06.09.2013 Views

Mondiale vorming en wereldburgerschap - Kortlopend ...

Mondiale vorming en wereldburgerschap - Kortlopend ...

Mondiale vorming en wereldburgerschap - Kortlopend ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

KORTLOPEND ONDERWIJSONDERZOEK<br />

<strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>wereldburgerschap</strong><br />

Pedagogische<br />

kwaliteit 70<br />

Wiel Veugelers<br />

Mechtild Derriks<br />

Ewoud de Kat


<strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>wereldburgerschap</strong><br />

Wiel Veugelers<br />

Mechtild Derriks<br />

Ewoud de Kat


CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG<br />

Veugelers, W.<br />

<strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong> <strong>en</strong> <strong>wereldburgerschap</strong> / W. Veugelers, M. Derrriks & E. de Kat, 2008,<br />

Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding, Universiteit van Amsterdam<br />

ISBN 978-90-7808-717-5<br />

Alle recht<strong>en</strong> voorbehoud<strong>en</strong>. Niets uit deze uitgave mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd, opgeslag<strong>en</strong><br />

in e<strong>en</strong> geautomatiseerd gegev<strong>en</strong>sbestand, of op<strong>en</strong>baar gemaakt, in <strong>en</strong>ige vorm of op <strong>en</strong>ige<br />

wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnam<strong>en</strong> of op <strong>en</strong>ige manier, zonder<br />

voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.<br />

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval<br />

system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, or<br />

otherwise, without the prior writt<strong>en</strong> permission of the publisher.<br />

Uitgave:<br />

Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding<br />

Spinozastraat 55, 1018 HJ Amsterdam<br />

Telefoon: 020-5251291<br />

www.ilo.uva.nl<br />

Copyright © Instituut voor de lerar<strong>en</strong>opleiding, 2008<br />

2<br />

Dit onderzoek is gefinancierd uit het budget dat het ministerie van OCW jaarlijks<br />

beschikbaar stelt aan de LPC t<strong>en</strong> behoeve van Kortlop<strong>en</strong>d Onderwijsonderzoek dat<br />

uitgevoerd wordt op verzoek van het onderwijsveld.


Inhoud<br />

Woord vooraf 5<br />

Sam<strong>en</strong>vatting 7<br />

1 Theoretische verk<strong>en</strong>ning 9<br />

1.1 Voorbij de staatsburger: naar binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> naar buit<strong>en</strong> 9<br />

1.2 <strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong> in het Nederlandse voortgezet onderwijs<br />

begin jar<strong>en</strong> tachtig 10<br />

1.3 Kosmopolitisme 11<br />

1.4 Morele educatie ingebed in politieke verhouding<strong>en</strong> 13<br />

1.5 Het sam<strong>en</strong>gaan van uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de visies 14<br />

1.6 Elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van <strong>wereldburgerschap</strong> 15<br />

2 Onderzoeksopzet <strong>en</strong> uitvoering 17<br />

2.1 Onderzoeksvrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> onderzoeksactiviteit<strong>en</strong> 17<br />

2.2 Uitvoering van het onderzoek 17<br />

2.3 Interviewleidraad 18<br />

3 E<strong>en</strong> weergave <strong>en</strong> analyse van de gesprekk<strong>en</strong> 21<br />

3.1 Hoe d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nu over burgerschaps<strong>vorming</strong> in<br />

mondiaal perspectief? 21<br />

3.2 Hoe d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nu over mondiale <strong>vorming</strong>? 32<br />

3.3 Wat is volg<strong>en</strong>s doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het verschil tuss<strong>en</strong> mondiale <strong>vorming</strong><br />

<strong>en</strong> burgerschaps<strong>vorming</strong>? 42<br />

3.4 Verschill<strong>en</strong>de visies op <strong>wereldburgerschap</strong> 47<br />

3.5 Wat is lastig volg<strong>en</strong>s de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>? 55<br />

3.6 Wat zou meer aandacht moet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>? 61<br />

4 Conclusie <strong>en</strong> discussie 67<br />

4.1 Pedagogisch-didactische aanpak 67<br />

4.2 Op<strong>en</strong>, moreel <strong>en</strong> sociaal politiek <strong>wereldburgerschap</strong> 69<br />

Literatuur 71<br />

Publicaties in de reeks ‘De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie 73<br />

3


Woord vooraf<br />

Schol<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geacht nu aandacht te bested<strong>en</strong> aan burgerschaps<strong>vorming</strong>. Traditioneel<br />

is burgerschap verbond<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> formeel staatsburgerschap, maar steeds meer<br />

wordt burgerschap gezi<strong>en</strong> als manier van in de wereld staan. Burgerschapsontwikkeling<br />

<strong>en</strong> morele ontwikkeling vall<strong>en</strong> daarbij deels sam<strong>en</strong>. Burgerschap grijpt daarmee<br />

steeds dieper in in de persoonlijke id<strong>en</strong>titeit van person<strong>en</strong>. Dit proces van het verbind<strong>en</strong><br />

van burgerschap <strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeit kan word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> verdieping <strong>en</strong> int<strong>en</strong>sivering<br />

van het traditionele burgerschapsbegrip.<br />

Het begrip burgerschap k<strong>en</strong>t ook e<strong>en</strong> verbreding. Het begrip heeft niet meer alle<strong>en</strong><br />

betrekking op het staatsburgerschap van het eig<strong>en</strong> land, maar betreft ook het in de<br />

wereld buit<strong>en</strong> het eig<strong>en</strong> land staan. Er wordt teg<strong>en</strong>woordig gesprok<strong>en</strong> van Europees<br />

burgerschap <strong>en</strong> van <strong>wereldburgerschap</strong>. Burgerschap kan word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> als <strong>wereldburgerschap</strong><br />

waarbij process<strong>en</strong> van globalisering word<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong> op m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> verantwoording nem<strong>en</strong> voor de wereld. Het betreft hier dan wel ge<strong>en</strong> formeel<br />

type burgerschap maar wel e<strong>en</strong> morele categorie.<br />

In de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig <strong>en</strong> tachtig was er in het onderwijs veel aandacht voor mondiale<br />

<strong>vorming</strong>, voor wat er buit<strong>en</strong> Nederland gebeurde <strong>en</strong> hoe wij de sociale <strong>en</strong> politieke<br />

ontwikkeling<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> Nederland kond<strong>en</strong> verbeter<strong>en</strong>. We schrijv<strong>en</strong> dat er veel aandacht<br />

was, maar was die aandacht wel zo groot? En hoe kijk<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

daar op terug?<br />

Wat is de situatie nu? Wat zijn eig<strong>en</strong>tijdse vorm<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> mondiaal burgerschap <strong>en</strong><br />

burgerschaps<strong>vorming</strong> in het voortgezet onderwijs? Hoe d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> over burgerschaps<strong>vorming</strong><br />

in e<strong>en</strong> mondiaal perspectief? Wat zijn voor de huidige tijd <strong>en</strong> de<br />

nabije toekomst aangepaste inhoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> werkvorm<strong>en</strong>?<br />

Het onderzoek is aangevraagd door het CBOO <strong>en</strong> het NABS. Deze organisaties voor<br />

respectievelijk het op<strong>en</strong>baar onderwijs <strong>en</strong> het algeme<strong>en</strong>-bijzonder onderwijs zijn van<br />

m<strong>en</strong>ing dat burgerschap in e<strong>en</strong> mondiaal perspectief di<strong>en</strong>t te word<strong>en</strong> geplaatst. Zij<br />

vrag<strong>en</strong> zich net als veel doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> af wat dit kan betek<strong>en</strong><strong>en</strong> voor het onderwijs.<br />

De concrete onderzoeksvraag was ‘wat d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs<br />

nu over mondiale <strong>vorming</strong> als compon<strong>en</strong>t van burgerschaps<strong>vorming</strong>? Wat zijn aan<br />

de moderne tijd aangepaste inhoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> werkvorm<strong>en</strong>?’<br />

5


Het onderzoek is uitgevoerd door het Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding van de Universiteit<br />

van Amsterdam i.s.m. het SCO-Kohnstamm Instituut <strong>en</strong> de Universiteit<br />

voor Humanistiek. Wij hop<strong>en</strong> dat dit rapport de discussie over <strong>en</strong> de praktijk van<br />

burgerschaps<strong>vorming</strong> meer in e<strong>en</strong> mondiaal perspectief plaatst.<br />

6


Sam<strong>en</strong>vatting<br />

Schol<strong>en</strong> word<strong>en</strong> nu geacht aandacht te bested<strong>en</strong> aan burgerschaps<strong>vorming</strong>. Burgerschap<br />

heeft daarbij niet alle<strong>en</strong> betrekking op Nederland, maar ook op Europa <strong>en</strong> de<br />

wereld als geheel. In de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig <strong>en</strong> tachtig was er in het onderwijs veel aandacht<br />

voor mondiale <strong>vorming</strong>, voor wat er buit<strong>en</strong> Nederland gebeurde <strong>en</strong> hoe wij de<br />

ontwikkeling<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> Nederland kond<strong>en</strong> verbeter<strong>en</strong>. <strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong> was sterk<br />

gericht op ‘human developm<strong>en</strong>t’, sociaal-culturele ontwikkeling, economische ontwikkeling<br />

<strong>en</strong> e<strong>en</strong> versterking van de democratie. Wat is de situatie van e<strong>en</strong> ‘global<br />

perspective’ nu? Het onderzoek bestaat uit e<strong>en</strong> literatuurstudie, gesprekk<strong>en</strong> met vakdeskundig<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> met doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />

Wat allereerst opvalt is dat de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aangev<strong>en</strong> dat k<strong>en</strong>nis zo belangrijk is. Ook<br />

als doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> attitude<strong>vorming</strong> belangrijk vind<strong>en</strong> dan is e<strong>en</strong> brede k<strong>en</strong>nisbasis noodzakelijk.<br />

