Mondiale vorming en wereldburgerschap - Kortlopend ...
Mondiale vorming en wereldburgerschap - Kortlopend ...
Mondiale vorming en wereldburgerschap - Kortlopend ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
KORTLOPEND ONDERWIJSONDERZOEK<br />
<strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>wereldburgerschap</strong><br />
Pedagogische<br />
kwaliteit 70<br />
Wiel Veugelers<br />
Mechtild Derriks<br />
Ewoud de Kat
<strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>wereldburgerschap</strong><br />
Wiel Veugelers<br />
Mechtild Derriks<br />
Ewoud de Kat
CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG<br />
Veugelers, W.<br />
<strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong> <strong>en</strong> <strong>wereldburgerschap</strong> / W. Veugelers, M. Derrriks & E. de Kat, 2008,<br />
Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding, Universiteit van Amsterdam<br />
ISBN 978-90-7808-717-5<br />
Alle recht<strong>en</strong> voorbehoud<strong>en</strong>. Niets uit deze uitgave mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd, opgeslag<strong>en</strong><br />
in e<strong>en</strong> geautomatiseerd gegev<strong>en</strong>sbestand, of op<strong>en</strong>baar gemaakt, in <strong>en</strong>ige vorm of op <strong>en</strong>ige<br />
wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnam<strong>en</strong> of op <strong>en</strong>ige manier, zonder<br />
voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.<br />
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval<br />
system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, or<br />
otherwise, without the prior writt<strong>en</strong> permission of the publisher.<br />
Uitgave:<br />
Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding<br />
Spinozastraat 55, 1018 HJ Amsterdam<br />
Telefoon: 020-5251291<br />
www.ilo.uva.nl<br />
Copyright © Instituut voor de lerar<strong>en</strong>opleiding, 2008<br />
2<br />
Dit onderzoek is gefinancierd uit het budget dat het ministerie van OCW jaarlijks<br />
beschikbaar stelt aan de LPC t<strong>en</strong> behoeve van Kortlop<strong>en</strong>d Onderwijsonderzoek dat<br />
uitgevoerd wordt op verzoek van het onderwijsveld.
Inhoud<br />
Woord vooraf 5<br />
Sam<strong>en</strong>vatting 7<br />
1 Theoretische verk<strong>en</strong>ning 9<br />
1.1 Voorbij de staatsburger: naar binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> naar buit<strong>en</strong> 9<br />
1.2 <strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong> in het Nederlandse voortgezet onderwijs<br />
begin jar<strong>en</strong> tachtig 10<br />
1.3 Kosmopolitisme 11<br />
1.4 Morele educatie ingebed in politieke verhouding<strong>en</strong> 13<br />
1.5 Het sam<strong>en</strong>gaan van uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de visies 14<br />
1.6 Elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van <strong>wereldburgerschap</strong> 15<br />
2 Onderzoeksopzet <strong>en</strong> uitvoering 17<br />
2.1 Onderzoeksvrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> onderzoeksactiviteit<strong>en</strong> 17<br />
2.2 Uitvoering van het onderzoek 17<br />
2.3 Interviewleidraad 18<br />
3 E<strong>en</strong> weergave <strong>en</strong> analyse van de gesprekk<strong>en</strong> 21<br />
3.1 Hoe d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nu over burgerschaps<strong>vorming</strong> in<br />
mondiaal perspectief? 21<br />
3.2 Hoe d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nu over mondiale <strong>vorming</strong>? 32<br />
3.3 Wat is volg<strong>en</strong>s doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het verschil tuss<strong>en</strong> mondiale <strong>vorming</strong><br />
<strong>en</strong> burgerschaps<strong>vorming</strong>? 42<br />
3.4 Verschill<strong>en</strong>de visies op <strong>wereldburgerschap</strong> 47<br />
3.5 Wat is lastig volg<strong>en</strong>s de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>? 55<br />
3.6 Wat zou meer aandacht moet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>? 61<br />
4 Conclusie <strong>en</strong> discussie 67<br />
4.1 Pedagogisch-didactische aanpak 67<br />
4.2 Op<strong>en</strong>, moreel <strong>en</strong> sociaal politiek <strong>wereldburgerschap</strong> 69<br />
Literatuur 71<br />
Publicaties in de reeks ‘De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie 73<br />
3
Woord vooraf<br />
Schol<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geacht nu aandacht te bested<strong>en</strong> aan burgerschaps<strong>vorming</strong>. Traditioneel<br />
is burgerschap verbond<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> formeel staatsburgerschap, maar steeds meer<br />
wordt burgerschap gezi<strong>en</strong> als manier van in de wereld staan. Burgerschapsontwikkeling<br />
<strong>en</strong> morele ontwikkeling vall<strong>en</strong> daarbij deels sam<strong>en</strong>. Burgerschap grijpt daarmee<br />
steeds dieper in in de persoonlijke id<strong>en</strong>titeit van person<strong>en</strong>. Dit proces van het verbind<strong>en</strong><br />
van burgerschap <strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeit kan word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> verdieping <strong>en</strong> int<strong>en</strong>sivering<br />
van het traditionele burgerschapsbegrip.<br />
Het begrip burgerschap k<strong>en</strong>t ook e<strong>en</strong> verbreding. Het begrip heeft niet meer alle<strong>en</strong><br />
betrekking op het staatsburgerschap van het eig<strong>en</strong> land, maar betreft ook het in de<br />
wereld buit<strong>en</strong> het eig<strong>en</strong> land staan. Er wordt teg<strong>en</strong>woordig gesprok<strong>en</strong> van Europees<br />
burgerschap <strong>en</strong> van <strong>wereldburgerschap</strong>. Burgerschap kan word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> als <strong>wereldburgerschap</strong><br />
waarbij process<strong>en</strong> van globalisering word<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong> op m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> verantwoording nem<strong>en</strong> voor de wereld. Het betreft hier dan wel ge<strong>en</strong> formeel<br />
type burgerschap maar wel e<strong>en</strong> morele categorie.<br />
In de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig <strong>en</strong> tachtig was er in het onderwijs veel aandacht voor mondiale<br />
<strong>vorming</strong>, voor wat er buit<strong>en</strong> Nederland gebeurde <strong>en</strong> hoe wij de sociale <strong>en</strong> politieke<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> Nederland kond<strong>en</strong> verbeter<strong>en</strong>. We schrijv<strong>en</strong> dat er veel aandacht<br />
was, maar was die aandacht wel zo groot? En hoe kijk<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
daar op terug?<br />
Wat is de situatie nu? Wat zijn eig<strong>en</strong>tijdse vorm<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> mondiaal burgerschap <strong>en</strong><br />
burgerschaps<strong>vorming</strong> in het voortgezet onderwijs? Hoe d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> over burgerschaps<strong>vorming</strong><br />
in e<strong>en</strong> mondiaal perspectief? Wat zijn voor de huidige tijd <strong>en</strong> de<br />
nabije toekomst aangepaste inhoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> werkvorm<strong>en</strong>?<br />
Het onderzoek is aangevraagd door het CBOO <strong>en</strong> het NABS. Deze organisaties voor<br />
respectievelijk het op<strong>en</strong>baar onderwijs <strong>en</strong> het algeme<strong>en</strong>-bijzonder onderwijs zijn van<br />
m<strong>en</strong>ing dat burgerschap in e<strong>en</strong> mondiaal perspectief di<strong>en</strong>t te word<strong>en</strong> geplaatst. Zij<br />
vrag<strong>en</strong> zich net als veel doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> af wat dit kan betek<strong>en</strong><strong>en</strong> voor het onderwijs.<br />
De concrete onderzoeksvraag was ‘wat d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs<br />
nu over mondiale <strong>vorming</strong> als compon<strong>en</strong>t van burgerschaps<strong>vorming</strong>? Wat zijn aan<br />
de moderne tijd aangepaste inhoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> werkvorm<strong>en</strong>?’<br />
5
Het onderzoek is uitgevoerd door het Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding van de Universiteit<br />
van Amsterdam i.s.m. het SCO-Kohnstamm Instituut <strong>en</strong> de Universiteit<br />
voor Humanistiek. Wij hop<strong>en</strong> dat dit rapport de discussie over <strong>en</strong> de praktijk van<br />
burgerschaps<strong>vorming</strong> meer in e<strong>en</strong> mondiaal perspectief plaatst.<br />
6
Sam<strong>en</strong>vatting<br />
Schol<strong>en</strong> word<strong>en</strong> nu geacht aandacht te bested<strong>en</strong> aan burgerschaps<strong>vorming</strong>. Burgerschap<br />
heeft daarbij niet alle<strong>en</strong> betrekking op Nederland, maar ook op Europa <strong>en</strong> de<br />
wereld als geheel. In de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig <strong>en</strong> tachtig was er in het onderwijs veel aandacht<br />
voor mondiale <strong>vorming</strong>, voor wat er buit<strong>en</strong> Nederland gebeurde <strong>en</strong> hoe wij de<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> Nederland kond<strong>en</strong> verbeter<strong>en</strong>. <strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong> was sterk<br />
gericht op ‘human developm<strong>en</strong>t’, sociaal-culturele ontwikkeling, economische ontwikkeling<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> versterking van de democratie. Wat is de situatie van e<strong>en</strong> ‘global<br />
perspective’ nu? Het onderzoek bestaat uit e<strong>en</strong> literatuurstudie, gesprekk<strong>en</strong> met vakdeskundig<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> met doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Wat allereerst opvalt is dat de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aangev<strong>en</strong> dat k<strong>en</strong>nis zo belangrijk is. Ook<br />
als doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> attitude<strong>vorming</strong> belangrijk vind<strong>en</strong> dan is e<strong>en</strong> brede k<strong>en</strong>nisbasis noodzakelijk.<br />
De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>zeer e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> houding. Op<strong>en</strong> in de betek<strong>en</strong>is<br />
van op<strong>en</strong>staan voor andere ideeën <strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong> <strong>en</strong> op<strong>en</strong> in de betek<strong>en</strong>is van<br />
kritisch <strong>en</strong> reflexief nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over hoe de wereld in elkaar zit. Wereldburgerschap<br />
betek<strong>en</strong>t voor doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vooral ook aandacht bested<strong>en</strong> aan het lokale, aan hoe grotere<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> zichtbaar zijn in de eig<strong>en</strong> omgeving van de leerling. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> will<strong>en</strong><br />
zeer zeker bij leerling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> morele houding ontwikkel<strong>en</strong>, zoals verantwoordelijkheid<br />
nem<strong>en</strong>, mogelijkhed<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> will<strong>en</strong> bevorder<strong>en</strong> <strong>en</strong> diversiteit waarder<strong>en</strong>.<br />
Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> echter te voorkom<strong>en</strong> dat zij deze waard<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> over te<br />
drag<strong>en</strong>. Hun kritiek op de oude mondiale <strong>vorming</strong> is juist dat deze te normatief was.<br />
Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> will<strong>en</strong> nu juist door e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> <strong>en</strong> kritische houding te ontwikkel<strong>en</strong> <strong>en</strong> door<br />
e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nismaking via inhoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kritische <strong>en</strong> actieve houding bij<br />
leerling<strong>en</strong> bevorder<strong>en</strong><br />
In de theoretische oriëntatie hebb<strong>en</strong> we drie vorm<strong>en</strong> van hed<strong>en</strong>daags <strong>wereldburgerschap</strong><br />
onderscheid<strong>en</strong>.:<br />
1) Op<strong>en</strong> <strong>wereldburgerschap</strong> (k<strong>en</strong>nis van andere cultur<strong>en</strong> <strong>en</strong> op<strong>en</strong> houding).<br />
2) Moreel <strong>wereldburgerschap</strong> (verschill<strong>en</strong> positief waarder<strong>en</strong>, bevorder<strong>en</strong> mogelijkhed<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong> )<br />
3) Sociaal-politiek <strong>wereldburgerschap</strong> (werk<strong>en</strong> aan gelijkheid in sociale <strong>en</strong> politieke<br />
verhouding<strong>en</strong>)<br />
7
Uit de gesprekk<strong>en</strong> met de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bleek dat deze onderscheiding<strong>en</strong> zinvol zijn <strong>en</strong><br />
ook bleek dat de drie onderscheid<strong>en</strong> typ<strong>en</strong> <strong>wereldburgerschap</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> met<br />
andere onderwijspraktijk<strong>en</strong>. De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> om pedagogische red<strong>en</strong><strong>en</strong> veelal<br />
voor e<strong>en</strong> moreel <strong>wereldburgerschap</strong>. E<strong>en</strong> op<strong>en</strong> <strong>wereldburgerschap</strong> gaat wat h<strong>en</strong> betreft<br />
voorbij aan de morele dim<strong>en</strong>sie van <strong>wereldburgerschap</strong>. E<strong>en</strong> moreel <strong>wereldburgerschap</strong><br />
besteedt juist wel aandacht aan morele waard<strong>en</strong> als diversiteit, bevorder<strong>en</strong><br />
mogelijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>. Ook will<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het globale <strong>en</strong><br />
het lokale verbind<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> echter niet voor e<strong>en</strong> sociaal-politiek <strong>wereldburgerschap</strong>.<br />
Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> wel dat <strong>wereldburgerschap</strong> is ingebed in sociale <strong>en</strong><br />
politieke verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> politieke opstelling altijd plaatsvindt. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
will<strong>en</strong> echter niet te veel aandacht bested<strong>en</strong> aan politieke verhouding<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> de<br />
leeftijd van de leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> omdat politieke verhouding<strong>en</strong> gevoelig ligg<strong>en</strong>.<br />
Vergelek<strong>en</strong> met mondiale <strong>vorming</strong> in de jar<strong>en</strong> tachtig is <strong>wereldburgerschap</strong> nu op<strong>en</strong>er<br />
<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kritische opstelling van leerling<strong>en</strong> te bevorder<strong>en</strong>. De<br />
boodschap wordt minder expliciet uitgedrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> er wordt minder e<strong>en</strong> appèl gedaan<br />
op medelijd<strong>en</strong> met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in problem<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> bij leerling<strong>en</strong> nu vooral<br />
e<strong>en</strong> moreel bewustzijn van het op elkaar betrokk<strong>en</strong> zijn <strong>en</strong> het positief waarder<strong>en</strong><br />
van diversiteit te realiser<strong>en</strong>. De ‘global’ dim<strong>en</strong>sie van burgerschap draagt bij aan e<strong>en</strong><br />
verdere verbreding van het begrip burgerschap, burgerschap heeft niet dan alle<strong>en</strong><br />
meer betrekking op het staatsburgerschap, maar op het in de wereld staan: in je eig<strong>en</strong><br />
omgeving <strong>en</strong> in de wereld als geheel.<br />
8
1 Theoretische verk<strong>en</strong>ning<br />
1.1 Voorbij de staatsburger: naar binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> naar buit<strong>en</strong><br />
Het Ministerie van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap (2004; 2005) heeft aangegev<strong>en</strong><br />
dat schol<strong>en</strong> nu aandacht moet<strong>en</strong> bested<strong>en</strong> aan burgerschaps<strong>vorming</strong> <strong>en</strong> dat deze<br />
aandacht gericht moet zijn op ‘actieve participatie <strong>en</strong> integratie’. Burgerschap wordt<br />
in deze visie niet alle<strong>en</strong> gepositioneerd op het politieke niveau, maar ook op het sociale<br />
<strong>en</strong> culturele niveau. Het gaat dan om het in de wereld staan <strong>en</strong> je verhoud<strong>en</strong> tot<br />
ander<strong>en</strong>. Burgerschapsontwikkeling zit hiermee dicht aan teg<strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeitsontwikkeling.<br />
Het begrip burgerschap <strong>en</strong> daardoor ook burgerschaps<strong>vorming</strong> is verre van e<strong>en</strong>duidig<br />
(Veugelers, 2006; 2007). Verschill<strong>en</strong>de invulling<strong>en</strong> zijn mogelijk: burgerschap<br />
kan meer op aanpassing gericht zijn, op individuele ontwikkeling <strong>en</strong> op e<strong>en</strong> meer<br />
kritisch-democratische invulling (Le<strong>en</strong>ders & Veugelers, 2004). De Winter (2007)<br />
pleit in het verl<strong>en</strong>gde van Dewey (2003) voor het ontwikkel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> democratische<br />
houding. Schol<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> door de overheid biedt keuzes mak<strong>en</strong> bij de invulling<br />
van burgerschaps<strong>vorming</strong>.<br />
Traditioneel is burgerschap verbond<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> formeel staatsburgerschap (Van<br />
Gunster<strong>en</strong>, 1992), maar steeds meer wordt burgerschap gezi<strong>en</strong> als manier van in de<br />
wereld staan (Haste, 2004). Burgerschapsontwikkeling <strong>en</strong> morele ontwikkeling word<strong>en</strong><br />
daarbij steeds nadrukkelijker met elkaar verbond<strong>en</strong> (Oser & Veugelers, 2008).<br />
Het proces van burgerschaps<strong>vorming</strong> kan wordt gezi<strong>en</strong> als positionering in praktijk<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> discours<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> individu maakt bewust <strong>en</strong> onbewust keuzes in deze positionering,<br />
construeert eig<strong>en</strong> narratiev<strong>en</strong> <strong>en</strong> transformeert praktijk<strong>en</strong>.<br />
Het zich positioner<strong>en</strong> vindt niet alle<strong>en</strong> plaats op het formeel politieke niveau maar<br />
ook op het gebied van de ‘civil society’, informele <strong>en</strong> formele omgangsvorm<strong>en</strong>, binn<strong>en</strong><br />
politieke kaders als de staat (Nederland) <strong>en</strong> in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate op interstatelijk<br />
niveau (Europa). Banks (2004) ziet burgerschaps<strong>vorming</strong> als deels overlapp<strong>en</strong>de<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> in het culturele, nationale <strong>en</strong> werelddomein.<br />
Het gevaar dreigt dat burgerschap als iets statisch wordt gezi<strong>en</strong> waaraan bijvoorbeeld<br />
nieuwkomers in e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving, zoals jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> immigrant<strong>en</strong>, zich moet<strong>en</strong><br />
9
aanpass<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> dergelijke op integratie gerichte strategie misk<strong>en</strong>t het dynamische<br />
karakter van burgerschap, <strong>en</strong> reduceert democratie tot formeel handel<strong>en</strong> <strong>en</strong> omgangsvorm<strong>en</strong><br />
tot tijdloze norm<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> <strong>en</strong>gt e<strong>en</strong> dergelijk burgerschapsd<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
het burgerschapsdomein in tot de nationale staat. Het misk<strong>en</strong>t de interne dynamiek<br />
binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> staat <strong>en</strong> de complexe sam<strong>en</strong>hang van het lokale <strong>en</strong> het globale (Beck,<br />
1998).<br />
Burgerschap kan echter ook word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> als <strong>wereldburgerschap</strong> waar process<strong>en</strong><br />
van globalisering word<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong> op m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> <strong>en</strong> verantwoording nem<strong>en</strong><br />
voor de wereld. Het betreft hier dan wel ge<strong>en</strong> formeel type burgerschap maar wel<br />
e<strong>en</strong> morele categorie (Giroux, 1989; Nussbaum 1997; Veugelers, 2003, Suransky &<br />
Manschot, 2005). Op het begrip <strong>wereldburgerschap</strong> kom<strong>en</strong> we straks terug.<br />
In de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig <strong>en</strong> tachtig was er in het onderwijs veel aandacht voor mondiale<br />
<strong>vorming</strong>, voor wat er buit<strong>en</strong> Nederland gebeurde <strong>en</strong> hoe wij de ontwikkeling<strong>en</strong> buit<strong>en</strong><br />
Nederland kond<strong>en</strong> verbeter<strong>en</strong>. <strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong> was sterk gericht op ‘human<br />
developm<strong>en</strong>t’, sociaal-culturele ontwikkeling, economische ontwikkeling <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
versterking van de democratie. Wat is de situatie nu? We gaan eerst in op mondiale<br />
<strong>vorming</strong> in het Nederlands onderwijs in de jar<strong>en</strong> tachtig.<br />
1.2 <strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong> in het Nederlandse voortgezet onderwijs<br />
begin jar<strong>en</strong> tachtig<br />
In 1981 heeft het Kohnstamm Instituut e<strong>en</strong> onderzoek verricht naar de praktijk van<br />
mondiale <strong>vorming</strong> in het voortgezet onderwijs (Baltzer, Van der Doef, Karst<strong>en</strong> &<br />
Peetsma, 1981). In e<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong>lijstonderzoek werd bij doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> maatschappijleer,<br />
aardrijkskunde <strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is geïnv<strong>en</strong>tariseerd welke doel<strong>en</strong> zij belangrijk vond<strong>en</strong>.<br />
Het betrof e<strong>en</strong> survey-onderzoek onder 168 schol<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs.<br />
63% van de schol<strong>en</strong> nam aan het onderzoek deel, met in totaal 177 doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Er werd<strong>en</strong> vier doel<strong>en</strong> voorgelegd aan de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>:<br />
1) Het bewust mak<strong>en</strong> van de gelijkwaardigheid van andere cultur<strong>en</strong> <strong>en</strong> leefgewoont<strong>en</strong><br />
met de onze.<br />
2) Het lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> van de honger <strong>en</strong> ell<strong>en</strong>de in de Derde Wereld.<br />
3) Het gev<strong>en</strong> van politiek inzicht in de verhouding<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de Derde Wereld <strong>en</strong> de<br />
rest van de wereld.<br />
4) K<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> met verre land<strong>en</strong> <strong>en</strong> vreemde volk<strong>en</strong>.<br />
10
Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> aangev<strong>en</strong>: e<strong>en</strong>s, <strong>en</strong>igszins, of one<strong>en</strong>s.<br />
De doel<strong>en</strong> 1 (gelijkwaardigheid) <strong>en</strong> 3 (politieke verhouding<strong>en</strong>) kreg<strong>en</strong> veel steun<br />
van de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, respectievelijk 80% <strong>en</strong> 63%. Met de doel<strong>en</strong> 4 (k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong>) <strong>en</strong> 2<br />
(lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> ell<strong>en</strong>de) was m<strong>en</strong> het veel minder e<strong>en</strong>s.<br />
Bij de op<strong>en</strong> antwoord<strong>en</strong> werd met name gewez<strong>en</strong> op:<br />
1) Het gev<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> gevoel van verantwoordelijkheid <strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong>heid<br />
2) Sociaal-economische factor<strong>en</strong> <strong>en</strong> de afhankelijkheidsrelatie<br />
3) Historische ontwikkeling<strong>en</strong><br />
4) Sociaal-geografische factor<strong>en</strong><br />
Opvall<strong>en</strong>d bij de laatste 3 doel<strong>en</strong> is de relatie met schoolvakk<strong>en</strong>.De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zag<strong>en</strong><br />
mondiale <strong>vorming</strong> niet als e<strong>en</strong> apart vak, maar het komt aan de orde in diverse vakk<strong>en</strong>.<br />
De onderzoekers hebb<strong>en</strong> ook interviews gehoud<strong>en</strong> met doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Daarbij is o.a. gevraagd<br />
welke term de voorkeur verdi<strong>en</strong>t: ontwikkelingsproblematiek of mondiale<br />
<strong>vorming</strong>.<br />
De helft van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> geeft de voorkeur aan mondiale <strong>vorming</strong>, de andere<br />
helft aan ontwikkelingsproblematiek. De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> voorkeur hebb<strong>en</strong> voor<br />
mondiale <strong>vorming</strong> beschouwd<strong>en</strong> de ontwikkelingsproblematiek als onderdeel van<br />
mondiale <strong>vorming</strong> <strong>en</strong> me<strong>en</strong>d<strong>en</strong> dat mondiale <strong>vorming</strong> veel verder gaat dan alle<strong>en</strong> de<br />
problematiek van de Derde Wereld. Deze doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat mondiale <strong>vorming</strong><br />
tev<strong>en</strong>s inhoudt het legg<strong>en</strong> van relaties met de eig<strong>en</strong> leefomgeving van de leerling<strong>en</strong>.<br />
In ons onderzoek legg<strong>en</strong> wij dezelfde vier doel<strong>en</strong> van mondiale <strong>vorming</strong> voor aan de<br />
doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Wij vrag<strong>en</strong> aan h<strong>en</strong> hoe zij nu d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over deze doel<strong>en</strong>.<br />
1.3 Kosmopolitisme<br />
Beck (1998) spreekt van e<strong>en</strong> kosmopolitisering van de wereld. Kosmopolitisering<br />
geeft aan dat e<strong>en</strong> mondiale dynamiek op velerlei terrein de overhand heeft gekreg<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> doorwerkt tot in de lokale perceptie van de eig<strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeit (Beck, 1998, p.65). In<br />
de publieke opinie <strong>en</strong> in het marketingd<strong>en</strong>k<strong>en</strong> wordt kosmopolitisme neergezet als<br />
e<strong>en</strong> elitair gevoel zich losmak<strong>en</strong>d van de territoriale geme<strong>en</strong>schap. In deze vorm van<br />
kosmopolitisering is er ge<strong>en</strong> aandacht voor sociaal-politieke verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor<br />
11
de destructieve bijwerking<strong>en</strong> van globalisering. Het is e<strong>en</strong> verheerlijking van wat in<br />
het begin van de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig het ‘Peter Stuyvesant gevoel’ werd g<strong>en</strong>oemd.<br />
Binn<strong>en</strong> morele educatie wordt e<strong>en</strong> andere invulling van het begrip kosmopolitisme<br />
gegev<strong>en</strong>. Baanbrek<strong>en</strong>d hierin is het werk van Nussbaum, rec<strong>en</strong>te publicaties in deze<br />
lijn zijn van Appiah (2003), S<strong>en</strong> (2006) <strong>en</strong> Hans<strong>en</strong> (2008). De red<strong>en</strong>ering van Nussbaum<br />
is als volgt (wij baser<strong>en</strong> ons hier op Suransky <strong>en</strong> Manschot, 2005, p. 67). De<br />
eerste <strong>en</strong> belangrijkste id<strong>en</strong>titeit van de m<strong>en</strong>s is het m<strong>en</strong>s-zijn. T<strong>en</strong> tweede, alle<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zijn lid van de <strong>en</strong>e all<strong>en</strong> omvatt<strong>en</strong>de m<strong>en</strong>selijke geme<strong>en</strong>schap <strong>en</strong> di<strong>en</strong><strong>en</strong> als<br />
zodanig te word<strong>en</strong> behandeld. Het kosmopolitisme beoogt de humanitaire moraal tot<br />
e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk <strong>en</strong> e<strong>en</strong> kwaliteit van het lokale lev<strong>en</strong> zelf te mak<strong>en</strong>. Daardoor komt alle<br />
aandacht te ligg<strong>en</strong> bij de vraag hoe e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap de humanitaire waard<strong>en</strong> in<br />
haar lokale nationaliteit opneemt; hoe bereikt wordt dat het trekk<strong>en</strong> van gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> dat<br />
eig<strong>en</strong> is aan politiek bedrijv<strong>en</strong>, niet tot uitsluiting leidt die inhumaan wordt; hoe m<strong>en</strong><br />
vreemdeling<strong>en</strong> respectvol tegemoet treedt binn<strong>en</strong> de eig<strong>en</strong> gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich ev<strong>en</strong><br />
respectvol gedraagt naar buit<strong>en</strong>.<br />
Suransky <strong>en</strong> Manschot pleit<strong>en</strong> voor kosmopolitisch onderwijs (Suransky & Manschot,<br />
2005, p. 68). Door kosmopolitisch onderwijs:<br />
• Ler<strong>en</strong> we meer over onszelf. Door naar onszelf te kijk<strong>en</strong> vanuit het perspectief<br />
van ander<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> we onze eig<strong>en</strong> praktijk<strong>en</strong> beter;<br />
• Zijn we beter in staat om problem<strong>en</strong> op te loss<strong>en</strong> die om e<strong>en</strong> internationale aanpak<br />
vrag<strong>en</strong>;<br />
• Herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> we onze verantwoordelijkhed<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de rest van de<br />
wereld;<br />
• Kunn<strong>en</strong> we beter <strong>en</strong> consist<strong>en</strong>ter beargum<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> welke verschill<strong>en</strong> we werkelijk<br />
bereid zijn te verdedig<strong>en</strong>.<br />
De ess<strong>en</strong>tie van Nussbaum’s stellingname wat betreft kosmopolitisme berust op haar<br />
idee dat het moreel niet verdedigbaar is om geografische gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> die moreel gezi<strong>en</strong><br />
immers vrij arbitrair zijn, tot fundam<strong>en</strong>t van burgerschaps<strong>vorming</strong> te mak<strong>en</strong>. Het<br />
sterke van het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> van Nussbaum is dat zij in burgerschaps<strong>vorming</strong> e<strong>en</strong> moreel<br />
appèl doet. Dit moreel appèl zou het criterium moet<strong>en</strong> zijn voor het handel<strong>en</strong>. Del<strong>en</strong><br />
met elkaar, verantwoordelijkheid voel<strong>en</strong> voor elkaar, voorkom<strong>en</strong> van uitsluiting zijn<br />
daarbinn<strong>en</strong> ess<strong>en</strong>tiële elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Onderbelicht in het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> van Nussbaum over kosmopolitisering blijv<strong>en</strong> de concrete<br />
sociale <strong>en</strong> politieke machtsverhouding<strong>en</strong>: zowel op het niveau van de globalisering<br />
als op het lokale politieke niveau. Verandering<strong>en</strong> van sociale verhouding<strong>en</strong> in<br />
12
de richting van meer gelijkheid <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong> in de richting van meer<br />
democratische verhouding<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de noodzakelijke strijd hiervoor word<strong>en</strong> onderbelicht.<br />
E<strong>en</strong> dergelijke strijd gaat dan niet alle<strong>en</strong> om m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> meer mogelijkhed<strong>en</strong> te<br />
bied<strong>en</strong>, maar om die kans<strong>en</strong> op die mogelijkhed<strong>en</strong> middels sociale <strong>en</strong> politieke verandering<strong>en</strong><br />
te vergrot<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> moreel appèl kan mobiliser<strong>en</strong>, inzicht in <strong>en</strong> participatie<br />
aan sociale actie <strong>en</strong> democratische praktijk<strong>en</strong> kan concrete handelingsperspectiev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> attitudes ontwikkel<strong>en</strong> (Westheimer & Kahne, 2004; Westheimer, 2008).<br />
1.4 Morele educatie ingebed in politieke verhouding<strong>en</strong><br />
In diverse rec<strong>en</strong>te publicaties wordt e<strong>en</strong> invulling van <strong>wereldburgerschap</strong> als morele<br />
categorie bekritiseert. Mouffe (2008), Parker (2004), S<strong>en</strong> (2006) <strong>en</strong> Thayer-Bacon<br />
(2007) gev<strong>en</strong> aan dat morele waard<strong>en</strong> altijd in politieke verhouding<strong>en</strong> functioner<strong>en</strong>.<br />
Met name Mouffe <strong>en</strong> Thayer-Bacon pleit<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> sterkere gerichtheid op het<br />
verander<strong>en</strong> van politieke verhouding<strong>en</strong> in de richting van meer gelijkheid, maar ook<br />
van erk<strong>en</strong>ning van diversiteit. Deze diversiteit is dan niet e<strong>en</strong> gevolg van ongelijke<br />
politieke verhouding<strong>en</strong>, maar op bewuste culturele keuzes die in principe als gelijkwaardig<br />
word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong>. In deze visie krijg<strong>en</strong> waard<strong>en</strong> pas betek<strong>en</strong>is in concrete verhouding<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> kritisch-emancipatorische vorm van <strong>wereldburgerschap</strong> zou dan ook<br />
deze politieke verhouding<strong>en</strong> tot object di<strong>en</strong><strong>en</strong> te nem<strong>en</strong>. Het gaat, om de red<strong>en</strong>ering<br />
door te trekk<strong>en</strong> naar democratie niet alle<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> vorm van sam<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>, maar ook<br />
e<strong>en</strong> gericht zijn op meer gelijke politieke <strong>en</strong> sociale verhouding<strong>en</strong>. Democratie zou<br />
in deze ‘strong s<strong>en</strong>se’ (Barber, 1984) gericht moet<strong>en</strong> zijn op ‘social justice’ (Westheimer<br />
& Kahne, 2004). Het is dan in onze eig<strong>en</strong> visie op e<strong>en</strong> kritisch-democratisch<br />
