in veel bedrijven nog ontzettend veel verbeterd
kan worden. Tot deze overweging zijn wtj gekomen naar
aanleiding van een bezoek aan eén van de regionale tentoon-
stellingen die door de LA in verschillende plaatsen in ons
Iand zijn gehouden.
De LA beoogt met deze tentoonstellingen (afbeelding r)
weer te geven dat er met een minder gtote opzet, dus beperkte
investeringen, toch heel wat te bereiken is op het
gebied van moderne en doelmatige produktiemethoden.
Het is vooral de bedoeling bedrijven van bescheidener omvang
voor deze mogelijkheden te interesseren.
We zouden de tentoonstelling in vier delen kunnen bezien.
Eerst een gedeelte wa tin vormvervaardiging van het loden
materiaal wordt gedemonstreerd, met een verdere uitbouw
op het gebied van de toepassing van plasticduplicaten in
verband met roterend drukken en vermenigvuldigen van
drukvormen voor meervoudig drukken. In een eerder ge-
publiceerd artikel hebben we reeds voldoende gewezen op
de veelzijdige mogelijkheden die aan het gebruik van plas-
ticduplicaten verbonden zij n.
In de zetterijafdeling viel de Regina lijnen- en regletten-
gietmachine op, die de mogelijkheid biedt om lijnen en
z6
witmateriaal te gieten van coÍps r tot 36. Voor de corpsen
boven rz is de machine uitgerust met een za.^g ppara t d^t
voor die dikte een betere afwerking van de gegoten stukken
geeft. Cotpsen beneden rz worden afgekapt. Op de tentoonstelling
produceerde de machine r-punts interlijnen
van een voortreffelijke kwaliteit (afbeelding z).
Het gedeelte waar de offsetapparatuur stond opgesteld ondervond
grote belangstelling van de bezoekers van de tentoonstelling.
De verschillende offsetinstallaties worden uit-
gebracht onder de titel van offsetapparatuurcombinaties r
et z, a.l naar gelang de mogelijkheden die er mee bereikt
kunnen worden. Zo'n compleet geheel bestaat in z'n
eenvoudigste uitvoering uit een contact-kopieet^pp^t^ t,
een doorlicht- en montagetafel, een ontwikkel- en spoeleenheid
voor offsetplaten en tenslotte een KOR-offsetvellenrotatiepers.
Voor een boekdrukker die veel regelmatig
terugkerend werk heeft, zoals fotmulieren, staatwerk en
dergelijke, biedt deze techniek interessante mogelijkheden.
Het past in dit kader, eens te wijzen op de mogelijkheden
die zijn ontstaan door een nieuw produkt van de LA, de
zgn. filmletter. Een filmletter is een fotografisch positief
van een letterbeeld op een transparant filmstrookje. Woorden
en slagregels kunnen hiermee op eenvoudige wijze
worden gezet op een bij dit systeem behorende zelfplakken-
de ttansparante ondeÍplaat. Hiervan kunnen dan langs
fotografische weg contactdrukken, vergrotingen of verkleiningen
worden gemaakt op film of papier. De filmletter
v/ordt zelf dus niet verbruikt. Ze zljn van een groot aantal
lettertypen in handige albums verkrijgbaar.
In de sector boekdruk stond de Heidelberger degelautomaat
type T. Het is verbazend hoe de Heidelberger-fabrieken
aan hun persen steeds weer opvallende nieuwigheden weten
a^t te btengen. Een belangrijke verbetering is o.m. de
opberglade voor het gereedschap onder de in- en uitlegtafel.
Een andere interessante nieuwigheid is de mogelijk-
heid om op de gewone degelpers een foliedruk-eenheid te
monteren. Men kan dan met deze degelpers ook goud- en
kleurfolie pregen. Deze eenheid, die men apart kan bij-
bestellen, wordt op de pers gemonteerd en hoeft als er
gewoon werk gedrukt wordt niet van de pers verwijderd
te worden. Het is hiermee dus mogelijk zonder kostbare
speciale machine incidentele opdrachten van dit soort werk
te vervaardigen.