De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>zeer e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> houding. Op<strong>en</strong> in de betek<strong>en</strong>is<br />

van op<strong>en</strong>staan voor andere ideeën <strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong> <strong>en</strong> op<strong>en</strong> in de betek<strong>en</strong>is van<br />

kritisch <strong>en</strong> reflexief nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over hoe de wereld in elkaar zit. Wereldburgerschap<br />

betek<strong>en</strong>t voor doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vooral ook aandacht bested<strong>en</strong> aan het lokale, aan hoe grotere<br />

ontwikkeling<strong>en</strong> zichtbaar zijn in de eig<strong>en</strong> omgeving van de leerling. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> will<strong>en</strong><br />

zeer zeker bij leerling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> morele houding ontwikkel<strong>en</strong>, zoals verantwoordelijkheid<br />

nem<strong>en</strong>, mogelijkhed<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> will<strong>en</strong> bevorder<strong>en</strong> <strong>en</strong> diversiteit waarder<strong>en</strong>.<br />

Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> echter te voorkom<strong>en</strong> dat zij deze waard<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> over te<br />

drag<strong>en</strong>. Hun kritiek op de oude mondiale <strong>vorming</strong> is juist dat deze te normatief was.<br />

Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> will<strong>en</strong> nu juist door e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> <strong>en</strong> kritische houding te ontwikkel<strong>en</strong> <strong>en</strong> door<br />

e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nismaking via inhoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kritische <strong>en</strong> actieve houding bij<br />

leerling<strong>en</strong> bevorder<strong>en</strong><br />

In de theoretische oriëntatie hebb<strong>en</strong> we drie vorm<strong>en</strong> van hed<strong>en</strong>daags <strong>wereldburgerschap</strong><br />

onderscheid<strong>en</strong>.:<br />

1) Op<strong>en</strong> <strong>wereldburgerschap</strong> (k<strong>en</strong>nis van andere cultur<strong>en</strong> <strong>en</strong> op<strong>en</strong> houding).<br />

2) Moreel <strong>wereldburgerschap</strong> (verschill<strong>en</strong> positief waarder<strong>en</strong>, bevorder<strong>en</strong> mogelijkhed<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong> )<br />

3) Sociaal-politiek <strong>wereldburgerschap</strong> (werk<strong>en</strong> aan gelijkheid in sociale <strong>en</strong> politieke<br />

verhouding<strong>en</strong>)<br />

7


Uit de gesprekk<strong>en</strong> met de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bleek dat deze onderscheiding<strong>en</strong> zinvol zijn <strong>en</strong><br />

ook bleek dat de drie onderscheid<strong>en</strong> typ<strong>en</strong> <strong>wereldburgerschap</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> met<br />

andere onderwijspraktijk<strong>en</strong>. De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> om pedagogische red<strong>en</strong><strong>en</strong> veelal<br />

voor e<strong>en</strong> moreel <strong>wereldburgerschap</strong>. E<strong>en</strong> op<strong>en</strong> <strong>wereldburgerschap</strong> gaat wat h<strong>en</strong> betreft<br />

voorbij aan de morele dim<strong>en</strong>sie van <strong>wereldburgerschap</strong>. E<strong>en</strong> moreel <strong>wereldburgerschap</strong><br />

besteedt juist wel aandacht aan morele waard<strong>en</strong> als diversiteit, bevorder<strong>en</strong><br />

mogelijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>. Ook will<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het globale <strong>en</strong><br />

het lokale verbind<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> echter niet voor e<strong>en</strong> sociaal-politiek <strong>wereldburgerschap</strong>.<br />

Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> wel dat <strong>wereldburgerschap</strong> is ingebed in sociale <strong>en</strong><br />

politieke verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> politieke opstelling altijd plaatsvindt. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

will<strong>en</strong> echter niet te veel aandacht bested<strong>en</strong> aan politieke verhouding<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> de<br />

leeftijd van de leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> omdat politieke verhouding<strong>en</strong> gevoelig ligg<strong>en</strong>.<br />

Vergelek<strong>en</strong> met mondiale <strong>vorming</strong> in de jar<strong>en</strong> tachtig is <strong>wereldburgerschap</strong> nu op<strong>en</strong>er<br />

<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kritische opstelling van leerling<strong>en</strong> te bevorder<strong>en</strong>. De<br />

boodschap wordt minder expliciet uitgedrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> er wordt minder e<strong>en</strong> appèl gedaan<br />

op medelijd<strong>en</strong> met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in problem<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> bij leerling<strong>en</strong> nu vooral<br />

e<strong>en</strong> moreel bewustzijn van het op elkaar betrokk<strong>en</strong> zijn <strong>en</strong> het positief waarder<strong>en</strong><br />

van diversiteit te realiser<strong>en</strong>. De ‘global’ dim<strong>en</strong>sie van burgerschap draagt bij aan e<strong>en</strong><br />

verdere verbreding van het begrip burgerschap, burgerschap heeft niet dan alle<strong>en</strong><br />

meer betrekking op het staatsburgerschap, maar op het in de wereld staan: in je eig<strong>en</strong><br />

omgeving <strong>en</strong> in de wereld als geheel.<br />

8


1 Theoretische verk<strong>en</strong>ning<br />

1.1 Voorbij de staatsburger: naar binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> naar buit<strong>en</strong><br />

Het Ministerie van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap (2004; 2005) heeft aangegev<strong>en</strong><br />

dat schol<strong>en</strong> nu aandacht moet<strong>en</strong> bested<strong>en</strong> aan burgerschaps<strong>vorming</strong> <strong>en</strong> dat deze<br />

aandacht gericht moet zijn op ‘actieve participatie <strong>en</strong> integratie’. Burgerschap wordt<br />

in deze visie niet alle<strong>en</strong> gepositioneerd op het politieke niveau, maar ook op het sociale<br />

<strong>en</strong> culturele niveau. Het gaat dan om het in de wereld staan <strong>en</strong> je verhoud<strong>en</strong> tot<br />

ander<strong>en</strong>. Burgerschapsontwikkeling zit hiermee dicht aan teg<strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeitsontwikkeling.<br />

Het begrip burgerschap <strong>en</strong> daardoor ook burgerschaps<strong>vorming</strong> is verre van e<strong>en</strong>duidig<br />

(Veugelers, 2006; 2007). Verschill<strong>en</strong>de invulling<strong>en</strong> zijn mogelijk: burgerschap<br />

kan meer op aanpassing gericht zijn, op individuele ontwikkeling <strong>en</strong> op e<strong>en</strong> meer<br />

kritisch-democratische invulling (Le<strong>en</strong>ders & Veugelers, 2004). De Winter (2007)<br />

pleit in het verl<strong>en</strong>gde van Dewey (2003) voor het ontwikkel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> democratische<br />

houding. Schol<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> door de overheid biedt keuzes mak<strong>en</strong> bij de invulling<br />

van burgerschaps<strong>vorming</strong>.<br />

Traditioneel is burgerschap verbond<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> formeel staatsburgerschap (Van<br />

Gunster<strong>en</strong>, 1992), maar steeds meer wordt burgerschap gezi<strong>en</strong> als manier van in de<br />

wereld staan (Haste, 2004). Burgerschapsontwikkeling <strong>en</strong> morele ontwikkeling word<strong>en</strong><br />

daarbij steeds nadrukkelijker met elkaar verbond<strong>en</strong> (Oser & Veugelers, 2008).<br />

Het proces van burgerschaps<strong>vorming</strong> kan wordt gezi<strong>en</strong> als positionering in praktijk<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> discours<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> individu maakt bewust <strong>en</strong> onbewust keuzes in deze positionering,<br />

construeert eig<strong>en</strong> narratiev<strong>en</strong> <strong>en</strong> transformeert praktijk<strong>en</strong>.<br />

Het zich positioner<strong>en</strong> vindt niet alle<strong>en</strong> plaats op het formeel politieke niveau maar<br />

ook op het gebied van de ‘civil society’, informele <strong>en</strong> formele omgangsvorm<strong>en</strong>, binn<strong>en</strong><br />

politieke kaders als de staat (Nederland) <strong>en</strong> in to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de mate op interstatelijk<br />

niveau (Europa). Banks (2004) ziet burgerschaps<strong>vorming</strong> als deels overlapp<strong>en</strong>de<br />

ontwikkeling<strong>en</strong> in het culturele, nationale <strong>en</strong> werelddomein.<br />

Het gevaar dreigt dat burgerschap als iets statisch wordt gezi<strong>en</strong> waaraan bijvoorbeeld<br />

nieuwkomers in e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving, zoals jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> immigrant<strong>en</strong>, zich moet<strong>en</strong><br />

9


aanpass<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> dergelijke op integratie gerichte strategie misk<strong>en</strong>t het dynamische<br />

karakter van burgerschap, <strong>en</strong> reduceert democratie tot formeel handel<strong>en</strong> <strong>en</strong> omgangsvorm<strong>en</strong><br />

tot tijdloze norm<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> <strong>en</strong>gt e<strong>en</strong> dergelijk burgerschapsd<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />

het burgerschapsdomein in tot de nationale staat. Het misk<strong>en</strong>t de interne dynamiek<br />

binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> staat <strong>en</strong> de complexe sam<strong>en</strong>hang van het lokale <strong>en</strong> het globale (Beck,<br />

1998).<br />

Burgerschap kan echter ook word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> als <strong>wereldburgerschap</strong> waar process<strong>en</strong><br />

van globalisering word<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong> op m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> <strong>en</strong> verantwoording nem<strong>en</strong><br />

voor de wereld. Het betreft hier dan wel ge<strong>en</strong> formeel type burgerschap maar wel<br />

e<strong>en</strong> morele categorie (Giroux, 1989; Nussbaum 1997; Veugelers, 2003, Suransky &<br />

Manschot, 2005). Op het begrip <strong>wereldburgerschap</strong> kom<strong>en</strong> we straks terug.<br />

In de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig <strong>en</strong> tachtig was er in het onderwijs veel aandacht voor mondiale<br />

<strong>vorming</strong>, voor wat er buit<strong>en</strong> Nederland gebeurde <strong>en</strong> hoe wij de ontwikkeling<strong>en</strong> buit<strong>en</strong><br />

Nederland kond<strong>en</strong> verbeter<strong>en</strong>. <strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong> was sterk gericht op ‘human<br />

developm<strong>en</strong>t’, sociaal-culturele ontwikkeling, economische ontwikkeling <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />

versterking van de democratie. Wat is de situatie nu? We gaan eerst in op mondiale<br />

<strong>vorming</strong> in het Nederlands onderwijs in de jar<strong>en</strong> tachtig.<br />