burgerschap gericht op het bestrijd<strong>en</strong> van ongelijkheid (Le<strong>en</strong>ders, Veugelers & De<br />
Kat, 2008), op meer aandacht voor hoe onderwijs bijdraagt aan reproductie <strong>en</strong> transformatie<br />
van maatschappelijke verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong> waarbij de onderwijspolitiek gericht<br />
is op bewustwording <strong>en</strong> ‘empowerm<strong>en</strong>t’. Maar wat betek<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> dergelijke meer<br />
politieke vorm van <strong>wereldburgerschap</strong> voor het Nederlands onderwijs. Deze vraag<br />
krijgt e<strong>en</strong> belangrijke plaats in dit onderzoek.<br />
Sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>d <strong>en</strong> in onze eig<strong>en</strong> woord<strong>en</strong> onderscheid<strong>en</strong> we drie vorm<strong>en</strong> van hed<strong>en</strong>daags<br />
<strong>wereldburgerschap</strong>:<br />
• E<strong>en</strong> op<strong>en</strong> <strong>wereldburgerschap</strong> dat erk<strong>en</strong>t dat de wereld kleiner is geword<strong>en</strong>, dat<br />
de hele wereld meer op elkaar betrokk<strong>en</strong> is <strong>en</strong> dat gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> overschred<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>.<br />
13
• E<strong>en</strong> moreel <strong>wereldburgerschap</strong> gebaseerd op morele categorieën als gelijkheid<br />
<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> die de verantwoordelijkheid erk<strong>en</strong>t voor de wereld als geheel.<br />
• E<strong>en</strong> sociaal-politiek <strong>wereldburgerschap</strong> gericht op verandering van politieke<br />
verhouding<strong>en</strong> in de richting van meer gelijkheid in machtsverhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong> in<br />
waardering van culturele diversiteit.<br />
1.5 Het sam<strong>en</strong>gaan van uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de visies<br />
In e<strong>en</strong> eerder uitgevoerd kortlop<strong>en</strong>d onderwijsonderzoek hebb<strong>en</strong> we aandacht besteed<br />
aan hoe het onderwijs reageerde op 9/11 <strong>en</strong> andere maatschappelijke ingrijp<strong>en</strong>de<br />
gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> (Veugelers, Derriks & De Kat, 2006). De resultat<strong>en</strong> van dat<br />
onderzoek lat<strong>en</strong> goed zi<strong>en</strong> hoe morele categorieën ingebed zijn in sociale, culturele<br />
<strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong>. Onderwijs kan niet los word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> van verhouding<strong>en</strong>.<br />
Onderwijsbeleid in e<strong>en</strong> land <strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk in elke school <strong>en</strong> bij elke educatieve professional<br />
is afhankelijke van de pedagogische visie van betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong>, van de positionering<br />
in discours<strong>en</strong> <strong>en</strong> praktijk<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> dergelijke visie is nooit e<strong>en</strong>duidig <strong>en</strong> volledig<br />
coher<strong>en</strong>t maar altijd e<strong>en</strong> ‘bricolage’ van voorhand<strong>en</strong> zijnde discours<strong>en</strong> die op<br />
e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> wijze met elkaar word<strong>en</strong> verbond<strong>en</strong> <strong>en</strong> word<strong>en</strong> gereconstrueerd.<br />
Spring (2004) laat zi<strong>en</strong> hoe in de huidige verhouding<strong>en</strong> op wereldniveau vier ideologieën<br />
dominant zijn:<br />
1) ‘Nation-building’. Elk land probeert via onderwijs de natie te vorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> sam<strong>en</strong><br />
te houd<strong>en</strong>. Moedertaalonderwijs, vaderlandse geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> eig<strong>en</strong> cultuur zijn<br />
daarbij ess<strong>en</strong>tiële inhoud<strong>en</strong>. Deze visie heeft veel invloed op burgerschaps<strong>vorming</strong>.<br />
2) ‘M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> schol<strong>en</strong> voor de “global free market”’. Standaardisering van onderwijs<br />
wereldwijd, met de nadruk op uitwisselbaarheid, ‘het vrije markt d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>’ <strong>en</strong> geloof<br />
in technologische vooruitgang.<br />
3) ‘Globalizing morality: human rights education’. Hier ligt de nadruk op m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong><br />
onderwijs, op bevordering van democratie, op vredesonderwijs, <strong>en</strong> op<br />
m<strong>en</strong>selijke omgangsvorm<strong>en</strong> in de sam<strong>en</strong>leving.<br />
4) ‘Environm<strong>en</strong>tal ideologies’. Hier ligt het acc<strong>en</strong>t op milieu, duurzaamheid, verhouding<br />
m<strong>en</strong>s <strong>en</strong> natuur. Deze ideologie krijgt rec<strong>en</strong>t veel aandacht.<br />
Spring geeft aan dat in het onderwijsbeleid van e<strong>en</strong> staat deze vier ideologieën sam<strong>en</strong>gaan.<br />
Veelal is de verbinding van ‘m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> schol<strong>en</strong> voor de global free market’<br />
<strong>en</strong> ‘nation-building’ dominant. Land<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> sterk verschill<strong>en</strong> in het belang wordt<br />
14
gehecht aan moraliteit gericht op m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan duurzaamheid <strong>en</strong> aan de<br />
concrete invulling<strong>en</strong> van deze ideologieën. E<strong>en</strong> vergelijkbare constructie vind<strong>en</strong> wij<br />
op het niveau van individu<strong>en</strong>. In ons onderzoek zull<strong>en</strong> wij dan ook in de narratiev<strong>en</strong><br />
van de geïnterviewd<strong>en</strong> deze bricolage ruimte gev<strong>en</strong> <strong>en</strong> analyser<strong>en</strong>. Wij beginn<strong>en</strong><br />
echter met analytisch e<strong>en</strong> aantal elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van <strong>wereldburgerschap</strong> te onderscheid<strong>en</strong>.<br />
1.6 Elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van <strong>wereldburgerschap</strong><br />
De theoretische oriëntatie op <strong>wereldburgerschap</strong> levert de volg<strong>en</strong>de onderscheiding<strong>en</strong><br />
op:<br />
a. Door globalisering hebb<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> meer met elkaar te mak<strong>en</strong>. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
dus k<strong>en</strong>nis van andere cultur<strong>en</strong> nodig om met elkaar te kunn<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> (k<strong>en</strong>nis)<br />
b. Wereldburgerschap drukt uit dat je gericht b<strong>en</strong>t op de hele wereld <strong>en</strong> op<strong>en</strong>staat<br />
voor nieuwe ervaring<strong>en</strong> (op<strong>en</strong> houding)<br />
c. Wereldburgerschap drukt uit dat je verantwoordelijkheid neemt voor de wereld<br />
als geheel <strong>en</strong> de m<strong>en</strong>sheid die de aarde bewoont (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>).<br />
d. Wereldburgerschap drukt uit dat je mee wil werk<strong>en</strong> aan het vergrot<strong>en</strong> van de<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> van alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>swaardig bestaan te lijd<strong>en</strong> (bevordering<br />
mogelijkhed<strong>en</strong>)<br />
e. Wereldburgerschap wil zegg<strong>en</strong> dat je verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> groep<strong>en</strong><br />
positief waardeert (diversiteit)<br />
f. Wereldburgerschap heeft te mak<strong>en</strong> met sociale <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
werkt aan meer gelijke verhouding<strong>en</strong>. (naar gelijkheid in verhouding<strong>en</strong>)<br />
g. Wereldburgerschap heeft e<strong>en</strong> globale <strong>en</strong> e<strong>en</strong> lokale compon<strong>en</strong>t. Ook op lokaal<br />
niveau moet je k<strong>en</strong>nis hebb<strong>en</strong>, op<strong>en</strong>staan, verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>, mogelijkhed<strong>en</strong><br />
vergrot<strong>en</strong> <strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> waarder<strong>en</strong> (lokale compon<strong>en</strong>t).<br />
In de interviews word<strong>en</strong> deze onderscheiding<strong>en</strong> aan de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voorgelegd met<br />
als vrag<strong>en</strong>:<br />
• Welke van de zev<strong>en</strong> visies vind je vanuit jouw vak belangrijk (probeer te rangord<strong>en</strong><strong>en</strong>)?<br />
• Geef voorbeeld<strong>en</strong> wat dit betek<strong>en</strong>t voor je onderwijspraktijk.<br />
• Geef ervaring<strong>en</strong>.<br />
• Formuleer nieuwe voornem<strong>en</strong>s.<br />
15
2 Onderzoeksopzet <strong>en</strong> uitvoering<br />
2.1 Onderzoeksvrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> onderzoeksactiviteit<strong>en</strong><br />
De onderzoeksvrag<strong>en</strong> zijn:<br />
1) Wat zijn eig<strong>en</strong>tijdse vorm<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> mondiaal burgerschap <strong>en</strong> burgerschaps<strong>vorming</strong><br />
in het voortgezet onderwijs?<br />
2) Hoe d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> over burgerschaps<strong>vorming</strong> in e<strong>en</strong> mondiaal perspectief?<br />
3) Wat zijn voor de huidige tijd <strong>en</strong> de nabije toekomst aangepaste inhoud<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
werkvorm<strong>en</strong>?<br />
In het voortgezet onderwijs kunn<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van vakk<strong>en</strong> als maatschappijleer, geschied<strong>en</strong>is,<br />
economie, aardrijkskunde, godsdi<strong>en</strong>st/lev<strong>en</strong>sbeschouwing <strong>en</strong> literatuur<br />
aandacht bested<strong>en</strong> aan mondiale burgerschaps<strong>vorming</strong>.<br />
Onderzoeksactiviteit<strong>en</strong><br />
Het onderzoek bestaat uit e<strong>en</strong> literatuurstudie, gesprekk<strong>en</strong> met vakdeskundig<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
met doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in schol<strong>en</strong>.<br />
• Het onderzoek start met e<strong>en</strong> literatuurstudie over burgerschaps<strong>vorming</strong> in mondiaal<br />
perspectief in het voortgezet onderwijs.<br />
• Interviews met inhoudelijke deskundig<strong>en</strong> van relevante schoolvakk<strong>en</strong> (leerplanontwikkelaars<br />
<strong>en</strong> vakdidactici).<br />
• Interviews met doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> aantal schol<strong>en</strong> (vmbo <strong>en</strong> havo/vwo). Op deze<br />
schol<strong>en</strong> word<strong>en</strong> de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van relevante vakk<strong>en</strong> geïnterviewd. Het acc<strong>en</strong>t ligt<br />
op het vastlegg<strong>en</strong> van het curriculum zoals de school het aanbiedt. Sam<strong>en</strong>hang<br />
<strong>en</strong> achterligg<strong>en</strong>de visie word<strong>en</strong> nadrukkelijk onderzocht.<br />
2.2 Uitvoering van het onderzoek<br />
Met in totaal 9 person<strong>en</strong> zijn uitgebreide interviews gehoud<strong>en</strong>. De geïnterviewd<strong>en</strong><br />
ontving<strong>en</strong> de interviewleidraad vooraf. In de interviews kreg<strong>en</strong> de geïnterviewd<strong>en</strong><br />
ruim de geleg<strong>en</strong>heid om hun eig<strong>en</strong> verhaal te vertell<strong>en</strong>. Van de interviews zijn uit-<br />
17
gebreide verslag<strong>en</strong> gemaakt. De tekst<strong>en</strong> van de geïnterviewd<strong>en</strong> zijn gegroepeerd<br />
onder de vrag<strong>en</strong> van het onderzoek.<br />
De uitgeschrev<strong>en</strong> verslag<strong>en</strong> liet<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat de geïnterviewd<strong>en</strong> inderdaad deskundig<br />
zijn op het terrein. Wij hebb<strong>en</strong> gekoz<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> ‘dikke’ wijze van analyser<strong>en</strong> in de<br />
zin van dat wij per persoon uitgebreide narratiev<strong>en</strong> weergev<strong>en</strong> die wij vervolg<strong>en</strong>s<br />
nader analyser<strong>en</strong> aan de hand van onze onderzoeksvrag<strong>en</strong>.<br />
Karakteristiek<strong>en</strong> geïnterviewd<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
De groep geïnterviewd<strong>en</strong> bestond uit de volg<strong>en</strong>de person<strong>en</strong>:<br />
- Vakdidacticus maatschappijleer<br />
- Vakdidacticus geschied<strong>en</strong>is<br />
- Vakdidactica aardrijkskunde<br />
- Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vwo<br />
- Doc<strong>en</strong>te geschied<strong>en</strong>is vwo<br />
- Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vmbo<br />
- Doc<strong>en</strong>te lev<strong>en</strong>sbeschouwing vmbo<br />
- Schoolleiders vwo<br />
In de tekst word<strong>en</strong> zij ook op deze wijze opgevoerd.<br />
2.3 Interviewleidraad<br />
De volg<strong>en</strong>de interviewleidraad is ontwikkeld <strong>en</strong> vooraf toegestuurd aan de person<strong>en</strong><br />
waarmee wij hebb<strong>en</strong> gesprok<strong>en</strong>.<br />
18<br />
‘INTERVIEWLEIDRAAD ONDERZOEK BURGERSCHAPS-<br />
VORMING IN MONDIAAL PERSPECTIEF<br />
INLEIDING<br />
We onderzoek<strong>en</strong> hoe burgerschaps<strong>vorming</strong> inhoudelijk in internationaal<br />
perspectief gezi<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong>. Wij will<strong>en</strong> met name ook<br />
wet<strong>en</strong> hoe dit tot uitdrukking komt in je schoolvak in het voortgezet<br />
onderwijs.<br />
D<strong>en</strong>k aan de volg<strong>en</strong>de mogelijk relevante onderscheiding<strong>en</strong>:<br />
o Verschil tuss<strong>en</strong> schooltyp<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs <strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> onderbouw <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>bouw
o Tuss<strong>en</strong> vroeger, nu <strong>en</strong> in de toekomst<br />
o Tuss<strong>en</strong> doel<strong>en</strong>, praktijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> effect<strong>en</strong>.<br />
o Tuss<strong>en</strong> jullie persoonlijke m<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> hoe in het algeme<strong>en</strong><br />
door de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van jouw vak daarover wordt gedacht<br />
o Maak e<strong>en</strong> onderscheid tuss<strong>en</strong> wat je in je eig<strong>en</strong> vak kunt<br />
do<strong>en</strong> <strong>en</strong> wat sam<strong>en</strong> met andere schoolvakk<strong>en</strong><br />
o Geef voorbeeld<strong>en</strong> van thema’s <strong>en</strong> activiteit<strong>en</strong>.<br />
o Beschrijf <strong>en</strong> analyseer eig<strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong> <strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong> van<br />
ander<strong>en</strong><br />
HET ACCENT LIGT OP: DOEN JULLIE ER WAT AAN<br />
VRAGEN:<br />
1. (op<strong>en</strong> start vraag) Schol<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> nu aandacht bested<strong>en</strong> aan<br />
burgerschaps<strong>vorming</strong>. Er wordt daarbij ook gesprok<strong>en</strong> over<br />
<strong>wereldburgerschap</strong> <strong>en</strong> burgerschap in e<strong>en</strong> internationaal<br />
perspectief. Waar d<strong>en</strong>k jij aan bij aandacht voor burgerschap in<br />
internationaal perspectief in het onderwijs, in het bijzonder voor<br />
jouw vak?<br />
2. In de jar<strong>en</strong> ‘80 werd gesprok<strong>en</strong> van mondiale <strong>vorming</strong>. Er<br />
werd<strong>en</strong> daar in beleidsstukk<strong>en</strong> 4 doel<strong>en</strong> geformuleerd. Zijn deze<br />
volg<strong>en</strong>s jou nog steeds relevant?:<br />
Antwoord met de categorieën: e<strong>en</strong>s, <strong>en</strong>igszins, one<strong>en</strong>s.<br />
o Geef toelichting<br />
o Geef voorbeeld<strong>en</strong><br />
o In hoeverre wordt er daadwerkelijk aandacht besteed aan<br />
deze doel<strong>en</strong><br />
o In hoeverre word<strong>en</strong> de beoogde leereffect<strong>en</strong> gerealiseerd bij<br />
leerling<strong>en</strong><br />
1) Het bewust mak<strong>en</strong> van de gelijkwaardigheid van andere<br />
cultur<strong>en</strong> <strong>en</strong> leefgewoont<strong>en</strong> met de onze.<br />
2) Het lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> van de honger <strong>en</strong> ell<strong>en</strong>de in de Derde Wereld.<br />
3) Het gev<strong>en</strong> van politiek inzicht in de verhouding<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de<br />
Derde Wereld <strong>en</strong> de rest van de wereld.<br />
4) K<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> met verre land<strong>en</strong> <strong>en</strong> vreemde volk<strong>en</strong>.<br />
19
20<br />
B<strong>en</strong> je het e<strong>en</strong>s met deze onderwijsdoel<strong>en</strong>, geef e<strong>en</strong> toelichting<br />
Noem ook voorbeeld<strong>en</strong> uit de onderwijspraktijk<br />
3. Teg<strong>en</strong>woordig wordt er niet meer gesprok<strong>en</strong> over mondiale<br />
<strong>vorming</strong>, maar over <strong>wereldburgerschap</strong>. Geeft dat volg<strong>en</strong>s jou<br />
andere acc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>? Zou ja welke?<br />
4. Wereldburgerschap kan vanuit visies word<strong>en</strong> ingevuld:<br />
a. Door globalisering hebb<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> meer met elkaar te<br />
mak<strong>en</strong>. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> dus k<strong>en</strong>nis van andere cultur<strong>en</strong> nodig<br />
om met elkaar te kunn<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> (k<strong>en</strong>nis)<br />
b. Wereldburgerschap drukt uit dat je gericht b<strong>en</strong>t op de hele<br />
wereld <strong>en</strong> op<strong>en</strong>staat voor nieuwe ervaring<strong>en</strong> (op<strong>en</strong> houding)<br />
c. Wereldburgerschap drukt uit dat je verantwoordelijkheid<br />
neemt voor de wereld als geheel <strong>en</strong> de m<strong>en</strong>sheid die de aarde<br />
bewoont (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>).<br />
d. Wereldburgerschap drukt uit dat je mee wil werk<strong>en</strong> aan het<br />
vergrot<strong>en</strong> van de mogelijkhed<strong>en</strong> van alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> om e<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>swaardig bestaan te lijd<strong>en</strong> (bevordering mogelijkhed<strong>en</strong>)<br />
e. Wereldburgerschap wil zegg<strong>en</strong> dat je verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> groep<strong>en</strong> positief waardeert (diversiteit)<br />
f. Wereldburgerschap heeft te mak<strong>en</strong> met sociale <strong>en</strong> politieke<br />
verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong> werkt aan meer gelijke verhouding<strong>en</strong>. (naar<br />
gelijkheid in verhouding<strong>en</strong>)<br />
g. Wereldburgerschap heeft e<strong>en</strong> globale <strong>en</strong> e<strong>en</strong> lokale<br />
compon<strong>en</strong>t. Ook op lokaal niveau moet je k<strong>en</strong>nis hebb<strong>en</strong>,<br />
op<strong>en</strong>staan, verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>, mogelijkhed<strong>en</strong><br />
vergrot<strong>en</strong> <strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> waarder<strong>en</strong> (lokale compon<strong>en</strong>t).<br />
Welke van de 7 visies vind je vanuit jouw vak belangrijk (probeer<br />
te rangord<strong>en</strong><strong>en</strong>), geef voorbeeld<strong>en</strong> wat dit betek<strong>en</strong>t voor je<br />
onderwijspraktijk. Geef ervaring<strong>en</strong>. Formuleer nieuwe voornem<strong>en</strong>s.<br />
5. Wat is het lastigste om op het gebied van <strong>wereldburgerschap</strong> in<br />
het onderwijs te realiser<strong>en</strong>?<br />
6. Wat zou de kom<strong>en</strong>de jar<strong>en</strong> op dit terrein meer aandacht moet<strong>en</strong><br />
krijg<strong>en</strong>?’
3 E<strong>en</strong> weergave <strong>en</strong> analyse van de<br />
gesprekk<strong>en</strong><br />
De gesprekk<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> rijk materiaal. Wij kiez<strong>en</strong> er daarom voor om de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
uitgebreid zelf aan het woord te lat<strong>en</strong>. Per vraag citer<strong>en</strong> we uit de verslag<strong>en</strong> van de<br />
gesprekk<strong>en</strong>.<br />
1) Hoe d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nu over burgerschaps<strong>vorming</strong> in mondiaal perspectief?<br />
2) Hoe d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nu over mondiale <strong>vorming</strong>?<br />
3) Wat is volg<strong>en</strong>s doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het verschil tuss<strong>en</strong> mondiale <strong>vorming</strong> <strong>en</strong> burgerschaps<strong>vorming</strong>?<br />
4) Verschill<strong>en</strong>de visies op <strong>wereldburgerschap</strong><br />
5) Wat is lastig volg<strong>en</strong>s de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
6) Wat zou meer aandacht moet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>?<br />
Per vraag mak<strong>en</strong> wij als onderzoekers e<strong>en</strong> analyse, wij prober<strong>en</strong> daarbij dicht bij de<br />
antwoord<strong>en</strong> van de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>. Wij analyser<strong>en</strong> daarbij vanuit het in hoofdstuk<br />
geschetste theoretische kader.<br />
3.1 Hoe d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nu over burgerschaps<strong>vorming</strong> in<br />
mondiaal perspectief?<br />
Vakdidacticus maatschappijleer:<br />
‘Burgerschap op nationaal niveau is al lastig, <strong>wereldburgerschap</strong> al<br />
helemaal. Lat<strong>en</strong> we niet te veel pret<strong>en</strong>ties hebb<strong>en</strong> over <strong>wereldburgerschap</strong><br />
<strong>en</strong> dat je dat via onderwijs alle<strong>en</strong> zou kunn<strong>en</strong> bereik<strong>en</strong>.<br />
In ons vak zit toch altijd e<strong>en</strong> beetje e<strong>en</strong> afwijking naar links: veel<br />
bevlog<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die het goede met de wereld voor hebb<strong>en</strong>. Er zijn<br />
echter meer vakk<strong>en</strong> die aandacht bested<strong>en</strong> aan burgerschaps<strong>vorming</strong>.<br />
Op school moet je leerlijn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> voor mondiale<br />
<strong>vorming</strong>.’<br />
Vakdidacticus geschied<strong>en</strong>is:<br />
‘Bij geschied<strong>en</strong>is zou je het over <strong>wereldburgerschap</strong> moet<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> van de belangrijke doel<strong>en</strong> van geschied<strong>en</strong>is is ver-<br />
21
22<br />
ruiming <strong>en</strong> verbreding van het perspectief van leerling<strong>en</strong>. Daarbij<br />
houd je rek<strong>en</strong>ing met de leeftijd van leerling<strong>en</strong>. Geleidelijk aan<br />
verbred<strong>en</strong> we de blik van de leerling<strong>en</strong>. In het basisonderwijs ligt<br />
het acc<strong>en</strong>t op nabijheid. In de onderbouw vo op het verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van<br />
het vreemde <strong>en</strong> geheimzinnige, dat raakt al aan mondiale zak<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
in de bov<strong>en</strong>bouw mak<strong>en</strong> we de blik zo ruim mogelijk. Daar gaat het<br />
om alomvatt<strong>en</strong>d kijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> je eig<strong>en</strong> visie ter discussie durv<strong>en</strong> stell<strong>en</strong><br />
door bijvoorbeeld met de og<strong>en</strong> van de wereld naar e<strong>en</strong> Nederlands<br />
probleem te kijk<strong>en</strong>. Voor <strong>wereldburgerschap</strong> is dat belangrijk. Met<br />
name vijfti<strong>en</strong>- zesti<strong>en</strong>jarig<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> de geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> de aarde<br />
e<strong>en</strong>s kunn<strong>en</strong> bekijk<strong>en</strong> met de og<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> marsmannetje: bezie de<br />
geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> het verloop van conflict<strong>en</strong> e<strong>en</strong>s op e<strong>en</strong> andere<br />
manier. Het Midd<strong>en</strong>-Oost<strong>en</strong>conflict bijvoorbeeld heb ik behandeld<br />
in de klas door e<strong>en</strong> grote foto vanuit de ruimte te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>: dit is<br />
het gebied waar het allemaal gebeurt. Dat had zijn uitwerking: hoe<br />
kan het dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zulke conflict<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> elkaar zo te na staan<br />
op zo’n klein gebied. Dat was het perspectief van buit<strong>en</strong> af. Dat is<br />
belangrijk voor het duid<strong>en</strong> van conflict<strong>en</strong>: er niet in opgaan, maar<br />
het overzicht houd<strong>en</strong>. Dat is e<strong>en</strong> van de belangrijke zak<strong>en</strong> bij<br />
mondiale <strong>vorming</strong>: de betrekkelijkheid van zak<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> aan<br />
zesti<strong>en</strong>-, zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> <strong>en</strong> achtti<strong>en</strong>jarig<strong>en</strong>. Maar ook in de 1e klas van<br />
het vmbo kun je burgerschapselem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> naar vor<strong>en</strong> hal<strong>en</strong>, maar<br />
andere, zoals de zorg voor de omgeving, de buurt. Later komt de<br />
uitbreiding. Je moet niet teveel tegelijkertijd will<strong>en</strong> <strong>en</strong> meegaan met<br />
de leeftijd van de leerling<strong>en</strong>. Het broeikaseffect is niet voor<br />
kinder<strong>en</strong> van de lagere school, die hebb<strong>en</strong> dan ge<strong>en</strong> hoop meer.<br />
Er is behoefte aan e<strong>en</strong> leerlijn burgerschaps<strong>vorming</strong>, niet zomaar<br />
mete<strong>en</strong> mondiaal, maar echt opgezet vanuit de ontwikkeling van<br />
leerling<strong>en</strong>. Er is e<strong>en</strong> geleidelijke opbouw nodig. Er is eerst e<strong>en</strong><br />
vorm van nationale id<strong>en</strong>titeit nodig, zoals met je voetbalclub, je<br />
kerk, dat moet eerst gebeur<strong>en</strong>, van daaruit kun je het verbred<strong>en</strong>,<br />
blijkt in de praktijk. Andersom werkt veel minder. Eerst zorg<strong>en</strong> dat<br />
je weet wie je b<strong>en</strong>t, dan kun je het uitbreid<strong>en</strong>. Burgerschap<br />
betek<strong>en</strong>t: zorg voor je directe omgeving, voor de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in je klas.<br />
Er is e<strong>en</strong> soort werkverdeling tuss<strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> maatschappijleer<br />
als het gaat om burgerschaps<strong>vorming</strong>. Wij vond<strong>en</strong> dat het<br />
vooral bij maatschappijleer aan de orde moest kom<strong>en</strong>. Burger-
schapskunde, het inricht<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> omgeving, is vooral maatschappijleer.<br />
Burgerschap telde impliciet altijd wel mee bij geschied<strong>en</strong>is,<br />
maar wij kek<strong>en</strong> vooral naar ontwikkeling<strong>en</strong>. Op dit mom<strong>en</strong>t<br />
is er bij geschied<strong>en</strong>is de notie dat ook zij moet<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong> aan<br />
burgerschaps<strong>vorming</strong>. Burgerschaps<strong>vorming</strong> is vooral verantwoordelijkheid<br />
voor je omgeving, <strong>en</strong> van daaruit voor meer. Maar<br />
burgerschaps<strong>vorming</strong> is niet het doel van elke geschied<strong>en</strong>is leraar.<br />
Het wordt vaak institutioneel gegev<strong>en</strong>: politiek, wett<strong>en</strong>, staatsinrichting,<br />
bijna juridisch, terwijl het ook anders kan door e<strong>en</strong><br />
andere invalshoek te nem<strong>en</strong>, zoals bijvoorbeeld macht. Dat gebeurt<br />
nu vaker, daardoor leeft het meer bij leerling<strong>en</strong>.<br />
We zijn nu bezig met e<strong>en</strong> Europees geschied<strong>en</strong>is project getiteld:<br />
Europa, contin<strong>en</strong>t van migrant<strong>en</strong>. Wij zett<strong>en</strong> dit op sam<strong>en</strong> met vier<br />
andere lerar<strong>en</strong>opleiding<strong>en</strong> uit andere land<strong>en</strong>. Dit is e<strong>en</strong> project voor<br />
twaalf- tot zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>jarig<strong>en</strong>, met e<strong>en</strong> geleidelijke opbouw. Het<br />
begint bij de twaalfjarig<strong>en</strong> plaatselijk met ouders, grootouders.<br />
Vanuit de persoonlijke verhal<strong>en</strong> ga je op 15 jarige leeftijd naar de<br />
grote migraties kijk<strong>en</strong>, <strong>en</strong> nog later krijg je het probleem van de<br />
wereldwijde migratiegeschied<strong>en</strong>is. Al honderdduiz<strong>en</strong>d jaar is de<br />
m<strong>en</strong>sheid zich aan het verplaats<strong>en</strong>. De migratiegeschied<strong>en</strong>is is e<strong>en</strong><br />
heel mooi aangrijpingspunt om de blik te verruim<strong>en</strong>. Onder het<br />
motto: we zijn allemaal migrant<strong>en</strong>. Ik zie dit als e<strong>en</strong> vorm van<br />
burgerschaps<strong>vorming</strong>.’<br />
Vakdidactica aardrijkskunde:<br />
‘We zijn net met e<strong>en</strong> nieuw leerplan aardrijkskunde gestart voor<br />
havo <strong>en</strong> vwo, met nieuwe eindexam<strong>en</strong>doel<strong>en</strong>. Daarin zit het WBS<br />
perspectief als het ware ingebakk<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> voorbeeld: voorhe<strong>en</strong> was<br />
ik bij fysische geografie vooral bezig met Nederland, in het nieuwe<br />
programma behandel<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> meer mondiaal perspectief. Het gaat<br />
minder over Nederlandse regionale verschill<strong>en</strong> (bijvoorbeeld waar<br />
in Dr<strong>en</strong>the ligt klei of hoogve<strong>en</strong>?) <strong>en</strong> meer over mondiale sedim<strong>en</strong>tatie<br />
<strong>en</strong> reliëf zones. Ik leer de leerling<strong>en</strong> liever dat er gordels<br />
van afzetting<strong>en</strong> op de aarde herk<strong>en</strong>baar zijn. Nederland is niet<br />
uniek; in Nederland hebb<strong>en</strong> we bijvoorbeeld lossgrond, maar in<br />
China ook. Het is belangrijk dat de leerling<strong>en</strong> inzi<strong>en</strong> dat klimatologische<br />
omstandighed<strong>en</strong> op verschill<strong>en</strong>de plekk<strong>en</strong> in verschil-<br />
23
24<br />
l<strong>en</strong>de periodes voor dezelfde afzetting<strong>en</strong> zorg<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> mondiaal<br />
beeld voorkomt dat de k<strong>en</strong>nis ophoudt bij de Nederlandse gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>.<br />
Ik behandel met de leerling<strong>en</strong> vier onderwerp<strong>en</strong>: aarde, wereld, ontwikkelingsregio/land<br />
<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> leefomgeving. Het internationale<br />
perspectief, het WBS maakt van alle vier onderwerp<strong>en</strong> deel uit. Bij<br />
het onderwerp aarde: bij de vraag welk systeem de fysieke leefomgeving<br />
k<strong>en</strong>t, daar is dit het minst gemakkelijk te zi<strong>en</strong>. Het<br />
onderwerp wereld gaat over sociaal-geografische patron<strong>en</strong> in de<br />
wereld, daar zit e<strong>en</strong> duidelijke mondiaal perspectief in. Bij e<strong>en</strong> ontwikkelingsregio<br />
of land (Indonesië, ZO Azië) gaat het erom te lat<strong>en</strong><br />
zi<strong>en</strong> dat natuurlijke <strong>en</strong> sociale k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> op elkaar inwerk<strong>en</strong>, hoe<br />
ze op elkaar inwerk<strong>en</strong>, dat ze pass<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> patroon, maar dat elke<br />
situatie toch unieke k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> heeft. We lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat het<br />
hetzelfde is, maar toch anders. Bij de eig<strong>en</strong> leefomgeving hor<strong>en</strong> bijvoorbeeld<br />
actuele problem<strong>en</strong> van (rivier<strong>en</strong> <strong>en</strong>) wateroverlast, <strong>en</strong> die<br />
hor<strong>en</strong> bij mondiale klimaatverandering<strong>en</strong>. Nederland verandert niet<br />
alle<strong>en</strong> het klimaat. De problem<strong>en</strong> van stadswijk<strong>en</strong>, de stedelijke<br />
leefomgeving, hebb<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> met migrant<strong>en</strong> <strong>en</strong> migratieproblem<strong>en</strong>.<br />
Daar kan je ge<strong>en</strong> Nederlands hekje meer om zett<strong>en</strong>. Bij<br />
dat onderwerp zal je toch in moet<strong>en</strong> gaan op multiculturele<br />
sam<strong>en</strong>leving<strong>en</strong>.<br />
WBS hoort voor mij bij mijn vak, <strong>en</strong> het WBS perspectief hebb<strong>en</strong><br />
we in het nieuwe programma will<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Het nieuwe programma<br />
is door e<strong>en</strong> commissie uitgedacht waarvan ik deel<br />
uitmaakte. We hebb<strong>en</strong> duidelijk gekoz<strong>en</strong> voor de insteek van WBS.<br />
We hebb<strong>en</strong> daarbij heel veel met doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in alle regio’s van het<br />
land overlegd, omdat zij t<strong>en</strong> slotte het moet<strong>en</strong> do<strong>en</strong>.’<br />
Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vwo:<br />
‘In 4 havo <strong>en</strong> 5 vwo komt bij maatschappijleer het thema<br />
Internationale Politiek aan de orde. De leerling<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> dat<br />
thema e<strong>en</strong> onderwerp wat ze verder uitwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> waarover ze e<strong>en</strong><br />
pres<strong>en</strong>tatie houd<strong>en</strong>. Er is e<strong>en</strong> toets aan verbond<strong>en</strong>. De thema’s<br />
mog<strong>en</strong> niets met Nederland of Europa te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. De onderwerp<strong>en</strong><br />
die leerling<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> vaak met de actualiteit te<br />
mak<strong>en</strong>, zoals Al Qaeda, Irak, het Israëlisch Palestijns conflict. Er is<br />
ge<strong>en</strong> lesmateriaal Internationale Politiek, dus de leerling<strong>en</strong> zoek<strong>en</strong><br />
zelf alle informatie bij elkaar.