$Vat de afwerking betreft zagen we verschillende vouwen
hechtmachines en niet te vergeten een gepÍogrameerde
snijmachine. Deze snijmachine lijkt ons niet voor elke
drukkerij rendabel te maken, maar vooÍ bedrijven waar veel
gebruiksdtukwerk wordt vefvaardigd, dat met een aantal
exemplaren tegelijk gedrukt wordt, biedt deze machine een
veelheid van mogelijkheden.
Tot besluit menen wij te mogen opmerken dat het initiatief,
dat op dit gebied door de verschillende grafische machine-
leveranciers wordt getoond, toe te juichen is. Het is voor
allen die betrokken zljn b1j de leiding en uitvoering in het
grafisch bedrijf aan te bevelen, van deze geboden kansen
om zich wat nader te oriënteren op nieuwe mogelijkheden
welke geleidelijk ontstaan, gebruik te maken. Een ktitische
bestudering van de bestaande inrichting en de produktie-
methoden mag daarbij niet achterwege blijven.
H.Hernens

ffiífi
qH*
ir{
m
.' ,rl*:
#.q; *it J*
I rl;,*,{ËdË'{
h*-ui E'&-
"íffi"P"
tw{
--rd t .,
*d @
-l i'
ir.
$t
-t
' '.wa':"
J
*
t
{
,3ry
3"t''*l ..,
r*ol

Yatia
Ptaktisch planningsysteem
Dertig jaar geleden voor het eetst iets over
planning en planborden letend, wetd ons veÍteld
dat je een eenvoudige planning in een
portefeuille bij je kon àrzgen. Langzamerhand
heeft men de systemen zo uitgebreid, dat men
weliswaat nog geen systeem moet hebben om
het systeem te hanteren, maaÍ toch is de overzichteliikheid
door vaak te vet gaande detailleting
wel eens zoek.
Samsom heeft dit zeker ingezien en brengt nu
het zichtbotdie ter gÍootte v^ír 24xto cm, met
gleuven voot 64 schoudetkaartjes (deze kunnen
niet wegzakken). De kaartjes zijn verkriigbaar
in zeven kleuren.
Het praktische van dit systeem is, dat men de
botdjes aan elkaat kao koppelen en dat er pet
bordje ook nog een fotokopie van is te maken.
De botden en objecten voor grotere formaten
volgens dit systeem zijn Ietrerbaar in metaal.
R.to
Kunnen we nog sneller typen?
Elektrische schri]fmachines en TTS-apparaten
maken zeet hoge typesnelheden mogeliik. Maat
het schijnt nog snellet en eenvoudiger te kunnen
en wel door gebtuik te maken van , . . lucht !
Sperry Rand Cotporation verkteeg de patentrechten
op een door Arnold Schónfeld van de
Univac Division uitgevonden schrijfmachine.
Deze machine heeft gaatjes in onbeweeglijke
toetsen, door middel w^^tvaír het mechanisme
met lucht wordt geactiveerd. De uitvindet zegt
dat ziln machine met een snelheid vaí 72o
woorden per minuut kan wetken,
De vingers van de typiste sluiten de gaatjes,
waardoor het mechanisme in werking treedt.
De schrijfmachine gebtuikt daarbii kote luchtstootjes
om de types (letterbeelden) tegen het
lint en tevens tegen het papiet te drukken.
Tussen de toetsen en het eigenliike schrijfmechanisme
bevinden zich'fluid logic circuits', die
geen bewegende delen bevatten en eenvoudig
en weinig kostbaar te fabriceren ziln.
De types van de nieuwe machine bevinden zich
op een cilinder, die beweegt a n eeÍ flexibcle
stang, Een motor draait het schtijfmechanisme
met r 8oo toeÍen peÍ minuut rond.
De luchtstootjes drukken tegen een kleine hendel,
die de schrijfcilinder na rhet papier brengt
en zodoende daatop de gewenste tekst afdrukt.
Vetwacht mag worden àat àeze experimentele
machine te zilnet tijd tot commerciële versies
zal leiden. R.9o
Tien miljoen letters pet uut?