1.2 <strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong> in het Nederlandse voortgezet onderwijs<br />

begin jar<strong>en</strong> tachtig<br />

In 1981 heeft het Kohnstamm Instituut e<strong>en</strong> onderzoek verricht naar de praktijk van<br />

mondiale <strong>vorming</strong> in het voortgezet onderwijs (Baltzer, Van der Doef, Karst<strong>en</strong> &<br />

Peetsma, 1981). In e<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong>lijstonderzoek werd bij doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> maatschappijleer,<br />

aardrijkskunde <strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is geïnv<strong>en</strong>tariseerd welke doel<strong>en</strong> zij belangrijk vond<strong>en</strong>.<br />

Het betrof e<strong>en</strong> survey-onderzoek onder 168 schol<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs.<br />

63% van de schol<strong>en</strong> nam aan het onderzoek deel, met in totaal 177 doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />

Er werd<strong>en</strong> vier doel<strong>en</strong> voorgelegd aan de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>:<br />

1) Het bewust mak<strong>en</strong> van de gelijkwaardigheid van andere cultur<strong>en</strong> <strong>en</strong> leefgewoont<strong>en</strong><br />

met de onze.<br />

2) Het lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> van de honger <strong>en</strong> ell<strong>en</strong>de in de Derde Wereld.<br />

3) Het gev<strong>en</strong> van politiek inzicht in de verhouding<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de Derde Wereld <strong>en</strong> de<br />

rest van de wereld.<br />

4) K<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> met verre land<strong>en</strong> <strong>en</strong> vreemde volk<strong>en</strong>.<br />

10


Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> aangev<strong>en</strong>: e<strong>en</strong>s, <strong>en</strong>igszins, of one<strong>en</strong>s.<br />

De doel<strong>en</strong> 1 (gelijkwaardigheid) <strong>en</strong> 3 (politieke verhouding<strong>en</strong>) kreg<strong>en</strong> veel steun<br />

van de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, respectievelijk 80% <strong>en</strong> 63%. Met de doel<strong>en</strong> 4 (k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong>) <strong>en</strong> 2<br />

(lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> ell<strong>en</strong>de) was m<strong>en</strong> het veel minder e<strong>en</strong>s.<br />

Bij de op<strong>en</strong> antwoord<strong>en</strong> werd met name gewez<strong>en</strong> op:<br />

1) Het gev<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> gevoel van verantwoordelijkheid <strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong>heid<br />

2) Sociaal-economische factor<strong>en</strong> <strong>en</strong> de afhankelijkheidsrelatie<br />

3) Historische ontwikkeling<strong>en</strong><br />

4) Sociaal-geografische factor<strong>en</strong><br />

Opvall<strong>en</strong>d bij de laatste 3 doel<strong>en</strong> is de relatie met schoolvakk<strong>en</strong>.De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zag<strong>en</strong><br />

mondiale <strong>vorming</strong> niet als e<strong>en</strong> apart vak, maar het komt aan de orde in diverse vakk<strong>en</strong>.<br />

De onderzoekers hebb<strong>en</strong> ook interviews gehoud<strong>en</strong> met doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Daarbij is o.a. gevraagd<br />

welke term de voorkeur verdi<strong>en</strong>t: ontwikkelingsproblematiek of mondiale<br />

<strong>vorming</strong>.<br />

De helft van de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> geeft de voorkeur aan mondiale <strong>vorming</strong>, de andere<br />

helft aan ontwikkelingsproblematiek. De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> voorkeur hebb<strong>en</strong> voor<br />

mondiale <strong>vorming</strong> beschouwd<strong>en</strong> de ontwikkelingsproblematiek als onderdeel van<br />

mondiale <strong>vorming</strong> <strong>en</strong> me<strong>en</strong>d<strong>en</strong> dat mondiale <strong>vorming</strong> veel verder gaat dan alle<strong>en</strong> de<br />

problematiek van de Derde Wereld. Deze doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> m<strong>en</strong><strong>en</strong> dat mondiale <strong>vorming</strong><br />

tev<strong>en</strong>s inhoudt het legg<strong>en</strong> van relaties met de eig<strong>en</strong> leefomgeving van de leerling<strong>en</strong>.<br />

In ons onderzoek legg<strong>en</strong> wij dezelfde vier doel<strong>en</strong> van mondiale <strong>vorming</strong> voor aan de<br />

doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Wij vrag<strong>en</strong> aan h<strong>en</strong> hoe zij nu d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over deze doel<strong>en</strong>.<br />

1.3 Kosmopolitisme<br />

Beck (1998) spreekt van e<strong>en</strong> kosmopolitisering van de wereld. Kosmopolitisering<br />

geeft aan dat e<strong>en</strong> mondiale dynamiek op velerlei terrein de overhand heeft gekreg<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> doorwerkt tot in de lokale perceptie van de eig<strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeit (Beck, 1998, p.65). In<br />

de publieke opinie <strong>en</strong> in het marketingd<strong>en</strong>k<strong>en</strong> wordt kosmopolitisme neergezet als<br />

e<strong>en</strong> elitair gevoel zich losmak<strong>en</strong>d van de territoriale geme<strong>en</strong>schap. In deze vorm van<br />

kosmopolitisering is er ge<strong>en</strong> aandacht voor sociaal-politieke verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor<br />

11


de destructieve bijwerking<strong>en</strong> van globalisering. Het is e<strong>en</strong> verheerlijking van wat in<br />

het begin van de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig het ‘Peter Stuyvesant gevoel’ werd g<strong>en</strong>oemd.<br />

Binn<strong>en</strong> morele educatie wordt e<strong>en</strong> andere invulling van het begrip kosmopolitisme<br />

gegev<strong>en</strong>. Baanbrek<strong>en</strong>d hierin is het werk van Nussbaum, rec<strong>en</strong>te publicaties in deze<br />

lijn zijn van Appiah (2003), S<strong>en</strong> (2006) <strong>en</strong> Hans<strong>en</strong> (2008). De red<strong>en</strong>ering van Nussbaum<br />

is als volgt (wij baser<strong>en</strong> ons hier op Suransky <strong>en</strong> Manschot, 2005, p. 67). De<br />

eerste <strong>en</strong> belangrijkste id<strong>en</strong>titeit van de m<strong>en</strong>s is het m<strong>en</strong>s-zijn. T<strong>en</strong> tweede, alle<br />

m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zijn lid van de <strong>en</strong>e all<strong>en</strong> omvatt<strong>en</strong>de m<strong>en</strong>selijke geme<strong>en</strong>schap <strong>en</strong> di<strong>en</strong><strong>en</strong> als<br />

zodanig te word<strong>en</strong> behandeld. Het kosmopolitisme beoogt de humanitaire moraal tot<br />

e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk <strong>en</strong> e<strong>en</strong> kwaliteit van het lokale lev<strong>en</strong> zelf te mak<strong>en</strong>. Daardoor komt alle<br />

aandacht te ligg<strong>en</strong> bij de vraag hoe e<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>schap de humanitaire waard<strong>en</strong> in<br />

haar lokale nationaliteit opneemt; hoe bereikt wordt dat het trekk<strong>en</strong> van gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> dat<br />

eig<strong>en</strong> is aan politiek bedrijv<strong>en</strong>, niet tot uitsluiting leidt die inhumaan wordt; hoe m<strong>en</strong><br />

vreemdeling<strong>en</strong> respectvol tegemoet treedt binn<strong>en</strong> de eig<strong>en</strong> gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich ev<strong>en</strong><br />

respectvol gedraagt naar buit<strong>en</strong>.<br />

Suransky <strong>en</strong> Manschot pleit<strong>en</strong> voor kosmopolitisch onderwijs (Suransky & Manschot,<br />

2005, p. 68). Door kosmopolitisch onderwijs:<br />

• Ler<strong>en</strong> we meer over onszelf. Door naar onszelf te kijk<strong>en</strong> vanuit het perspectief<br />

van ander<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> we onze eig<strong>en</strong> praktijk<strong>en</strong> beter;<br />

• Zijn we beter in staat om problem<strong>en</strong> op te loss<strong>en</strong> die om e<strong>en</strong> internationale aanpak<br />

vrag<strong>en</strong>;<br />

• Herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> we onze verantwoordelijkhed<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de rest van de<br />

wereld;<br />

• Kunn<strong>en</strong> we beter <strong>en</strong> consist<strong>en</strong>ter beargum<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> welke verschill<strong>en</strong> we werkelijk<br />

bereid zijn te verdedig<strong>en</strong>.<br />

De ess<strong>en</strong>tie van Nussbaum’s stellingname wat betreft kosmopolitisme berust op haar<br />

idee dat het moreel niet verdedigbaar is om geografische gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> die moreel gezi<strong>en</strong><br />

immers vrij arbitrair zijn, tot fundam<strong>en</strong>t van burgerschaps<strong>vorming</strong> te mak<strong>en</strong>. Het<br />

sterke van het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> van Nussbaum is dat zij in burgerschaps<strong>vorming</strong> e<strong>en</strong> moreel<br />

appèl doet. Dit moreel appèl zou het criterium moet<strong>en</strong> zijn voor het handel<strong>en</strong>. Del<strong>en</strong><br />

met elkaar, verantwoordelijkheid voel<strong>en</strong> voor elkaar, voorkom<strong>en</strong> van uitsluiting zijn<br />

daarbinn<strong>en</strong> ess<strong>en</strong>tiële elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />

Onderbelicht in het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> van Nussbaum over kosmopolitisering blijv<strong>en</strong> de concrete<br />

sociale <strong>en</strong> politieke machtsverhouding<strong>en</strong>: zowel op het niveau van de globalisering<br />

als op het lokale politieke niveau. Verandering<strong>en</strong> van sociale verhouding<strong>en</strong> in<br />

12


de richting van meer gelijkheid <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong> in de richting van meer<br />

democratische verhouding<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de noodzakelijke strijd hiervoor word<strong>en</strong> onderbelicht.<br />

E<strong>en</strong> dergelijke strijd gaat dan niet alle<strong>en</strong> om m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> meer mogelijkhed<strong>en</strong> te<br />

bied<strong>en</strong>, maar om die kans<strong>en</strong> op die mogelijkhed<strong>en</strong> middels sociale <strong>en</strong> politieke verandering<strong>en</strong><br />

te vergrot<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> moreel appèl kan mobiliser<strong>en</strong>, inzicht in <strong>en</strong> participatie<br />

aan sociale actie <strong>en</strong> democratische praktijk<strong>en</strong> kan concrete handelingsperspectiev<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> attitudes ontwikkel<strong>en</strong> (Westheimer & Kahne, 2004; Westheimer, 2008).<br />