In mijn visie is WBS erg belangrijk. Politieke <strong>en</strong> sociaal<br />
economische ontwikkeling<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> plaats in Nederland.<br />
Het is heel belangrijk dat leerling<strong>en</strong> beseff<strong>en</strong> dat er op dat<br />
vlak meer buit<strong>en</strong> Nederland gebeurt dan binn<strong>en</strong> Nederland. De<br />
visie van de school was om betrokk<strong>en</strong> te zijn bij de armere wereld.<br />
De school heeft e<strong>en</strong> ziek<strong>en</strong>huis <strong>en</strong> e<strong>en</strong> school in Tanzania<br />
geadopteerd. Daar werd schoolbreed e<strong>en</strong> projectweek aan besteed<br />
waarin geld werd ingezameld, maar bijvoorbeeld ook motor<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
computers. De school doet dat nog steeds, maar dit jaar in Ghana.’<br />
Doc<strong>en</strong>te geschied<strong>en</strong>is vwo:<br />
‘Ik vind dat de leerling<strong>en</strong> iets over de rest van de wereld moet<strong>en</strong><br />
wet<strong>en</strong>. Ik vind <strong>wereldburgerschap</strong> e<strong>en</strong> moeizame term. We prober<strong>en</strong><br />
op school vooral voor elkaar te krijg<strong>en</strong> hoe we de leerling<strong>en</strong><br />
fatso<strong>en</strong>lijke Nederlandse burgers kunn<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> zijn. In de less<strong>en</strong><br />
maatschappijleer, aardrijkskunde <strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> de m<strong>en</strong>tor<br />
less<strong>en</strong> wordt vooral veel gesprok<strong>en</strong> over hoe je met elkaar omgaat<br />
<strong>en</strong> hoe het komt dat de wereld er uit ziet zoals die eruit ziet. Aandacht<br />
voor WBS is er bij de verplichte less<strong>en</strong> staatsinrichting, maar<br />
die less<strong>en</strong> word<strong>en</strong> voor meer dan regelgeving gebruikt. We beperk<strong>en</strong><br />
WBS niet tot omgangsvorm<strong>en</strong>. Het gaat om e<strong>en</strong> wijder<br />
perspectief. Hoe gedraag je je als verantwoordelijk m<strong>en</strong>s teg<strong>en</strong>over<br />
iedere<strong>en</strong>, dus ook hoe gedraag je je als m<strong>en</strong>s teg<strong>en</strong>over het grotere<br />
geheel, teg<strong>en</strong>over de Nederlandse staat.<br />
Ik heb over dat internationale perspectief erg nagedacht. Zit al 40<br />
jaar in het onderwijs. Er zijn twee red<strong>en</strong><strong>en</strong> waarom er steeds minder<br />
aandacht is voor het internationale perspectief. In de loop der tijd<br />
heeft geschied<strong>en</strong>is steeds meer ur<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> inlever<strong>en</strong>. Vroeger was<br />
er veel tijd voor andere cultur<strong>en</strong> <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving<strong>en</strong>, was er geschied<strong>en</strong>is<br />
van alle werelddel<strong>en</strong>. We hebb<strong>en</strong> nog maar de helft van de<br />
ur<strong>en</strong> over gehoud<strong>en</strong>. Verder wordt de leerstof steeds meer voorgeschrev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> daar valt WBS niet onder. Staatsinrichting is<br />
verplicht, <strong>en</strong> steeds meer Europa. Andere onderwerp<strong>en</strong>, zoals de<br />
VN, vall<strong>en</strong> helemaal weg. Dat zijn 4 regels in het boek geword<strong>en</strong>.<br />
Maar wijd ik daarover uit, dan kom ik aan de verplichte zak<strong>en</strong> niet<br />
toe.’<br />
25
Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vmbo:<br />
‘Voor mij gaat het om aandacht voor diversiteit, dat individu<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
wereldwijde betrokk<strong>en</strong>heid voel<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong><br />
als individu <strong>en</strong> burger. Ik vind WBS heel belangrijk in mijn<br />
vak, ik pas het voortdur<strong>en</strong>d toe, want maatschappijleer gaat over de<br />
sam<strong>en</strong>leving. Je b<strong>en</strong>t altijd met WBS bezig, maatschappijleer is e<strong>en</strong><br />
middel om WBS bij de leerling<strong>en</strong> bespreekbaar te mak<strong>en</strong>.<br />
Diversiteit is terug te vind<strong>en</strong> in de school. Ik maak dat bespreekbaar<br />
aan de hand van vooroordel<strong>en</strong> <strong>en</strong> stereotyp<strong>en</strong>. Ik probeer daarover<br />
e<strong>en</strong> compromis met de klas te sluit<strong>en</strong> zodanig dat ze elkaar beter<br />
begrijp<strong>en</strong>. Vooroordel<strong>en</strong> <strong>en</strong> stereotyp<strong>en</strong> gebruik ik als voorbeeld<br />
om verschill<strong>en</strong> én overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> met het doel dat ze<br />
elkaar beter ler<strong>en</strong> begrijp<strong>en</strong>.<br />
WBS kan bevorderd word<strong>en</strong> niet zozeer in mijn less<strong>en</strong>, want ik ga<br />
al tot het uiterste, maar wel door het schoolbreed toe te pass<strong>en</strong>,<br />
vakoverstijg<strong>en</strong>d. WBS is niet alle<strong>en</strong> iets voor maatschappijleer.<br />
Daar kan je het wel bespreekbaar mak<strong>en</strong>, maar of het daadwerkelijk<br />
vrucht<strong>en</strong> afwerpt, is afhankelijk van andere vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> de sam<strong>en</strong>leving.<br />
Er zou meer schoolbrede aandacht <strong>en</strong> beleid voor moet<strong>en</strong><br />
zijn. Nu is de aandacht afhankelijk van individuele doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Op<br />
mijn nieuwe school krijgt het schoolbreed aandacht, daar zijn we<br />
bezig met e<strong>en</strong> heel andere aanpak.’<br />
Doc<strong>en</strong>te lev<strong>en</strong>sbeschouwing vmbo:<br />
‘Ik heb drie belangrijke thema’s. Ik behandel in de brugklas het<br />
boek ‘Perspectief’, e<strong>en</strong> LEVO methode, over ‘thuis’. Over m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
die ge<strong>en</strong> thuis hebb<strong>en</strong>, asielzoekers, vluchteling<strong>en</strong>. Het is belangrijk<br />
dat leerling<strong>en</strong> zich verplaats<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> ander, zich verplaats<strong>en</strong> in hoe<br />
het is om ge<strong>en</strong> thuis te hebb<strong>en</strong>.<br />
In de onderbouw behandel ik ook bewust gebruik van product<strong>en</strong>,<br />
wat draag je, heb je aan. D<strong>en</strong>k je dat die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> goed betaald<br />
word<strong>en</strong>. Dat is dan de link met de sociaal-economische situatie. Ik<br />
spreek ze aan op hun verantwoordelijkheid <strong>en</strong> eig<strong>en</strong> rol daarin.<br />
Koop je goedkope banan<strong>en</strong> bijvoorbeeld, realiseer je je dan dat je<br />
daarmee etc. Hoe ga je daarmee om. Daarover wil ik discussie, wat<br />
wil je <strong>en</strong> wat kun je ermee. Ik wil ze niet dat ze het leed van de hele<br />
wereld op hun schouders lad<strong>en</strong>. Want met veel ding<strong>en</strong> kun je als<br />
kind niets, moet je ook niet naar jezelf toetrekk<strong>en</strong>. Ik vraag ze wel:<br />
26
wat wil je verander<strong>en</strong> als je later groot b<strong>en</strong>t. Ik wil ze de og<strong>en</strong><br />
op<strong>en</strong><strong>en</strong>, maar niet opzadel<strong>en</strong> met schuldgevoel. Ik help ze om zich<br />
daartoe te verhoud<strong>en</strong> door het bespreekbaar te mak<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> derde belangrijk thema is kinder<strong>en</strong> in aanraking br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> met /<br />
k<strong>en</strong>nis lat<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> met cultur<strong>en</strong> <strong>en</strong> religies van de wereld <strong>en</strong><br />
voorbeeld<strong>en</strong> daarvan, zoals Ghandi, religieuze voorbeeld<strong>en</strong> als<br />
Jezus <strong>en</strong> Mohammed. Kinder<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> het leuk daar iets over te<br />
ler<strong>en</strong>.<br />
Ik vertrek bij opdracht<strong>en</strong> bij de belevingswereld van de kinder<strong>en</strong>. In<br />
mijn klas zat<strong>en</strong> christ<strong>en</strong><strong>en</strong>, hindoes <strong>en</strong> moslims. Ik heb teg<strong>en</strong> ze<br />
gezegd: jullie wet<strong>en</strong> al zoveel van je eig<strong>en</strong> religie, wat voor vrag<strong>en</strong><br />
heb je nog. Ga dat zelf onderzoek<strong>en</strong> <strong>en</strong> vertel dat aan elkaar. Leer<br />
elkaar over je geloof <strong>en</strong> luister naar de vrag<strong>en</strong> die andere kinder<strong>en</strong><br />
erover hebb<strong>en</strong>. Dat werkte erg leuk. Het mer<strong>en</strong>deel van de kinder<strong>en</strong><br />
zegt: ik b<strong>en</strong> niks als het om geloof gaat. Dan zeg ik: iedere<strong>en</strong> heeft<br />
wel e<strong>en</strong> idee over wat goed <strong>en</strong> slecht is. Ik probeer ze bewust te<br />
mak<strong>en</strong> van waar zij hun ideeën vandaan hal<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat iedere<strong>en</strong><br />
erg<strong>en</strong>s weer anders over d<strong>en</strong>kt, ook al zijn ze van hetzelfde geloof.<br />
Basisding<strong>en</strong> probeer ik ze bewust van te mak<strong>en</strong>.<br />
In de bov<strong>en</strong>bouw zou ik zak<strong>en</strong> meer vanuit de ethische invalshoek<br />
bekijk<strong>en</strong>. Levo is voor mij met filosofie verwant. Daar zou ik het<br />
directer aanpakk<strong>en</strong>: directer ingaan op: wat is jouw belang, wat is<br />
jouw verantwoordelijkheid. Ik zou daar directe vrag<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> om<br />
aan te gev<strong>en</strong> hoe ingewikkeld het is <strong>en</strong> dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> allemaal verschill<strong>en</strong>de<br />
belang<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. In de bov<strong>en</strong>bouw zou ik expliciet<br />
mak<strong>en</strong> dat het om ethische vrag<strong>en</strong> gaat. Ik zou andere tekst<strong>en</strong><br />
gebruik<strong>en</strong>, iets theoretischer. E<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>de stap zou zijn: hoe<br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> religies over het sam<strong>en</strong>lev<strong>en</strong> met andere religies, wat zegg<strong>en</strong><br />
zij daarover. Nu gaan daar spookverhal<strong>en</strong> over. Die thema’s<br />
zou ik behandel<strong>en</strong>, over sam<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>, welke inspiratie m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
daarover uit hun geloof kunn<strong>en</strong> hal<strong>en</strong> in positieve <strong>en</strong> negatieve zin.<br />
Ik vind het belangrijk die andere niet negatieve kant te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>.<br />
Dat snapp<strong>en</strong> ze wel. ‘Ze zegg<strong>en</strong> dat ons geloof zo oorlogszuchtig<br />
is, maar kijk, wij zijn e<strong>en</strong> godsdi<strong>en</strong>st van vrede <strong>en</strong> naast<strong>en</strong>liefde’.<br />
Dan kom je erop dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> godsdi<strong>en</strong>st gebruik<strong>en</strong> voor hun<br />
belang<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat het oorlogszuchtige niet per se in de godsdi<strong>en</strong>st<br />
zit.<br />
27
28<br />
Dit programma heb ik niet kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong>, heb alle<strong>en</strong> in de onderbouw<br />
les gegev<strong>en</strong>. Dit bov<strong>en</strong>bouwprogramma zou ik met lez<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
discussiër<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> aangepakt.<br />
Ook moet<strong>en</strong> de leerling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> complexer beeld krijg<strong>en</strong> van de<br />
dichotomie Oost-West. Het westers gedachtegoed was er niet geweest<br />
zonder het oost<strong>en</strong>. Historische k<strong>en</strong>nis ontbreekt daar. Die<br />
historische k<strong>en</strong>nis is belangrijk voor ze om e<strong>en</strong> goede m<strong>en</strong>ing te<br />
kunn<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>.<br />
Dit is mijn b<strong>en</strong>adering. Mijn collega’s zoud<strong>en</strong> andere ding<strong>en</strong> do<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> collega zit meer op k<strong>en</strong>nis bijbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> over de verschill<strong>en</strong>de<br />
godsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> ander ziet het als e<strong>en</strong> voorbereiding op e<strong>en</strong><br />
academische studie levo <strong>en</strong> het ler<strong>en</strong> van academische vaardighed<strong>en</strong>.<br />
Ik heb meer de ‘sam<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>’ insteek vanuit humanistische<br />
grond<strong>en</strong>.’<br />
Schoolleiders vwo:<br />
‘We hebb<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> beleid, niet echt e<strong>en</strong> visie op WBS hier op school.<br />
Het begrip komt wel in de leerstof van e<strong>en</strong> aantal vakk<strong>en</strong> terug,<br />
aardrijkskunde, geschied<strong>en</strong>is, maatschappijleer, domein<strong>en</strong> die raakvlakk<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> met WBS. Activiteit<strong>en</strong> van leerling<strong>en</strong> op dit vlak<br />
gebeur<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de les. Waar begint WBS?<br />
We vind<strong>en</strong> belangrijk: k<strong>en</strong>nis mak<strong>en</strong> met, k<strong>en</strong>nis nem<strong>en</strong> van andere<br />
cultur<strong>en</strong>, bewustwording van, je op<strong>en</strong>stell<strong>en</strong> voor andere cultur<strong>en</strong>,<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> problematiser<strong>en</strong>, aansluit<strong>en</strong> bij de mill<strong>en</strong>niumdoel<strong>en</strong><br />
van de geme<strong>en</strong>te.<br />
We hebb<strong>en</strong> hier aan het eind van het schooljaar de kunst <strong>en</strong><br />
cultuurdag<strong>en</strong>. Dat draait om bewustwording van de wereld om je<br />
he<strong>en</strong>. De thema’s zijn vooral Afrika, Azië, Zuid Amerika. Andere<br />
cultur<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> dan de school binn<strong>en</strong>. Dan wordt er geld ingezameld<br />
voor e<strong>en</strong> goed doel. Dit jaar do<strong>en</strong> we het in sam<strong>en</strong>werking<br />
met Edukans Going Global. Going Global betrekt leerling<strong>en</strong> bij<br />
ontwikkelingssam<strong>en</strong>werking door schol<strong>en</strong> in ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />
te verbind<strong>en</strong> met schol<strong>en</strong> in Nederland. Hun uitgangspunt<strong>en</strong> zijn<br />
bewustwording, uitwisseling <strong>en</strong> actie. Schol<strong>en</strong> bepal<strong>en</strong> zelf hoe zij<br />
dat inzett<strong>en</strong>. In het kader van dat project is e<strong>en</strong> leerlingambassadeur<br />
gekoz<strong>en</strong>. Die maakt met andere leerling ambassadeurs<br />
e<strong>en</strong> reis naar Oeganda. Dat meisje is uit 70 aanmelding<strong>en</strong> van de<br />
school gekoz<strong>en</strong>. Zij heeft de taak om wat zij op haar reis ziet <strong>en</strong>
meemaakt in de school uit te drag<strong>en</strong>. Tijd<strong>en</strong>s de reis wordt e<strong>en</strong><br />
bezoek gebracht aan heel veel schol<strong>en</strong>. Na haar reis houdt zij e<strong>en</strong><br />
pres<strong>en</strong>tatie, waarop beeldmateriaal wordt gepres<strong>en</strong>teerd. Hoe de<br />
bewustwording precies gaat gebeur<strong>en</strong> is nog in ontwikkeling. Er<br />
wordt e<strong>en</strong> masterclass georganiseerd, iets voor ouders.<br />
Ik zit in e<strong>en</strong> platform internationale sam<strong>en</strong>werking van de geme<strong>en</strong>te.<br />
Daarin zitt<strong>en</strong> goede doel<strong>en</strong> organisaties. In dat platform is het<br />
idee opgevat om e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t voor onze geme<strong>en</strong>te te organiser<strong>en</strong>.<br />
Dat wordt door drie meisjes leerling<strong>en</strong> uit het vwo gedaan in<br />
het kader van hun profielwerkstuk. Het ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t is bedoeld voor<br />
bewustwording <strong>en</strong> bek<strong>en</strong>dmaking, k<strong>en</strong>nis mak<strong>en</strong> met. De meisjes<br />
die dit ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t organiser<strong>en</strong>, gaan aansluiting zoek<strong>en</strong> bij het<br />
project van de ambassatrice. Er zijn twee verschill<strong>en</strong>de doelgroep<strong>en</strong>:<br />
de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> uit de geme<strong>en</strong>te (wissel<strong>en</strong>d publiek) <strong>en</strong> het<br />
onderwijs (de leerling<strong>en</strong>). E<strong>en</strong> mill<strong>en</strong>nium geme<strong>en</strong>te steunt<br />
mill<strong>en</strong>nium doel<strong>en</strong>, één van de mill<strong>en</strong>niumdoel<strong>en</strong> is onderwijs voor<br />
iedere<strong>en</strong>. Lijn<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de school rak<strong>en</strong> elkaar hier. Er is<br />
sam<strong>en</strong>werking met de Commissie Ontwikkeling Sam<strong>en</strong>werking<br />
(COS) van de geme<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> met Edukans. Het kost geld, maar biedt<br />
ook weer mogelijkheid voor subsidie van uit de geme<strong>en</strong>te.<br />
Op het ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t kom<strong>en</strong> dansgroep<strong>en</strong>, muziekoptred<strong>en</strong>s etc.<br />
Filmbeeld<strong>en</strong> van de reis door Oeganda van de ambassadrice word<strong>en</strong><br />
getoond. Die drie meisjes trekk<strong>en</strong> dat, zij mak<strong>en</strong> op dit punt het<br />
verschil in de school. Voor het ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t nodig<strong>en</strong> zij andere<br />
leerlinge uit die het winkel<strong>en</strong>d publiek met vrag<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong>,<br />
volg<strong>en</strong>s het oude principe van bewust mak<strong>en</strong>.<br />
We hebb<strong>en</strong> werkwek<strong>en</strong> met aandacht voor culturele, sociale <strong>en</strong><br />
algem<strong>en</strong>e <strong>vorming</strong>. Die werkwek<strong>en</strong> zijn erg op geschied<strong>en</strong>is<br />
gericht. In het kader van werkwek<strong>en</strong> zijn leerling<strong>en</strong> bijvoorbeeld<br />
naar Pol<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>tratiekamp geweest, om ze bewust te<br />
mak<strong>en</strong> van wat er met bestaande bevolkingsgroep<strong>en</strong> is gebeurd.<br />
E<strong>en</strong> ander voorbeeld: in het vmbo hebb<strong>en</strong> we contact gelegd met<br />
e<strong>en</strong> verzorgingshuis in de buurt. Het is e<strong>en</strong> kleinschalig project met<br />
ouder<strong>en</strong>. We hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong> dag. De bejaard<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong> één dag naar de school <strong>en</strong> nem<strong>en</strong> dan deel aan workshops<br />
die de leerling<strong>en</strong> gev<strong>en</strong>. Ze krijg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lunch, <strong>en</strong> ze krijg<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
29
30<br />
leerling van 3 mavo als begeleider. De andere dag gaan de leerling<strong>en</strong><br />
van 3 mavo naar het bejaard<strong>en</strong>tehuis. Ze groei<strong>en</strong> daar. Aan<br />
het eind van de dag gaan ze in discussie met de bejaard<strong>en</strong>. Dit<br />
project wordt e<strong>en</strong> maatschappelijke stage.<br />
De cultuurdag<strong>en</strong> zijn op de onderbouw gericht. Wat er in de<br />
bov<strong>en</strong>bouw gebeurt zijn toevallige initiatiev<strong>en</strong>. Laat veel bloem<strong>en</strong><br />
bloei<strong>en</strong>. We hebb<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> gericht beleid. Het is niet zo dat bijvoorbeeld<br />
doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is, aardrijkskunde etc. de opdracht hebb<strong>en</strong><br />
aandacht te bested<strong>en</strong> aan WBS. Er is ge<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>aar van WBS,<br />
ge<strong>en</strong> beleid voor de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die het betreft. Het zou meer in de<br />
missie van de school gezet kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, juist omdat wij e<strong>en</strong><br />
witte school zijn. Maar, we ondersteun<strong>en</strong> het wel, faciliter<strong>en</strong> het,<br />
gev<strong>en</strong> er geld aan uit <strong>en</strong> hal<strong>en</strong> er geld op binn<strong>en</strong>.<br />
In werkwek<strong>en</strong> word<strong>en</strong> er ook contact<strong>en</strong> gelegd met schol<strong>en</strong> in het<br />
buit<strong>en</strong>land, of er dan ook internationale problematiek<strong>en</strong> aan de orde<br />
kom<strong>en</strong>, weet ik niet. Op initiatief van e<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t komt er e<strong>en</strong><br />
werkweek naar Normandie. Leerling<strong>en</strong> met Frans in hun pakket<br />
gaan naar die school. Daar ligt e<strong>en</strong> kans.’<br />
3.1.1 Analyse burgerschap in internationaal perspectief in de vakk<strong>en</strong><br />
To<strong>en</strong>ame internationale dim<strong>en</strong>sie in het onderwijs<br />
De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van de diverse maatschappijvakk<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> de internationale dim<strong>en</strong>sie<br />
in hun vak. In de onderzochte vakk<strong>en</strong> maatschappijleer, aardrijkskunde, geschied<strong>en</strong>is<br />
<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sbeschouwing is er aandacht voor burgerschaps<strong>vorming</strong> in mondiaal<br />
perspectief. In deze vakk<strong>en</strong> wordt het lokale verbond<strong>en</strong> met de wereld daarom he<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> met het globale. In de diverse vakk<strong>en</strong> wordt zichtbaar hoe internationale ontwikkeling<strong>en</strong><br />
van invloed zijn op regionale ontwikkeling<strong>en</strong>.<br />
De multiculturele sam<strong>en</strong>leving heeft ook geleid tot e<strong>en</strong> sterkere doorwerking van<br />
internationale ontwikkeling<strong>en</strong> op het lokale onderwijsniveau, niet alle<strong>en</strong> in de leerinhoud<strong>en</strong><br />
maar ook in de leerling<strong>en</strong>populatie. De diversiteit in veel schoolklass<strong>en</strong> is<br />
qua curriculum <strong>en</strong> qua leerling<strong>en</strong>populatie toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.