De gtafische afdeling van RCA in de VS kondigt
een via een computer bediend fotogtafisch
zetsysteem aan, dat tien keer zo snel zet als de
Photon Zip, Deze nieuwe zeteenheid van de
RCA kan regels zetten tot een breedte van 64
augustiin. De machine, die in de eetste helft
var' 1969 geteedkomt, kan worden gehuurd
voor ongeveeÍ $ 86oo (/3r yoo,-) per maand.
Om van deze machine het volle profiit te ttekken
moet deze 24 uut peÍ etmaal kunnen wotden
gebruikt. Bij een wetkweek van vijf dagen is dat
487 uur per maand. Laten we nu tekenen dat
dit 4oo produktieve werkuren oplevett, dan
bedraagt de huurprijs peÍ uur alleen toch reeds
"f lS,-.Daar komt dan uitetaard nog zo een
en ander aan bedieningskosten bij. R.4o4
,o
Vakbeurs Reklame'69
Geliiktijdig met de NaiaaÍsbeuts wordt van
8 t.e.m. r3 septembet a.s. de Vakbeurs
Reklame'69 gehouden.
Voor deelneming aan deze vakbeuts, die in
t967 van start ging in de Julianahal van de
Uttechtse Jaarbeurs met een netto standoppervlakte
van plm. 4ooo m2, blijkt grote
belangstelling te bestaan. \Tellicht mede door
het succes van de vootgaande beuts is het aantal
aanvtagen tot deelneming van dien aard,
dat de beurs veÍplaatst wordt naar de Irenehal,
waar voorlopig 5 ooo m2 netto voor de
manifestatie is gereserveetd.
Het aantal deelnemers - in 1967 plm. roo - zal
meer dan rz5 bedragen. Vooral van de zijde
van drukketijen blijkt grote belangstelling te
bestaan voor de beuts. Daarnaast nemen
wederom verschillende fabrikanten en importeuÍs
van artikelen op het gebied van de
reklame deel, zoals licht- en neonreklame,
letters, dtaagtassen, relatiegeschenken,
kalenders, agenda's enz. R.9o
Vestigingsexamens lithografie en
fotolithografie
Het schriftelijke gedeelte van deze examens,
w^ rva'n dat voor het fotolithografisch bedrijf
mede onder auspiciën van de Vereniging van
Nederlandse Chemigtafische Inrichtingen wordt
afgenomen, zalplzats hebben op 18 en r9
november a.s.; het mondelinge gedeelte op
14 januari r969. Examenplaats is Amsterdam.
Eventuele aanmelding voor deelneming aan één
der examens doot gegadigden buiten de kting
der cutsisten is tot uitetlijk r septembet a.s.
mogelilk bij het secretari^ t v^n de I(oninklijke
Bond, Veteringschans 86, Amstetdam. R.8o
Voorkomen van brand
Rond het eind van het vorige jaar en het begin
van dit jaat wetden wij via dagbladen en teievisie
geconfronteetd met een aantal grote branden,
Daarbii denken ae - in dit geval te vertalen door
bedrijven - dat de volgende brand niet bij ons,
doch bi] de buurman zal uitbreken.
Gemakzucht en gebrek aan fantasie gaan hier
hand in hand. En dat is niet zo'n fnaie combinatie,
vooral niet als men zich realiseert dat negen
van de tien btanden voorkómen of althans sterk
beperkt zouden kunnen worden, Brandpteventie
is meestal een sterk veronachtzaamd ondetdeel
van het bedtijfsbeleid.
Dus moet in de toekomst kijkcn te.r voorkoming
van btand in het programma van de bedrijfsleiding
worden opgenomen. Doch evenzeet gaat
het om het creëren van een gevoel van medeverantwoordelijkheid
bij ieder personeelslid.
lt ry67 werd een tecotdcijfet van zeket tweehonderd
miljoen gulden aan directe brandschadc
bereikt. Inclusief de indirecte schade zal het
totaal een zeshonderd mil]oen bedtagen.