1.4 Morele educatie ingebed in politieke verhouding<strong>en</strong><br />

In diverse rec<strong>en</strong>te publicaties wordt e<strong>en</strong> invulling van <strong>wereldburgerschap</strong> als morele<br />

categorie bekritiseert. Mouffe (2008), Parker (2004), S<strong>en</strong> (2006) <strong>en</strong> Thayer-Bacon<br />

(2007) gev<strong>en</strong> aan dat morele waard<strong>en</strong> altijd in politieke verhouding<strong>en</strong> functioner<strong>en</strong>.<br />

Met name Mouffe <strong>en</strong> Thayer-Bacon pleit<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> sterkere gerichtheid op het<br />

verander<strong>en</strong> van politieke verhouding<strong>en</strong> in de richting van meer gelijkheid, maar ook<br />

van erk<strong>en</strong>ning van diversiteit. Deze diversiteit is dan niet e<strong>en</strong> gevolg van ongelijke<br />

politieke verhouding<strong>en</strong>, maar op bewuste culturele keuzes die in principe als gelijkwaardig<br />

word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong>. In deze visie krijg<strong>en</strong> waard<strong>en</strong> pas betek<strong>en</strong>is in concrete verhouding<strong>en</strong>.<br />

E<strong>en</strong> kritisch-emancipatorische vorm van <strong>wereldburgerschap</strong> zou dan ook<br />

deze politieke verhouding<strong>en</strong> tot object di<strong>en</strong><strong>en</strong> te nem<strong>en</strong>. Het gaat, om de red<strong>en</strong>ering<br />

door te trekk<strong>en</strong> naar democratie niet alle<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> vorm van sam<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>, maar ook<br />

e<strong>en</strong> gericht zijn op meer gelijke politieke <strong>en</strong> sociale verhouding<strong>en</strong>. Democratie zou<br />

in deze ‘strong s<strong>en</strong>se’ (Barber, 1984) gericht moet<strong>en</strong> zijn op ‘social justice’ (Westheimer<br />

& Kahne, 2004). Het is dan in onze eig<strong>en</strong> visie op e<strong>en</strong> kritisch-democratisch<br />

burgerschap gericht op het bestrijd<strong>en</strong> van ongelijkheid (Le<strong>en</strong>ders, Veugelers & De<br />

Kat, 2008), op meer aandacht voor hoe onderwijs bijdraagt aan reproductie <strong>en</strong> transformatie<br />

van maatschappelijke verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong> waarbij de onderwijspolitiek gericht<br />

is op bewustwording <strong>en</strong> ‘empowerm<strong>en</strong>t’. Maar wat betek<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> dergelijke meer<br />

politieke vorm van <strong>wereldburgerschap</strong> voor het Nederlands onderwijs. Deze vraag<br />

krijgt e<strong>en</strong> belangrijke plaats in dit onderzoek.<br />

Sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>d <strong>en</strong> in onze eig<strong>en</strong> woord<strong>en</strong> onderscheid<strong>en</strong> we drie vorm<strong>en</strong> van hed<strong>en</strong>daags<br />

<strong>wereldburgerschap</strong>:<br />

• E<strong>en</strong> op<strong>en</strong> <strong>wereldburgerschap</strong> dat erk<strong>en</strong>t dat de wereld kleiner is geword<strong>en</strong>, dat<br />

de hele wereld meer op elkaar betrokk<strong>en</strong> is <strong>en</strong> dat gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> overschred<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />

word<strong>en</strong>.<br />

13


• E<strong>en</strong> moreel <strong>wereldburgerschap</strong> gebaseerd op morele categorieën als gelijkheid<br />

<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> die de verantwoordelijkheid erk<strong>en</strong>t voor de wereld als geheel.<br />

• E<strong>en</strong> sociaal-politiek <strong>wereldburgerschap</strong> gericht op verandering van politieke<br />

verhouding<strong>en</strong> in de richting van meer gelijkheid in machtsverhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong> in<br />

waardering van culturele diversiteit.<br />

1.5 Het sam<strong>en</strong>gaan van uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de visies<br />

In e<strong>en</strong> eerder uitgevoerd kortlop<strong>en</strong>d onderwijsonderzoek hebb<strong>en</strong> we aandacht besteed<br />

aan hoe het onderwijs reageerde op 9/11 <strong>en</strong> andere maatschappelijke ingrijp<strong>en</strong>de<br />

gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> (Veugelers, Derriks & De Kat, 2006). De resultat<strong>en</strong> van dat<br />

onderzoek lat<strong>en</strong> goed zi<strong>en</strong> hoe morele categorieën ingebed zijn in sociale, culturele<br />

<strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong>. Onderwijs kan niet los word<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> van verhouding<strong>en</strong>.<br />

Onderwijsbeleid in e<strong>en</strong> land <strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk in elke school <strong>en</strong> bij elke educatieve professional<br />

is afhankelijke van de pedagogische visie van betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong>, van de positionering<br />

in discours<strong>en</strong> <strong>en</strong> praktijk<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> dergelijke visie is nooit e<strong>en</strong>duidig <strong>en</strong> volledig<br />

coher<strong>en</strong>t maar altijd e<strong>en</strong> ‘bricolage’ van voorhand<strong>en</strong> zijnde discours<strong>en</strong> die op<br />

e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> wijze met elkaar word<strong>en</strong> verbond<strong>en</strong> <strong>en</strong> word<strong>en</strong> gereconstrueerd.<br />

Spring (2004) laat zi<strong>en</strong> hoe in de huidige verhouding<strong>en</strong> op wereldniveau vier ideologieën<br />

dominant zijn:<br />

1) ‘Nation-building’. Elk land probeert via onderwijs de natie te vorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> sam<strong>en</strong><br />

te houd<strong>en</strong>. Moedertaalonderwijs, vaderlandse geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> eig<strong>en</strong> cultuur zijn<br />

daarbij ess<strong>en</strong>tiële inhoud<strong>en</strong>. Deze visie heeft veel invloed op burgerschaps<strong>vorming</strong>.<br />

2) ‘M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> schol<strong>en</strong> voor de “global free market”’. Standaardisering van onderwijs<br />

wereldwijd, met de nadruk op uitwisselbaarheid, ‘het vrije markt d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>’ <strong>en</strong> geloof<br />

in technologische vooruitgang.<br />

3) ‘Globalizing morality: human rights education’. Hier ligt de nadruk op m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong><br />

onderwijs, op bevordering van democratie, op vredesonderwijs, <strong>en</strong> op<br />

m<strong>en</strong>selijke omgangsvorm<strong>en</strong> in de sam<strong>en</strong>leving.<br />

4) ‘Environm<strong>en</strong>tal ideologies’. Hier ligt het acc<strong>en</strong>t op milieu, duurzaamheid, verhouding<br />

m<strong>en</strong>s <strong>en</strong> natuur. Deze ideologie krijgt rec<strong>en</strong>t veel aandacht.<br />

Spring geeft aan dat in het onderwijsbeleid van e<strong>en</strong> staat deze vier ideologieën sam<strong>en</strong>gaan.<br />

Veelal is de verbinding van ‘m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> schol<strong>en</strong> voor de global free market’<br />

<strong>en</strong> ‘nation-building’ dominant. Land<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> sterk verschill<strong>en</strong> in het belang wordt<br />

14


gehecht aan moraliteit gericht op m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>recht<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan duurzaamheid <strong>en</strong> aan de<br />

concrete invulling<strong>en</strong> van deze ideologieën. E<strong>en</strong> vergelijkbare constructie vind<strong>en</strong> wij<br />

op het niveau van individu<strong>en</strong>. In ons onderzoek zull<strong>en</strong> wij dan ook in de narratiev<strong>en</strong><br />

van de geïnterviewd<strong>en</strong> deze bricolage ruimte gev<strong>en</strong> <strong>en</strong> analyser<strong>en</strong>. Wij beginn<strong>en</strong><br />

echter met analytisch e<strong>en</strong> aantal elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van <strong>wereldburgerschap</strong> te onderscheid<strong>en</strong>.<br />

1.6 Elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van <strong>wereldburgerschap</strong><br />

De theoretische oriëntatie op <strong>wereldburgerschap</strong> levert de volg<strong>en</strong>de onderscheiding<strong>en</strong><br />

op:<br />

a. Door globalisering hebb<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> meer met elkaar te mak<strong>en</strong>. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />

dus k<strong>en</strong>nis van andere cultur<strong>en</strong> nodig om met elkaar te kunn<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> (k<strong>en</strong>nis)<br />

b. Wereldburgerschap drukt uit dat je gericht b<strong>en</strong>t op de hele wereld <strong>en</strong> op<strong>en</strong>staat<br />

voor nieuwe ervaring<strong>en</strong> (op<strong>en</strong> houding)<br />

c. Wereldburgerschap drukt uit dat je verantwoordelijkheid neemt voor de wereld<br />

als geheel <strong>en</strong> de m<strong>en</strong>sheid die de aarde bewoont (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>).<br />

d. Wereldburgerschap drukt uit dat je mee wil werk<strong>en</strong> aan het vergrot<strong>en</strong> van de<br />

mogelijkhed<strong>en</strong> van alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>swaardig bestaan te lijd<strong>en</strong> (bevordering<br />

mogelijkhed<strong>en</strong>)<br />

e. Wereldburgerschap wil zegg<strong>en</strong> dat je verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> groep<strong>en</strong><br />

positief waardeert (diversiteit)<br />

f. Wereldburgerschap heeft te mak<strong>en</strong> met sociale <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

werkt aan meer gelijke verhouding<strong>en</strong>. (naar gelijkheid in verhouding<strong>en</strong>)<br />

g. Wereldburgerschap heeft e<strong>en</strong> globale <strong>en</strong> e<strong>en</strong> lokale compon<strong>en</strong>t. Ook op lokaal<br />

niveau moet je k<strong>en</strong>nis hebb<strong>en</strong>, op<strong>en</strong>staan, verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>, mogelijkhed<strong>en</strong><br />

vergrot<strong>en</strong> <strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> waarder<strong>en</strong> (lokale compon<strong>en</strong>t).<br />