Afstemming <strong>en</strong> complexiteit<br />
De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wijz<strong>en</strong> veelvuldig op het belang van afstemming tuss<strong>en</strong> vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
leerjar<strong>en</strong>, leerlijn<strong>en</strong> zijn daarvoor noodzakelijk. Voorkom<strong>en</strong> moet word<strong>en</strong> dat<br />
steeds maar weer dezelfde thema’s terugker<strong>en</strong>. Bij de leerling<strong>en</strong> ontstaat anders e<strong>en</strong><br />
gevoel van herhaling <strong>en</strong> de leerstof wordt dan onvoldo<strong>en</strong>de verbreed <strong>en</strong> verdiept.<br />
Burgerschaps<strong>vorming</strong> legt vaak de nadruk op instituties, maar zou juist moet<strong>en</strong> gaan<br />
over macht. Die verschuiving vindt volg<strong>en</strong>s de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nu plaats, waardoor de<br />
thematiek spann<strong>en</strong>der wordt <strong>en</strong> ook meer leeft bij leerling<strong>en</strong>. Leerling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
complexer beeld van de wereld krijg<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> historische <strong>en</strong> ontwikkelingsgerichte<br />
b<strong>en</strong>adering is noodzakelijk. ‘Je moet als het ware met de og<strong>en</strong> van de ander naar het<br />
huidige <strong>en</strong> naar Nederland kijk<strong>en</strong>’.<br />
Ontwikkeling<strong>en</strong> in de vakk<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> meer mondiaal perspectief komt steeds duidelijker naar vor<strong>en</strong>, bijvoorbeeld bij<br />
het vak aardrijkskunde. Bij aardrijkskunde wordt het natuurlijke met het sociale verbond<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> internationaal perspectief maakt patron<strong>en</strong> zichtbaar, maar ook dat elke<br />
situatie unieke k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> heeft. Bij het vak maatschappijleer staan de politieke verhouding<strong>en</strong><br />
c<strong>en</strong>traal. Ook de nationale politieke verhouding<strong>en</strong> word<strong>en</strong> steeds meer<br />
verbond<strong>en</strong> met internationale politieke verhouding<strong>en</strong>.<br />
Opvall<strong>en</strong>d is dat bij het vak geschied<strong>en</strong>is juist de aandacht naar binn<strong>en</strong> gericht is, het<br />
nationale perspectief wordt versterkt (d<strong>en</strong>k aan de ‘canon’ voor het geschied<strong>en</strong>isonderwijs).<br />
Deze nationale gerichtheid komt in e<strong>en</strong> periode waarin juist verruiming <strong>en</strong><br />
verbreding van perspectief van belang is.<br />
Bij lev<strong>en</strong>sbeschouwing is er meer aandacht voor niet-westerse lev<strong>en</strong>sbeschouwing<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> voor de cultuur van vluchteling<strong>en</strong> <strong>en</strong> immigrant<strong>en</strong>. In veel klass<strong>en</strong> is de diversiteit<br />
aan lev<strong>en</strong>sbeschouwing<strong>en</strong> toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, leerling<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> daarbij van elkaar<br />
ler<strong>en</strong> wat lev<strong>en</strong>sbeschouwing<strong>en</strong> betek<strong>en</strong><strong>en</strong>. Het gaat om vrag<strong>en</strong> als waar leerling<strong>en</strong><br />
hun ideeën vandaan hal<strong>en</strong>, wat hun verantwoordelijkheid is <strong>en</strong> om het kunn<strong>en</strong> sam<strong>en</strong><br />
lev<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> ethische invalshoek is daarbij gew<strong>en</strong>st.<br />
Op het gebied van burgerschaps<strong>vorming</strong> zijn er ook veel niet-vakgebond<strong>en</strong> activiteit<strong>en</strong>.<br />
Met name de schoolleiders wijz<strong>en</strong> daarop. Hebb<strong>en</strong> de vakgebond<strong>en</strong> burgerschapsactiviteit<strong>en</strong><br />
vaak e<strong>en</strong> analytische k<strong>en</strong>nisgeoriënteerde invalshoek, de nietvakgebond<strong>en</strong><br />
activiteit<strong>en</strong> zijn daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> meer ervaringsgericht. Het k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong><br />
met <strong>en</strong> het je op<strong>en</strong>stell<strong>en</strong> voor andere cultur<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> vele niet-vakgebond<strong>en</strong><br />
burgerschapsactiviteit<strong>en</strong>. Deze activiteit<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> veelal plaats buit<strong>en</strong> de school, in<br />
de eig<strong>en</strong> omgeving of tijd<strong>en</strong>s internationale werkwek<strong>en</strong>. De schol<strong>en</strong> bested<strong>en</strong> bij<br />
deze meer ervaringsgerichte activiteit<strong>en</strong> wel aandacht aan reflectie, maar de verbinding<br />
met k<strong>en</strong>nis uit de vakk<strong>en</strong> wordt niet sterk aangezet.<br />
31
3.2 Hoe d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nu over mondiale <strong>vorming</strong>?<br />
Wij hebb<strong>en</strong> aan de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> de doel<strong>en</strong> van mondiale <strong>vorming</strong> uit de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig<br />
voorgelegd:<br />
1) Het bewust mak<strong>en</strong> van de gelijkwaardigheid van andere cultur<strong>en</strong> <strong>en</strong> leefgewoont<strong>en</strong><br />
met de onze<br />
2) Het lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> van de honger <strong>en</strong> ell<strong>en</strong>de in de Derde Wereld<br />
3) Het gev<strong>en</strong> van politiek inzicht in de verhouding<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de Derde Wereld <strong>en</strong> de<br />
rest van de wereld.<br />
4) K<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> met verre land<strong>en</strong> <strong>en</strong> vreemde volk<strong>en</strong>.<br />
B<strong>en</strong> je het e<strong>en</strong>s met deze onderwijsdoel<strong>en</strong>, geef e<strong>en</strong> toelichting<br />
Noem ook voorbeeld<strong>en</strong> uit de onderwijspraktijk<br />
Vakdidacticus maatschappijleer:<br />
‘Kijk<strong>en</strong>d naar de jar<strong>en</strong> tachtig aanpak van mondiale <strong>vorming</strong> zie je<br />
dat dit met veel <strong>en</strong>thousiasme gebeurde. Er is veel <strong>en</strong>ergie ingestopt,<br />
maar niemand weet of het helpt. Je moet goed kijk<strong>en</strong> wat<br />
voor effect het heeft. Op het mom<strong>en</strong>t dat je bij filosofie, geschied<strong>en</strong>is,<br />
maatschappijleer, economie of Nederlands in de basis<strong>vorming</strong><br />
of op de basisschool steeds meer over zeehondjes <strong>en</strong><br />
zielige toestand<strong>en</strong> hoort, dan bestaat de kans dat de kinder<strong>en</strong> zich<br />
voltrekt machteloos gaan voel<strong>en</strong> <strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>: het is reddeloos<br />
verlor<strong>en</strong>, ik koop e<strong>en</strong> SUV.<br />
In heb e<strong>en</strong> Zuid-Afrika project gedaan, 20 jaar geled<strong>en</strong>. In Zuid<br />
Afrika was er to<strong>en</strong> nog apartheid. We haald<strong>en</strong> e<strong>en</strong> di<strong>en</strong>stweigeraar<br />
binn<strong>en</strong>. Het was e<strong>en</strong> project van de vakk<strong>en</strong> aardrijkskunde,<br />
economie <strong>en</strong> maatschappijleer op e<strong>en</strong> havo/vwo school. De kinder<strong>en</strong><br />
reageerd<strong>en</strong> met: heb je ze weer met die di<strong>en</strong>stweigeraar. Op<br />
e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t hebb<strong>en</strong> we de Zuid-Afrikaanse ambassadeur<br />
naar school gehaald, die het apartheid regiem kwam verdedig<strong>en</strong>.<br />
Kijk, to<strong>en</strong> gebeurde er wat. Maar dat is niet de aanpak die gevolgd<br />
werd, dat mocht je niet do<strong>en</strong> in die tijd. Je mocht alle<strong>en</strong> met de<br />
politiek correcte boodschap de klass<strong>en</strong> in, maar kinder<strong>en</strong> zijn niet<br />
gek. Heb je ze weer d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> ze. Natuurlijk vind<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> apartheid<br />
verkeerd. Je komt met e<strong>en</strong> boodschap die kinder<strong>en</strong> allang<br />
k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>.’<br />
32
Vakdidacticus geschied<strong>en</strong>is:<br />
‘M<strong>en</strong> was erg idealistisch in de jar<strong>en</strong> 80, ik ook. Doel 1<br />
bijvoorbeeld, ‘het bewust mak<strong>en</strong> van de gelijkwaardigheid van<br />
andere cultur<strong>en</strong> <strong>en</strong> leefgewoont<strong>en</strong> met de onze’, werd kritiekloos<br />
overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Nu vrag<strong>en</strong> we ons af: is dat wel zo. Nu is die gelijkwaardigheid<br />
ter discussie kom<strong>en</strong> te staan. Nu durft m<strong>en</strong> toch te<br />
zegg<strong>en</strong> dat sommige andere cultur<strong>en</strong> niet in overe<strong>en</strong>stemming zijn<br />
met de universele recht<strong>en</strong> van de m<strong>en</strong>s. Doel 2 ‘het lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> van<br />
honger <strong>en</strong> ell<strong>en</strong>de in de Derde Wereld’, werkt steeds minder.<br />
Leerling<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> het voor k<strong>en</strong>nisgeving aan, ze zijn wel bewog<strong>en</strong>,<br />
maar meer niet. De zieligheidsb<strong>en</strong>adering slaat niet meer aan. Er is<br />
e<strong>en</strong> vermoeidheid gekom<strong>en</strong>: weer die beeld<strong>en</strong> van Darfur. Doel 3<br />
‘het gev<strong>en</strong> van politiek inzicht in de verhouding<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de Derde<br />
Wereld <strong>en</strong> de rest van de wereld’ is nog steeds van emin<strong>en</strong>t belang,<br />
maar hier schiet<strong>en</strong> wij tekort. We drukk<strong>en</strong> onze westerse waard<strong>en</strong><br />
door, kijk maar naar Amerika. Het minacht plaatselijk gegroeide<br />
praktijk<strong>en</strong>. In de nascholing leg ik dan ook erg het acc<strong>en</strong>t op het<br />
multiperspectivistische om e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>zijdig beeld van de verhouding<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong> te gaan <strong>en</strong> e<strong>en</strong> meer kritische blik t<strong>en</strong> opzichte van het<br />
west<strong>en</strong> te bewerkstellig<strong>en</strong>.<br />
Doel 4 ‘k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> met verre land<strong>en</strong> <strong>en</strong> vreemde volk<strong>en</strong>’ do<strong>en</strong> we<br />
nu ook anders. We do<strong>en</strong> het kritischer <strong>en</strong> in e<strong>en</strong> bepaald verband.<br />
We sluit<strong>en</strong> met project<strong>en</strong> aan bij waar de leerling<strong>en</strong> mee bezig zijn.<br />
In Rotterdam heeft e<strong>en</strong> school bijvoorbeeld e<strong>en</strong> project in<br />
Kaapverdië, in Amsterdam e<strong>en</strong> project in Ghana. We prober<strong>en</strong> nu<br />
door persoonlijke band<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong>heid tot stand te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. De<br />
zieligheidsb<strong>en</strong>adering slaat niet meer aan zei ik net al, in plaats<br />
daarvan moet het door het exemplarische moet beklijv<strong>en</strong>. Er is<br />
vermoeidheid teg<strong>en</strong>over de overdaad aan informatie <strong>en</strong> beeld<strong>en</strong>.<br />
Dat geeft huiver om bepaalde zak<strong>en</strong> voor het voetlicht te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>,<br />
ook omdat je niet weet hoe gestuurd de informatie is. Dat is ook<br />
e<strong>en</strong> meer kritische b<strong>en</strong>adering: hoe bericht<strong>en</strong> de media. Betrokk<strong>en</strong>heid<br />
met vreemde verre land<strong>en</strong> moet je volg<strong>en</strong>s mij prober<strong>en</strong> te<br />
bewerkstellig<strong>en</strong> langs de geleidelijke weg <strong>en</strong> door persoonlijke<br />
band<strong>en</strong>, door de e<strong>en</strong>heid van de klas, dan naar kleinschalige<br />
kleinschalige project<strong>en</strong>, werk dat e<strong>en</strong>s uit voor andere land<strong>en</strong>.’<br />
33
Vakdidactica aardrijkskunde:<br />
‘De doel<strong>en</strong> van vroeger zijn wez<strong>en</strong>lijk anders. Ze hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hoog<br />
‘gij zult’ gehalte, de leerling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> van alles. De doel<strong>en</strong> zijn erg<br />
stur<strong>en</strong>d <strong>en</strong> dat vind ik niet mijn opdracht als vakdoc<strong>en</strong>t.<br />
Doel 1 (bewust mak<strong>en</strong> van de gelijkwaardigheid van andere<br />
cultur<strong>en</strong>) is waard<strong>en</strong>overdracht. Ik kan iemand niet zegg<strong>en</strong> dat hij<br />
andere cultur<strong>en</strong> gelijkwaardig moet vind<strong>en</strong>. Mijn rol is: ze argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
lat<strong>en</strong> noem<strong>en</strong>. Voor mij is belangrijk: a) k<strong>en</strong>nis van andere<br />
cultur<strong>en</strong>; b) je m<strong>en</strong>ing onderbouw<strong>en</strong> met argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />
over, het debat aangaan <strong>en</strong> c) je m<strong>en</strong>ing kunn<strong>en</strong> plaats<strong>en</strong>, wet<strong>en</strong><br />
wat ander<strong>en</strong> ervan d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, het mag niet jouw m<strong>en</strong>ing alle<strong>en</strong> zijn, je<br />
moet luister<strong>en</strong> naar ander<strong>en</strong>, je m<strong>en</strong>ing in perspectief plaats<strong>en</strong>.<br />
Gelijkwaardigheid vind ik moeilijk. Ik hoop wel dat leerling<strong>en</strong><br />
daarop uit kom<strong>en</strong>, maar de weg daar naar toe kneed ik niet voor.<br />
Vindt e<strong>en</strong> leerling het anders, dan kan ik dat niet verbied<strong>en</strong>. Ik vind<br />
het wel belangrijk, maar dat is subjectief. Als e<strong>en</strong> leerling werkelijk<br />
d<strong>en</strong>kt dat cultur<strong>en</strong> niet gelijkwaardig zijn, vind ik het belangrijker<br />
dat hij dat kan onderbouw<strong>en</strong>, dan dat hij iets zegt wat hij van mij<br />
moet opschrijv<strong>en</strong> of zegg<strong>en</strong> omdat ik zeg: ze zijn gelijkwaardig.<br />
Met doel 2 (lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> van honger <strong>en</strong> ell<strong>en</strong>de in de Derde Wereld)<br />
heb ik niet veel op. Alle kinder<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> van de honger <strong>en</strong> ell<strong>en</strong>de<br />
in de wereld. Ik heb daar eerder last van dan lust. Goede<br />
bedoeling<strong>en</strong> alla, maar het bemoeilijkt het op e<strong>en</strong> andere manier<br />
erover prat<strong>en</strong>. Die ell<strong>en</strong>de zit er zo ingebakk<strong>en</strong>. K<strong>en</strong>nis vind ik<br />
belangrijk, dat leerling<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> over de oneerlijke verdeling. Door<br />
de b<strong>en</strong>adering van ell<strong>en</strong>de <strong>en</strong> honger zijn leerling<strong>en</strong> (ik zelf ook)<br />
emotioneel bezet, het belemmert analytisch d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, zit het in de<br />
weg. De ell<strong>en</strong>de b<strong>en</strong>adering roept op tot tijdelijke actie. Er zijn nog<br />
steeds allerlei sponsorloopacties e.d., maar die zorg<strong>en</strong> niet voor<br />
verandering. Op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t leid<strong>en</strong> ze wel tot frustratie.<br />
Het staat analytisch kijk<strong>en</strong> in de weg. Ik vind in mijn vak heel<br />
belangrijk: zolang system<strong>en</strong> zijn zoals ze zijn <strong>en</strong> handelsverhouding<strong>en</strong><br />
ligg<strong>en</strong> zoals ze ligg<strong>en</strong>, verandert er niets. Leerling<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> dat snapp<strong>en</strong>, snapp<strong>en</strong> hoe het werkt. Rationeel inzicht, daar<br />
doe ik e<strong>en</strong> appel op, in plaats van op emotionele betrokk<strong>en</strong>heid.<br />
Met doel 2 heb ik dus niet veel op.<br />
Doel 3 (gev<strong>en</strong> van politiek inzicht in de verhouding<strong>en</strong> in de wereld)<br />
heb ik wel veel mee op, maar het gaat niet alle<strong>en</strong> om politiek<br />
34
inzicht. Ook economisch <strong>en</strong> sociaal inzicht in de verhouding<strong>en</strong> is<br />
belangrijk, naast politiek inzicht. E<strong>en</strong> voorbeeld van wat ik met e<strong>en</strong><br />
brugklas heb gedaan. De geme<strong>en</strong>te Amsterdam krijgt e<strong>en</strong> partij<br />
oneerlijke chocolade binn<strong>en</strong>. Mag dat wel of niet de hav<strong>en</strong> in. Ik<br />
laat dan zi<strong>en</strong> welke partij<strong>en</strong> er allemaal bij betrokk<strong>en</strong> zijn, wie er<br />
allemaal in de ket<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong>. Wie heeft welke verantwoordelijkheid,<br />
daar heb ik het over. Welke rol hebb<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de<br />
land<strong>en</strong>, wie verdi<strong>en</strong>t wat waarmee. Zo kom<strong>en</strong> ze te wet<strong>en</strong> dat<br />
Nederland meewerkt aan VN handelsembargo’s. Leerling<strong>en</strong> kom<strong>en</strong><br />
dan tot de conclusie: dat is raar. Maar het gebeurt wel, dus daar ligt<br />
e<strong>en</strong> dilemma. Dat zit er steeds in: je kunt er positief teg<strong>en</strong>aan<br />
kijk<strong>en</strong>, maar ook negatief. Ik zeg de leerling<strong>en</strong>: kijk zelf.<br />
E<strong>en</strong> ander voorbeeld: bekijk je kler<strong>en</strong>kast <strong>en</strong> br<strong>en</strong>g in kaart waar je<br />
kler<strong>en</strong> vandaan kom<strong>en</strong>. Ik laat dan stukjes zi<strong>en</strong> van de docum<strong>en</strong>taire<br />
‘China Blue’, over Chinese kledingfabriek<strong>en</strong>. Ik kies nu<br />
de lichtere stukk<strong>en</strong>, in plaats van de zwaardere, want dan kom<strong>en</strong> we<br />
eerder tot prat<strong>en</strong>. Als alle kler<strong>en</strong> van H&M uit China kom<strong>en</strong>, wat<br />
moet je dan, wat kun je dan. Ik laat zi<strong>en</strong> dat je sam<strong>en</strong> als<br />
consum<strong>en</strong>t, als burger wel iets kan do<strong>en</strong>, dat is belangrijker dan<br />
alle<strong>en</strong> iets do<strong>en</strong>. Wat kunn<strong>en</strong> we ermee, niet zozeer individueel,<br />
maar gezam<strong>en</strong>lijk, gegev<strong>en</strong> de structur<strong>en</strong> die er zijn. De winkelket<strong>en</strong><br />
H&M doet nu ook aan duurzame project<strong>en</strong>.<br />
Ik laat ze e<strong>en</strong> kaart mak<strong>en</strong> waar de kler<strong>en</strong> vandaan kom<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de<br />
land<strong>en</strong> die betrokk<strong>en</strong> zijn, moet<strong>en</strong> ze inkleur<strong>en</strong>. De meeste spull<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong> uit oost Europa, Azië, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> deel uit Noord Afrika. Dat is<br />
al e<strong>en</strong> belangrijk besef. En ook: de buit<strong>en</strong> wereld zit in jouw<br />
wereld. Je hebt er mee te mak<strong>en</strong> als je e<strong>en</strong> spijkerbroek koopt, <strong>en</strong><br />
als je e<strong>en</strong> spijkerbroek koopt, heb je invloed.<br />
Zonder e<strong>en</strong> morele oproep te do<strong>en</strong>, lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat het er is. Ze<br />
moet<strong>en</strong> dat wet<strong>en</strong>, het is de kwaliteit van hun dagelijkse lev<strong>en</strong>. Het<br />
belangrijkste voor mij is toch: k<strong>en</strong>nis bijbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, iets in perspectief<br />
plaats<strong>en</strong>. Dan het debat <strong>en</strong> dan pas, wat kan e<strong>en</strong> individu do<strong>en</strong>.<br />
Participatie in de vorm van losse acties is niet mijn belangrijkste<br />
doel. Ik wil de leerling<strong>en</strong> meer inzicht gev<strong>en</strong>, meer k<strong>en</strong>nis over hoe<br />
het in elkaar zit. Ik laat ze zi<strong>en</strong> dat er bijvoorbeeld kinderarbeid bij<br />
betrokk<strong>en</strong> is, <strong>en</strong> dat ze als deel van groep<strong>en</strong> consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
burgers er zelf bij betrokk<strong>en</strong> zijn. In plaats van verdrietig word<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> geld inzamel<strong>en</strong>, probeer ik hun betrokk<strong>en</strong>heid te stimuler<strong>en</strong> door<br />
35
36<br />
h<strong>en</strong> erop te wijz<strong>en</strong> dat zij als individu deel uitmak<strong>en</strong> van burger <strong>en</strong><br />
consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>groep<strong>en</strong>. Ik probeer de gedeelde verantwoordelijkheid<br />
te b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong>. Dan wordt het behapbaar. In je e<strong>en</strong>tje verantwoordelijk<br />
zijn voor deze problematiek is niet draagbaar. K<strong>en</strong>nis creëert<br />
overzicht <strong>en</strong> maakt behapbare mogelijkhed<strong>en</strong> inzichtelijk.<br />
Doel 4 (k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> met verre land<strong>en</strong> <strong>en</strong> volk<strong>en</strong>) is belangrijk. Het<br />
is belangrijk dat leerling<strong>en</strong> de relativiteit van het eig<strong>en</strong> hier <strong>en</strong> nu<br />
<strong>en</strong> van de eig<strong>en</strong> cultuur beseff<strong>en</strong>. Maar het gaat niet alle<strong>en</strong> om<br />
relativering, ook om waardering. En ze vind<strong>en</strong> het gewoon leuk.’<br />
Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vwo:<br />
‘Doel 1 (bewust mak<strong>en</strong> van de gelijkwaardigheid van andere cultur<strong>en</strong>)<br />
is nog steeds relevant. Dit standpunt staat in de boekjes van<br />
maatschappijleer. We zijn e<strong>en</strong> multiculturele school. Dit staat c<strong>en</strong>traal<br />
in de school, we hebb<strong>en</strong> met veel cultur<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>. Vorig<br />
jaar hebb<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> multiculturele avond gehoud<strong>en</strong>. Probleem was<br />
dat ouders to<strong>en</strong> met elkaar in de clinch ging<strong>en</strong>. De aanleiding was<br />
dat e<strong>en</strong> groep blanke jong<strong>en</strong>s wilde optred<strong>en</strong> <strong>en</strong> vond dat andere<br />
groep<strong>en</strong> teveel tijd kreg<strong>en</strong>. Ouders ging<strong>en</strong> zich daar mee bemoei<strong>en</strong>.<br />
Dat geeft wel aan dat de sfeer gespann<strong>en</strong> is.<br />
Dit doel is cultureel relativisme. Het betek<strong>en</strong>t dat je andere cultur<strong>en</strong><br />
gelijkwaardig vindt. Dat was e<strong>en</strong> opvatting van de PvdA. Het VVD<br />
standpunt is dat er universele norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong> geld<strong>en</strong>. Dat botst<br />
soms bij ons in school. Cultureel relativisme is mijn visie. Ik draag<br />
cultureel relativisme uit <strong>en</strong> in project<strong>en</strong> zie je dat ook terug. Elke<br />
cultuur is gelijkwaardig aan de onze. De verschill<strong>en</strong> ontstaan door<br />
verschill<strong>en</strong> in economische omstandighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> situaties. Het universalisme<br />
gaat alle<strong>en</strong> uit van onze cultuur. Dat is het uitgangspunt<br />
<strong>en</strong> daarmee vergelijk je. Dus: ‘eig<strong>en</strong> volk’ (aldus de VVD) is beter.<br />
Doel 2 (lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> van honger <strong>en</strong> ell<strong>en</strong>de in de Derde Wereld) vind<br />
ik e<strong>en</strong> verkeerd uitgangspunt om alle<strong>en</strong> maar te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> wat er<br />
misgaat. De media do<strong>en</strong> daar aan mee. Ik vind dat je andere<br />
aspect<strong>en</strong> moet belicht<strong>en</strong>. Ik probeer naar de onderbouw, naar de<br />
economische ontwikkeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> omstandighed<strong>en</strong> te kijk<strong>en</strong>. De<br />
economische verhouding<strong>en</strong> zijn bepal<strong>en</strong>d voor de cultuur, dát zie je<br />
terug. Nu in K<strong>en</strong>ia heeft m<strong>en</strong> het bijvoorbeeld over e<strong>en</strong> stamm<strong>en</strong>conflict.<br />
Daar moet je het los van koppel<strong>en</strong>. Ik gebruik dit conflict<br />
om te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat het te mak<strong>en</strong> heeft met de economische
omstandighed<strong>en</strong>. Dat geldt ook voor Amsterdam West. De krant<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> het over moslim radicalisme. Ik verbind het aan de<br />
omstandighed<strong>en</strong> van de laagste sociale klasse, ze hebb<strong>en</strong> het slecht.<br />
Doel 3 (gev<strong>en</strong> van politiek inzicht in de verhouding<strong>en</strong> in de wereld)<br />
is nog relevant, alle<strong>en</strong> de derde wereld bestaat niet meer. Dat is<br />
verouderd d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> verouderd begrip, net als allochtoon <strong>en</strong><br />
autochtoon. Het gaat nu om De Wereld. Ik sluit mij aan bij de<br />
theorie van Wall<strong>en</strong>stein. Hij kijkt naar de economische verhouding<strong>en</strong>.<br />
Hij heeft het over c<strong>en</strong>trum <strong>en</strong> periferie <strong>en</strong> verschuiving<strong>en</strong><br />
die daarin ontstaan. Wie weet zijn wij binn<strong>en</strong>kort de 3e wereld, of<br />
Italië. De hele kleding- <strong>en</strong> scho<strong>en</strong><strong>en</strong>industrie is naar China verhuisd.<br />
Enorme werkloosheid tot gevolg. Dat geldt ook voor<br />
Duitsland.<br />
Doel 4 (k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> met verre land<strong>en</strong> <strong>en</strong> volk<strong>en</strong>) was vroeger hard<br />
nodig, maar ook dit is nu achterhaald door het reiz<strong>en</strong> van de Nederlander<br />
<strong>en</strong> door internet. Verre land<strong>en</strong> bestaan niet meer. Maar het is<br />
nog steeds belangrijk. We gaan als school naar bijv. Pol<strong>en</strong>, dat is<br />
e<strong>en</strong> uitwisselingsproject van leerling<strong>en</strong>. Op die manier mak<strong>en</strong><br />
leerling<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis met andere manier<strong>en</strong> van lev<strong>en</strong>. Dit is e<strong>en</strong><br />
praktische b<strong>en</strong>adering, het daadwerkelijk meemak<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
andere cultuur. Dat werkt heel goed, de leerling zit dan in e<strong>en</strong> totaal<br />
andere cultuur. Zo’n praktische b<strong>en</strong>adering werkt veel beter dan<br />
leerling<strong>en</strong> theoretisch in contact br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> met andere land<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
cultur<strong>en</strong>.’<br />
Doc<strong>en</strong>te geschied<strong>en</strong>is vwo:<br />
‘Ik doe mijn best om met doel 1 (bewust mak<strong>en</strong> van de<br />
gelijkwaardigheid van andere cultur<strong>en</strong>) iets te do<strong>en</strong>. Op het vwo<br />
lukt dat beter dan op de havo: daar heb ik e<strong>en</strong> jaar langer de tijd. In<br />
5 vwo b<strong>en</strong> ik bezig met de geschied<strong>en</strong>is van het Midd<strong>en</strong> Oost<strong>en</strong>. De<br />
positie van de Islam. Dan hebb<strong>en</strong> we het natuurlijk over Nederland.<br />
Bij de Islam moet je het hebb<strong>en</strong> over gelijkwaardigheid, dat spreekt<br />
voor zich. Ook in het vwo heb ik Moslim kinder<strong>en</strong> in de klas. Gaat<br />
het over de fanatieke vorm<strong>en</strong> van de islam, dan wijs ik op de<br />
fanatieke vorm<strong>en</strong> van het christ<strong>en</strong>dom. Ik probeer uit te legg<strong>en</strong> hoe<br />
fanatieke vorm<strong>en</strong> ontstaan, namelijk als e<strong>en</strong> reactie op politieke <strong>en</strong><br />
economische gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> <strong>en</strong> omstandighed<strong>en</strong>.<br />
37
38<br />
Met doel 2 (lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> van honger <strong>en</strong> ell<strong>en</strong>de in de Derde Wereld)<br />
doe ik niets. Dat laat ik over aan mijn collega’s aardrijkskunde. De<br />
wereld als zodanig zit niet in het geschied<strong>en</strong>ispakket. Ik b<strong>en</strong> in tijd<br />
beperkt. Afrika als zodanig komt niet meer aan de orde, hooguit<br />
toevallig. Als ik de kans krijg buit<strong>en</strong> Europa te tred<strong>en</strong>, besteed ik<br />
aandacht aan doel 3 (gev<strong>en</strong> van politiek inzicht in de verhouding<strong>en</strong><br />
in de wereld), vooral bij WO II. Maar we word<strong>en</strong> steeds meer<br />
Nederland <strong>en</strong> Europa gec<strong>en</strong>treerd. De Nederlandse canon zit eraan<br />
te kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> het exam<strong>en</strong>programma is heel erg Europa gericht.<br />
Geschied<strong>en</strong>is is erg naar binn<strong>en</strong> gericht geword<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> tijdje<br />
geled<strong>en</strong> zijn de 10 tijdperk<strong>en</strong> ingevoerd voor basisonderwijs,<br />
onderbouw <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>bouw. Van hunebed tot hed<strong>en</strong>. Het zijn punt<strong>en</strong><br />
die steeds aan de orde kom<strong>en</strong>, je kunt er steeds dieper op ingaan,<br />
maar ze zijn erg op Europa <strong>en</strong> Nederland gericht. Maar met het<br />
eindexam<strong>en</strong> in je achterhoofd, kun je niet teveel uitstapjes mak<strong>en</strong>.<br />
Doel 4 (k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> met verre land<strong>en</strong> <strong>en</strong> volk<strong>en</strong>) komt in de havo<br />
komt dat minder aan de orde dan in het vwo. We richt<strong>en</strong> ons op het<br />
MO, China <strong>en</strong> Nederlands Indie, Indonesië <strong>en</strong> dan houdt het op.<br />
Het is teg<strong>en</strong>woordig nog wel de bedoeling dat leerling<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> dat<br />
geschied<strong>en</strong>is relevant is voor het hed<strong>en</strong>, dus je trekt de lijn door<br />
naar de huidige situatie. Je legt uit waarom e<strong>en</strong> bepaalde situatie is<br />
ontstaan.’<br />
Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vmbo:<br />
‘Doel 1 (bewust mak<strong>en</strong> van de gelijkwaardigheid van andere cultur<strong>en</strong>)<br />
is nog steeds relevant. Voor het invoer<strong>en</strong> van WBS moet je<br />
begrip van de ander hebb<strong>en</strong>. Burgerschap gaat uit van de Nederlandse<br />
betrokk<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> onze eig<strong>en</strong> norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong>. Maar voor<br />
dat dit kan, moet je de norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong> van de teg<strong>en</strong>partij<br />
k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> om h<strong>en</strong> beter te begrijp<strong>en</strong>. Onbek<strong>en</strong>d maakt onbemind.<br />
Invoer<strong>en</strong> zonder k<strong>en</strong>nis van de bagage van de teg<strong>en</strong>partij kan flink<br />
bots<strong>en</strong>. Dat zie ik bij leerling<strong>en</strong> in mijn klas terug. E<strong>en</strong> andere<br />