Goede brandpreventie wordt doot assuradeuten
beloond. Het Bureau Voorlichting Schadevetzekeringsbedrijf
(J. \7. Frisolaan 3, Den Haag)
kan u daar meer oveÍ vertellen. Voot technische
adviezen kan men zich wenden tot het Technisch
Bureau voot Brandverzekering (Eemnesserweg
56, Baarn). R.to
PVC-folie voor boekdtuk
Bedrukken van p.v.c.-folie in boekdtuk is vrijqzel
niet mogelilk. Ook bij kleine oplagen moet
hiervoor in de regel een dure dtukmethode
wotden gebruikt,
Het is Jackstadt (lVuppertal, \West-Duitsland)
nu echter gelukt een p.v.c.-folie aan de markt
te brengen die in boekdruk, zowel op de degelals
cilinderpers, zondet moeilijkheden is te bedrukkcn.
\7el ziin hiervoor spcciale inkten
nodig, doch die kunnen door iedere dtukinktfabrikant
worden gemaakt.
De folie wordt onder het merk JACroor BO
in de handel gebracht. R.4zr
Premio Milano-Liegi 1968
Als onderwerp van de ontwerpwedsttijd voor
àit jaar - de zevende in successie - geldt ditmaal
een inlegblad van vier pagina's vooÍ een
tijdschtift. Het blad is gewijd aan een (vetondetsteld)
nieuw lettertype, dat precies vijfhondetd
jaat na Gutenbetgs sterfdag wordt uitgebracht.
Formaat ztxzg,1 cm.
Inzendingen moeten 3r oktobet a.s. binnen
zijn. Voor de liefhebbets is de opgave, in Duits
en Italiaans gesteld, samen met de nodige
clichéafdtukken, te vetkrijgen bij de redactie
van TéTé. R.3o
FacetschaaÍ en knabbeltang
Niet eike boekdrukkerij is in het bezit van ecn
clichéschaar of -zaag. Is de opmaker l:ezig, àan
kan bliiken dat hij plotseling een stukje van hct
facet af moet halen om zijn tekst te piaatsen of
eÍ moet uit het niet-drukkende deel van het
liincliché een stukje, Dit kan alleen met een
decoupeerzaag of met een figuutzaag en die
hebben we ook niet altijd bij de hand.
Voor dergelilke karweitjes, zo lezen ste in
Graphische rWoche, ztjn twee stuks geteedschap
in de handel gebtacht. Met de facetschaar kan
men met eén hand stukje voor stukje de facetrand
afknippen. Met het clichéknabbelapp r^ t
kan men stukies uit het cliché knippen.
Moet uit het midden van een cliché een stuk.
geen nood. Een gaatjc van ro mm doorsnee en
men kan er met de knabbcltang bij.
Beide gereedschappcn kunnen ook voor stypcn,
stcreo's en kunststofclichés worden eebruikt.
R.4r t
Kan er minder gesproeid worden?
Ofschoon er de laatste tijd middelen in de handcl
zijn die bii de drukinkt gevoegd moeten worden
tcneinde ovetzetten te vooÍkomen, schiinen deze
niet afdoende te zijn. Bovendien vcrluidt dat zc
de structuur van de inkt enigermate aantasten
en zou de kleurintensiteit er door verminderen.
Bij een proef, die met roooo dtuks op twee
papictkwaiiteiten'wetd gemaakt, bleek dat in dc
praktijk veel te zwzzt wordt gesproeid, zo lezen
we in Graphische Voche, Voor het drukken
van de proefoplaag werden voor de verschillende
kleuren verschillende doseernaalden gebruikt.
Het poederverbtuik bedtoeg per rooo dtuks
voor blauw z gÍ^m, voot geel 3,5 gram en vooÍ
rood en zwart elk 5 gram. In de praktilk was
dit gemiddeld 8, ro, r4 eí t4 gram, dus een veelvoud
van waaÍmee volstaan kon worden.
\7ees dus voorzichtig met de poederdosering
van het sproeiaPp r ^t. R,4z r

HeeÍt u Kw-l
al gevonden?
Links kijken, rechts kijken. Ja, hier is wat u zoekt.
Voelen, betasten, keuren. Neen - het is toch niet
precies wat u bedoelt. Doorgaan, verder speuren.
En daarvindt uKw-l.Zo is het vaak in het leven.
Het eerste is niet altijd het beste. Even verder
vragen kan nuttig zijn. Dan komt u Kw-l vanzelf
tegen.