In de interviews word<strong>en</strong> deze onderscheiding<strong>en</strong> aan de respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voorgelegd met<br />

als vrag<strong>en</strong>:<br />

• Welke van de zev<strong>en</strong> visies vind je vanuit jouw vak belangrijk (probeer te rangord<strong>en</strong><strong>en</strong>)?<br />

• Geef voorbeeld<strong>en</strong> wat dit betek<strong>en</strong>t voor je onderwijspraktijk.<br />

• Geef ervaring<strong>en</strong>.<br />

• Formuleer nieuwe voornem<strong>en</strong>s.<br />

15


2 Onderzoeksopzet <strong>en</strong> uitvoering<br />

2.1 Onderzoeksvrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> onderzoeksactiviteit<strong>en</strong><br />

De onderzoeksvrag<strong>en</strong> zijn:<br />

1) Wat zijn eig<strong>en</strong>tijdse vorm<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> mondiaal burgerschap <strong>en</strong> burgerschaps<strong>vorming</strong><br />

in het voortgezet onderwijs?<br />

2) Hoe d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> over burgerschaps<strong>vorming</strong> in e<strong>en</strong> mondiaal perspectief?<br />

3) Wat zijn voor de huidige tijd <strong>en</strong> de nabije toekomst aangepaste inhoud<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

werkvorm<strong>en</strong>?<br />

In het voortgezet onderwijs kunn<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van vakk<strong>en</strong> als maatschappijleer, geschied<strong>en</strong>is,<br />

economie, aardrijkskunde, godsdi<strong>en</strong>st/lev<strong>en</strong>sbeschouwing <strong>en</strong> literatuur<br />

aandacht bested<strong>en</strong> aan mondiale burgerschaps<strong>vorming</strong>.<br />

Onderzoeksactiviteit<strong>en</strong><br />

Het onderzoek bestaat uit e<strong>en</strong> literatuurstudie, gesprekk<strong>en</strong> met vakdeskundig<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

met doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in schol<strong>en</strong>.<br />

• Het onderzoek start met e<strong>en</strong> literatuurstudie over burgerschaps<strong>vorming</strong> in mondiaal<br />

perspectief in het voortgezet onderwijs.<br />

• Interviews met inhoudelijke deskundig<strong>en</strong> van relevante schoolvakk<strong>en</strong> (leerplanontwikkelaars<br />

<strong>en</strong> vakdidactici).<br />

• Interviews met doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> aantal schol<strong>en</strong> (vmbo <strong>en</strong> havo/vwo). Op deze<br />

schol<strong>en</strong> word<strong>en</strong> de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van relevante vakk<strong>en</strong> geïnterviewd. Het acc<strong>en</strong>t ligt<br />

op het vastlegg<strong>en</strong> van het curriculum zoals de school het aanbiedt. Sam<strong>en</strong>hang<br />

<strong>en</strong> achterligg<strong>en</strong>de visie word<strong>en</strong> nadrukkelijk onderzocht.<br />

2.2 Uitvoering van het onderzoek<br />

Met in totaal 9 person<strong>en</strong> zijn uitgebreide interviews gehoud<strong>en</strong>. De geïnterviewd<strong>en</strong><br />

ontving<strong>en</strong> de interviewleidraad vooraf. In de interviews kreg<strong>en</strong> de geïnterviewd<strong>en</strong><br />

ruim de geleg<strong>en</strong>heid om hun eig<strong>en</strong> verhaal te vertell<strong>en</strong>. Van de interviews zijn uit-<br />

17


gebreide verslag<strong>en</strong> gemaakt. De tekst<strong>en</strong> van de geïnterviewd<strong>en</strong> zijn gegroepeerd<br />

onder de vrag<strong>en</strong> van het onderzoek.<br />

De uitgeschrev<strong>en</strong> verslag<strong>en</strong> liet<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat de geïnterviewd<strong>en</strong> inderdaad deskundig<br />

zijn op het terrein. Wij hebb<strong>en</strong> gekoz<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> ‘dikke’ wijze van analyser<strong>en</strong> in de<br />

zin van dat wij per persoon uitgebreide narratiev<strong>en</strong> weergev<strong>en</strong> die wij vervolg<strong>en</strong>s<br />

nader analyser<strong>en</strong> aan de hand van onze onderzoeksvrag<strong>en</strong>.<br />

Karakteristiek<strong>en</strong> geïnterviewd<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

De groep geïnterviewd<strong>en</strong> bestond uit de volg<strong>en</strong>de person<strong>en</strong>:<br />

- Vakdidacticus maatschappijleer<br />

- Vakdidacticus geschied<strong>en</strong>is<br />

- Vakdidactica aardrijkskunde<br />

- Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vwo<br />

- Doc<strong>en</strong>te geschied<strong>en</strong>is vwo<br />

- Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vmbo<br />

- Doc<strong>en</strong>te lev<strong>en</strong>sbeschouwing vmbo<br />

- Schoolleiders vwo<br />

In de tekst word<strong>en</strong> zij ook op deze wijze opgevoerd.<br />

2.3 Interviewleidraad<br />

De volg<strong>en</strong>de interviewleidraad is ontwikkeld <strong>en</strong> vooraf toegestuurd aan de person<strong>en</strong><br />

waarmee wij hebb<strong>en</strong> gesprok<strong>en</strong>.<br />

18<br />

‘INTERVIEWLEIDRAAD ONDERZOEK BURGERSCHAPS-<br />

VORMING IN MONDIAAL PERSPECTIEF<br />

INLEIDING<br />

We onderzoek<strong>en</strong> hoe burgerschaps<strong>vorming</strong> inhoudelijk in internationaal<br />

perspectief gezi<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong>. Wij will<strong>en</strong> met name ook<br />

wet<strong>en</strong> hoe dit tot uitdrukking komt in je schoolvak in het voortgezet<br />

onderwijs.<br />

D<strong>en</strong>k aan de volg<strong>en</strong>de mogelijk relevante onderscheiding<strong>en</strong>:<br />

o Verschil tuss<strong>en</strong> schooltyp<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs <strong>en</strong><br />

tuss<strong>en</strong> onderbouw <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>bouw


o Tuss<strong>en</strong> vroeger, nu <strong>en</strong> in de toekomst<br />

o Tuss<strong>en</strong> doel<strong>en</strong>, praktijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> effect<strong>en</strong>.<br />

o Tuss<strong>en</strong> jullie persoonlijke m<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> hoe in het algeme<strong>en</strong><br />

door de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van jouw vak daarover wordt gedacht<br />

o Maak e<strong>en</strong> onderscheid tuss<strong>en</strong> wat je in je eig<strong>en</strong> vak kunt<br />

do<strong>en</strong> <strong>en</strong> wat sam<strong>en</strong> met andere schoolvakk<strong>en</strong><br />

o Geef voorbeeld<strong>en</strong> van thema’s <strong>en</strong> activiteit<strong>en</strong>.<br />

o Beschrijf <strong>en</strong> analyseer eig<strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong> <strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong> van<br />

ander<strong>en</strong><br />

HET ACCENT LIGT OP: DOEN JULLIE ER WAT AAN<br />

VRAGEN:<br />

1. (op<strong>en</strong> start vraag) Schol<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> nu aandacht bested<strong>en</strong> aan<br />

burgerschaps<strong>vorming</strong>. Er wordt daarbij ook gesprok<strong>en</strong> over<br />

<strong>wereldburgerschap</strong> <strong>en</strong> burgerschap in e<strong>en</strong> internationaal<br />

perspectief. Waar d<strong>en</strong>k jij aan bij aandacht voor burgerschap in<br />

internationaal perspectief in het onderwijs, in het bijzonder voor<br />

jouw vak?<br />

2. In de jar<strong>en</strong> ‘80 werd gesprok<strong>en</strong> van mondiale <strong>vorming</strong>. Er<br />

werd<strong>en</strong> daar in beleidsstukk<strong>en</strong> 4 doel<strong>en</strong> geformuleerd. Zijn deze<br />

volg<strong>en</strong>s jou nog steeds relevant?:<br />

Antwoord met de categorieën: e<strong>en</strong>s, <strong>en</strong>igszins, one<strong>en</strong>s.<br />

o Geef toelichting<br />

o Geef voorbeeld<strong>en</strong><br />

o In hoeverre wordt er daadwerkelijk aandacht besteed aan<br />

deze doel<strong>en</strong><br />

o In hoeverre word<strong>en</strong> de beoogde leereffect<strong>en</strong> gerealiseerd bij<br />

leerling<strong>en</strong><br />

1) Het bewust mak<strong>en</strong> van de gelijkwaardigheid van andere<br />

cultur<strong>en</strong> <strong>en</strong> leefgewoont<strong>en</strong> met de onze.<br />

2) Het lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> van de honger <strong>en</strong> ell<strong>en</strong>de in de Derde Wereld.<br />

3) Het gev<strong>en</strong> van politiek inzicht in de verhouding<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de<br />

Derde Wereld <strong>en</strong> de rest van de wereld.<br />

4) K<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> met verre land<strong>en</strong> <strong>en</strong> vreemde volk<strong>en</strong>.<br />

19


20<br />

B<strong>en</strong> je het e<strong>en</strong>s met deze onderwijsdoel<strong>en</strong>, geef e<strong>en</strong> toelichting<br />

Noem ook voorbeeld<strong>en</strong> uit de onderwijspraktijk<br />

3. Teg<strong>en</strong>woordig wordt er niet meer gesprok<strong>en</strong> over mondiale<br />

<strong>vorming</strong>, maar over <strong>wereldburgerschap</strong>. Geeft dat volg<strong>en</strong>s jou<br />

andere acc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>? Zou ja welke?<br />