b<strong>en</strong>adering, namelijk eerst meer k<strong>en</strong>nis van de teg<strong>en</strong>partij<br />
verwerv<strong>en</strong>, is veel beter.<br />
E<strong>en</strong> concreet voorbeeld hiervan is: Marokkaanse leerling<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
het gevoel dat zij anders behandeld word<strong>en</strong>, zij hebb<strong>en</strong> het<br />
slachtoffer perspectief. Dat heeft met het straatlev<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>. Ik<br />
probeer dat om te buig<strong>en</strong>, niet zozeer door dat teg<strong>en</strong> te sprek<strong>en</strong>,
maar door begrip te ton<strong>en</strong> én tegelijk h<strong>en</strong> te wijz<strong>en</strong> op hun<br />
verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong> om beter in deze sam<strong>en</strong>leving te<br />
functioner<strong>en</strong>. Ik ga naar huis, zegg<strong>en</strong> ze als ze op vakantie gaan<br />
naar Marokko, of Turkije of Suriname. Je moet ze duidelijk mak<strong>en</strong>:<br />
je woont hier. Je hebt natuurlijk ook met Marokko <strong>en</strong> Turkije te<br />
mak<strong>en</strong>, maar je moet ze bewust mak<strong>en</strong> dat ze óók Nederlander zijn<br />
<strong>en</strong> daar verantwoordelijkheid voor moet<strong>en</strong> nem<strong>en</strong>. Niet<br />
teg<strong>en</strong>werk<strong>en</strong> moet je, maar hun burgerschap bevorder<strong>en</strong> door e<strong>en</strong><br />
soepel compromis <strong>en</strong> begrip te ton<strong>en</strong> voor waar ze teg<strong>en</strong>aan lop<strong>en</strong>,<br />
maar ze ook duidelijk mak<strong>en</strong> dat ze dat op e<strong>en</strong> geheel andere<br />
manier kunn<strong>en</strong> aanpakk<strong>en</strong>. Doel 2 (lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> van honger <strong>en</strong><br />
ell<strong>en</strong>de in de Derde Wereld) is voor mij heel relevant. Leerling<strong>en</strong> in<br />
onze sam<strong>en</strong>leving klag<strong>en</strong>, maar aan de hand van beeld<strong>en</strong> uit de<br />
derde wereld kun je lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> hoe goed wij het hier hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat<br />
wij betrokk<strong>en</strong>heid moet<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> bijdrage moet<strong>en</strong> lever<strong>en</strong><br />
aan derdewereld land<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> concreet voorbeeld hiervan is e<strong>en</strong><br />
school in Rotterdam waar leerling<strong>en</strong> bezig zijn met geld inzamel<strong>en</strong><br />
om in e<strong>en</strong> dorp in K<strong>en</strong>ia e<strong>en</strong> school te bouw<strong>en</strong>. Over doel 3 (gev<strong>en</strong><br />
van politiek inzicht in de verhouding<strong>en</strong> in de wereld) heb ik het niet<br />
vaak met mijn leerling<strong>en</strong>. Politieke kwesties bespreekbaar mak<strong>en</strong><br />
doe ik niet vaak, kom ik niet aan toe. Ik maak vooral sociaal-economische<br />
kwesties bespreekbaar. Kinderarbeid, armoede, scholing,<br />
middel<strong>en</strong>. Politiek is te hoog gegrep<strong>en</strong> voor deze leerling<strong>en</strong>.<br />
Doel 4 (k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> met verre land<strong>en</strong> <strong>en</strong> volk<strong>en</strong>) is wel relevant, ik<br />
heb voorbeeld<strong>en</strong> van al die verre land<strong>en</strong> in mijn klas. Ik maak het<br />
bespreekbaar aan de hand van de ervaring<strong>en</strong> van die leerling<strong>en</strong>. Ik<br />
zoem dan in op verschill<strong>en</strong> <strong>en</strong> overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> <strong>en</strong> laat ze daar e<strong>en</strong><br />
gedachtewisseling over hebb<strong>en</strong>.’<br />
Doc<strong>en</strong>te lev<strong>en</strong>sbeschouwing vmbo:<br />
‘B<strong>en</strong> het wel met alle vier doel<strong>en</strong> e<strong>en</strong>s. Bij doel 2 (lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> van<br />
honger <strong>en</strong> ell<strong>en</strong>de in de Derde Wereld) zou ik niet alle<strong>en</strong> honger <strong>en</strong><br />
ell<strong>en</strong>de lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>, maar ook ingaan op: hoe ga je ermee om, om<br />
kinder<strong>en</strong> er niet mee op te zadel<strong>en</strong>. Dat geldt voor alle vier de<br />
doel<strong>en</strong>: wat doe je met die k<strong>en</strong>nis, hoe verhoudt je je ertoe. E<strong>en</strong><br />
kind krijgt heel veel informatie, gruwelijke, valse, welke keuze kun<br />
je mak<strong>en</strong>. Veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong>: ik kan er toch niets aan do<strong>en</strong>, dus<br />
39
40<br />
hou ik me er niet mee bezig. Dat is ook e<strong>en</strong> keuze, ik wil dat ze<br />
zich daarvan bewust word<strong>en</strong>.’<br />
Schoolleiders vwo:<br />
‘E<strong>en</strong> groot verschil met vroeger is wel dat er nu meer in debatvorm<br />
gaat, er wordt meer gediscussieerd over verschill<strong>en</strong>de maatschappijvorm<strong>en</strong>.<br />
Leerling<strong>en</strong> ler<strong>en</strong> hun m<strong>en</strong>ing onderbouw<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
verdedig<strong>en</strong>. Wij zijn e<strong>en</strong> heel witte school. Ze moet<strong>en</strong> zich<br />
verdiep<strong>en</strong> in andere cultur<strong>en</strong>. Onze geme<strong>en</strong>te is e<strong>en</strong> heel witte geme<strong>en</strong>te.<br />
Je ziet ge<strong>en</strong> andere cultur<strong>en</strong> in de school. We moet<strong>en</strong> ze<br />
dus op e<strong>en</strong> andere manier binn<strong>en</strong>hal<strong>en</strong>. Voor e<strong>en</strong> deel door het<br />
curriculum, voor e<strong>en</strong> deel in ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> deel is het in<br />
ontwikkeling. Ja, die doel<strong>en</strong> zijn nog steeds relevant. Doel 1<br />
(bewust mak<strong>en</strong> van de gelijkwaardigheid van andere cultur<strong>en</strong>) zit<br />
in de cultuurdag<strong>en</strong> voor de onderbouw (klass<strong>en</strong> 1, 2, 3). Het tweede<br />
doel (lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> van honger <strong>en</strong> ell<strong>en</strong>de in de Derde Wereld) komt<br />
minder aan bod. Het derde doel (het gev<strong>en</strong> van politiek inzicht in de<br />
verhouding<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de Derde Wereld <strong>en</strong> de rest van de wereld) is<br />
meer verdieping. Komt bijvoorbeeld aan de orde in de master-class:<br />
visie op ontwikkelingssam<strong>en</strong>werking.’<br />
3.2.1 Analyse mondiale <strong>vorming</strong><br />
Bewustwording <strong>en</strong> actie<br />
Veel doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> war<strong>en</strong> in de jar<strong>en</strong> tachtig erg idealistisch. De jar<strong>en</strong> tachtig doel<strong>en</strong> van<br />
mondiale <strong>vorming</strong> war<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> erg stur<strong>en</strong>d. De inzet bij mondiale<br />
<strong>vorming</strong> was volg<strong>en</strong>s de betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> gericht op bewustwording <strong>en</strong> in actie kom<strong>en</strong>.<br />
Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bekritiser<strong>en</strong> nu het veelvuldig lat<strong>en</strong> doorklink<strong>en</strong> van de politiek correcte<br />
m<strong>en</strong>ing. Volg<strong>en</strong>s de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> de leerling<strong>en</strong> juist ler<strong>en</strong> om zelf afweging<strong>en</strong> te<br />
mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> de kans te krijg<strong>en</strong> om zelf kritiek te formuler<strong>en</strong>.<br />
Alle leerling<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> dat er ell<strong>en</strong>de <strong>en</strong> honger in de wereld is. Te veel lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> wat<br />
er mis gaat is volg<strong>en</strong>s de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> niet goed. Het is de vraag of veelvuldig aandacht<br />
bested<strong>en</strong> aan problem<strong>en</strong> niet juist leidt tot gevoel<strong>en</strong>s van machteloosheid. Ook word<strong>en</strong><br />
kortstondige acties bekritiseerd, ze kunn<strong>en</strong> het zicht ontnem<strong>en</strong> op meer structurele<br />
oorzak<strong>en</strong>. Veel kortstondige acties staan e<strong>en</strong> analytisch kijk<strong>en</strong> misschi<strong>en</strong> wel in<br />
de weg. ‘Je moet meer lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> wat je gezam<strong>en</strong>lijk kunt do<strong>en</strong>, niet alle<strong>en</strong> indivi-
dueel. Het gaat om gedeelde verantwoordelijkheid in plaats van alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> persoonlijke<br />
verantwoordelijkheid.’<br />
Meer nadruk op economische <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong><br />
Cultur<strong>en</strong> zijn in principe gelijkwaardig, economische omstandighed<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>.<br />
Er wordt in de og<strong>en</strong> van de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te veel de nadruk gelegd op culturele<br />
verschill<strong>en</strong> <strong>en</strong> te weinig op economische verschill<strong>en</strong>. K<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> inzicht, bijvoorbeeld<br />
over verdelingsvraagstukk<strong>en</strong> <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong> is belangrijk, maar niet e<strong>en</strong>voudig.<br />
Het punt van gelijkwaardigheid komt ook in de schol<strong>en</strong> zelf tot uitdrukking.<br />
In sommige schol<strong>en</strong> is de spanning tuss<strong>en</strong> cultur<strong>en</strong> voelbaar. Sommige groep<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> slachtofferperspectief <strong>en</strong> distantiër<strong>en</strong> zich soms van de Nederlandse<br />
sam<strong>en</strong>leving.<br />
Vergelek<strong>en</strong> met het schema derde wereld <strong>en</strong> de rest van de wereld, is de wereld nu<br />
veel complexer geword<strong>en</strong>. Zeker bij geschied<strong>en</strong>is komt de nadruk echter steeds meer<br />
op Nederland <strong>en</strong> Europa te ligg<strong>en</strong>. Geschied<strong>en</strong>is is erg naar binn<strong>en</strong> gericht geword<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> multiperspectivistische kijk is nodig om te voorkom<strong>en</strong> dat onze Westerse<br />
waard<strong>en</strong> te zeer word<strong>en</strong> doorgedrukt.<br />
Verbind<strong>en</strong> van k<strong>en</strong>nis met persoonlijke wereld<br />
Onderbouw<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, het luister<strong>en</strong> naar andere m<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, k<strong>en</strong>nis opdo<strong>en</strong><br />
over andere cultur<strong>en</strong>, <strong>en</strong> iets in perspectief plaats<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zeer belangrijk.<br />
Leerling<strong>en</strong> besliss<strong>en</strong> uiteindelijk zelf welke keuzes zij mak<strong>en</strong>. Teg<strong>en</strong>woordig is er in<br />
het onderwijs meer aandacht voor discussie <strong>en</strong> debat. Het gaat daarbij ook om tegelijkertijd<br />
de eig<strong>en</strong> cultuur te relativer<strong>en</strong> <strong>en</strong> te waarder<strong>en</strong>.<br />
Verre land<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> door internet <strong>en</strong> reiz<strong>en</strong> niet meer te bestaan, maar uitwisselingsproject<strong>en</strong><br />
van leerling<strong>en</strong>, waarin leerling<strong>en</strong> daadwerkelijk k<strong>en</strong>nis mak<strong>en</strong> met andere<br />
jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong> opdo<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> w<strong>en</strong>selijk. Het mak<strong>en</strong> van<br />
persoonlijke verbinding<strong>en</strong> is belangrijk. In de vakk<strong>en</strong> word<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>woordig gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong><br />
meer in de context geplaatst <strong>en</strong> word<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> zichtbaar gemaakt.<br />
Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> will<strong>en</strong> ook wereldproblem<strong>en</strong> verbind<strong>en</strong> aan de persoonlijke wereld van de<br />
leerling<strong>en</strong>. De kleding van de leerling<strong>en</strong> is dan snel vanuit het perspectief van arbeidsverhouding<strong>en</strong><br />
aanstootgev<strong>en</strong>d, ‘de daarin verwev<strong>en</strong> economische <strong>en</strong> politieke<br />
verhouding<strong>en</strong> word<strong>en</strong> wel tot op de draad geanalyseerd’.<br />
K<strong>en</strong>nis voorwaarde voor attitude<strong>vorming</strong><br />
De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> formuler<strong>en</strong> veel kritiek op de oude visie op mondiale <strong>vorming</strong>. Deze<br />
was te stur<strong>en</strong>d <strong>en</strong> had te weinig oog voor diversiteit <strong>en</strong> complexiteit. In hun kritiek<br />
mak<strong>en</strong> de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> overgang naar gew<strong>en</strong>ste praktijk<strong>en</strong> in het huidige onderwijs.<br />
41
Opvall<strong>en</strong>d is hoe sterk de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nu het belang van k<strong>en</strong>nis b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong>, k<strong>en</strong>nis is<br />
volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke voorwaarde voor attitude<strong>vorming</strong>. Ook wijz<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
op de w<strong>en</strong>selijkheid van k<strong>en</strong>nis mak<strong>en</strong> met andere cultur<strong>en</strong>, andere ervaring<strong>en</strong> opdo<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> vanuit verschill<strong>en</strong>de perspectiev<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wijz<strong>en</strong> op de relevantie<br />
van het inbedd<strong>en</strong> van aandacht voor cultur<strong>en</strong> in economische <strong>en</strong> politieke<br />
verhouding<strong>en</strong>. Ze lijk<strong>en</strong> te waarschuw<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> overacc<strong>en</strong>tuering van culturele<br />
verschill<strong>en</strong>. De wereld is volg<strong>en</strong>s doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> complexer geword<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> complexiteit<br />
die ook zichtbaar is in veel schoolklass<strong>en</strong>.<br />
3.3 Wat is volg<strong>en</strong>s doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het verschil tuss<strong>en</strong> mondiale <strong>vorming</strong><br />
<strong>en</strong> burgerschaps<strong>vorming</strong>?<br />
Vakdidacticus maatschappijleer:<br />
‘Er zou veel meer aandacht voor k<strong>en</strong>nis moet<strong>en</strong> zijn: hoe zit iets in<br />
elkaar, dan hoe zou het moet<strong>en</strong> zijn. Je moet nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over wat de<br />
kern van de zaak is. Wat zijn c<strong>en</strong>trale concept<strong>en</strong>. We maakt<strong>en</strong> ons<br />
vroeger druk over het verborg<strong>en</strong> leerplan. Er is nu e<strong>en</strong> imm<strong>en</strong>s<br />
verborg<strong>en</strong> leerplan voor in de plaats gekom<strong>en</strong>. Veel erger dan to<strong>en</strong>.<br />
Al die educaties die onder het mom van less<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
binn<strong>en</strong>gebracht, maar die eig<strong>en</strong>lijk heel normatief zijn. Die zegg<strong>en</strong>:<br />
jij moet wereldburger word<strong>en</strong>, jij moet tolerant zijn, jij moet<br />
op<strong>en</strong>staan voor ….., etc. Dit is het probleem met educaties. Ze word<strong>en</strong><br />
met goede bedoeling<strong>en</strong> gedaan, maar niemand weet wat het<br />
effect is. In de jar<strong>en</strong> tachtig was het zo moralistisch. Ging<strong>en</strong> we<br />
spelletjes do<strong>en</strong>. Bijv. reddingsboot: zoveel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> erin.<br />
Wat zou je do<strong>en</strong>? Flauwekul, je gaat voor jezelf als je in het water<br />
ligt. Het is verwerpelijk moralisme om dan te do<strong>en</strong> dat jij eerst de<br />
andere de boot in helpt voor je er zelf inklimt. Zo werd er lesgegev<strong>en</strong>.’<br />
Vakdidacticus geschied<strong>en</strong>is:<br />
‘We kijk<strong>en</strong> er nu anders teg<strong>en</strong>aan: veel kritischer, we plaats<strong>en</strong><br />
gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> veel meer in de context <strong>en</strong> lat<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> veel<br />
meer zi<strong>en</strong>. Maar het is vooral e<strong>en</strong> verborg<strong>en</strong> leerplan. Wereldburgerschap<br />
moet in de hoofd<strong>en</strong> van de geschied<strong>en</strong>isdoc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
zitt<strong>en</strong>, het moet de praktijk voed<strong>en</strong>. Ik d<strong>en</strong>k dat je vooral goede<br />
voorlichting aan doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> moet gev<strong>en</strong>, ze nieuwe perspectiev<strong>en</strong><br />
42
moet lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>. Je moet niet zegg<strong>en</strong>: nu moet je aandacht aan<br />
<strong>wereldburgerschap</strong> bested<strong>en</strong>. Je moet ze <strong>en</strong>thousiasmer<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
inspiratie gev<strong>en</strong> om verder te kijk<strong>en</strong> dan de dagelijkse lespraktijk<br />
van boek<strong>en</strong>, je moet thema’s aangev<strong>en</strong> die voed<strong>en</strong>d zijn voor<br />
ideeën <strong>en</strong> leerplann<strong>en</strong> <strong>en</strong> less<strong>en</strong>series. Het breed zi<strong>en</strong> is belangrijk,<br />
het is belangrijk dat ze onderwerp<strong>en</strong> verbred<strong>en</strong>. Wereldburgerschap<br />
moet in de hoofd<strong>en</strong> van de geschied<strong>en</strong>isdoc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong>. Om het bij<br />
leerling<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> altijd de link naar het<br />
persoonlijke, het autobiografische legg<strong>en</strong>. Gaat het over globalisering<br />
bijvoorbeeld, dan kan je leerling<strong>en</strong> ervan bewust mak<strong>en</strong><br />
hoe zij daar zelf aan deelnem<strong>en</strong>, door ze allemaal het merkje in hun<br />
kleding te lat<strong>en</strong> bekijk<strong>en</strong>. Dan beseft zo’n kind: het heeft ook met<br />
mij te mak<strong>en</strong>, met mijn kler<strong>en</strong>, mijn koopgedrag.’<br />
Vakdidactica aardrijkskunde:<br />
‘Ja. De doel<strong>en</strong> van mondiale <strong>vorming</strong> zijn van bov<strong>en</strong>af opgelegd.<br />
Ze zijn paternalistisch. WBS is meer van de leerling<strong>en</strong> zelf. Ik reik<br />
wel k<strong>en</strong>nis aan, <strong>en</strong> daarin stuur ik. Ik zet het in e<strong>en</strong> bepaald<br />
daglicht, <strong>en</strong> dat is niet waardevrij. Ik kan e<strong>en</strong> debat dus stur<strong>en</strong>,<br />
maar ik kan het niet dichttimmer<strong>en</strong>. WBS is meer van de leerling<strong>en</strong><br />
zelf. De leerling<strong>en</strong> zijn van e<strong>en</strong> nieuwe g<strong>en</strong>eratie. Ik b<strong>en</strong> meer van<br />
WBS dan van mondiale <strong>vorming</strong>. Maar ik b<strong>en</strong> toch niet helemaal<br />
tevred<strong>en</strong>, omdat WBS voor alles gebruikt wordt. Mijn kritiek op<br />
WBS is dat het in andere land<strong>en</strong> als Amerika <strong>en</strong> Engeland zo<br />
anders gebruikt wordt. In Amerika word<strong>en</strong> de Amerikaanse<br />
waard<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adrukt, trots op het vaderland klinkt in die programma’s<br />
door. In Engeland gaat het vooral om goed functioner<strong>en</strong> in de<br />
sam<strong>en</strong>leving. Dat vind ik beide te betuttel<strong>en</strong>d. Het wordt teveel<br />
dichtgetimmerd. Ik vind dat het van jezelf moet zijn.<br />
Hoe ik het liever zou zi<strong>en</strong>, is niet zo gemakkelijk te zegg<strong>en</strong>. Voor<br />
mij gaat het om k<strong>en</strong>nis, vaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> participatie. Nuchter<br />
nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, grootse gesprekk<strong>en</strong>, dilemma’s durv<strong>en</strong> <strong>en</strong> kritisch<br />
kijk<strong>en</strong>. Daar draait het volg<strong>en</strong>s mij om. Ongezond et<strong>en</strong> mag best af<br />
<strong>en</strong> toe, af <strong>en</strong> toe niet kijk<strong>en</strong> naar waar iets geproduceerd is mag<br />
ook, als je het ook maar af <strong>en</strong> toe wel doet. Als je dat als groep<br />
doet, heeft het op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t effect. Het is niet zwart wit,<br />
het is complex. Leerling<strong>en</strong> will<strong>en</strong> graag dat het zwart-wit is.<br />
Kritisch kijk<strong>en</strong> vind ik ook belangrijk: niet alle<strong>en</strong> naar de<br />
43
44<br />
schreeuwers luister<strong>en</strong>, altijd naar het motief erg<strong>en</strong>s achter kijk<strong>en</strong> of<br />
zoek<strong>en</strong>. Wat br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> de media, welke gedachte zit daar achter? De<br />
leerling<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> hoe manipulatief beeld<strong>en</strong> zijn. A.d.h.v. deze<br />
vier ding<strong>en</strong> werk ik in de klas aan WBS.<br />
Vroeger had ik ook meer e<strong>en</strong> houding: wat kun je teg<strong>en</strong> economische<br />
grootmacht<strong>en</strong> uithal<strong>en</strong>. Ton Olgers, vakdidacticus Maatschappijleer<br />
aan de VU, waarmee ik veel sam<strong>en</strong>werk in Wereldburgerschapsactiviteit<strong>en</strong>,<br />
legt echter vaak de nadruk op kans<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
andere, meer constructieve b<strong>en</strong>adering. Ik zie nu dat er ding<strong>en</strong><br />
verander<strong>en</strong>, zo kijk ik er nu teg<strong>en</strong>aan. Het is pas heel kort dat we<br />
alle inzicht<strong>en</strong> zo op e<strong>en</strong> rij hebb<strong>en</strong>. Ik was zelf ook niet altijd ev<strong>en</strong><br />
hoopvol, maar niet geslaagde vredesmissies leid<strong>en</strong> ook tot<br />
herindeling van de VN.’<br />
Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vwo:<br />
‘Vroeger lag het acc<strong>en</strong>t in mondiale <strong>vorming</strong> op de zieligheid van<br />
de 3e wereld <strong>en</strong> het idee dat het west<strong>en</strong> het beter deed. WBS gaat<br />
veel meer uit van gelijkwaardigheid tuss<strong>en</strong> volk<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> is dat<br />
economisch natuurlijk niet het geval. Maar leerling<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
moeilijk door waar het door komt, die vind<strong>en</strong> ze wel zielig.<br />
WBS is nog niet goed ontwikkeld, uitgewerkt. Als school <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<br />
organiseer je veel ding<strong>en</strong>, maar leerling<strong>en</strong> verbind<strong>en</strong> dat niet met<br />
WBS. Dat komt ook omdat het WBS aspect niet expliciet g<strong>en</strong>oeg<br />
b<strong>en</strong>adrukt wordt. Je geeft ge<strong>en</strong> definitie van WBS, maar je doet<br />
iets, je laat het in school terugkom<strong>en</strong>, bijvoorbeeld door Nepal aan<br />
de orde te stell<strong>en</strong>, maar wat het met WBS te mak<strong>en</strong> heeft, wet<strong>en</strong> de<br />
leerling<strong>en</strong> niet. Leerling<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> die relatie niet. (E<strong>en</strong> aantal<br />
leerling<strong>en</strong> gaat naar Kazachstan, in het kader van de ‘International<br />
Award for Young People’, die zi<strong>en</strong> die relatie wel.)<br />
In mijn visie is WBS zorg hebb<strong>en</strong> voor ander<strong>en</strong> die het moeilijk<br />
hebb<strong>en</strong>. In die zin legg<strong>en</strong> we het wel uit. We hebb<strong>en</strong> het over<br />
(wereld)burgerschap. Maar veel leerling<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> niet waarom ze<br />
ding<strong>en</strong> do<strong>en</strong>, ze relater<strong>en</strong> wat ze do<strong>en</strong> aan school, <strong>en</strong> staan er verder<br />
niet bij stil. Zi<strong>en</strong> het niet in groter verband, zi<strong>en</strong> het niet als<br />
(wereld)burgerschap. Het blijft bij veel leerling<strong>en</strong> impliciet.’
Doc<strong>en</strong>te geschied<strong>en</strong>is vwo:<br />
‘WBS klinkt mij te actief. Het geeft de indruk dat de leerling<strong>en</strong> van<br />
school moet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> als leerling<strong>en</strong> die zich wereldburger moet<strong>en</strong><br />
voel<strong>en</strong>. <strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong> geeft meer de indruk van <strong>vorming</strong>, van<br />
wegwijs mak<strong>en</strong> in wat er zoal speelt. <strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong> geeft e<strong>en</strong><br />
andere invalshoek die mij meer aanspreekt. WBS klinkt mij te<br />
idealistisch. Ik heb mijn twijfels of het lukt om als WB van school<br />
te kom<strong>en</strong> als je in Amsterdam Noord opgroeit. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> hun<br />
eig<strong>en</strong> stad als horizon. WBS klinkt mij te actief én te breed.<br />
Je kunt meer bereik<strong>en</strong> door aan te sluit<strong>en</strong> bij hun situatie, het lokale<br />
dan bij de wereld. Omgangsvorm<strong>en</strong> in onze school zijn heel<br />
belangrijk omdat leerling<strong>en</strong> met heel verschill<strong>en</strong>de achtergrond<strong>en</strong><br />
bij elkaar in de klas zitt<strong>en</strong>. Het kost moeite dat die elkaar begrijp<strong>en</strong>.<br />
De verschill<strong>en</strong>de achtergrond<strong>en</strong> bestaan uit de achterstandwijk<strong>en</strong><br />
van Amsterdam noord <strong>en</strong> de rijkeluiskinder<strong>en</strong> uit Broek in Waterland<br />
<strong>en</strong> de Lonsdale kinder<strong>en</strong> uit Landsmeer. Die zitt<strong>en</strong> bij ons in<br />
e<strong>en</strong> klas. Je moet er moeite voor do<strong>en</strong> dat dat goed loopt. Naar e<strong>en</strong><br />
voorbeeld gevraagd zegt ze: bij discussie krijg je reacties op elkaar,<br />
maar het levert leuke discussies op we hebb<strong>en</strong> ook leuke <strong>en</strong><br />
verstandige leerling<strong>en</strong>. Ik heb niet het gevoel dat ik constant op<br />
eier<strong>en</strong> loop.<br />
E<strong>en</strong> voorbeeld uit haar klas bij geschied<strong>en</strong>is, waaruit die moeite<br />
blijkt, kan ze dus niet gev<strong>en</strong>.’<br />
Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vmbo:<br />
‘Ik zie ge<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>, voor mij is het toch wel hetzelfde.’<br />
Doc<strong>en</strong>te lev<strong>en</strong>sbeschouwing vmbo:<br />
‘Ge<strong>en</strong> idee, ik weet niet wat mondiale <strong>vorming</strong> is, heb er nooit over<br />
gehoord in mijn opleiding. Met betrekkinng tot WBS vind ik heel<br />
belangrijk dat het besef bestaat dat je met andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong><br />
hebt, <strong>en</strong> dat er e<strong>en</strong> 3e wereld is vanwege ons koloniale verled<strong>en</strong> én<br />
vanwege de huidige tijd, vanwege ontwikkelingshulp <strong>en</strong> de negatieve<br />
effect<strong>en</strong> daarvan. Eeuw<strong>en</strong>lang is er machtsongelijkheid<br />
geweest <strong>en</strong> is er nog steeds. Dat er ding<strong>en</strong> zijn die diep <strong>en</strong> lang<br />
doorwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> nu nog in stand gehoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bijv, door de<br />
Wereldbank. Dat moet<strong>en</strong> ze wet<strong>en</strong>. Hoe zich dat vertaalt naar<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die uit economische motiev<strong>en</strong> naar Europa kom<strong>en</strong>, heeft<br />
45
46<br />
dat invloed op je m<strong>en</strong>ing (Nederland is vol). Die m<strong>en</strong>ing kan<br />
beïnvloed word<strong>en</strong> door heel veel discussiër<strong>en</strong>.<br />
K<strong>en</strong>nis vind ik heel belangrijk. K<strong>en</strong>nis is als achtergrond nodig om<br />
afweging<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>. Discussie <strong>en</strong> gedachtewisseling vind ik<br />
belangrijk. En ik vind het belangrijk dat k<strong>en</strong>nis altijd vertaald wordt<br />
naar problem<strong>en</strong> die in de maatschappij spel<strong>en</strong>, zoals bijv. illegaliteit<br />
<strong>en</strong> economische migratie.’<br />
Schoolleiders vwo:<br />
‘Nee, nauwelijks. De maatschappij is wel veranderd. Vroeger was<br />
de aandacht vooral gericht op de zielige kindjes. Nu is er aandacht<br />
voor alle land<strong>en</strong>, voor besprek<strong>en</strong> <strong>en</strong> accepter<strong>en</strong> van verschill<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />
voor de invloed van de media.’<br />
3.3.1 Analyse verschil tuss<strong>en</strong> mondiale <strong>vorming</strong> <strong>en</strong><br />
burgerschaps<strong>vorming</strong><br />
De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> grote verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> destijds mondiale <strong>vorming</strong> <strong>en</strong> de hed<strong>en</strong>daagse<br />
burgerschaps<strong>vorming</strong>:<br />
• Het oude verborg<strong>en</strong> onderwijs leerplan gericht op aanpassing lijkt vervang<strong>en</strong> te<br />
zijn door e<strong>en</strong> nieuw normatief leerplan gericht op tolerantie, op<strong>en</strong>staan voor,<br />
waarder<strong>en</strong> diversiteit, betrokk<strong>en</strong>heid, verantwoordelijkheid e.d.<br />
• Bij mondiale <strong>vorming</strong> lag de nadruk vooral op zieligheid. Wereldburgerschap<br />
gaat veel meer uit van gelijkwaardigheid, al is dat economisch gezi<strong>en</strong> niet het<br />
geval.<br />
• De doel<strong>en</strong> zijn nu minder moralistisch, er is meer dialoog, <strong>en</strong> <strong>wereldburgerschap</strong><br />
is meer van de leerling<strong>en</strong> zelf. E<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t reikt wel aan <strong>en</strong> stuurt, maar moet het<br />
leerproces <strong>en</strong> het resultaat niet dicht timmer<strong>en</strong>.<br />
• Dit dicht timmer<strong>en</strong> gebeurt echter vaak wel bij burgerschaps<strong>vorming</strong>, door e<strong>en</strong><br />
nadruk op nationale waard<strong>en</strong> (Amerika) <strong>en</strong> goed functioner<strong>en</strong> in de sam<strong>en</strong>leving<br />
(Engeland).<br />
• Kritisch kijk<strong>en</strong> is belangrijk: nuchter nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, grootse gesprekk<strong>en</strong>, dilemma’s<br />
durv<strong>en</strong> bekijk<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zoek<strong>en</strong> naar motiev<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> de nadruk legg<strong>en</strong><br />
op kans<strong>en</strong>, lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> wat er verandert.<br />
• Er zou meer aandacht moet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> voor k<strong>en</strong>nis, voor c<strong>en</strong>trale concept<strong>en</strong>.<br />
Meer aandacht voor hoe iets in elkaar zit, dan hoe iets zou moet<strong>en</strong> zijn. K<strong>en</strong>nis<br />
is als achtergrond nodig om afweging<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>.
• Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> legg<strong>en</strong> bij activiteit<strong>en</strong> vaak niet expliciet de relatie met <strong>wereldburgerschap</strong>.<br />
Ook leerling<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> die relatie meestal niet zij plaats<strong>en</strong> activiteit<strong>en</strong><br />
niet in e<strong>en</strong> groter verband.<br />
• Wereldburgerschap klinkt te actief <strong>en</strong> te breed. Jonger<strong>en</strong> zijn vaak meer op het<br />
lokale gericht, daar <strong>en</strong> in de klas zelf zijn de verschill<strong>en</strong> ook aanwezig <strong>en</strong> moet<br />
m<strong>en</strong> elkaar kunn<strong>en</strong> begrijp<strong>en</strong>.<br />
3.4 Verschill<strong>en</strong>de visies op <strong>wereldburgerschap</strong><br />
Op basis van de literatuuroriëntatie hebb<strong>en</strong> we zev<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van <strong>wereldburgerschap</strong><br />
onderscheid<strong>en</strong>:<br />
a. Door globalisering hebb<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> meer met elkaar te mak<strong>en</strong>. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
dus k<strong>en</strong>nis van andere cultur<strong>en</strong> nodig om met elkaar te kunn<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> (k<strong>en</strong>nis)<br />
b. Wereldburgerschap drukt uit dat je gericht b<strong>en</strong>t op de hele wereld <strong>en</strong> op<strong>en</strong>staat<br />
voor nieuwe ervaring<strong>en</strong> (op<strong>en</strong> houding)<br />
c. Wereldburgerschap drukt uit dat je verantwoordelijkheid neemt voor de wereld<br />
als geheel <strong>en</strong> de m<strong>en</strong>sheid die de aarde bewoont (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>).<br />
d. Wereldburgerschap drukt uit dat je mee wil werk<strong>en</strong> aan het vergrot<strong>en</strong> van de<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> van alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>swaardig bestaan te lijd<strong>en</strong> (bevordering<br />
mogelijkhed<strong>en</strong>)<br />
e. Wereldburgerschap wil zegg<strong>en</strong> dat je verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> groep<strong>en</strong><br />
positief waardeert (diversiteit)<br />
f. Wereldburgerschap heeft te mak<strong>en</strong> met sociale <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
werkt aan meer gelijke verhouding<strong>en</strong> (naar gelijkheid in verhouding<strong>en</strong>)<br />
g. Wereldburgerschap heeft e<strong>en</strong> globale <strong>en</strong> e<strong>en</strong> lokale compon<strong>en</strong>t. Ook op lokaal<br />
niveau moet je k<strong>en</strong>nis hebb<strong>en</strong>, op<strong>en</strong>staan, verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>, mogelijkhed<strong>en</strong><br />
vergrot<strong>en</strong> <strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> waarder<strong>en</strong> (lokale compon<strong>en</strong>t).<br />
Welke van de 7 elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vind je vanuit jouw vak belangrijk (probeer te rangord<strong>en</strong><strong>en</strong>),<br />
geef voorbeeld<strong>en</strong> wat dit betek<strong>en</strong>t voor je onderwijspraktijk. Geef ervaring<strong>en</strong>.<br />
Formuleer nieuwe voornem<strong>en</strong>s.<br />
Vakdidacticus maatschappijleer:<br />
‘Het zijn allemaal moet<strong>en</strong>, er staat niet wat is. Misschi<strong>en</strong> is het<br />
meer van belang dat je je realiseert dat je in e<strong>en</strong> wereld leeft waar<br />
de afhankelijkheid veel meer to<strong>en</strong>eemt. Ook al respecteer je elkaar<br />
niet, je b<strong>en</strong>t wel afhankelijker van elkaar. Wat hier staat zijn alle-<br />
47
48<br />
maal attitudes. Daar sta ik wel achter. Achter attitude<strong>vorming</strong><br />
wordt zo amechtig achter aangelop<strong>en</strong>. Er wordt te weinig nagedacht<br />
over wat werkelijk bijdraagt aan het verander<strong>en</strong> van die attitudes.’<br />
Vakdidacticus geschied<strong>en</strong>is:<br />
‘De visies a (sam<strong>en</strong>werking) tot <strong>en</strong> met g (lokale compon<strong>en</strong>t) zijn<br />
verschill<strong>en</strong>de uitgangspunt<strong>en</strong>, visies. Ik b<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> meer integrale<br />
b<strong>en</strong>adering. Ik zou niet één visie will<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong>, voor mij zijn ze<br />
verwev<strong>en</strong> <strong>en</strong> leg je acc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> al naar gelang de leeftijd. K<strong>en</strong>nis vind<br />
ik in eerste instantie belangrijk, verantwoordelijkheid komt in e<strong>en</strong><br />
latere fase, ook de politieke <strong>en</strong> sociale verhouding<strong>en</strong> is voor de wat<br />
oudere leerling<strong>en</strong>. De lokale compon<strong>en</strong>t is altijd ontzett<strong>en</strong>d belangrijk.<br />
Het grote gevaar van <strong>wereldburgerschap</strong> is dat het gaat<br />
zwev<strong>en</strong>. Als het niet met de lokale compon<strong>en</strong>t verbond<strong>en</strong> wordt, is<br />
het te ver weg. Als je in staat b<strong>en</strong>t om te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat je erg<strong>en</strong>s<br />
zelf onderdeel van uitmaakt, dan is het minder ver van je bed.<br />
De wereld begint bij jezelf, daar geloof ik niet meer in. Alle<strong>en</strong> als<br />
groep, als collectief kun je iets do<strong>en</strong>. De ‘multitude’, de goed geïnformeerde<br />
zelfstandige individu<strong>en</strong> die de groep vorm<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong><br />
ding<strong>en</strong> tot stand br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Actie heeft zin, dat zou ik kinder<strong>en</strong> will<strong>en</strong><br />
lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>. Door alles wat kinder<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>, krijg<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> soort<br />
vermoeidheid. Ze wet<strong>en</strong> nu van alles wat, er is e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme<br />
informatie to<strong>en</strong>ame vergelek<strong>en</strong> met vroeger, daardoor blijft het ver.<br />
Omdat het zoveel is, wordt veel niet meer opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Door de<br />
verkleining van de wereld is er e<strong>en</strong> soort gelat<strong>en</strong>heid. Vroeger had<br />
je e<strong>en</strong> conflict, nu zijn er talloze. Het is teveel, m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> gaan zich<br />
afsluit<strong>en</strong>. Dat zie je ook bij kinder<strong>en</strong> al gebeur<strong>en</strong>. Het gevaar is dat<br />
daardoor de hele term <strong>wereldburgerschap</strong> e<strong>en</strong> lege term wordt. Ik<br />
wil ze lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat je ding<strong>en</strong> tot stand kunt br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, niet vanuit<br />
e<strong>en</strong> naïef optimisme of vanuit idealisme, dat is te beperkt. We<br />
kunn<strong>en</strong> nu breder d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>en</strong> daar moet<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> nieuwe vorm voor<br />
vind<strong>en</strong>. Ik zou minder dan vroeger doel<strong>en</strong> will<strong>en</strong> bereik<strong>en</strong>, <strong>en</strong> meer<br />
sam<strong>en</strong> op weg gaan, met de leerling<strong>en</strong> op onderzoekingstocht gaan,<br />
ding<strong>en</strong> verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Dat is ler<strong>en</strong>, niet het aankom<strong>en</strong>. Belangrijke<br />
thema’s op die verk<strong>en</strong>ningstocht, op die weg naar burgerschap zijn<br />
het actuele thema van de dreiging van de islam, de invloed van<br />
andere cultur<strong>en</strong>, het klimaat <strong>en</strong> hoe dat altijd aan verandering<strong>en</strong>
onderhevig is geweest. Dat zijn mijn aanknopingspunt<strong>en</strong> om e<strong>en</strong><br />
soort burgerschap te kom<strong>en</strong>.’<br />
Vakdidactica aardrijkskunde:<br />
a. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> door globalisering k<strong>en</strong>nis van andere cultur<strong>en</strong><br />
nodig om met elkaar te kunn<strong>en</strong> werk<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s mij is het: om<br />
te overlev<strong>en</strong>, om de kwaliteit van lev<strong>en</strong> te bewak<strong>en</strong>. Je hebt product<strong>en</strong><br />
van elders aan, veevoer komt uit Brazilië. In dit systeem<br />
heb je met elkaar te mak<strong>en</strong>, je kunt niet anders. Je moet wel om<br />
te overlev<strong>en</strong> om de kwaliteit van lev<strong>en</strong> - hoe je leeft - te bewak<strong>en</strong>.<br />
b. WBS drukt uit dat je op<strong>en</strong>staat voor nieuwe ervaring<strong>en</strong>. Vind ik<br />
moeilijk, b<strong>en</strong> het er niet mee e<strong>en</strong>s. Ik kan niet voor e<strong>en</strong> leerling<br />
bepal<strong>en</strong> dat hij e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> houding heeft, zeker niet in deze<br />
lev<strong>en</strong>sfase. Wel geloof ik dat ze k<strong>en</strong>nis tot zich kunn<strong>en</strong> nem<strong>en</strong>,<br />
ook al staan ze er niet op<strong>en</strong> voor. Natuurkunde formules moet<strong>en</strong><br />
ze ook ler<strong>en</strong>. Als ze er niet op<strong>en</strong> voor staan, moet je ze wel<br />
k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> inzicht in hoe het werkt, te bied<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Bijvoorbeeld<br />
de handel in landbouwproduct<strong>en</strong>. Dat is dan ook e<strong>en</strong><br />
zorgvuldig uitgedacht onderdeel van het curriculum. Met teg<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> leerling zegg<strong>en</strong>: wat vind je ervan <strong>en</strong> schrijf er maar wat<br />
over, b<strong>en</strong> je niet goed bezig. Ik vind het debat wel het belangrijkste<br />
doel, maar k<strong>en</strong>nis de belangrijkste voorwaarde én e<strong>en</strong><br />
belangrijk handvat. Met k<strong>en</strong>nis kan ik leerling<strong>en</strong> boei<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
pakk<strong>en</strong>, dat vind<strong>en</strong> ze allemaal leuk. Door k<strong>en</strong>nis gaat de<br />
wereld op<strong>en</strong>. Leerling<strong>en</strong> will<strong>en</strong> deskundig zijn.<br />
c. WBS drukt uit dat je verantwoordelijkheid neemt voor de wereld<br />
als geheel. Dit maakt moedeloos. Verantwoordelijkheid is belangrijk,<br />
maar alle<strong>en</strong> voor jouw aandeel in de wereld. Het is wel<br />
belangrijk dat we van schuld naar verantwoordelijkheid gaan.<br />
Ik vind het belangrijker dat we grote problem<strong>en</strong> ontrafel<strong>en</strong>,<br />
zoals terrorisme, klimaatverandering (zijn de leerling<strong>en</strong> echt<br />
bang voor) <strong>en</strong> migratie. Terrorisme is ongrijpbaar, maar er zit<br />
iets achter. Wat zit erachter, waarom is e<strong>en</strong> zo groot deel van de<br />
wereldbevolking in strijd. Dat soort grote thema’s ontmantel<strong>en</strong>,<br />
vind ik belangrijk. Lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat er aan schijnbaar e<strong>en</strong>voudige<br />
problem<strong>en</strong> moeilijk iets te do<strong>en</strong> is, blijkbaar heeft dat e<strong>en</strong> hoge<br />
prijs, of will<strong>en</strong> we het wel echt. Daarover prat<strong>en</strong> is belangrijk.<br />
49
50<br />
d. WBS drukt uit dat je mee wilt werk<strong>en</strong> aan het vergrot<strong>en</strong> van de<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> van alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>swaardig bestaan te<br />
leid<strong>en</strong>. B<strong>en</strong> ik het niet mee e<strong>en</strong>s. Ik kan de leerling<strong>en</strong> hierover<br />
lat<strong>en</strong> nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, maar als het niet de prioriteit is van e<strong>en</strong><br />
leerling, kan ik er niets aan do<strong>en</strong>. Dit is niet iets wat ik wil. Dit<br />
is waard<strong>en</strong>overdracht: jij zult meewerk<strong>en</strong> aan het vergrot<strong>en</strong> van<br />
de mogelijkhed<strong>en</strong> van alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>.<br />
e. WBS wil zegg<strong>en</strong> dat je verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> groep<strong>en</strong><br />
positief waardeert. Ik heb moeite met het woord waarder<strong>en</strong>.<br />
Herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> vind ik beter. Inzicht hebb<strong>en</strong> in, k<strong>en</strong>nis<br />
daar gaat het om. Het is er, doe er iets mee, leef ermee.<br />
Waarder<strong>en</strong> kan je niet oplegg<strong>en</strong>.<br />
f. WBS heeft te mak<strong>en</strong> met sociale <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
werkt aan meer gelijke verhouding<strong>en</strong>. Ik vind deze heel moeilijk.<br />
Met het eerste deel b<strong>en</strong> ik het e<strong>en</strong>s. Mijn drijfveer is meer<br />
gelijke verhouding<strong>en</strong>, omdat het mijn kwaliteit van lev<strong>en</strong><br />
beïnvloedt. Ik wil dat de leerling<strong>en</strong> dit will<strong>en</strong>, vanuit dit<br />
argum<strong>en</strong>t: omdat het hun kwaliteit van lev<strong>en</strong> beïnvloedt.<br />
Dat is mijn dubbelheid: ik wil ge<strong>en</strong> waard<strong>en</strong>overdracht, maar<br />
door dit belangrijk te vind<strong>en</strong> doe ik toch aan<br />
waard<strong>en</strong>overdracht. Ik kies welke k<strong>en</strong>nis ik overdraag, dus zijn<br />
mijn keuzes waard<strong>en</strong>overdracht.<br />
g. WBS heeft e<strong>en</strong> globale <strong>en</strong> e<strong>en</strong> lokale compon<strong>en</strong>t. Ook op lokaal<br />
niveau moet je k<strong>en</strong>nis hebb<strong>en</strong>, op<strong>en</strong>staan, verantwoordelijkheid<br />
nem<strong>en</strong>. Helemaal mee e<strong>en</strong>s, zij het minder met het ‘op<strong>en</strong> staan<br />
voor’. Daartoe kan ik ze niet verplicht<strong>en</strong>. De lokale compon<strong>en</strong>t<br />
vind ik heel belangrijk. Fatso<strong>en</strong>lijk reager<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> Turkse<br />
buurman vind ik belangrijk, of op Turkse leerling<strong>en</strong>, om het<br />
dichterbij te hal<strong>en</strong>.<br />
Verschill<strong>en</strong> in waard<strong>en</strong> herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, dat vind ik belangrijk.’<br />
Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vwo:<br />
‘Visie g (lokale compon<strong>en</strong>t) is voor mij <strong>en</strong> de school de belangrijkste.<br />
De school staat in Almere. Je moet beginn<strong>en</strong> bij de lokale<br />
compon<strong>en</strong>t <strong>en</strong> zo verder naar buit<strong>en</strong> werk<strong>en</strong>. Verantwoordelijkheid<br />
drag<strong>en</strong>, k<strong>en</strong>nis verwerv<strong>en</strong> <strong>en</strong> op<strong>en</strong>staan voor begint bij de lokale<br />
compon<strong>en</strong>t. Dat is de visie van de school. Je begint met je omgeving.<br />
Daar moet je WBS regel<strong>en</strong>. Dan pas komt Nederland <strong>en</strong> de
grotere wereld. Je moet niet andersom werk<strong>en</strong>, vanuit de andere<br />
kant, dan draai je de zak<strong>en</strong> om. Leerling<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> c<strong>en</strong>trisch vanuit<br />
hun eig<strong>en</strong> omgeving, daar moet je bij aansluit<strong>en</strong>. Thuis → school<br />
→ land → wereld.<br />
We werk<strong>en</strong> als school van g (lokale compon<strong>en</strong>t) naar a (k<strong>en</strong>nis). Bij<br />
maatschappijleer zijn e (diversiteit) <strong>en</strong> f (gelijkheid in verhouding<strong>en</strong>)<br />
belangrijk. Maatschappijleer is e<strong>en</strong> vertaling van de visie<br />
van de school.<br />
Onder c (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>) vall<strong>en</strong> alle burgerschapsactiviteit<strong>en</strong><br />
van de school. Alle activiteit<strong>en</strong> voor <strong>en</strong> door leerling<strong>en</strong>.<br />
Activiteit<strong>en</strong> waarvoor leerling<strong>en</strong> zelf verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>.<br />
We noem<strong>en</strong> ze burgerschapsactiviteit<strong>en</strong>, maar ze zijn breder. Met<br />
breder bedoel ik: niet alle<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis, maar ook vaardighed<strong>en</strong>. Leerling<strong>en</strong><br />
ler<strong>en</strong> door do<strong>en</strong>, organiser<strong>en</strong> etc. C<strong>en</strong>traal staat g (lokale<br />
compon<strong>en</strong>t): vanuit de lokale compon<strong>en</strong>t gaat e<strong>en</strong> leerling naar<br />
buit<strong>en</strong>, naar de wereld.<br />
K<strong>en</strong>nis staat onderaan de rangorde omdat je in mijn visie ge<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>nis opdoet door uit e<strong>en</strong> boekje te ler<strong>en</strong>, maar door ervaring met<br />
iets op te do<strong>en</strong>, door stage bijvoorbeeld, zo pakk<strong>en</strong> wij het aan.<br />
Visie a (k<strong>en</strong>nis) is onzin. K<strong>en</strong>nis doe je op door met elkaar sam<strong>en</strong><br />
ding<strong>en</strong> te do<strong>en</strong>, door iets te ervar<strong>en</strong>, niet door iets uit het hoofd te<br />
ler<strong>en</strong>. Dus: visie f (gelijkheid in verhouding<strong>en</strong>) <strong>en</strong> e (diversiteit)<br />
hor<strong>en</strong> vooral bij maatschappijleer, van g (lokale compon<strong>en</strong>t) naar a<br />
(k<strong>en</strong>nis) werk<strong>en</strong> is de visie van de school.<br />
De ‘op<strong>en</strong> houding’ van b (op<strong>en</strong> houding) wordt leerling<strong>en</strong> aangeleerd,<br />
dat zie je terug in het uitwisselingsprogramma. Het wordt ze<br />
ook aangeleerd in het m<strong>en</strong>toraat.<br />
De visie c (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>) <strong>en</strong> d (bevordering mogelijkhed<strong>en</strong>)<br />
die gaan wel erg ver, die overstijg<strong>en</strong> alles. De wereld als<br />
geheel, dat is te veel, dat kun je de leerling<strong>en</strong> niet aanrek<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Zonder macht lukt c (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>) <strong>en</strong> d (bevordering<br />
mogelijkhed<strong>en</strong>) niet.<br />
Bij g: de lokale compon<strong>en</strong>t, daar b<strong>en</strong> je wel verantwoordelijk voor.<br />
Lokaal kun je wel vorm gev<strong>en</strong> aan verantwoordelijkheid <strong>en</strong> het<br />
vergrot<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>swaardig bestaan van ander<strong>en</strong>. Voorbeeld<strong>en</strong>:<br />
De 4-5 mei kranslegging wordt door e<strong>en</strong> groepje leerling<strong>en</strong> van de<br />
school verzorgd. Bij de APK keuring van rollators zijn leerling<strong>en</strong><br />
van onze school betrokk<strong>en</strong>. Maar om ervoor te zorg<strong>en</strong> dat ze in<br />
51
52<br />
K<strong>en</strong>ia niet meer vecht<strong>en</strong>, daarvoor moet je macht hebb<strong>en</strong>.<br />
M<strong>en</strong> leeft hier op school met elkaar, het is e<strong>en</strong> multiculturele<br />
school.’<br />
Doc<strong>en</strong>te geschied<strong>en</strong>is vwo:<br />
‘Op de eerste plaats staat g (lokale compon<strong>en</strong>t). De lokale compon<strong>en</strong>t<br />
is heel belangrijk, daar moet je mee beginn<strong>en</strong>. Leerling<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> eerst hun eig<strong>en</strong> omgeving k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, dan pas moet je verder<br />
gaan. Op de tweede plaats staat e (diversiteit). Verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> positief waarder<strong>en</strong> is heel belangrijk. Op de derde plaats<br />
staan b (op<strong>en</strong> houding) of a (k<strong>en</strong>nis). Ze zijn beide belangrijk <strong>en</strong><br />
ligg<strong>en</strong> in elkaars verl<strong>en</strong>gde. Je moet k<strong>en</strong>nis hebb<strong>en</strong>, maar er ook<br />
voor op<strong>en</strong> staan. Sta je er niet voor op<strong>en</strong>, dan is e<strong>en</strong> leerling het na<br />
de toets weer verget<strong>en</strong>. Op de vierde plaats staat f (gelijkheid in<br />
verhouding<strong>en</strong>). Dat zijn ding<strong>en</strong> waar we veel over prober<strong>en</strong><br />
duidelijk te mak<strong>en</strong>. C (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>) <strong>en</strong> d (bevordering<br />
mogelijkhed<strong>en</strong>) zijn discussiepunt<strong>en</strong>. Het zijn ge<strong>en</strong> punt<strong>en</strong><br />
die je aan kunt ler<strong>en</strong>. Je kunt ze alle<strong>en</strong> als discussiepunt inbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>,<br />
anders leg je ze e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>ing op.’<br />
Doc<strong>en</strong>t geschied<strong>en</strong>is vmbo:<br />
‘A (k<strong>en</strong>nis), b (op<strong>en</strong> houding), c (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>) <strong>en</strong> d<br />
(bevordering mogelijkhed<strong>en</strong>) vind ik erg belangrijk. C (verantwoordelijkheid<br />
nem<strong>en</strong>) <strong>en</strong> d (bevordering mogelijkhed<strong>en</strong>) zie ik als<br />
e<strong>en</strong> geheel. E (diversiteit) b<strong>en</strong> ik het gedeeltelijk mee e<strong>en</strong>s. Je moet<br />
op de hoogte zijn van andere cultur<strong>en</strong>, maar dat betek<strong>en</strong>t niet dat je<br />
het accepteert. Wel belangrijk is dat je er mee om kunt gaan. Je<br />
moet wet<strong>en</strong> wat anders is <strong>en</strong> je moet er mee kunn<strong>en</strong> omgaan, of het<br />
voor zich lat<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong>, maar je moet het niet overnem<strong>en</strong> of accepter<strong>en</strong>.<br />
Het blijft bij op de hoogte zijn van <strong>en</strong> begrip ton<strong>en</strong> voor, daar<br />
blijft het bij.<br />
F (gelijkheid in verhouding<strong>en</strong>) dat vind ik ook, sociaal, economisch<br />
<strong>en</strong> politiek. Het heeft allemaal met elkaar te mak<strong>en</strong>, maar het is heel<br />
lastig om WBS op alle terrein<strong>en</strong> te stimuler<strong>en</strong>. Ik vraag me af of het<br />
haalbaar is, ik zie het niet zo snel gebeur<strong>en</strong>. Het is wel belangrijk.<br />
Sociaal-economische kwesties kom ik wel aan toe, maar politieke<br />
kwesties zijn complex <strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> vaak gevoelig. Verschill<strong>en</strong>de
elang<strong>en</strong> spel<strong>en</strong>, met WBS is dat niet op te loss<strong>en</strong>, betrek je<br />
politiek erbij dan wordt het alle<strong>en</strong> maar ingewikkelder.<br />
G (lokale compon<strong>en</strong>t) vind ik de belangrijkste, daar sluit ik me<br />
helemaal bij aan. Je moet op lokaal niveau beginn<strong>en</strong> met het<br />
betrekk<strong>en</strong> van leerling<strong>en</strong> bij het oploss<strong>en</strong> van problem<strong>en</strong>. In de<br />
nieuwe school do<strong>en</strong> we dat, we beginn<strong>en</strong> lokaal met problem<strong>en</strong> in<br />
Amsterdam in de 1e klas, in de 2e klas wordt het landelijk, in de 3e<br />
Europees, <strong>en</strong> in de 4e wereldwijd. WBS begint bij jezelf als individu.<br />
Het is heel erg belangrijk om lokaal te beginn<strong>en</strong> om betrokk<strong>en</strong>heid<br />
<strong>en</strong> verantwoordelijkheid bij leerling<strong>en</strong> voor elkaar te<br />
krijg<strong>en</strong>.’<br />
Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vmbo:<br />
‘De belangrijkste vind ik g (lokale compon<strong>en</strong>t), f (gelijkheid in<br />
verhouding<strong>en</strong>) <strong>en</strong> c (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>). Globale, lokale<br />
<strong>en</strong> sociaal-politieke verantwoordelijkheid. De andere visies heb je<br />
nodig om deze drie te kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Alles staat voor mij in het<br />
tek<strong>en</strong> van deze drie.’<br />
Schoolleiders vwo:<br />
‘E (diversiteit) <strong>en</strong> b (op<strong>en</strong> houding) vind<strong>en</strong> we belangrijk. Op<strong>en</strong><br />
staan <strong>en</strong> waarder<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> we belangrijk. Maar om op<strong>en</strong> te staan<br />
moet je wel op<strong>en</strong><strong>en</strong>. Maar het is ge<strong>en</strong> beleid. Wat er gebeurt is<br />
fragm<strong>en</strong>tarisch. Omdat we e<strong>en</strong> witte school zijn zou je er meer<br />
aandacht aan kunn<strong>en</strong> bested<strong>en</strong> of er beleid opzett<strong>en</strong>, maar dat do<strong>en</strong><br />
we (nog) niet. G (lokale compon<strong>en</strong>t) prober<strong>en</strong> we er op dit mom<strong>en</strong>t<br />
in te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> met het ouder<strong>en</strong>project in het vmbo/mavo. Wat er<br />
binn<strong>en</strong> de less<strong>en</strong> op dit terrein gebeurt, daar hebb<strong>en</strong> we ge<strong>en</strong> zicht<br />
op. Alle<strong>en</strong> bij maatschappijleer. Dan gaan ze veel de school uit,<br />
do<strong>en</strong> mee aan debatwedstrijd<strong>en</strong>.’<br />
3.4.1 Analyse verschill<strong>en</strong>de visies op <strong>wereldburgerschap</strong><br />
Op basis van de literatuuroriëntatie hebb<strong>en</strong> we zev<strong>en</strong> visies op <strong>wereldburgerschap</strong><br />
onderscheid<strong>en</strong>. De interviews lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat deze visies ook in de praktijk niet naast<br />
elkaar bestaan maar deel uitmak<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> meer omvatt<strong>en</strong>de visie op burgerschap:<br />
53
het zijn elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van <strong>wereldburgerschap</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> veelal aan dat al deze<br />
elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> relevant zijn.<br />
In de volgorde van de elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> we n.a.v. de interviews verandering<strong>en</strong> aan,<br />
we mak<strong>en</strong> nu sterker e<strong>en</strong> ontwikkelingsperspectief zichtbaar waarbij we beginn<strong>en</strong><br />
met de elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> waar op jongere leeftijd aan kan word<strong>en</strong> gewerkt (zoals k<strong>en</strong>nis,<br />
op<strong>en</strong>staan <strong>en</strong> de lokale compon<strong>en</strong>t). Elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die op latere leeftijd relevanter word<strong>en</strong><br />
plaats<strong>en</strong> we wat verderop in het overzicht (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong> <strong>en</strong> naar<br />
gelijkheid in verhouding<strong>en</strong>)<br />
Wij belicht<strong>en</strong> hier kort elk elem<strong>en</strong>t:<br />
1) Door globalisering hebb<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> meer met elkaar te mak<strong>en</strong>. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
dus k<strong>en</strong>nis van andere cultur<strong>en</strong> nodig om met elkaar te kunn<strong>en</strong> werk<strong>en</strong>. (k<strong>en</strong>nis)<br />
54<br />
Opvall<strong>en</strong>d is, dat de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> regelmatig aangev<strong>en</strong> dat k<strong>en</strong>nis zeer belangrijk is.<br />
Ook al ligt wat betreft doelstelling<strong>en</strong> het acc<strong>en</strong>t op attitudes, dan nog is e<strong>en</strong><br />
goed <strong>en</strong> breed k<strong>en</strong>nisniveau van belang. Door k<strong>en</strong>nis kan ook de op<strong>en</strong> houding<br />
ontstaan, het kan nieuwsgierigheid oproep<strong>en</strong>.<br />
2) Wereldburgerschap drukt uit dat je gericht b<strong>en</strong>t op de hele wereld <strong>en</strong> op<strong>en</strong>staat<br />
voor nieuwe ervaring<strong>en</strong>. (op<strong>en</strong> houding)<br />
De op<strong>en</strong> houding vind<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> erg belangrijk, hier kunn<strong>en</strong> schol<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s<br />
h<strong>en</strong> veel aan do<strong>en</strong>.<br />
3) Wereldburgerschap heeft e<strong>en</strong> globale <strong>en</strong> e<strong>en</strong> lokale compon<strong>en</strong>t. Ook op lokaal<br />
niveau moet je k<strong>en</strong>nis hebb<strong>en</strong>, op<strong>en</strong>staan, verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>, mogelijkhed<strong>en</strong><br />
vergrot<strong>en</strong> <strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> waarder<strong>en</strong>. (lokale compon<strong>en</strong>t)<br />
Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> veelvuldig aan dat je dichtbij de leefwereld van de jonger<strong>en</strong><br />
moet beginn<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat je van daaruit hun wereld kunt vergrot<strong>en</strong>.<br />
4) Wereldburgerschap wil zegg<strong>en</strong> dat je verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> groep<strong>en</strong><br />
positief waardeert. (diversiteit)<br />
Op de eerste plaats gaat het om herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van verschill<strong>en</strong>. Het positief<br />
waarder<strong>en</strong> ervan kan niet word<strong>en</strong> opgelegd.
5) Wereldburgerschap drukt uit dat je mee wil werk<strong>en</strong> aan het vergrot<strong>en</strong> van de<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> van alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>swaardig bestaan te lijd<strong>en</strong>. (bevordering<br />
mogelijkhed<strong>en</strong>)<br />
Het je actief inzett<strong>en</strong> voor de wereld <strong>en</strong> voor het vergrot<strong>en</strong> van mogelijkhed<strong>en</strong><br />
van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> is cruciaal. Voorwaard<strong>en</strong> zijn het ontwikkel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> morele motivatie<br />
<strong>en</strong> het ervar<strong>en</strong> van veranderingsmogelijkhed<strong>en</strong> in plaats van gelat<strong>en</strong>heid.<br />
Het op e<strong>en</strong> onderzoek<strong>en</strong>de wijze sam<strong>en</strong> op weg gaan is belangrijk. E<strong>en</strong> dergelijke<br />
morele houding kun je niet oplegg<strong>en</strong>, hoogst<strong>en</strong>s kun je de ontwikkeling ervan<br />
stimuler<strong>en</strong>.<br />
6) Wereldburgerschap drukt uit dat je verantwoordelijkheid neemt voor de wereld<br />
als geheel <strong>en</strong> de m<strong>en</strong>sheid die de aarde bewoont. (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>)<br />
Verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong> kan pas echt op latere leeftijd. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is verantwoordelijkheid<br />
nem<strong>en</strong> eerder e<strong>en</strong> groeps- dan e<strong>en</strong> individuele aangeleg<strong>en</strong>heid.<br />
7) Wereldburgerschap heeft te mak<strong>en</strong> met sociale <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
werkt aan meer gelijke verhouding<strong>en</strong>. (naar gelijkheid in verhouding<strong>en</strong>)<br />
De meer sociale <strong>en</strong> politieke compon<strong>en</strong>t van <strong>wereldburgerschap</strong> komt volg<strong>en</strong>s<br />
de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> pas in e<strong>en</strong> later stadium. Sociale verhouding<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> eerder aandacht<br />
krijg<strong>en</strong> dan politieke verhouding<strong>en</strong>. Aandacht voor politieke verhouding<strong>en</strong><br />
ligt gevoeliger. Maar uiteindelijk gaat het volg<strong>en</strong>s de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wel om deze<br />
sociale <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong>.<br />
3.5 Wat is lastig volg<strong>en</strong>s de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>?<br />
Hoe kunn<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nu in het onderwijs werk<strong>en</strong> aan mondiale <strong>vorming</strong> <strong>en</strong> aan Wereldburgerschaps<strong>vorming</strong>?<br />
Vakdidacticus maatschappijleer:<br />
‘Ik d<strong>en</strong>k dat veel onderwijs op dit gebied gewoon averechts werkt.<br />
Het overal, van lagere school t/m 6 vwo, maar aandacht bested<strong>en</strong><br />
aan <strong>wereldburgerschap</strong>. Er wordt vaak gered<strong>en</strong>eerd: hoe meer de<br />
boodschap hoe meer het inslijpt. Nee, omdat het te weinig objectief<br />
55
56<br />
is <strong>en</strong> te veel educatie. Hetzelfde met het onderwerp multiculturele<br />
sam<strong>en</strong>leving in de jar<strong>en</strong> ’90. Ik d<strong>en</strong>k dat daar veel aandacht aan is<br />
besteed. Het was heel normatief. Het ging voorbij aan gevoel<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
voork<strong>en</strong>nis van kinder<strong>en</strong> die er al was <strong>en</strong> dat kinder<strong>en</strong> echt het<br />
gevoel kreg<strong>en</strong> dat er iets door de strot werd geduwd: e<strong>en</strong> boodschap<br />
dat roept weerstand op.’<br />
Vakdidacticus geschied<strong>en</strong>is:<br />
‘Echte betrokk<strong>en</strong>heid van leerling<strong>en</strong>, persoonlijk <strong>en</strong> als collectief,<br />
als klas, los van hun eig<strong>en</strong> wereld in de zin van: als wij het maar<br />
goed hebb<strong>en</strong>, als het hier maar niet overstroomt. Dat is moeilijk,<br />
omdat voor veerti<strong>en</strong>- vijfti<strong>en</strong>jarige leerling<strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong> groep heel<br />
belangrijk is. Die eig<strong>en</strong> wereld past wel erg bij h<strong>en</strong>. Anderzijds is<br />
hun id<strong>en</strong>titeits<strong>vorming</strong> breder opgezet, want tegelijk vind<strong>en</strong> ze<br />
muziek leuk van erg<strong>en</strong>s heel ver vandaan, die download<strong>en</strong> ze. Door<br />
die elektronische mogelijkhed<strong>en</strong> zijn ze wel meer verbond<strong>en</strong><br />
bijvoorbeeld met e<strong>en</strong> concert erg<strong>en</strong>s in Chicago. Dat hoort ook bij<br />
hun cultuur. Die muziek is hun id<strong>en</strong>titeit. Maar om echte betrokk<strong>en</strong>heid<br />
bij huidige problem<strong>en</strong> te krijg<strong>en</strong>, dat is moeilijk. Er is wel<br />
e<strong>en</strong> uitbreiding van hun wereld, maar dat is niet de uitbreiding die<br />
politici <strong>en</strong> lerar<strong>en</strong> graag zoud<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>. Het lastige is om dat wat<br />
volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> belangrijk vind<strong>en</strong>, te combiner<strong>en</strong> met die eig<strong>en</strong> wereld<br />
van de leerling<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> <strong>wereldburgerschap</strong><br />
bevorder<strong>en</strong> door te prober<strong>en</strong> in het collectief aandacht<br />
voor het andersoortige te vrag<strong>en</strong>, het afwijk<strong>en</strong>de ter sprake te<br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat met h<strong>en</strong> explorer<strong>en</strong>. Met leerling<strong>en</strong> van havo/vwo<br />
zou je de bij de Irak-oorlog de houding van de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong><br />
van Amerika <strong>en</strong> van de Nederlandse regering ter sprake kunn<strong>en</strong><br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Is dit wat je van de Nederlandse regering mag verwacht<strong>en</strong>?<br />
Daarmee politiseer je het wel, maar de vraag hoe kan<br />
onze regering daar in mee gaan, is te besprek<strong>en</strong> met havo/vwo<br />
leerling<strong>en</strong>. Het heeft ook met h<strong>en</strong>zelf te mak<strong>en</strong>: het is ook hun<br />
regering. Wat heb je gestemd, mijn vader zei, mijn opa vindt, maar<br />
ik vind etc. De leerling<strong>en</strong> zelf aan het woord lat<strong>en</strong>, dan heb je hier<br />
impliciet e<strong>en</strong> heel stuk burgerschaps<strong>vorming</strong>. De verborg<strong>en</strong> vraag<br />
is ook: wat vind jij ervan als volwass<strong>en</strong>e <strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>isleraar?’