Midden in het land, bij Howson in Soest is altijd
Kw-l. Alle Howson producten dragen het kenmerk:
Kwaliteit Een. Want alleen het allerbeste
nemen wij in ons programma op. Voor Howson
een artikel aan u verkoopt, is het beproefd en
gekeurd. Daarom zijn b.v. Zwitserse kwaliteitsdrukkers
goede klanten van ons. Bel 02155 -
46 51 voor nadere documentatie.
Materialen - chemicaliën - platen - apparatuur -
machines - complete inrichtingen
Howson continentaal nv koningsweg2O soest teleÍoon 02155-4651
II
HOWSON
r-r

Yana
IGT-iikdoos voor steekhygroÍneters
Voor het meten van de relatieve vochtigheid
(r.v.) in papietstapels worden tot nu toe nagenoeg
alleen haarhygrometers gebtuikt. Haarhygrometers
g ^n n vetloop van tiid miswijzen
en moeten dan met een ander instrument voor
meting van de r.v., dat wel betrouwbaar is,
worden geijkt.
Praktisch kan men volstaan de steekhygtometet
zowel bij een lage als een hoge r.v. te iiken,
bijvootbeeld bij aoo/" en 65 1".
Voor dit doel heeft het IGT een ilkdoos ontwoÍpen,
bestaande uit twee doorzichtige kokers
waarin zich zoutoplossingen bevinden die voor
een constante Í.v. zorgen. De verschillende
zouten bestrijken een gebied var' zoo/otot 8oo/o
r.v. Beneden rco/o et boven 9oo/o ziin steekhygrometers
onbetrouwbaar.
Door de gebruiksaanwijzing van de doos nauwkeurig
op te volgen, kan men ptaktisch op r o/o
nauwkeurig de afwijking vaststellen. R.9o
Longplus
Uit ons buurland, Vest-Duitsland, wotdt door
Proost het doot Jackstádt te lVuppettal
gefabriceerde zelfklevend materiaal verkocht
ondet de naam Longplus. De etiketten worden
in hondetd sooÍten geleverd met vier iaat gatantie.
Ook wordt het mateiaal aan vellen
geleverd van verschillende soorten papier en
p.v.c.-folie.
Voor extía glad materiaal, dat nooit meet Ios
mag laten, is er een speciale sooÍt, Duro-DX
geheten. En voor zgn. stickeÍs, die na verwijdering
geen lijmresten mogen achtedaten, is er
de soort Nonoerm. R.+6
Vol-automatisch omdraaien, geliikstoten
en doorblazen
Vorig jaar maakten wij onze lezets er op attent
dat RPM een omkeerapp^Í^ t voot bedrukte
stapels papier in de handel bracht. Bij dit appa-
Íaat is nu een ventilatiesysteem geconstrueerd.
Nadat de stapel in loodtechte positie is gebracht
(de vellen staan dan op hun ziikant en dÍagen
dan alleen hun eigen gewicht), wordt doot
middel van een speciale sproeiet een sterke
luchtstroom aan twee zijkanten tussen de vellen
geblazen. Elk vel wotdt hietdoor netjes op z'n
plaats gebracht, waarbif langs elk vel eenzelfde
hoeveelheid lucht wordt gevoerd.
De twee luchtstromen komen in het midden van
het vel samen. De hietbij ontstaande luchtwerveling
bevordett bovendien het van elkaar gaan
van de vellen.
Is men met een stapel klaar, dan kan deze weer
in de uitgangspositie worden teruggebracht.
Als het werk betreft dat tweeziidig moet worden
bedrukt, kan verder worden gedtaaid.
Het doorblazen kan half- of vol-automatisch
gebeuren. De benodigde tiid voor een stapel
bedtaagt vieÍ tot viif minuten.
R.9o
32
'Belangriike
tips voor de dtukker'
Gaarne in deze beschouwing even de aandacht
gericht op een bestseller in pocketvorm, uitgegeven
door de Heidelbetger-fabtieken. Het
betreft in feite een verbeterde uitgave van het al
lang bekend zijnde'rJíenken voor de drukker'.
In het bijzonder is dit werkje bedoeld voor de
gebruikets van de Heidelbetger-degelautomaat
en dat zijn er zo ruim rzoooo in de wereld.