4. Wereldburgerschap kan vanuit visies word<strong>en</strong> ingevuld:<br />

a. Door globalisering hebb<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> meer met elkaar te<br />

mak<strong>en</strong>. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> dus k<strong>en</strong>nis van andere cultur<strong>en</strong> nodig<br />

om met elkaar te kunn<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> (k<strong>en</strong>nis)<br />

b. Wereldburgerschap drukt uit dat je gericht b<strong>en</strong>t op de hele<br />

wereld <strong>en</strong> op<strong>en</strong>staat voor nieuwe ervaring<strong>en</strong> (op<strong>en</strong> houding)<br />

c. Wereldburgerschap drukt uit dat je verantwoordelijkheid<br />

neemt voor de wereld als geheel <strong>en</strong> de m<strong>en</strong>sheid die de aarde<br />

bewoont (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>).<br />

d. Wereldburgerschap drukt uit dat je mee wil werk<strong>en</strong> aan het<br />

vergrot<strong>en</strong> van de mogelijkhed<strong>en</strong> van alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> om e<strong>en</strong><br />

m<strong>en</strong>swaardig bestaan te lijd<strong>en</strong> (bevordering mogelijkhed<strong>en</strong>)<br />

e. Wereldburgerschap wil zegg<strong>en</strong> dat je verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />

m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> groep<strong>en</strong> positief waardeert (diversiteit)<br />

f. Wereldburgerschap heeft te mak<strong>en</strong> met sociale <strong>en</strong> politieke<br />

verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong> werkt aan meer gelijke verhouding<strong>en</strong>. (naar<br />

gelijkheid in verhouding<strong>en</strong>)<br />

g. Wereldburgerschap heeft e<strong>en</strong> globale <strong>en</strong> e<strong>en</strong> lokale<br />

compon<strong>en</strong>t. Ook op lokaal niveau moet je k<strong>en</strong>nis hebb<strong>en</strong>,<br />

op<strong>en</strong>staan, verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>, mogelijkhed<strong>en</strong><br />

vergrot<strong>en</strong> <strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> waarder<strong>en</strong> (lokale compon<strong>en</strong>t).<br />

Welke van de 7 visies vind je vanuit jouw vak belangrijk (probeer<br />

te rangord<strong>en</strong><strong>en</strong>), geef voorbeeld<strong>en</strong> wat dit betek<strong>en</strong>t voor je<br />

onderwijspraktijk. Geef ervaring<strong>en</strong>. Formuleer nieuwe voornem<strong>en</strong>s.<br />

5. Wat is het lastigste om op het gebied van <strong>wereldburgerschap</strong> in<br />

het onderwijs te realiser<strong>en</strong>?<br />

6. Wat zou de kom<strong>en</strong>de jar<strong>en</strong> op dit terrein meer aandacht moet<strong>en</strong><br />

krijg<strong>en</strong>?’


3 E<strong>en</strong> weergave <strong>en</strong> analyse van de<br />

gesprekk<strong>en</strong><br />

De gesprekk<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> rijk materiaal. Wij kiez<strong>en</strong> er daarom voor om de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

uitgebreid zelf aan het woord te lat<strong>en</strong>. Per vraag citer<strong>en</strong> we uit de verslag<strong>en</strong> van de<br />

gesprekk<strong>en</strong>.<br />

1) Hoe d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nu over burgerschaps<strong>vorming</strong> in mondiaal perspectief?<br />

2) Hoe d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nu over mondiale <strong>vorming</strong>?<br />

3) Wat is volg<strong>en</strong>s doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het verschil tuss<strong>en</strong> mondiale <strong>vorming</strong> <strong>en</strong> burgerschaps<strong>vorming</strong>?<br />

4) Verschill<strong>en</strong>de visies op <strong>wereldburgerschap</strong><br />

5) Wat is lastig volg<strong>en</strong>s de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

6) Wat zou meer aandacht moet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>?<br />

Per vraag mak<strong>en</strong> wij als onderzoekers e<strong>en</strong> analyse, wij prober<strong>en</strong> daarbij dicht bij de<br />

antwoord<strong>en</strong> van de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>. Wij analyser<strong>en</strong> daarbij vanuit het in hoofdstuk<br />

geschetste theoretische kader.<br />

3.1 Hoe d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nu over burgerschaps<strong>vorming</strong> in<br />

mondiaal perspectief?<br />

Vakdidacticus maatschappijleer:<br />

‘Burgerschap op nationaal niveau is al lastig, <strong>wereldburgerschap</strong> al<br />

helemaal. Lat<strong>en</strong> we niet te veel pret<strong>en</strong>ties hebb<strong>en</strong> over <strong>wereldburgerschap</strong><br />

<strong>en</strong> dat je dat via onderwijs alle<strong>en</strong> zou kunn<strong>en</strong> bereik<strong>en</strong>.<br />

In ons vak zit toch altijd e<strong>en</strong> beetje e<strong>en</strong> afwijking naar links: veel<br />

bevlog<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die het goede met de wereld voor hebb<strong>en</strong>. Er zijn<br />

echter meer vakk<strong>en</strong> die aandacht bested<strong>en</strong> aan burgerschaps<strong>vorming</strong>.<br />

Op school moet je leerlijn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> voor mondiale<br />

<strong>vorming</strong>.’<br />

Vakdidacticus geschied<strong>en</strong>is:<br />

‘Bij geschied<strong>en</strong>is zou je het over <strong>wereldburgerschap</strong> moet<strong>en</strong><br />

hebb<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> van de belangrijke doel<strong>en</strong> van geschied<strong>en</strong>is is ver-<br />

21


22<br />

ruiming <strong>en</strong> verbreding van het perspectief van leerling<strong>en</strong>. Daarbij<br />

houd je rek<strong>en</strong>ing met de leeftijd van leerling<strong>en</strong>. Geleidelijk aan<br />

verbred<strong>en</strong> we de blik van de leerling<strong>en</strong>. In het basisonderwijs ligt<br />

het acc<strong>en</strong>t op nabijheid. In de onderbouw vo op het verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van<br />

het vreemde <strong>en</strong> geheimzinnige, dat raakt al aan mondiale zak<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />

in de bov<strong>en</strong>bouw mak<strong>en</strong> we de blik zo ruim mogelijk. Daar gaat het<br />

om alomvatt<strong>en</strong>d kijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> je eig<strong>en</strong> visie ter discussie durv<strong>en</strong> stell<strong>en</strong><br />

door bijvoorbeeld met de og<strong>en</strong> van de wereld naar e<strong>en</strong> Nederlands<br />

probleem te kijk<strong>en</strong>. Voor <strong>wereldburgerschap</strong> is dat belangrijk. Met<br />

name vijfti<strong>en</strong>- zesti<strong>en</strong>jarig<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> de geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> de aarde<br />

e<strong>en</strong>s kunn<strong>en</strong> bekijk<strong>en</strong> met de og<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> marsmannetje: bezie de<br />

geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> het verloop van conflict<strong>en</strong> e<strong>en</strong>s op e<strong>en</strong> andere<br />

manier. Het Midd<strong>en</strong>-Oost<strong>en</strong>conflict bijvoorbeeld heb ik behandeld<br />

in de klas door e<strong>en</strong> grote foto vanuit de ruimte te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>: dit is<br />

het gebied waar het allemaal gebeurt. Dat had zijn uitwerking: hoe<br />

kan het dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zulke conflict<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> elkaar zo te na staan<br />

op zo’n klein gebied. Dat was het perspectief van buit<strong>en</strong> af. Dat is<br />

belangrijk voor het duid<strong>en</strong> van conflict<strong>en</strong>: er niet in opgaan, maar<br />

het overzicht houd<strong>en</strong>. Dat is e<strong>en</strong> van de belangrijke zak<strong>en</strong> bij<br />

mondiale <strong>vorming</strong>: de betrekkelijkheid van zak<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> aan<br />

zesti<strong>en</strong>-, zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> <strong>en</strong> achtti<strong>en</strong>jarig<strong>en</strong>. Maar ook in de 1e klas van<br />

het vmbo kun je burgerschapselem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> naar vor<strong>en</strong> hal<strong>en</strong>, maar<br />

andere, zoals de zorg voor de omgeving, de buurt. Later komt de<br />

uitbreiding. Je moet niet teveel tegelijkertijd will<strong>en</strong> <strong>en</strong> meegaan met<br />

de leeftijd van de leerling<strong>en</strong>. Het broeikaseffect is niet voor<br />

kinder<strong>en</strong> van de lagere school, die hebb<strong>en</strong> dan ge<strong>en</strong> hoop meer.<br />

Er is behoefte aan e<strong>en</strong> leerlijn burgerschaps<strong>vorming</strong>, niet zomaar<br />

mete<strong>en</strong> mondiaal, maar echt opgezet vanuit de ontwikkeling van<br />

leerling<strong>en</strong>. Er is e<strong>en</strong> geleidelijke opbouw nodig. Er is eerst e<strong>en</strong><br />

vorm van nationale id<strong>en</strong>titeit nodig, zoals met je voetbalclub, je<br />

kerk, dat moet eerst gebeur<strong>en</strong>, van daaruit kun je het verbred<strong>en</strong>,<br />

blijkt in de praktijk. Andersom werkt veel minder. Eerst zorg<strong>en</strong> dat<br />

je weet wie je b<strong>en</strong>t, dan kun je het uitbreid<strong>en</strong>. Burgerschap<br />

betek<strong>en</strong>t: zorg voor je directe omgeving, voor de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in je klas.<br />

Er is e<strong>en</strong> soort werkverdeling tuss<strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> maatschappijleer<br />

als het gaat om burgerschaps<strong>vorming</strong>. Wij vond<strong>en</strong> dat het<br />

vooral bij maatschappijleer aan de orde moest kom<strong>en</strong>. Burger-


schapskunde, het inricht<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> omgeving, is vooral maatschappijleer.<br />

Burgerschap telde impliciet altijd wel mee bij geschied<strong>en</strong>is,<br />

maar wij kek<strong>en</strong> vooral naar ontwikkeling<strong>en</strong>. Op dit mom<strong>en</strong>t<br />

is er bij geschied<strong>en</strong>is de notie dat ook zij moet<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong> aan<br />

burgerschaps<strong>vorming</strong>. Burgerschaps<strong>vorming</strong> is vooral verantwoordelijkheid<br />

voor je omgeving, <strong>en</strong> van daaruit voor meer. Maar<br />

burgerschaps<strong>vorming</strong> is niet het doel van elke geschied<strong>en</strong>is leraar.<br />

Het wordt vaak institutioneel gegev<strong>en</strong>: politiek, wett<strong>en</strong>, staatsinrichting,<br />

bijna juridisch, terwijl het ook anders kan door e<strong>en</strong><br />

andere invalshoek te nem<strong>en</strong>, zoals bijvoorbeeld macht. Dat gebeurt<br />

nu vaker, daardoor leeft het meer bij leerling<strong>en</strong>.<br />

We zijn nu bezig met e<strong>en</strong> Europees geschied<strong>en</strong>is project getiteld:<br />