Vakdidactica aardrijkskunde:<br />
‘<strong>Mondiale</strong> problematiek<strong>en</strong> <strong>en</strong> thema’s zijn voor volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> al<br />
complex. Hoe maak je het voor jonger<strong>en</strong> helder én blijf je tegelijk<br />
op<strong>en</strong>. Dat vind ik lastig. Het vraagt van mij hetzelfde als van h<strong>en</strong>.<br />
Heb ik alle partij<strong>en</strong> wel in beeld, klopt het wel wat ik zeg, dat is de<br />
<strong>en</strong>e kant. De ander kant is: de leerling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> er iets mee<br />
kunn<strong>en</strong>. Het is zoek<strong>en</strong> naar mogelijkhed<strong>en</strong> wat zij er mee will<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> deel van de module moet altijd op<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>, dat blijft e<strong>en</strong><br />
hobbel in het onderwijs.<br />
Er zijn vier grote tijdloze thema’s: gelijkheid <strong>en</strong> ongelijkheid,<br />
duurzaamheid <strong>en</strong> vernietiging, rechtvaardigheid <strong>en</strong> onrechtvaardigheid<br />
<strong>en</strong> oorlog <strong>en</strong> vrede. Het zijn tijdloze thema’s, maar wel<br />
steeds met e<strong>en</strong> ander actualiteitsgezicht. Structuur daar in zi<strong>en</strong> is<br />
heel moeilijk, het is complex, maar inzicht helpt teg<strong>en</strong> angst. Ik zet<br />
k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> inzicht in teg<strong>en</strong> angst <strong>en</strong> onmacht.<br />
Anders gezegd: <strong>en</strong>erzijds vind ik het moeilijk complexe zak<strong>en</strong> op<br />
het niveau van 12 jarig<strong>en</strong> te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Dat betek<strong>en</strong>t heel goed<br />
nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over je didactiek. Alle<strong>en</strong> vertell<strong>en</strong> heeft ge<strong>en</strong> zin. Dan<br />
ler<strong>en</strong> ze niet voldo<strong>en</strong>de, dan blijft het e<strong>en</strong> verhaal. Ik moet wet<strong>en</strong><br />
wat hun vrag<strong>en</strong> zijn. Dat is het tweede lastige: hoe biedt je structuur<br />
<strong>en</strong> kom je bij hun vrag<strong>en</strong>, hoe houd je het op<strong>en</strong>?<br />
Laatst was er e<strong>en</strong> debat tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> meisje. Ze<br />
dacht<strong>en</strong> erg<strong>en</strong>s verschill<strong>en</strong>d over <strong>en</strong> vroeg<strong>en</strong> aan mij: wat is reëel.<br />
Ik moest ze frustrer<strong>en</strong>, want er is niet iets reëel. Ze moet<strong>en</strong> inzi<strong>en</strong><br />
dat ze erg<strong>en</strong>s verschill<strong>en</strong>d over kunn<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, dat dat zo is. Maar<br />
met die vraag wat is reëel daar moet ik wel iets mee. Dat bedoel ik.<br />
Ik laat ze de problematiek zi<strong>en</strong>, dan kom<strong>en</strong> er vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> dan moet<br />
ik wel leid<strong>en</strong>. Maar dan moet ik niet leid<strong>en</strong>d instek<strong>en</strong>, niet prek<strong>en</strong>,<br />
die op<strong>en</strong>heid moet ik hebb<strong>en</strong>. En die op<strong>en</strong>heid kan ik trouw<strong>en</strong>s wel<br />
voor bereid<strong>en</strong>.<br />
Sam<strong>en</strong>gevat zijn er twee lastige zak<strong>en</strong>: hoe maak je complexe<br />
zak<strong>en</strong> inzichtelijk voor 12jarig<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoe houd je voldo<strong>en</strong>de op<strong>en</strong>heid<br />
voor invulling van de leerling<strong>en</strong>.’<br />
Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vwo:<br />
‘WBS blijft erg impliciet, maar de vraag is of dat erg is. Maak je<br />
het expliciet, dan gaat het op e<strong>en</strong> vak lijk<strong>en</strong>. In wez<strong>en</strong> hoort het in<br />
alle vakk<strong>en</strong> aan de orde te kom<strong>en</strong>. Nu wordt het bij 1 of 2 vakk<strong>en</strong><br />
57
58<br />
ondergebracht, <strong>en</strong> bij het m<strong>en</strong>toraat. Het is nog te weinig<br />
gedefinieerd, het moet explicieter gemaakt. Maar hoe je dat moet<br />
do<strong>en</strong> als school is lastig. Elk vak heeft eig<strong>en</strong> einddoel<strong>en</strong>.<br />
Maar als je als school visie g (lokale compon<strong>en</strong>t) aanhangt, zou het<br />
in meer vakk<strong>en</strong> aan de orde moet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>. Maar bij Nederlands,<br />
Engels, wiskunde, scheikunde economie komt het nog te weinig<br />
aan de orde. Bij tal<strong>en</strong> überhaupt niet.’<br />
Doc<strong>en</strong>te geschied<strong>en</strong>is vwo:<br />
‘Je kunt k<strong>en</strong>nis aandrag<strong>en</strong>, zo zit het, maar of de leerling daardoor<br />
ook anders gaat d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, is e<strong>en</strong> heel ander punt. Ze hebb<strong>en</strong> ook<br />
ouders <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. De k<strong>en</strong>nis over de wereld buit<strong>en</strong> Nederland<br />
moet je vergrot<strong>en</strong>. Ze moet<strong>en</strong> begrijp<strong>en</strong> dat de situatie buit<strong>en</strong><br />
Europa anders is, hoe dat komt <strong>en</strong> dat daar iets aan moet verander<strong>en</strong>.<br />
Maar het is moeilijk om teg<strong>en</strong> ze te zegg<strong>en</strong>: zo moet je<br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. Dat kan niet, je kunt alle<strong>en</strong> zak<strong>en</strong> uitlegg<strong>en</strong>. Visies c<br />
(verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>) <strong>en</strong> d (bevordering mogelijkhed<strong>en</strong>)<br />
zijn dus lastig. Ik b<strong>en</strong> er huiverig voor leerling<strong>en</strong> mijn m<strong>en</strong>ing op te<br />
dring<strong>en</strong>/ legg<strong>en</strong>. Dat neemt niet weg dat leerling<strong>en</strong> heel goed wet<strong>en</strong><br />
wat mijn m<strong>en</strong>ing is. Ze wet<strong>en</strong> dat ik vind dat je vanuit Europa<br />
verantwoordelijk b<strong>en</strong>t voor bepaalde gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> uit het<br />
verled<strong>en</strong> waar je nu ook verantwoordelijk voor b<strong>en</strong>t. Maar ik vind<br />
het lastig om te zegg<strong>en</strong>: zo moet je d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. Ik wil leerling<strong>en</strong> niet<br />
indoctriner<strong>en</strong>. Ik wil ze niet zegg<strong>en</strong>; zo moet je d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. WBS, die<br />
term, heeft dat in zich. Het legt er de nadruk op dat iedere<strong>en</strong> zich<br />
wereldburger moet voel<strong>en</strong>, dat je verantwoordelijk moet zijn <strong>en</strong><br />
daar actief mee bezig moet zijn. Kinder<strong>en</strong> zijn meer bezig met<br />
zichzelf ontdekk<strong>en</strong>, zijn in de pubertijd <strong>en</strong> dat is al lastig g<strong>en</strong>oeg.’<br />
Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vmbo:<br />
‘Politieke kwesties behandel<strong>en</strong> in klass<strong>en</strong> met leerling<strong>en</strong> uit vele<br />
land<strong>en</strong>, om dan e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander bespreekbaar te mak<strong>en</strong> dat wordt erg<br />
moeilijk. Het is ingewikkeld als je leerling<strong>en</strong> uit Israël <strong>en</strong><br />
islamitische leerling<strong>en</strong> in de klas hebt. Ik heb het wel geprobeerd,<br />
in het kader van e<strong>en</strong> project over Wereldoorlog II met stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in<br />
de klas, e<strong>en</strong> joodse stud<strong>en</strong>t <strong>en</strong> e<strong>en</strong> moslim stud<strong>en</strong>t. In dat kader is<br />
het wel bespreekbaar gemaakt, maar het blijft lastig. Maar ik vind<br />
dat je dergelijke onderwerp<strong>en</strong> niet moet vermijd<strong>en</strong>, maar moet
prober<strong>en</strong> om het bespreekbaar te mak<strong>en</strong>. Met die stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> lukte<br />
dat. Dat project is er niet meer. Als je het zelf doet, is het lastig,<br />
maar ik ga er wel gewoon teg<strong>en</strong>aan. Het is beter met elkaar te<br />
prat<strong>en</strong> dan verborg<strong>en</strong> haat teg<strong>en</strong>over elkaar. Ik heb verder ge<strong>en</strong><br />
lastige ding<strong>en</strong> meegemaakt. Het heeft te mak<strong>en</strong> met hoe je met de<br />
leerling<strong>en</strong> omgaat.’<br />
Doc<strong>en</strong>te lev<strong>en</strong>sbeschouwing vmbo:<br />
‘Het lastigst is om inhoudelijk iets te do<strong>en</strong> in 1uur in de week.<br />
Gesprekk<strong>en</strong> voer<strong>en</strong> is arbeidsint<strong>en</strong>sief. Kinder<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> weinig<br />
andere vakk<strong>en</strong> waarin ze ler<strong>en</strong> met elkaar hierover gesprekk<strong>en</strong> te<br />
voer<strong>en</strong>. Door gesprekk<strong>en</strong> roep je ding<strong>en</strong> op, het is je verantwoordelijkheid<br />
om daar mee om te gaan, je moet er bij zijn. Gesprekk<strong>en</strong><br />
voer<strong>en</strong> vraagt zorgvuldigheid, tijd <strong>en</strong> mankracht. Je b<strong>en</strong>t in je e<strong>en</strong>tje<br />
met 30 leerling<strong>en</strong>. Hoe ik dan zo’n gesprek voer? Eerst laat ik ze<br />
allemaal het opschrijv<strong>en</strong>, of (<strong>en</strong> of daarna) laat ze gesprekk<strong>en</strong><br />
voer<strong>en</strong> in kleine groep<strong>en</strong> <strong>en</strong> kijk<strong>en</strong> of ze tot e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>ing kunn<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dan laat ik ze per groep iets vertell<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> gesprek voer<strong>en</strong> is heel moeilijk.Wil je vrag<strong>en</strong> wat ze geleerd<br />
hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> laat je ze dat opschrijv<strong>en</strong>, dan is dat heel veel<br />
nakijkwerk. De werkdruk in mijn baan was veel te hoog, omgerek<strong>en</strong>d<br />
30 klass<strong>en</strong> in 1 week, dan kun je ge<strong>en</strong> persoonlijke relatie<br />
met de kinder<strong>en</strong> opbouw<strong>en</strong>. Het gaat om aandacht gev<strong>en</strong> aan de<br />
persoonlijke betek<strong>en</strong>isverl<strong>en</strong>ing van kinder<strong>en</strong>. Dat kan bijna niet,<br />
dat is e<strong>en</strong> van de red<strong>en</strong><strong>en</strong> dat ik er mee gestopt b<strong>en</strong>.’<br />
Schoolleiders vwo:<br />
‘Niemand op school is eig<strong>en</strong>aar van het begrip. Het heeft ge<strong>en</strong><br />
aandacht <strong>en</strong> prioriteit. Doe je het topdown, dan will<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het<br />
niet, dus het moet bij h<strong>en</strong> vandaan kom<strong>en</strong>. Wat zou kunn<strong>en</strong> help<strong>en</strong><br />
is e<strong>en</strong> databank van ideeën, initiatiev<strong>en</strong> <strong>en</strong> good-practices van<br />
andere schol<strong>en</strong>. Maar het moet ook actueel zijn. Er moet<strong>en</strong> dus<br />
steeds nieuwe ideeën kom<strong>en</strong>.<br />
We vind<strong>en</strong> het niet zo belangrijk om het in het beleid van de school<br />
op te nem<strong>en</strong>.’<br />
59
3.5.1 Analyse knelpunt<strong>en</strong><br />
Interesse leerling<strong>en</strong><br />
De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> constater<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kloof tuss<strong>en</strong> de interesses van de leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
doelstelling<strong>en</strong> vanuit burgerschaps<strong>vorming</strong> <strong>en</strong> vanuit de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Leerling<strong>en</strong> prober<strong>en</strong><br />
greep te krijg<strong>en</strong> op hun wereld, het onderwijs wil h<strong>en</strong> zeker bij <strong>wereldburgerschap</strong>s<strong>vorming</strong><br />
inzicht gev<strong>en</strong> in complexe maatschappelijke problem<strong>en</strong>. Problem<strong>en</strong><br />
die weliswaar vaak ingrijp<strong>en</strong> in de wereld van de leerling<strong>en</strong>, maar toch ver af lijk<strong>en</strong>.<br />
Inhoudelijke ruimte voor leerling<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> op<strong>en</strong>, onderzoek<strong>en</strong>de houding vind<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zeer belangrijk. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> prober<strong>en</strong><br />
leerling<strong>en</strong> dan ook de ruimte te gev<strong>en</strong> om problem<strong>en</strong> te verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> eig<strong>en</strong><br />
standpunt<strong>en</strong> in te nem<strong>en</strong>. Enerzijds is het aandrag<strong>en</strong> van k<strong>en</strong>nis belangrijk, anderzijds<br />
is het w<strong>en</strong>selijk dat doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> terughoud<strong>en</strong>d zijn in het uitdrag<strong>en</strong> van hun visie.<br />
Burgerschaps<strong>vorming</strong> in het curriculum<br />
Burgerschaps<strong>vorming</strong> is weliswaar zichtbaar in veel vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> schoolactiviteit<strong>en</strong>,<br />
maar de aansturing <strong>en</strong> afstemming vind<strong>en</strong> ad-hoc plaats. De overheid is terughoud<strong>en</strong>d<br />
in inhoudelijke sturing <strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de school vindt er nauwelijks afstemming <strong>en</strong><br />
aansturing plaats. Invulling van burgerschaps<strong>vorming</strong> hangt daarom vaak sterk af<br />
van individuele doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Wereldburgerschap vergroot complexiteit burgerschaps<strong>vorming</strong><br />
Met aandacht voor <strong>wereldburgerschap</strong> treedt burgerschaps<strong>vorming</strong> (gelukkig) buit<strong>en</strong><br />
het nationale kader waardoor vraagstukk<strong>en</strong> van sociale, culturele <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong><br />
nog meer in het vizier kom<strong>en</strong>. Ook is er vanuit het <strong>wereldburgerschap</strong>sperspectief<br />
meer aandacht voor verschill<strong>en</strong> op het lokale niveau. Thematiek<strong>en</strong> kom<strong>en</strong><br />
daarmee meer in hun complexiteit tot uitdrukking. Dit maakt het ler<strong>en</strong> dan<br />
misschi<strong>en</strong> wel realistischer, maar niet e<strong>en</strong>voudiger.<br />
Het voer<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> dialoog met kinder<strong>en</strong><br />
Gesprekk<strong>en</strong> voer<strong>en</strong> met grote groep<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> is niet gemakkelijk. Het voer<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> dialoog met e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> uitwisseling, luister<strong>en</strong> naar elkaar <strong>en</strong> het zoek<strong>en</strong> naar<br />
nieuwe ideeën vraagt veel van leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, zeker als de thematiek<strong>en</strong><br />
complex zijn. Het aanwezig zijn van verschill<strong>en</strong>de culturele oriëntaties is theoretisch<br />
gezi<strong>en</strong> dan wel bevorderlijk voor het individuele <strong>en</strong> collectieve leerproces, maar het<br />
haalt ook spanning<strong>en</strong>, onzekerhed<strong>en</strong>, kwetsbaarhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> sociale ongelijkheid in het<br />
leerproces. Burgerschaps<strong>vorming</strong> raakt daarmee heel concreet de id<strong>en</strong>titeitsontwik-<br />
60
keling van leerling<strong>en</strong>. Aandacht daarvoor vraagt van de doc<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sieve persoonlijke<br />
<strong>en</strong> interactieve begeleiding van leerling<strong>en</strong>.<br />
3.6 Wat zou meer aandacht moet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>?<br />
T<strong>en</strong> slotte vroeg<strong>en</strong> we aan doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wat meer aandacht zou moet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> in het<br />
onderwijs. Wij vroeg<strong>en</strong> naar door h<strong>en</strong> gew<strong>en</strong>ste verandering<strong>en</strong>.<br />
Vakdidacticus maatschappijleer:<br />
‘Ik b<strong>en</strong> zelf in de valkuil gestapt als doc<strong>en</strong>t maatschappijleer. Dat je<br />
te veel boodschapp<strong>en</strong> erdoor gaat jass<strong>en</strong>. Veel te weinig distantie.<br />
Ik merkte verzet bij leerling<strong>en</strong>. Hebb<strong>en</strong> we dit weer. Het is nu te<br />
politiek correct. Te weinig kijk<strong>en</strong>d naar concrete ontwikkeling in<br />
maatschappij’<br />
Vakdidacticus geschied<strong>en</strong>is:<br />
‘Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> er meer in betrokk<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, door<br />
mooie confer<strong>en</strong>ties in schooltijd. Facilitering voor perman<strong>en</strong>te <strong>vorming</strong>,<br />
zodat de leraar k<strong>en</strong>nis kan nem<strong>en</strong> van dit soort problematiek<strong>en</strong>,<br />
zodat dat weer e<strong>en</strong> uitstralingseffect heeft in de klas. In<br />
schooltijd, alle<strong>en</strong> onder die voorwaard<strong>en</strong>. Het wordt tijd dat m<strong>en</strong><br />
nad<strong>en</strong>kt over hoe m<strong>en</strong> de lerar<strong>en</strong> verder opleidt <strong>en</strong> ze nieuwe<br />
perspectiev<strong>en</strong> laat zi<strong>en</strong>. In de lerar<strong>en</strong>opleiding is er wel aandacht<br />
voor in het kader van de internationalisering. Daar zit e<strong>en</strong> mondiaal<br />
Europees perspectief. We gaan gr<strong>en</strong>soverschrijd<strong>en</strong>d onderwijs<br />
bevorder<strong>en</strong>. Ik ga met stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> naar Bonn. Sam<strong>en</strong> met stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
van daar, gaan ze naar object<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> daar lesplann<strong>en</strong> voor<br />
ontwikkel<strong>en</strong>. Het is e<strong>en</strong> uitwisseling. Het is e<strong>en</strong> keuzeonderdeel,<br />
niet verplicht. Verder is er het Europees migratie project. Er wordt<br />
in de lerar<strong>en</strong>opleiding<strong>en</strong> wel aandacht aan besteed, maar nog te<br />
weinig.’<br />
Vakdidactica aardrijkskunde:<br />
‘De inbedding in het onderwijs. Met educaties doet m<strong>en</strong> uiteindelijk<br />
niets, dus zo moet het niet. Het wordt belangrijk aandacht te<br />
hebb<strong>en</strong> voor: hoe lerar<strong>en</strong> er mee kunn<strong>en</strong> werk<strong>en</strong>, of ze het do<strong>en</strong>,<br />
hoe ze het do<strong>en</strong>, wat werkt.<br />
61
62<br />
Hoe kunn<strong>en</strong> we er voor zorg<strong>en</strong> dat WBS e<strong>en</strong> plek krijgt. Er zou in<br />
veel vakk<strong>en</strong> aandacht voor moet<strong>en</strong> zijn, dat maakt het lastiger, <strong>en</strong><br />
omdat het moeilijk te integrer<strong>en</strong> is, doet m<strong>en</strong> het vaak los, maar dat<br />
werkt niet, e<strong>en</strong> project zus of zo.<br />
In de vakk<strong>en</strong> economie, aardrijkskunde, geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> maatschappijleer<br />
zou er aandacht voor moet<strong>en</strong> zijn. Maar het zit vaak al<br />
in de curricula <strong>en</strong> de methodes. Maar het is e<strong>en</strong> onderwerp tuss<strong>en</strong><br />
wal <strong>en</strong> schip. Het krijgt wel e<strong>en</strong> plek in de school (e<strong>en</strong> zusterschool<br />
bijvoorbeeld erg<strong>en</strong>s ver weg), <strong>en</strong> het zit wel in het curriculum, maar<br />
het zit niet in de b<strong>en</strong>adering. Daarmee bedoel ik: de k<strong>en</strong>nis zit<br />
overal wel erg<strong>en</strong>s in, komt wel aan de orde, maar er wordt niet over<br />
gedebatteerd, <strong>en</strong> er wordt niet gevraagd naar de plaats van de<br />
leerling, het standpunt van de leerling daarin. Het is te secce k<strong>en</strong>nis,<br />
het wordt niet in WBS perspectief geplaatst. Daar word ik<br />
moedeloos van, maar tegelijkertijd weet ik dat we pas net zi<strong>en</strong> hoe<br />
belangrijk dit is, WBS is nog erg nieuw.<br />
Mijn ouders zi<strong>en</strong> bijvoorbeeld Afrika nog als e<strong>en</strong> etnisch vraagstuk<br />
<strong>en</strong> niet als e<strong>en</strong> economisch vraagstuk. Bij nieuwe g<strong>en</strong>eraties kan het<br />
anders in het systeem kom<strong>en</strong>. Nieuwe g<strong>en</strong>eraties kunn<strong>en</strong> er anders<br />
teg<strong>en</strong>aan gaan kijk<strong>en</strong>.’<br />
Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vwo:<br />
‘Maatschappijleer boek<strong>en</strong> verouder<strong>en</strong> snel. Lerar<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> altijd<br />
blijv<strong>en</strong> lez<strong>en</strong> om bij te blijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich blijv<strong>en</strong> schol<strong>en</strong>. Lerar<strong>en</strong><br />
zoud<strong>en</strong> hun less<strong>en</strong> zo moet<strong>en</strong> omgooi<strong>en</strong> dat ze wat losser kom<strong>en</strong> te<br />
staan van lesvorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesinhoud<strong>en</strong>. Nu ligt nog teveel de nadruk<br />
op eerste k<strong>en</strong>nis verwerv<strong>en</strong>.<br />
Ik zou meer nadruk legg<strong>en</strong> op de lokale compon<strong>en</strong>t van<br />
burgerschap. Andere vakk<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> b<strong>en</strong>aderd word<strong>en</strong> om ook of<br />
meer aandacht aan WBS te bested<strong>en</strong>, vanuit g, de lokale verantwoordelijkheid.<br />
Ik zou schoolleiders vrag<strong>en</strong> visie g meer uit te<br />
werk<strong>en</strong>.’<br />
Doc<strong>en</strong>te geschied<strong>en</strong>is vwo:<br />
‘Ik vind dat geschied<strong>en</strong>is de laatste jar<strong>en</strong> veel te weinig bezig is<br />
geweest met geschied<strong>en</strong>is buit<strong>en</strong> Europa. Daar mag meer aandacht<br />
naar toe, maar zonder de term WBS te gebruik<strong>en</strong>. Ik vind het<br />
belangrijk dat leerling<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> hoe de wereld eruit ziet <strong>en</strong> hoe
epaalde sociale verhouding<strong>en</strong> zijn ontstaan. Ik krijg nu bijna ge<strong>en</strong><br />
kans om daar bij stil te staan. Dus, meer ur<strong>en</strong> of de exam<strong>en</strong>-programma’s<br />
op de schop.’<br />
Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vmbo:<br />
‘Wat ik net al zei: het zou schoolbreed aandacht moet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. In<br />
de nieuwe montessorischool do<strong>en</strong> wij dat, daarmee zijn we e<strong>en</strong> van<br />
de weinig<strong>en</strong>. Wij gaan het vak WBS gev<strong>en</strong>, met e<strong>en</strong> bepaalde<br />
opbouw. Alle brugklaskinder<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> het vak WBS. Daarin<br />
word<strong>en</strong> zak<strong>en</strong> bespreekbaar gemaakt van lokaal niveau in de<br />
brugklas tot mondiaal niveau in de vierde klas. Religieuze aspect<strong>en</strong>,<br />
sociale, economische aspect<strong>en</strong> gaan we aan de hand van project<strong>en</strong><br />
bespreekbaar mak<strong>en</strong>. Als het gaat om Amsterdamse problem<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> aan de hand van project<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> het op te<br />
loss<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> Amsterdams probleem kan bijvoorbeeld zijn: zwarte <strong>en</strong><br />
witte schol<strong>en</strong>, hoe ga jij dat oploss<strong>en</strong>? Landelijk kun je d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan<br />
de file problematiek, de milieuproblematiek: hoe ga jij dat<br />
oploss<strong>en</strong>. Ook religieuze conflict<strong>en</strong> word<strong>en</strong> besprok<strong>en</strong>: hoe gaan<br />
we daar mee om, hoe gaan we dat oploss<strong>en</strong>.’<br />
Doc<strong>en</strong>te lev<strong>en</strong>sbeschouwing vmbo:<br />
‘Kinder<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> meer inzicht krijg<strong>en</strong> in hun eig<strong>en</strong> gekleurdheid,<br />
welke consequ<strong>en</strong>ties dat heeft <strong>en</strong> dat ze dat uitsprek<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> plek<br />
gev<strong>en</strong>.<br />
Leerling<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> heleboel emoties, die zitt<strong>en</strong> allemaal in de<br />
klas, ik wil dat ze dat uitsprek<strong>en</strong> <strong>en</strong> er verder in ler<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> én<br />
elkaars positie ler<strong>en</strong> begrijp<strong>en</strong>.<br />
Ik wil dat ze verder kom<strong>en</strong> in hun id<strong>en</strong>titeitsontwikkeling dan ze<br />
thuis krijg<strong>en</strong> aangebod<strong>en</strong>, ik wil extra reflectie. Daarbij hoort ze<br />
bewust mak<strong>en</strong> van welke keuzes ze mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> welke implicaties dat<br />
heeft op het niveau van de sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> de wereld. Vind je de<br />
koran e<strong>en</strong> slecht boek? Dus de moslims moet<strong>en</strong> dan hier weg? Is<br />
Nederland vol? Wie mag er dan wel in <strong>en</strong> wie niet? Dat soort<br />
vrag<strong>en</strong>.<br />
Als doc<strong>en</strong>t moet je dan met kleine groepjes prat<strong>en</strong>, dit kan eig<strong>en</strong>lijk<br />
niet klassikaal. Er zijn dan teveel leerling<strong>en</strong> die stil blijv<strong>en</strong>. Ik wil<br />
juist dat ze erover prat<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> stell<strong>en</strong>. Je moet<br />
kinder<strong>en</strong> in hun ervaring<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> <strong>en</strong> begeleid<strong>en</strong> in hun<br />
63
64<br />
burgerschaps<strong>vorming</strong> <strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeitsontwikkeling, help<strong>en</strong> bij het<br />
mak<strong>en</strong> van keuz<strong>en</strong>. Ze b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong> vanuit de kinder<strong>en</strong>. Ik vind het<br />
e<strong>en</strong> taak van de overheid h<strong>en</strong> te begeleid<strong>en</strong> bij hoe zij zich stand<br />
kunn<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> hele ingewikkelde sam<strong>en</strong>leving. Begeleiding<br />
bij id<strong>en</strong>titeitsontwikkeling. Als de overheid dat niet doet, mak<strong>en</strong><br />
leerling<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> keuze, maar onderwijs is bedoeld om de<br />
kinder<strong>en</strong> verder te krijg<strong>en</strong> dan het perspectief dat ze van thuis<br />
hebb<strong>en</strong> meegekreg<strong>en</strong>.<br />
Het onderwijs moet meer ingaan op: hoe kun je op e<strong>en</strong> goede<br />
manier sam<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>. Dat moet<strong>en</strong> ze in het onderwijs meekrijg<strong>en</strong>, dat<br />
is e<strong>en</strong> taak van de overheid via het onderwijs. Je wordt niet vanzelf<br />
e<strong>en</strong> goede burger. Het onderwijs moet daarbij begeleid<strong>en</strong>, daar e<strong>en</strong><br />
bijdrage aan lever<strong>en</strong>. Ouders kunn<strong>en</strong> niet altijd alle begeleiding<br />
hierin bied<strong>en</strong>. De school moet e<strong>en</strong> ontmoetingsplek zijn voor<br />
verschill<strong>en</strong>de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>.<br />
Die boodschap moet het onderwijs aan doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gev<strong>en</strong>. Mijn<br />
school had in ieder geval al die verschill<strong>en</strong>de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in de klas<br />
zitt<strong>en</strong>, dus ze hebb<strong>en</strong> ervaring met elkaar. Ze ging<strong>en</strong> ook bij elkaar<br />
et<strong>en</strong>, dat vond<strong>en</strong> ze vreemd, maar het is goed dat de leerling<strong>en</strong> dat<br />
ervar<strong>en</strong>. Ik heb gezegd: interview e<strong>en</strong>s iemand van e<strong>en</strong> ander<br />
geloof, hoe is het om christ<strong>en</strong> te zijn, wat do<strong>en</strong> jullie dan. Bezoek<br />
e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> moskee, e<strong>en</strong> kerk, e<strong>en</strong> synagoge. Dat zou veel meer<br />
aandacht moet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> in het onderwijs.’<br />
Schoolleiders vwo:<br />
‘Ideeën van andere schol<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> help<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wet<strong>en</strong><br />
ook helemaal niet dat hier aandacht aan besteed zou moet<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>. Uitgewerkte voorbeeld<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> help<strong>en</strong>.<br />
Anderzijds, wat spontaan komt, kan ook goed zijn, zie het ouder<strong>en</strong><br />
project. Dat is voor het vmbo, e<strong>en</strong> vwo leerling kijkt uit zichzelf al<br />
verder in de wereld. Voor e<strong>en</strong> mavo leerling moet het dichtbij zijn<br />
<strong>en</strong> concreet. In profielwerkstukk<strong>en</strong> kan er aandacht aan word<strong>en</strong><br />
besteed.<br />
WBS moet je niet van bov<strong>en</strong> af oplegg<strong>en</strong>.’