De opzet is geweest om een raadgevet te creëren,
die op alle en niet-alledaagse druktechnische
moeilijkheden een antrvootd kan geven.
Het begint met een aartal adviezeo. Een taad
om goed gebruik van te maken is die waarbii
alle maten van een spanvel gegeven worden,
met de suggestie een gebruiksvootraad te maken,
ook voor de grote degel. Biizonder belangrilk
is ook de tip voor het terugdraaien van de
degel. Dit is aan de hand van een goede tekening
duidelijk gemaakt. Helaas komt het nog maat
al te vaak voor dat de drukker zich gee.n nad,
weet wanneeÍ hii de degel, door één ofandere
oorzaak gedwongen (losse votm en detgelijke)
terug moet draaien,
Handig zijn ook de dertien puntcn, gegeven in
het hoofdstukje over kleuten drukken. Voor de
drukker, voot wie drukken van meetkleurige
illustraties nog geen dagelijkse arbeid is gewotden,
een aardig begin.
Ook heeft men nu zelfin de gaten gektegen,
dat bij gebruikmaking van een ruiterrolletje op
de draagtollen, men de ruitettol niet op beide
opdtaagrollen moet zetten, maar op één en wel
de onderste. Vaak is het namelijk het geval,
dat bil vetkeerd opzetten van het ruitettolletje
de medicijn erger is dan de kwaal.
Moeilijkheden die zich kunnen voordoen bij
het drukken, in de votm van doubleten en
moeiliikheden bij het drukken van vlakken,
worden summier besproken, alsmede een eventuele
opheffing van het euvel.
Niet alleen aan het dtukken wotdt aandacht
besteed, maar ook aan de voÍmvootbereiding,
door gebruik te maken van pasfolie bij het in
tegister opplakken en insluiten van kleutenvoÍmen.
Handig is vooral de inrichting welke als extra
aangeschaft kan worden als men veel indrukwetk
heeft, waatbil kleine tekst, namen en
detgeliike schuin ingedrukt moeten worden. llet
kan ook in alle andere drukramen gebruikt
worden.
Bii de extra's zien we ook vele apparaten die et
toe moeten bijdragen dat men gemakkelijk
labels, uitgestanste enveloppen en kleine formaten
met meervoudige inleg snel en efficiënt
kan verwetken.
Aandacht kriigt vootts het drukken met nummerramen
die een centraal gestuutde plunjet
hebben, waardoor nummeren met een tiental
klokken tegelijk geen gokkarwijtie meet is.
Ook de bekende inktbakverwatming, voor het
drukken met catboninkt, wotdt even aangehaald.
Aandacht verdet nog even voor het stansen,
tillen, ritsen en dergelijke, met gebtuuikmaking
van een complete stansplaat.
Men heeft ook een aantal pagina's gewijd aan
de Heidelbetgei stÍros- en
wÍurrop speciaal gebruik kan wotden gemaakt
van kleutfoliên op tollen.
In het algemene gedeelte is evenzeet een aantal
nuttige opmerkingen over rubberrollen, toestellen
en pikeerselvervaardiging te vinden,
Hierbii worden alle drie de methoden van pike-
Íen, t.w. het ktijtpikeersel (door middel van
wegetsen), het primaton (smelten van harsen dic
op de natte druk zijn aangebracht) en het 3Mpikeersel
(plaatselijk doen opzwellen van een
plasticfolie waarop de drukvorm is afgedrukt).
Aan het slot vindt men een register van technische
wootden, waardoot het mogelijk is om
snel iets in het boekie op te zoeken.
Al met al een aardig boekie, misschien met wat
te veel tekst. Het is te hopen, dat het niet omdat
het zo leuk is uitgevoerd, op het bureau van de
bedrijfsleidet is blijven liggen, maar wetkelijk
in handen van de drukket is gekomen. Die kan
er veel plezier van hebben. K.4zr
De gesel van de zelfkritiek
'Geloofhet of geloof het niet' de titel van Proost
Ptikkels 3o4. Toch is de kopregel hierboven
een andete, lVat was er namelijk aan de hand?