Europa, contin<strong>en</strong>t van migrant<strong>en</strong>. Wij zett<strong>en</strong> dit op sam<strong>en</strong> met vier<br />

andere lerar<strong>en</strong>opleiding<strong>en</strong> uit andere land<strong>en</strong>. Dit is e<strong>en</strong> project voor<br />

twaalf- tot zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>jarig<strong>en</strong>, met e<strong>en</strong> geleidelijke opbouw. Het<br />

begint bij de twaalfjarig<strong>en</strong> plaatselijk met ouders, grootouders.<br />

Vanuit de persoonlijke verhal<strong>en</strong> ga je op 15 jarige leeftijd naar de<br />

grote migraties kijk<strong>en</strong>, <strong>en</strong> nog later krijg je het probleem van de<br />

wereldwijde migratiegeschied<strong>en</strong>is. Al honderdduiz<strong>en</strong>d jaar is de<br />

m<strong>en</strong>sheid zich aan het verplaats<strong>en</strong>. De migratiegeschied<strong>en</strong>is is e<strong>en</strong><br />

heel mooi aangrijpingspunt om de blik te verruim<strong>en</strong>. Onder het<br />

motto: we zijn allemaal migrant<strong>en</strong>. Ik zie dit als e<strong>en</strong> vorm van<br />

burgerschaps<strong>vorming</strong>.’<br />

Vakdidactica aardrijkskunde:<br />

‘We zijn net met e<strong>en</strong> nieuw leerplan aardrijkskunde gestart voor<br />

havo <strong>en</strong> vwo, met nieuwe eindexam<strong>en</strong>doel<strong>en</strong>. Daarin zit het WBS<br />

perspectief als het ware ingebakk<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> voorbeeld: voorhe<strong>en</strong> was<br />

ik bij fysische geografie vooral bezig met Nederland, in het nieuwe<br />

programma behandel<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> meer mondiaal perspectief. Het gaat<br />

minder over Nederlandse regionale verschill<strong>en</strong> (bijvoorbeeld waar<br />

in Dr<strong>en</strong>the ligt klei of hoogve<strong>en</strong>?) <strong>en</strong> meer over mondiale sedim<strong>en</strong>tatie<br />

<strong>en</strong> reliëf zones. Ik leer de leerling<strong>en</strong> liever dat er gordels<br />

van afzetting<strong>en</strong> op de aarde herk<strong>en</strong>baar zijn. Nederland is niet<br />

uniek; in Nederland hebb<strong>en</strong> we bijvoorbeeld lossgrond, maar in<br />

China ook. Het is belangrijk dat de leerling<strong>en</strong> inzi<strong>en</strong> dat klimatologische<br />

omstandighed<strong>en</strong> op verschill<strong>en</strong>de plekk<strong>en</strong> in verschil-<br />

23


24<br />

l<strong>en</strong>de periodes voor dezelfde afzetting<strong>en</strong> zorg<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> mondiaal<br />

beeld voorkomt dat de k<strong>en</strong>nis ophoudt bij de Nederlandse gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>.<br />

Ik behandel met de leerling<strong>en</strong> vier onderwerp<strong>en</strong>: aarde, wereld, ontwikkelingsregio/land<br />

<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> leefomgeving. Het internationale<br />

perspectief, het WBS maakt van alle vier onderwerp<strong>en</strong> deel uit. Bij<br />

het onderwerp aarde: bij de vraag welk systeem de fysieke leefomgeving<br />

k<strong>en</strong>t, daar is dit het minst gemakkelijk te zi<strong>en</strong>. Het<br />

onderwerp wereld gaat over sociaal-geografische patron<strong>en</strong> in de<br />

wereld, daar zit e<strong>en</strong> duidelijke mondiaal perspectief in. Bij e<strong>en</strong> ontwikkelingsregio<br />

of land (Indonesië, ZO Azië) gaat het erom te lat<strong>en</strong><br />

zi<strong>en</strong> dat natuurlijke <strong>en</strong> sociale k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> op elkaar inwerk<strong>en</strong>, hoe<br />

ze op elkaar inwerk<strong>en</strong>, dat ze pass<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> patroon, maar dat elke<br />

situatie toch unieke k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> heeft. We lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat het<br />

hetzelfde is, maar toch anders. Bij de eig<strong>en</strong> leefomgeving hor<strong>en</strong> bijvoorbeeld<br />

actuele problem<strong>en</strong> van (rivier<strong>en</strong> <strong>en</strong>) wateroverlast, <strong>en</strong> die<br />

hor<strong>en</strong> bij mondiale klimaatverandering<strong>en</strong>. Nederland verandert niet<br />

alle<strong>en</strong> het klimaat. De problem<strong>en</strong> van stadswijk<strong>en</strong>, de stedelijke<br />

leefomgeving, hebb<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> met migrant<strong>en</strong> <strong>en</strong> migratieproblem<strong>en</strong>.<br />

Daar kan je ge<strong>en</strong> Nederlands hekje meer om zett<strong>en</strong>. Bij<br />

dat onderwerp zal je toch in moet<strong>en</strong> gaan op multiculturele<br />

sam<strong>en</strong>leving<strong>en</strong>.<br />

WBS hoort voor mij bij mijn vak, <strong>en</strong> het WBS perspectief hebb<strong>en</strong><br />

we in het nieuwe programma will<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Het nieuwe programma<br />

is door e<strong>en</strong> commissie uitgedacht waarvan ik deel<br />

uitmaakte. We hebb<strong>en</strong> duidelijk gekoz<strong>en</strong> voor de insteek van WBS.<br />

We hebb<strong>en</strong> daarbij heel veel met doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in alle regio’s van het<br />

land overlegd, omdat zij t<strong>en</strong> slotte het moet<strong>en</strong> do<strong>en</strong>.’<br />

Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vwo:<br />

‘In 4 havo <strong>en</strong> 5 vwo komt bij maatschappijleer het thema<br />

Internationale Politiek aan de orde. De leerling<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> dat<br />

thema e<strong>en</strong> onderwerp wat ze verder uitwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> waarover ze e<strong>en</strong><br />

pres<strong>en</strong>tatie houd<strong>en</strong>. Er is e<strong>en</strong> toets aan verbond<strong>en</strong>. De thema’s<br />

mog<strong>en</strong> niets met Nederland of Europa te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. De onderwerp<strong>en</strong><br />

die leerling<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> vaak met de actualiteit te<br />

mak<strong>en</strong>, zoals Al Qaeda, Irak, het Israëlisch Palestijns conflict. Er is<br />

ge<strong>en</strong> lesmateriaal Internationale Politiek, dus de leerling<strong>en</strong> zoek<strong>en</strong><br />

zelf alle informatie bij elkaar.


In mijn visie is WBS erg belangrijk. Politieke <strong>en</strong> sociaal<br />

economische ontwikkeling<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> plaats in Nederland.<br />

Het is heel belangrijk dat leerling<strong>en</strong> beseff<strong>en</strong> dat er op dat<br />

vlak meer buit<strong>en</strong> Nederland gebeurt dan binn<strong>en</strong> Nederland. De<br />

visie van de school was om betrokk<strong>en</strong> te zijn bij de armere wereld.<br />

De school heeft e<strong>en</strong> ziek<strong>en</strong>huis <strong>en</strong> e<strong>en</strong> school in Tanzania<br />

geadopteerd. Daar werd schoolbreed e<strong>en</strong> projectweek aan besteed<br />

waarin geld werd ingezameld, maar bijvoorbeeld ook motor<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

computers. De school doet dat nog steeds, maar dit jaar in Ghana.’<br />

Doc<strong>en</strong>te geschied<strong>en</strong>is vwo:<br />

‘Ik vind dat de leerling<strong>en</strong> iets over de rest van de wereld moet<strong>en</strong><br />

wet<strong>en</strong>. Ik vind <strong>wereldburgerschap</strong> e<strong>en</strong> moeizame term. We prober<strong>en</strong><br />

op school vooral voor elkaar te krijg<strong>en</strong> hoe we de leerling<strong>en</strong><br />

fatso<strong>en</strong>lijke Nederlandse burgers kunn<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> zijn. In de less<strong>en</strong><br />

maatschappijleer, aardrijkskunde <strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> de m<strong>en</strong>tor<br />

less<strong>en</strong> wordt vooral veel gesprok<strong>en</strong> over hoe je met elkaar omgaat<br />

<strong>en</strong> hoe het komt dat de wereld er uit ziet zoals die eruit ziet. Aandacht<br />

voor WBS is er bij de verplichte less<strong>en</strong> staatsinrichting, maar<br />

die less<strong>en</strong> word<strong>en</strong> voor meer dan regelgeving gebruikt. We beperk<strong>en</strong><br />

WBS niet tot omgangsvorm<strong>en</strong>. Het gaat om e<strong>en</strong> wijder<br />

perspectief. Hoe gedraag je je als verantwoordelijk m<strong>en</strong>s teg<strong>en</strong>over<br />

iedere<strong>en</strong>, dus ook hoe gedraag je je als m<strong>en</strong>s teg<strong>en</strong>over het grotere<br />

geheel, teg<strong>en</strong>over de Nederlandse staat.<br />

Ik heb over dat internationale perspectief erg nagedacht. Zit al 40<br />

jaar in het onderwijs. Er zijn twee red<strong>en</strong><strong>en</strong> waarom er steeds minder<br />

aandacht is voor het internationale perspectief. In de loop der tijd<br />

heeft geschied<strong>en</strong>is steeds meer ur<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> inlever<strong>en</strong>. Vroeger was<br />

er veel tijd voor andere cultur<strong>en</strong> <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>leving<strong>en</strong>, was er geschied<strong>en</strong>is<br />

van alle werelddel<strong>en</strong>. We hebb<strong>en</strong> nog maar de helft van de<br />

ur<strong>en</strong> over gehoud<strong>en</strong>. Verder wordt de leerstof steeds meer voorgeschrev<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> daar valt WBS niet onder. Staatsinrichting is<br />

verplicht, <strong>en</strong> steeds meer Europa. Andere onderwerp<strong>en</strong>, zoals de<br />

VN, vall<strong>en</strong> helemaal weg. Dat zijn 4 regels in het boek geword<strong>en</strong>.<br />