3.6.1 Analyse toekomst<br />
De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> pleit<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> verdere int<strong>en</strong>sivering van de aandacht voor <strong>wereldburgerschap</strong>.<br />
Wereldburgerschap zou landelijk e<strong>en</strong> duidelijkere plaats in de curricula<br />
moet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. In de school zelf zou er meer afstemming <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werking moet<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong>. Daarnaast moet de pedagogisch-didactische aanpak van de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nog<br />
dialogischer word<strong>en</strong>; er moet ruimte kom<strong>en</strong> om met de leerling<strong>en</strong> in gesprek te gaan<br />
over de wereld om h<strong>en</strong> he<strong>en</strong>, er sam<strong>en</strong> over na te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>en</strong> om de grotere wereld te<br />
verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Aandacht voor de persoonlijke betek<strong>en</strong>isverl<strong>en</strong>ing van elk individu is<br />
daarbij noodzakelijk. K<strong>en</strong>nis verwerv<strong>en</strong>, onderzoeksmatig d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>en</strong> handel<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
attitude-ontwikkeling verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> allemaal aandacht.<br />
65
4 Conclusie <strong>en</strong> discussie<br />
4.1 Pedagogisch-didactische aanpak<br />
K<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> attitud<strong>en</strong><br />
Wat allereerst opvalt is dat de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aangev<strong>en</strong> dat k<strong>en</strong>nis zo belangrijk is. Ook<br />
als doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> attitude<strong>vorming</strong> belangrijk vind<strong>en</strong> dan is e<strong>en</strong> brede k<strong>en</strong>nisbasis noodzakelijk.<br />
De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>zeer e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> houding. Op<strong>en</strong> in de betek<strong>en</strong>is<br />
van op<strong>en</strong>staan voor andere ideeën <strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong> <strong>en</strong> op<strong>en</strong> in de betek<strong>en</strong>is van<br />
kritisch <strong>en</strong> reflexief nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over hoe de wereld in elkaar zit. Wereldburgerschap<br />
betek<strong>en</strong>t voor doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vooral ook aandacht bested<strong>en</strong> aan het lokale, aan hoe grotere<br />
ontwikkeling<strong>en</strong> zichtbaar zijn in de eig<strong>en</strong> omgeving van de leerling.<br />
Bevorder<strong>en</strong> op<strong>en</strong> <strong>en</strong> kritische houding<br />
Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> will<strong>en</strong> zeer zeker bij leerling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> morele houding ontwikkel<strong>en</strong>, zoals<br />
verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>, mogelijkhed<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> will<strong>en</strong> bevorder<strong>en</strong> <strong>en</strong> diversiteit<br />
waarder<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> echter te voorkom<strong>en</strong> dat zij deze waard<strong>en</strong><br />
prober<strong>en</strong> over te drag<strong>en</strong>. Hun kritiek op de oude mondiale <strong>vorming</strong> is juist dat deze<br />
te normatief was. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> will<strong>en</strong> nu juist door e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> <strong>en</strong> kritische houding te<br />
ontwikkel<strong>en</strong> <strong>en</strong> door e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nismaking via inhoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kritische <strong>en</strong><br />
actieve houding bij leerling<strong>en</strong> bevorder<strong>en</strong><br />
Terughoud<strong>en</strong>dheid in politieke context<br />
De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het onderzoek zijn zich zeer zeker bewust van de politieke kant van<br />
<strong>wereldburgerschap</strong>s<strong>vorming</strong>, maar zijn terughoud<strong>en</strong>d om de k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> de attitudeomtwikkeling<br />
in te bedd<strong>en</strong> in sociale <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong> staan terughoud<strong>en</strong>d<br />
teg<strong>en</strong>over het bevorder<strong>en</strong> van collectieve vorm<strong>en</strong> van actie gericht op meer<br />
gelijke sociale <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong>. De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wijz<strong>en</strong> daarbij op de nog<br />
jonge leeftijd van de leerling<strong>en</strong>, de politieke gevoeligheid van de materie <strong>en</strong> ook<br />
hierbij op het gevaar te nadrukkelijk waard<strong>en</strong> over te drag<strong>en</strong>.<br />
67
Meer moreel dan politiek<br />
De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het onderzoek war<strong>en</strong> over het algeme<strong>en</strong> duidelijk betrokk<strong>en</strong> bij het<br />
onderwerp <strong>en</strong> will<strong>en</strong> vermijd<strong>en</strong> dat burgerschaps<strong>vorming</strong> beperkt wordt tot e<strong>en</strong> nationaal<br />
perspectief <strong>en</strong> het acc<strong>en</strong>t op goed sociaal gedrag. E<strong>en</strong> breder meer moreel <strong>en</strong><br />
democratisch gerichte vorm van burgerschaps<strong>vorming</strong> vind<strong>en</strong> zij w<strong>en</strong>selijk. Bij e<strong>en</strong><br />
meer politieke invulling gericht op het verklein<strong>en</strong> van ongelijkheid in machtsverhouding<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> zij pedagogisch gezi<strong>en</strong> meer aarzeling<strong>en</strong>. Zij vrag<strong>en</strong> zich af of het<br />
werkt, of het mag <strong>en</strong> of leerling<strong>en</strong> op deze leeftijd er al aan toe zijn. Tegelijkertijd<br />
erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> zij dat doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> soms niet voorbij kunn<strong>en</strong> gaan aan machtsverhouding<strong>en</strong>.<br />
Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> vooral leerling<strong>en</strong> aan te will<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> kritische <strong>en</strong> op<strong>en</strong><br />
houding, waardering voor diversiteit <strong>en</strong> op betrokk<strong>en</strong>heid. Dus op de eerste plaats op<br />
het morele niveau, <strong>en</strong> minder op het politieke.<br />
E<strong>en</strong> pedagogische keuze voor het morele?<br />
Vanuit e<strong>en</strong> meer theoretisch perspectief kan de vraag word<strong>en</strong> gesteld naar de relatie<br />
tuss<strong>en</strong> morele <strong>en</strong> politieke ontwikkeling. In de praktijk <strong>en</strong> ook theoretisch zijn het<br />
morele <strong>en</strong> het politieke niet goed te onderscheid<strong>en</strong>. Het morele heeft echter betrekking<br />
op persoonlijke drijfver<strong>en</strong>. Het gericht zijn op de ontwikkeling van in het bijzonder<br />
het morele kan e<strong>en</strong> belangrijke fase in burgerschaps<strong>vorming</strong> zijn. Het ontwikkel<strong>en</strong><br />
van gevoel<strong>en</strong>s van rechtvaardigheid, betrokk<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> humaniteit heeft<br />
dan de prioriteit <strong>en</strong> de leerling kan deze dan later misschi<strong>en</strong> inzett<strong>en</strong> in politieke<br />
verhouding<strong>en</strong>.<br />
Deze morele waard<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s nog op diverse wijz<strong>en</strong> later word<strong>en</strong> vertaald<br />
in politieke analyses <strong>en</strong> acties. Deze vertaling hangt af van de analyse die de betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
mak<strong>en</strong> van sociale <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong> posities die hierin word<strong>en</strong><br />
ing<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Deze vertaling van het morele in het politieke lijkt buit<strong>en</strong> het aandachtsveld<br />
van het voortgezet onderwijs te staan.<br />
Onderwijskundige vormgeving<br />
De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> dat er op het gebied van burgerschaps<strong>vorming</strong> meer afstemming<br />
moet zijn tuss<strong>en</strong> de vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> meer ervaringsgerichte project<strong>en</strong> <strong>en</strong> de vakinhoud<strong>en</strong>.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> opbouw in leerlijn<strong>en</strong> noodzakelijk om herhaling te beperk<strong>en</strong>.<br />
68
4.2 Op<strong>en</strong>, moreel <strong>en</strong> sociaal-politiek <strong>wereldburgerschap</strong><br />
In onze theoretische oriëntatie hebb<strong>en</strong> we drie vorm<strong>en</strong> van hed<strong>en</strong>daags <strong>wereldburgerschap</strong><br />
onderscheid<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook zev<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van <strong>wereldburgerschap</strong> uitgewerkt.<br />
Mede op basis van het empirische deel van het onderzoek kunn<strong>en</strong> we nu deze<br />
elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> van <strong>wereldburgerschap</strong> met elkaar verbind<strong>en</strong>.<br />
4.2.1 Op<strong>en</strong> <strong>wereldburgerschap</strong><br />
a. Door globalisering hebb<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> meer met elkaar te mak<strong>en</strong>. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
dus k<strong>en</strong>nis van andere cultur<strong>en</strong> nodig om met elkaar te kunn<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> (k<strong>en</strong>nis)<br />
b. Wereldburgerschap drukt uit dat je gericht b<strong>en</strong>t op de hele wereld <strong>en</strong> op<strong>en</strong>staat<br />
voor nieuwe ervaring<strong>en</strong> (op<strong>en</strong> houding).<br />
4.2.2 Moreel <strong>wereldburgerschap</strong><br />
c. Wereldburgerschap wil zegg<strong>en</strong> dat je verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> groep<strong>en</strong><br />
positief waardeert (diversiteit)<br />
d. Wereldburgerschap drukt uit dat je mee wil werk<strong>en</strong> aan het vergrot<strong>en</strong> van de<br />
mogelijkhed<strong>en</strong> van alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>swaardig bestaan te lijd<strong>en</strong> (bevordering<br />
mogelijkhed<strong>en</strong>)<br />
e. Wereldburgerschap drukt uit dat je verantwoordelijkheid neemt voor de wereld<br />
als geheel <strong>en</strong> de m<strong>en</strong>sheid die de aarde bewoont (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>).<br />
f. Wereldburgerschap heeft e<strong>en</strong> globale <strong>en</strong> e<strong>en</strong> lokale compon<strong>en</strong>t. Ook op lokaal<br />
niveau moet je k<strong>en</strong>nis hebb<strong>en</strong>, op<strong>en</strong>staan, verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>, mogelijkhed<strong>en</strong><br />
vergrot<strong>en</strong> <strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> waarder<strong>en</strong> (lokale compon<strong>en</strong>t).<br />
4.2.3 Sociaal-politiek <strong>wereldburgerschap</strong><br />
g. Wereldburgerschap heeft te mak<strong>en</strong> met sociale <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
werkt aan meer gelijke verhouding<strong>en</strong>. (naar gelijkheid in verhouding<strong>en</strong>)<br />
Uit de gesprekk<strong>en</strong> met de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bleek dat deze onderscheiding<strong>en</strong> zinvol zijn <strong>en</strong><br />
ook bleek dat de drie onderscheid<strong>en</strong> typ<strong>en</strong> <strong>wereldburgerschap</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> met<br />
andere onderwijspraktijk<strong>en</strong>. De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> om pedagogische red<strong>en</strong><strong>en</strong> veelal<br />
voor e<strong>en</strong> moreel <strong>wereldburgerschap</strong>. E<strong>en</strong> op<strong>en</strong> <strong>wereldburgerschap</strong> gaat wat h<strong>en</strong> be-<br />
69
treft voorbij aan de morele dim<strong>en</strong>sie van <strong>wereldburgerschap</strong>. E<strong>en</strong> moreel <strong>wereldburgerschap</strong><br />
besteedt juist wel aandacht aan morele waard<strong>en</strong> als diversiteit, bevorder<strong>en</strong><br />
mogelijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>. Ook will<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het globale <strong>en</strong><br />
het lokale verbind<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> echter niet voor e<strong>en</strong> sociaal-politiek <strong>wereldburgerschap</strong>.<br />
Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> wel dat <strong>wereldburgerschap</strong> is ingebed in sociale <strong>en</strong><br />
politieke verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> politieke opstelling altijd plaatsvindt. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
will<strong>en</strong> echter niet te veel aandacht bested<strong>en</strong> aan politieke verhouding<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> de<br />
leeftijd van de leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> omdat politieke verhouding<strong>en</strong> gevoelig ligg<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> expliciete keuze voor sociaal-maatschappelijke verandering<strong>en</strong> in de zin van het<br />
verminder<strong>en</strong> van ongelijkheid mak<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> als pedagoog ook niet omdat ze anders<br />
weer zoud<strong>en</strong> vervall<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> vorm van waard<strong>en</strong>overdracht. Het sociaalpolitieke<br />
karakter van <strong>wereldburgerschap</strong> is daardoor in het voortgezet onderwijs<br />
tegelijkertijd aan- <strong>en</strong> afwezig. Aanwezig omdat morele waard<strong>en</strong> altijd ingebed is in<br />
sociale <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong>. Afwezig omdat doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> terughoud<strong>en</strong>d zijn om<br />
deze inbedding te expliciet eruit te licht<strong>en</strong> <strong>en</strong> zeker om daar e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> positie in in te<br />
nem<strong>en</strong>.<br />
Van mondiale <strong>vorming</strong> naar <strong>wereldburgerschap</strong><br />
Vergelek<strong>en</strong> met mondiale <strong>vorming</strong> in de jar<strong>en</strong> tachtig is <strong>wereldburgerschap</strong> nu op<strong>en</strong>er<br />
<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kritische opstelling van leerling<strong>en</strong> te bevorder<strong>en</strong>. De<br />
boodschap wordt minder expliciet uitgedrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> er wordt minder e<strong>en</strong> appèl gedaan<br />
op medelijd<strong>en</strong> met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in problem<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> bij leerling<strong>en</strong> nu vooral<br />
e<strong>en</strong> moreel bewustzijn van het op elkaar betrokk<strong>en</strong> zijn <strong>en</strong> het positief waarder<strong>en</strong><br />
van diversiteit te realiser<strong>en</strong>. De ‘global’ dim<strong>en</strong>sie van burgerschap draagt bij aan e<strong>en</strong><br />
verdere verbreding van het begrip burgerschap, burgerschap heeft niet dan alle<strong>en</strong><br />
meer betrekking op het staatsburgerschap, maar op het in de wereld staan: in je eig<strong>en</strong><br />
omgeving <strong>en</strong> in de wereld als geheel.<br />
70
Literatuur<br />
Appiah, K. A. (2005). The Ethics of Id<strong>en</strong>tity. Princeton, NJ: Princeton University<br />
Press.<br />
Baltzer, J. , Doef, S. van der, Karst<strong>en</strong>, S. & Peetsma, T. (1981). <strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong><br />
in het voortgezet onderwijs. Amsterdam: Kohnstamm Instituut.<br />
Banks, J. A. (eds. ) (2004). Diversity and Citiz<strong>en</strong>ship Education. San Francisco:<br />
Jossey-Bass.<br />
Barber, B. (1984). Strong Democracy. Participatory Politics for a New Age. Berkeley:<br />
University of California Press.<br />
Beck, U. (1998). Democracy without <strong>en</strong>emies. Cambridge: Polity Press.<br />
Dewey, J. (1923). Democracy and education. New York: Macmillan.<br />
Giroux, H. A. (1989). Schooling for Democracy. London: Routledge.<br />
Gunster<strong>en</strong>, H. R. van (red. ) (1992). Eig<strong>en</strong>tijds burgerschap. D<strong>en</strong> Haag: SDU.<br />
Haste, H. (2004). Constructing the citiz<strong>en</strong>. Political Psychology, 25, 3, 413-440.<br />
Le<strong>en</strong>ders, H. & Veugelers, W. (2004). Waardevorm<strong>en</strong>d onderwijs <strong>en</strong> burgerschap.<br />
Pedagogiek, 24, 4, 361-375.<br />
Ministerie van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap (2004). Onderwijs, integratie <strong>en</strong><br />
burgerschap. D<strong>en</strong> Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap.<br />
Ministerie van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap (2005). Wetsvoorstel 29959 ‘Bevordering<br />
actief <strong>en</strong> burgerschap <strong>en</strong> sociale integratie’. D<strong>en</strong> Haag: Ministerie<br />
van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap.<br />
Mouffe, C. (2008). Over het politieke. Kamp<strong>en</strong>. Uitgeverij Klem<strong>en</strong>t.<br />
Nussbaum, M. (1997). Cultivating Humanity. Cambridge MA: Harvard University<br />
Press.<br />
Oser, F. & Veugelers, W. (eds. ). (2008). Getting Involved. Global Citiz<strong>en</strong>ship<br />
Developm<strong>en</strong>t and Sources of Moral Values. Rotterdam/Taipeh: S<strong>en</strong>sePublishers.<br />
Parker, W. (2004). Teaching Democracy. New York: Teachers College Press.<br />
S<strong>en</strong>, A. (2006). Id<strong>en</strong>tity and Viol<strong>en</strong>ce. New York: W. W. Norton & Company.<br />
Spring, J. (2004). How educational ideologies are shaping global society. Mahwah,<br />
NJ: LEA.<br />
Suransky, C. & Manschot, H. (2005). Patriottisme of kosmopolitisme? Tijdschrift<br />
voor Humanistiek, 6, 21, 62-72.<br />
Thayer-Bacon, B. (2008). Beyond Liberal Democracy in Schools. New York: Teachers<br />
College Press.<br />
71
Veugelers, W. (2003). Waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> in het onderwijs: Zingeving <strong>en</strong> humanisering:<br />
autonomie <strong>en</strong> sociale betrokk<strong>en</strong>heid. Utrecht: Universiteit voor Humanistiek<br />
(oratie).<br />
Veugelers, W. (2006). Democratie ler<strong>en</strong>. Pedagogische Studiën, 83, 156-166.<br />
Veugelers, W. (2007). Creating Crtical-Democratic Citiz<strong>en</strong>ship Education: Empowerinh<br />
Humanity and Democracy in Dutch Education. Compare, 37, 1, 105-<br />
119.<br />
Veugelers, W. , Derriks, M. & Kat, E. de (2005). Actieve participatie leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
burgerschaps<strong>vorming</strong>. De pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 41. Amsterdam: ILO<br />
Universiteit van Amsterdam.<br />
Veugelers, W. , Derriks, M. , Kat, E. de & Le<strong>en</strong>ders H. (2006). Burgerschaps<strong>vorming</strong><br />
in het Algeme<strong>en</strong> Bijzonder onderwijs. De pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 42.<br />
Amsterdam: ILO Universiteit van Amsterdam.<br />
Veugelers, W. , Kat, E. de & Derriks, M. (2006). Education and major cultural<br />
incid<strong>en</strong>ts in society: September 11 and Dutch Education. Journal of Peace Education,<br />
3, 2, 235-249.<br />
Westheimer, J. & J. Kahne (2004). What kind of citiz<strong>en</strong>? The politics of education<br />
of democracy. American Educational Research Journal, 41, 2, 237-269.<br />
Westheimer, J. (2008). On the relationship betwe<strong>en</strong> political and moral <strong>en</strong>gagem<strong>en</strong>t.<br />
In: Oser, F. & Veugelers, W. (eds. ). (2008). Getting Involved. Global<br />
Citiz<strong>en</strong>ship Developm<strong>en</strong>t and Sources of Moral Values. (17-30). Rotterdam/Taipeh:<br />
S<strong>en</strong>sePublishers.<br />
Winter, M. de (2007). Opvoeding, onderwijs <strong>en</strong> jeugdbeleid in het algeme<strong>en</strong> belang;<br />
de noodzaak van e<strong>en</strong> democratisch pedagogisch off<strong>en</strong>sief. In: Lieshout, P.<br />
A. H. van, Meij, M. S. S. van der & Pree, J. C. I. de (red. ) Bouwst<strong>en</strong><strong>en</strong> voor<br />
e<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong> jeugdbeleid (225-270). Amsterdam: Amsterdam University Press.<br />
72
Publicaties in de reeks ‘De Pedagogische<br />
Dim<strong>en</strong>sie 1<br />
Roede, E. (1999). Geweld, wat kan de school? De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 1,<br />
Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />
Roede, E., Klaass<strong>en</strong>, C., Veugelers, W., Derriks, M. & Schout<strong>en</strong>, C. (1999). Andere<br />
kwaliteit<strong>en</strong> van de school. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 2 , Amsterdam: SCO-<br />
Kohnstamm Instituut, UvA.<br />
Derriks, M. & de Kat, E. (1999). Mij maakt het niets uit, Homo- <strong>en</strong> vrouwonvri<strong>en</strong>delijk<br />
gedrag in het voortgezet op<strong>en</strong>baar onderwijs. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 3,<br />
Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />
Klaass<strong>en</strong>, C., Schout<strong>en</strong>, C. & Leeferink, H. (1999). Werk<strong>en</strong> aan de School alsGeme<strong>en</strong>schap.<br />
Ontwerp voor e<strong>en</strong> pedagogisch <strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sbeschouwelijk<br />
schoolbeleid voor schol<strong>en</strong> voor voortgezet onderwijs. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr<br />
5, Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />
Klaass<strong>en</strong>, C., Theuniss<strong>en</strong>, M., van Ve<strong>en</strong>, K. & Sleegers, P. (1999). Het is bijna je<br />
Hoofdtaak. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 6, Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie,<br />
KUN.<br />
Vogel, L. Klaass<strong>en</strong>, C., Dam, G. t<strong>en</strong> & Veugelers, W. (1999). Pedagogische waard<strong>en</strong><br />
in het basisonderwijs. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 7, Amsterdam: Instituut<br />
voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding, UvA.<br />
1<br />
De verschill<strong>en</strong>de publicaties zijn alle<strong>en</strong> te verkrijg<strong>en</strong> bij de betreff<strong>en</strong>de uitvoer<strong>en</strong>de instelling,<br />
namelijk:<br />
◦ SCO-Kohnstamm Instituut, UvA: tel. 020 5251201; http://www.sco-kohnstamminstituut.<br />
uva.nl<br />
◦ Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN: 024 3612585; http://www.socsci.kun.nl/<br />
ped/owk/index.html<br />
◦ Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding, UvA: tel. 020 5251289; http://www.ilo.uva.nl<br />
73
Veugelers, W. & Kat, E. de. (2000) De ideale leraar. Leerling<strong>en</strong> als spiegel voor het<br />
pedagogisch handel<strong>en</strong>. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 8, Amsterdam: Instituut voor<br />
de Lerar<strong>en</strong>opleiding, UvA.<br />
Veugelers, W. (1999). De waarde van e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>tor-m<strong>en</strong>tee relatie. De Pedagogische<br />
Dim<strong>en</strong>sie, nr 9, Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding, UvA.<br />
Leeferink H. & Klaass<strong>en</strong> C. (2000). De waardevolle leerling. Leerling<strong>en</strong> van katholieke<br />
schol<strong>en</strong> over waard<strong>en</strong>, lev<strong>en</strong>sbeschouwing <strong>en</strong> opvoeding op school. De Pedagogische<br />
Dim<strong>en</strong>sie, nr 10. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />
Klaass<strong>en</strong> C. & Schout<strong>en</strong> C.(2000). Leerling<strong>en</strong> over het nieuwe ler<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> onderzoek<br />
door leerling<strong>en</strong> naar de beleving van het studiehuis. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr.<br />
11. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />
Roede E. & Derriks M. (2000). Dat maak ik zelf wel uit.Ontwikkel<strong>en</strong> van zelfbeschikking<br />
bij seksuele <strong>vorming</strong> in het onderwijs. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 12.<br />
Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />
Roede E., Derriks M. & Klaass<strong>en</strong> C. (2000). Montessori Gemet<strong>en</strong>? De Pedagogische<br />
Dim<strong>en</strong>sie, nr 13. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />
Vogel L. & Veugelers W. (2000). Culturele <strong>en</strong> kunstzinnige <strong>vorming</strong> als vak in havo<br />
<strong>en</strong> vwo. Ervaring<strong>en</strong> van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> met CKV 1. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie,<br />
nr 14. Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding, UvA.<br />
Veugelers, W & Kat, E. de (2001). De Pedagogische Opdracht van het Studiehuis.<br />
De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie nr 15. Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding,<br />
UvA.<br />
Roede, E., Bijstra, J.O., Derriks, M. & Moorlag, H. (2001). Cool-down <strong>en</strong> RAM;<br />
Twee programma’s voor het verminder<strong>en</strong> van agressie bij kinder<strong>en</strong>. De Pedagogische<br />
Dim<strong>en</strong>sie, nr 16. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />
Leeferink H. (2001). Waard<strong>en</strong> op school, e<strong>en</strong> onderzoek onder ouders <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 17. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />
74
Veugelers, W. & Kat, E. de (2001). De pedagogische id<strong>en</strong>titeit van de op<strong>en</strong>bare <strong>en</strong><br />
algeme<strong>en</strong> toegankelijke school, e<strong>en</strong> verk<strong>en</strong>ning van relevante elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> procedures.<br />
De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 18. Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding,<br />
UvA.<br />
Derriks, M. & Roede, E. (2001).Observer<strong>en</strong> & registrer<strong>en</strong>, invoering <strong>en</strong> gebruik van<br />
het Montessori kindvolgsysteem. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 19. Amsterdam:<br />
SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />
Klaass<strong>en</strong>, C., Tolsma, B. & Veugelers, W. (2002). "Hier is de start van je toekomst”.<br />
E<strong>en</strong> onderzoek naar de relatie tuss<strong>en</strong> jeugdcultuur <strong>en</strong> zelfsturing in het onderwijs<br />
op ROC Dr<strong>en</strong>the-College. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 20. Nijmeg<strong>en</strong>:<br />
Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />
Roede, E. & Gijt<strong>en</strong>beek, J. (2002). Zelfstandigheid <strong>en</strong> mondigheid; ook op islamitische<br />
basisschol<strong>en</strong>. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 21. Amsterdam: SCO-<br />
Kohnstamm Instituut, UvA.<br />
Veugelers, W. & Zwaans, A. (2002). Pedagogisch handel<strong>en</strong> van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong>ontwikkeling<br />
van leerling<strong>en</strong>. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 22. Amsterdam:<br />
Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding, UvA.<br />
Klaass<strong>en</strong>, C. & Lind<strong>en</strong>, P. van der. (2002). De pedagogische schoolleider; schoolleiders<br />
basisonderwijs over het pedagogische beleid. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr.<br />
23. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />
Derriks, M., Roede, E. & Veugelers, W. (2002). Sam<strong>en</strong>werkingsschol<strong>en</strong>,van richting<strong>en</strong>bundeling<br />
tot verantwoorde id<strong>en</strong>titeit. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 24. Amsterdam:<br />
SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />
Roede, E., Derriks, M. & Veugelers, W. (2003). De inbedding van waard<strong>en</strong> in de<br />
school. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 25. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut,<br />
UvA.<br />
Klaass<strong>en</strong>, C. & Linders, W. (2003). Religie op school, e<strong>en</strong> exploratief onderzoek<br />
naar het functioner<strong>en</strong> van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> godsdi<strong>en</strong>st/lev<strong>en</strong>sbeschouwing in het voortgezet<br />
onderwijs. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 26. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie,<br />
KUN.<br />
75
Klaass<strong>en</strong>, C. (2003). Het beroepsethos van de doc<strong>en</strong>t. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie,<br />
nr. 27. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />
Veugelers, W., Kat, E. de & Roede, E. (2003). Het beoordel<strong>en</strong> van waard<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
norm<strong>en</strong>. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 28. Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding,<br />
UvA.<br />
Roede, E. (2003). Emoties van leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> de rol van de school. De Pedagogische<br />
Dim<strong>en</strong>sie, nr 29. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />
Derriks, M., Roede, E. & Veugelers, W. (2003). Betek<strong>en</strong>isvol ler<strong>en</strong> in het lwoo. De<br />
Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 30. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />
Veugelers, W., Derriks, M. & Kat, E. de. (2004). Onderwijs <strong>en</strong> ingrijp<strong>en</strong>de maatschappelijke<br />
gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>; 11 september <strong>en</strong> het onderwijs. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie,<br />
nr. 31. Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding, UvA.<br />
Roede, E. (2004). De ontwikkeling van respect bij dove leerling<strong>en</strong>, wat kan e<strong>en</strong> leraar<br />
op school? De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 32. Amsterdam: SCO-Kohnstamm<br />
Instituut, UvA<br />
Klaass<strong>en</strong>, C. (2004). Waard<strong>en</strong>gestuurd handel<strong>en</strong> van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. De Pedagogische<br />
Dim<strong>en</strong>sie, nr. 33. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />
Veugelers, W., Derriks, M. & Kat, E. de. (2004). Aandacht voor geestelijke stroming<strong>en</strong><br />
in het op<strong>en</strong>baar basisonderwijs. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 34. Amsterdam:<br />
Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding, UvA.<br />
Derriks, M.& Roede, E. (2004). Sociaal ler<strong>en</strong> in praktijk. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie,<br />
nr 35. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />
Klaass<strong>en</strong>, C. (2005). Id<strong>en</strong>titeit <strong>en</strong> diversiteit. E<strong>en</strong> onderzoek naar de pedagogische,<br />
lev<strong>en</strong>sbeschouwelijke <strong>en</strong> interculturele id<strong>en</strong>titeit van e<strong>en</strong> school. De Pedagogische<br />
Dim<strong>en</strong>sie, nr. 36. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />
Klaass<strong>en</strong>, C. (2005). Ler<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> waarde(n)volle schoolcontext. De Pedagogische<br />
Dim<strong>en</strong>sie, nr. 37. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />
76
Klaass<strong>en</strong>, C. & Moll, B. (2005). Kwaliteitsbeleid montessori onderwijs. Uitgangspunt<strong>en</strong>,<br />
k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>, procedures. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 38. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie<br />
Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />
Emans, B.& Roede, E. (2005). Hoe katholiek zijn katholieke schol<strong>en</strong>? Specifiek katholieke<br />
acc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in beleid, praktijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> activiteit<strong>en</strong> op katholieke schol<strong>en</strong>. De Pedagogische<br />
Dim<strong>en</strong>sie, nr 39. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />
Blok, H., Derriks, M. & Kat, E. de. (2005). Werk<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> veilige school; vereis<strong>en</strong><br />
homodiscriminatie <strong>en</strong> antisemitisme afzonderlijk beleid? De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie,<br />
nr. 40. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />
Veugelers, W., Derriks, M. & Kat, E. de. (2005). Actieve participatie leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
burgerschaps<strong>vorming</strong>. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 41. Amsterdam: Instituut<br />
voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding, UvA.<br />
Veugelers, W., Derriks, M., Kat, E. de & Le<strong>en</strong>ders H.. (2005). Burgerschaps<strong>vorming</strong><br />
in het algeme<strong>en</strong> bijzonder onderwijs. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 42. Amsterdam:<br />
Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding, UvA.<br />
Klaass<strong>en</strong>, C. & Huwaë, S. (2006). Schol<strong>en</strong> die werk<strong>en</strong> aan burgerschap. E<strong>en</strong> verk<strong>en</strong>ning<br />
van inspanning<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerlingvolgsystem<strong>en</strong>. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr.<br />
43. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />
Klaass<strong>en</strong>, C. & Van der Lind<strong>en</strong>, W. (2006). Waard<strong>en</strong>gericht Onderwijs in Auth<strong>en</strong>tieke<br />
Context<strong>en</strong>. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 44. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong><br />
Educatie, KUN.<br />
Emans, B. & Roede, E.. (2006). Sanctioner<strong>en</strong> of argum<strong>en</strong>ter<strong>en</strong>? Onderzoek naar de<br />
beleving van schoolregels <strong>en</strong> normoverschrijd<strong>en</strong>d gedrag op school. De Pedagogische<br />
Dim<strong>en</strong>sie, nr. 45. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />
Veugelers, W. (2006). Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong>vorm<strong>en</strong>de dialog<strong>en</strong>. De Pedagogische<br />
Dim<strong>en</strong>sie, nr. 46. Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding, UvA.<br />
77
Boogaard, M. & Roede, E. (2006). Het met<strong>en</strong> van waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> in interculturele<br />
context. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 47. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut,<br />
UvA.<br />
Klaass<strong>en</strong>, C. (2007). Morele moed. E<strong>en</strong> onderzoek onder ROC-doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.. De Pedagogische<br />
Dim<strong>en</strong>sie, nr. 48. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />
Klaass<strong>en</strong>, C. (2007). Pedagogische opvang. E<strong>en</strong> studie naar pedagogische aspect<strong>en</strong><br />
van de buit<strong>en</strong>schoolse opvang.. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 49. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie<br />
Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />
Veugelers, W., Derriks, M. & Kat, E. de. (2007). Gevoel van erk<strong>en</strong>ning <strong>en</strong> binding<br />
bij leerling<strong>en</strong>. Leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> lerar<strong>en</strong> over school <strong>en</strong> de id<strong>en</strong>titeitsontwikkeling van<br />
leerling<strong>en</strong>. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 50. Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding,<br />
UvA.<br />
Veugelers, W., Derriks, M., Kat, E.de & Le<strong>en</strong>ders, H. (2007). Dim<strong>en</strong>sies van morele<br />
ontwikkeling. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 51. Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding<br />
UvA.<br />
Veugelers, W., & Klaass<strong>en</strong>, C. (2007). Burgerschaps<strong>vorming</strong> in het basisonderwijs.<br />
De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 52. Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding<br />
UvA.<br />
Derriks, M. & Kat, E. de. (2007). Leerling<strong>en</strong> de baas; beginn<strong>en</strong>de vrouwelijke doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> orde in de klas. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 53. Amsterdam: SCO-<br />
Kohnstamm Instituut, UvA.<br />
Roede, E.. (2007). Tijdig signaler<strong>en</strong> van gevaarlijk gedrag. Mogelijkhed<strong>en</strong> voor<br />
lerar<strong>en</strong>. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 54. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut,<br />
UvA.<br />
Veugelers, W (2008). Lev<strong>en</strong>sbeschouwing <strong>en</strong> onderwijs, nieuwe ontwikkeling<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
consequ<strong>en</strong>ties voor doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> godsdi<strong>en</strong>st/lev<strong>en</strong>sbeschouwing. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie,<br />
nr. 55. Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding UvA.<br />
78
Roede, E.. & Derriks, M. (2008). Zijn Montessori schol<strong>en</strong> toekomstbest<strong>en</strong>dig ingericht?<br />
De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 56. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut,<br />
UvA.<br />
79
<strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong> <strong>en</strong> <strong>wereldburgerschap</strong><br />
Schol<strong>en</strong> word<strong>en</strong> nu geacht aandacht te bested<strong>en</strong> aan burgerschaps<strong>vorming</strong>.<br />
Burgerschap heeft daarbij niet alle<strong>en</strong> betrekking op Nederland,<br />
maar ook op Europa <strong>en</strong> de wereld als geheel. In de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig<br />
<strong>en</strong> tachtig was er in het onderwijs veel aandacht voor mondiale <strong>vorming</strong>,<br />
voor wat er buit<strong>en</strong> Nederland gebeurde <strong>en</strong> hoe wij de ontwikkeling<strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong> Nederland kond<strong>en</strong> verbeter<strong>en</strong>. <strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong> was<br />
sterk gericht op ‘human developm<strong>en</strong>t’, sociaal-culturele ontwikkeling,<br />
economische ontwikkeling <strong>en</strong> e<strong>en</strong> versterking van de democratie. Wat<br />
is de situatie van e<strong>en</strong> ‘global perspective’ nu? Het onderzoek bestaat uit<br />
e<strong>en</strong> literatuurstudie, gesprekk<strong>en</strong> met vakdeskundig<strong>en</strong> <strong>en</strong> met doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Deze publicatie wil bijdrag<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> verdere conceptuele verheldering<br />
van het begrip <strong>wereldburgerschap</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het voortgezet<br />
onderwijs ondersteun<strong>en</strong> bij het werk<strong>en</strong> aan burgerschaps<strong>vorming</strong>.