De redaktie liet dr. J.M.Fuchs een alleraardigste
verhandeling ovet het weet schtiiven. Daar
wilden we op dat moment, nog met alle vakanties
voof ons, gr ^g wat meeÍ van weten. Maar
Prikkels wilde niet alleen tekst, het wiide ook
reclame maken voor het papier van de uitgever
er van, de firma Proost.
Nu ja, papier moet toch goed bedrukbaar zrjo...
Voor deze uitgave was de keuze niet juist
geweest: te zwa r offset met een zwaÍe, vette
letter, die op dit soot papier een te zwate dtukspanning
vereiste. Het Íesultaat vertekende,
de letter drukte te vet uit en de afbeeldingen
brrr, . .
Maar de redaktie maakte van de nood een deugd.
Zii liethetzelfde nummeÍ van Ptikkels opnieuw
zetten, maakte van de titel 'Geloof het of geloof
het niet, een betere Ptikkels'en plakte op het
stofomslag bovendien nog een etiket met'SteÍk
verbeterde druk',
Ik geloof wel dat iedere ontvanger deze Prikkels
- nr. 3o5 - wel zal hebben gelezen, met de
bijgevoegde verantwoording'De gesel van de
zelfktitiek'. Tàch een sterke reclame. Als we
nu maar niet te maken ktiigen met windkracht
ro. Het kan tot r z ! Dat is zwaÍe storm, zowel te
land als ter zee. Met ontwotelde bomen, aanzienlijke
schade aan gebouwen enz. En op zee
zeer hoge golven, met lange ovetstortende
golfkammen. R.+6
Geen geld, toch nieuwe kantoormachines
In de Verenigde Staten is het mogelifk en gebruikelijk
om machines in huutkoop te verkrifgen,
ook drukpersen. Men noemt dit leasittg.
Veenman Kantoormachines n.v. pÍopageert
dit systeem nu ook in ons land voot kantootmachines,
Als voordelen van dit systeem noemt men
niet-ineens investeren, geen aantasting van het
ktedietplafond of de liquiditeit. En bovendien
zijn de kosten voor de belasting afttekbaat.
Misschien een stimulans om de - vaak veÍwaatloosde
- administtatie- en calculatie-afdeling
ook van goede machines te vooÍzien, R.to

WATWETEN
DE MAKERS UA]II
Í|RÍ|TYTH.INKTEN Í|UER
DRUKKERSPRÍ|BTEM
Drukinktmaken begint voor de makers van Orolyth-inkten bij kennis van uw problemen, opgedaan in
de praktijk. ln een modern laboratorium zoeken specialisten naar oplossingen voor die póblemen.
De resultaten worden streng getest. Ph, papier, relatieve vochtigheden, temperaturen, verdrukbaarheidsviskositeit
en ghoastingverschijnselen zijn de makers van Órolyth-inkten even vertrouwd als de
eigenaardigheden van d rukvormen en plaatmaterialen.
Daarom vormt drogen onder de meest bizarre omstandigheden met de juiste Orolyth-inkt geen probleem'
Daarom bedrukt u vezelende papieren nu moeiteloos. Daarom is ieder Utix Oólytn-'inlt
eigenlijk een stuk ingeblikte kennis van drukkersproblemen.
Praat over drukinkt met Oosterveld & Romijn. Orolyth biedt immers meer dan drukinkt alleen.
ff$ïIIi'R"lllllEEft
OOSTERVETD & ROMIJN NV INKTCHEMIE I ZAANDAM HOLLAND

Í
De pantograaf die stempels graaeert
Het rnaken van de
stempels
voor het persen van de matrijzen voor MONOTYPE*
zet- en gietmachines, is een uiterst nauwkeurige arbeid,
want overal ter wereld moet een matrijs die in het ongerede
raakt, onmiddellijk vervangen kunnen worden
door een ander exemplaar dat er niet alleen, zoals twee
druppels water op elkaar, op lijkt, maar ook waarlijk
het volkomen evenbeeld van is.
x Ingeschreven handelsmerk
Pijnlijke z0rg en nauwkeurigheid bij de productie, telamen met aoortdurende controle op het product) geaen zekerheid
dat de bezitters aan 'Monofitpe' machines steeds werk uan hoge kwaliteit kunnen leueren,
TI{E MONOTYPE CORPORATION LIMITED
KETZERSGRACHT 142 - TELEFOON 222M5,243606 - AMSTERDAM-C.
U:";^grGÉN-at
.tlFll!
-
-ra
-aÀLD
'-
- ^íilE5
--sUsKAi--ieN
- -aEhl9r-
- rr-T l{E>-
coÀAFÉ- -^frN'
._nAl{F"'--

no. 261 Gezet uit lmpact en MeÍcatoÍ-seÍrê
lle snelste teÍ weÍGlil..!
Met de nieuwe Heidelberger degelautomaat kunt u 55OO druks
per uur maken. Dat is geen z.g.
'prospectussnelheid',
want deze
druksnelheid kunt u - mede door de voortreff elijke aerodynamische
uitleg-bij vele orders daadwerkelijk realiseren. U kunt het bovendien
controleren, want de nieuwe Heidelberger heeft een trappenloze
snelheidsregeling met aÍleesbare druksnelheid.
. . . onvergelijkbaar goed!
N.V. LETTERGIETERIJ EN MACHINEHANDEL VOORHEEN N.TETTERODE - NEDERLAND

{
leder werkstuk dat ons bedrijf
I verlaat hoe gecompliceerd óf
hoe simpel ook is 'n ware winnaar
op punten. want voor
iedere medewerker is het 'n
sport om het onderste uit de
kan van zijn kunnen te halen.
Op alle punten in kwaliteitsconditie
blijven, geen punt
over het hoofd zien, ieder punt
tot in de details afwerken, dat
zijn punten, die centraal staan
in let denken van onze medewerkers.
Maak er daarom een
punt van ons in te schakelen
bij al uw reproductie-opdrachten,uw
reproductie-werk wordt
puntgaaf,..
DE REPRODUCTIE
COMPAGNIE
N.V.
ROTTERDAM - DEN HAAG - ENSCHEDE
Kunt v zo'n letter tekenen? Of wellicht
met potlood schetsmatig aangeven?
Dat leet u de CBV-cuÍsus
'Letters kennen, schetsen, tekenen'!
Een schrifteliike cuÍsus die de deeLnemers de nodige kennis
van de lettet biibrengt en daamaast leert hoe lettets en
regels gaaf en vlot op papier ziln te sóetsen. Tal van vakmensen
schieten op dit punt tekort en deze cursus biedt hun gelegenheid
om op prettige wiize de bestaande leemte op te vullen.
De toegepaste methodiek leidt ook de weinig- of niet-
tekenvaardigen zonder omwegen tot het maken van een
behootlilke wetkschets.
Daarnaast geldt nog dat de cursus op een interessante
en niet te ingewikkelde wiize de weg tot verdieping van
de letterkennis biedt.
De cutsus bestaat uit tien lessen, één per veertien dagen.
Daarin wotden behandeld: a de geschiedenis van de letter;
b kenmerken van de voornaamste gebruiksletters in onze tiid;
c tekenmaterialen en verkmethoden; d opgaven voor het
sóetsen en tekenen van Ietters resp. lettertypen op
voorgedrukte verkbladen (met corectie).
Priis van de hemieuwde cursus_f r5,- voor Alga6boJeden
resp. ÀNGB-leden, voor aietJeden;f zo,-.
Àanvang volgende cursus : oktober-november.
Opgave voor de cursus bii de Commissic ter Bevordering van
de Vakstudie van de Àlgemene Nederlandse Gn6sche Bond,
Koninginneweg zo, Àmsterdam-Zuid (giro 7 z46z).

-
papier maakt meer
een volle wereld
met steeds meer mensen
vraagt meer voedsel,
meer kleding, meer huizen,
meer speelgoed
voor kinderen.
meer machines
en meer communicatie.
papier maakt meer,
want papier vermenigvuldigt
in duizendvoud
de dingen en gedachten
die mensen nodig hebben
om te leven.
papier geeÍt miljoenen
de informatie in de hand
voor het bereiken
van welvaart.
papier maakt meer.
G. H. BUHRMANN'S PAPIERGROOTHANDEL N V
Amsterdam Arnhem Den Haag oeventer Elndhoven Groningen Leeuwarden Maaskicht R0tterdam Ukecht