Maar wijd ik daarover uit, dan kom ik aan de verplichte zak<strong>en</strong> niet<br />

toe.’<br />

25


Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vmbo:<br />

‘Voor mij gaat het om aandacht voor diversiteit, dat individu<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />

wereldwijde betrokk<strong>en</strong>heid voel<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong><br />

als individu <strong>en</strong> burger. Ik vind WBS heel belangrijk in mijn<br />

vak, ik pas het voortdur<strong>en</strong>d toe, want maatschappijleer gaat over de<br />

sam<strong>en</strong>leving. Je b<strong>en</strong>t altijd met WBS bezig, maatschappijleer is e<strong>en</strong><br />

middel om WBS bij de leerling<strong>en</strong> bespreekbaar te mak<strong>en</strong>.<br />

Diversiteit is terug te vind<strong>en</strong> in de school. Ik maak dat bespreekbaar<br />

aan de hand van vooroordel<strong>en</strong> <strong>en</strong> stereotyp<strong>en</strong>. Ik probeer daarover<br />

e<strong>en</strong> compromis met de klas te sluit<strong>en</strong> zodanig dat ze elkaar beter<br />

begrijp<strong>en</strong>. Vooroordel<strong>en</strong> <strong>en</strong> stereotyp<strong>en</strong> gebruik ik als voorbeeld<br />

om verschill<strong>en</strong> én overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> met het doel dat ze<br />

elkaar beter ler<strong>en</strong> begrijp<strong>en</strong>.<br />

WBS kan bevorderd word<strong>en</strong> niet zozeer in mijn less<strong>en</strong>, want ik ga<br />

al tot het uiterste, maar wel door het schoolbreed toe te pass<strong>en</strong>,<br />

vakoverstijg<strong>en</strong>d. WBS is niet alle<strong>en</strong> iets voor maatschappijleer.<br />

Daar kan je het wel bespreekbaar mak<strong>en</strong>, maar of het daadwerkelijk<br />

vrucht<strong>en</strong> afwerpt, is afhankelijk van andere vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> de sam<strong>en</strong>leving.<br />

Er zou meer schoolbrede aandacht <strong>en</strong> beleid voor moet<strong>en</strong><br />

zijn. Nu is de aandacht afhankelijk van individuele doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Op<br />

mijn nieuwe school krijgt het schoolbreed aandacht, daar zijn we<br />

bezig met e<strong>en</strong> heel andere aanpak.’<br />

Doc<strong>en</strong>te lev<strong>en</strong>sbeschouwing vmbo:<br />

‘Ik heb drie belangrijke thema’s. Ik behandel in de brugklas het<br />

boek ‘Perspectief’, e<strong>en</strong> LEVO methode, over ‘thuis’. Over m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />

die ge<strong>en</strong> thuis hebb<strong>en</strong>, asielzoekers, vluchteling<strong>en</strong>. Het is belangrijk<br />

dat leerling<strong>en</strong> zich verplaats<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> ander, zich verplaats<strong>en</strong> in hoe<br />

het is om ge<strong>en</strong> thuis te hebb<strong>en</strong>.<br />

In de onderbouw behandel ik ook bewust gebruik van product<strong>en</strong>,<br />

wat draag je, heb je aan. D<strong>en</strong>k je dat die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> goed betaald<br />

word<strong>en</strong>. Dat is dan de link met de sociaal-economische situatie. Ik<br />

spreek ze aan op hun verantwoordelijkheid <strong>en</strong> eig<strong>en</strong> rol daarin.<br />

Koop je goedkope banan<strong>en</strong> bijvoorbeeld, realiseer je je dan dat je<br />

daarmee etc. Hoe ga je daarmee om. Daarover wil ik discussie, wat<br />

wil je <strong>en</strong> wat kun je ermee. Ik wil ze niet dat ze het leed van de hele<br />

wereld op hun schouders lad<strong>en</strong>. Want met veel ding<strong>en</strong> kun je als<br />

kind niets, moet je ook niet naar jezelf toetrekk<strong>en</strong>. Ik vraag ze wel:<br />

26


wat wil je verander<strong>en</strong> als je later groot b<strong>en</strong>t. Ik wil ze de og<strong>en</strong><br />

op<strong>en</strong><strong>en</strong>, maar niet opzadel<strong>en</strong> met schuldgevoel. Ik help ze om zich<br />

daartoe te verhoud<strong>en</strong> door het bespreekbaar te mak<strong>en</strong>.<br />

E<strong>en</strong> derde belangrijk thema is kinder<strong>en</strong> in aanraking br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> met /<br />

k<strong>en</strong>nis lat<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> met cultur<strong>en</strong> <strong>en</strong> religies van de wereld <strong>en</strong><br />

voorbeeld<strong>en</strong> daarvan, zoals Ghandi, religieuze voorbeeld<strong>en</strong> als<br />

Jezus <strong>en</strong> Mohammed. Kinder<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> het leuk daar iets over te<br />

ler<strong>en</strong>.<br />

Ik vertrek bij opdracht<strong>en</strong> bij de belevingswereld van de kinder<strong>en</strong>. In<br />

mijn klas zat<strong>en</strong> christ<strong>en</strong><strong>en</strong>, hindoes <strong>en</strong> moslims. Ik heb teg<strong>en</strong> ze<br />

gezegd: jullie wet<strong>en</strong> al zoveel van je eig<strong>en</strong> religie, wat voor vrag<strong>en</strong><br />

heb je nog. Ga dat zelf onderzoek<strong>en</strong> <strong>en</strong> vertel dat aan elkaar. Leer<br />

elkaar over je geloof <strong>en</strong> luister naar de vrag<strong>en</strong> die andere kinder<strong>en</strong><br />

erover hebb<strong>en</strong>. Dat werkte erg leuk. Het mer<strong>en</strong>deel van de kinder<strong>en</strong><br />

zegt: ik b<strong>en</strong> niks als het om geloof gaat. Dan zeg ik: iedere<strong>en</strong> heeft<br />

wel e<strong>en</strong> idee over wat goed <strong>en</strong> slecht is. Ik probeer ze bewust te<br />

mak<strong>en</strong> van waar zij hun ideeën vandaan hal<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat iedere<strong>en</strong><br />

erg<strong>en</strong>s weer anders over d<strong>en</strong>kt, ook al zijn ze van hetzelfde geloof.<br />

Basisding<strong>en</strong> probeer ik ze bewust van te mak<strong>en</strong>.<br />

In de bov<strong>en</strong>bouw zou ik zak<strong>en</strong> meer vanuit de ethische invalshoek<br />

bekijk<strong>en</strong>. Levo is voor mij met filosofie verwant. Daar zou ik het<br />

directer aanpakk<strong>en</strong>: directer ingaan op: wat is jouw belang, wat is<br />

jouw verantwoordelijkheid. Ik zou daar directe vrag<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> om<br />

aan te gev<strong>en</strong> hoe ingewikkeld het is <strong>en</strong> dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> allemaal verschill<strong>en</strong>de<br />

belang<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. In de bov<strong>en</strong>bouw zou ik expliciet<br />

mak<strong>en</strong> dat het om ethische vrag<strong>en</strong> gaat. Ik zou andere tekst<strong>en</strong><br />

gebruik<strong>en</strong>, iets theoretischer. E<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>de stap zou zijn: hoe<br />

d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> religies over het sam<strong>en</strong>lev<strong>en</strong> met andere religies, wat zegg<strong>en</strong><br />

zij daarover. Nu gaan daar spookverhal<strong>en</strong> over. Die thema’s<br />

zou ik behandel<strong>en</strong>, over sam<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>, welke inspiratie m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />

daarover uit hun geloof kunn<strong>en</strong> hal<strong>en</strong> in positieve <strong>en</strong> negatieve zin.<br />

Ik vind het belangrijk die andere niet negatieve kant te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>.<br />

Dat snapp<strong>en</strong> ze wel. ‘Ze zegg<strong>en</strong> dat ons geloof zo oorlogszuchtig<br />

is, maar kijk, wij zijn e<strong>en</strong> godsdi<strong>en</strong>st van vrede <strong>en</strong> naast<strong>en</strong>liefde’.<br />

Dan kom je erop dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> godsdi<strong>en</strong>st gebruik<strong>en</strong> voor hun<br />

belang<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat het oorlogszuchtige niet per se in de godsdi<strong>en</strong>st<br />

zit.<br />

27


28<br />

Dit programma heb ik niet kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong>, heb alle<strong>en</strong> in de onderbouw<br />

les gegev<strong>en</strong>. Dit bov<strong>en</strong>bouwprogramma zou ik met lez<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

discussiër<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> aangepakt.<br />

Ook moet<strong>en</strong> de leerling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> complexer beeld krijg<strong>en</strong> van de<br />

dichotomie Oost-West. Het westers gedachtegoed was er niet geweest<br />

zonder het oost<strong>en</strong>. Historische k<strong>en</strong>nis ontbreekt daar. Die<br />

historische k<strong>en</strong>nis is belangrijk voor ze om e<strong>en</strong> goede m<strong>en</strong>ing te<br />

kunn<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>.<br />

Dit is mijn b<strong>en</strong>adering. Mijn collega’s zoud<strong>en</strong> andere ding<strong>en</strong> do<strong>en</strong>.<br />

E<strong>en</strong> collega zit meer op k<strong>en</strong>nis bijbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> over de verschill<strong>en</strong>de<br />

godsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> ander ziet het als e<strong>en</strong> voorbereiding op e<strong>en</strong><br />

academische studie levo <strong>en</strong> het ler<strong>en</strong> van academische vaardighed<strong>en</strong>.<br />

Ik heb meer de ‘sam<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>’ insteek vanuit humanistische<br />

grond<strong>en</strong>.’<br />

Schoolleiders vwo:<br />

‘We hebb<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> beleid, niet echt e<strong>en</strong> visie op WBS hier op school.<br />

Het begrip komt wel in de leerstof van e<strong>en</strong> aantal vakk<strong>en</strong> terug,<br />

aardrijkskunde, geschied<strong>en</strong>is, maatschappijleer, domein<strong>en</strong> die raakvlakk<strong>en</strong><br />

hebb<strong>en</strong> met WBS. Activiteit<strong>en</strong> van leerling<strong>en</strong> op dit vlak<br />

gebeur<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de les. Waar begint WBS?<br />

We vind<strong>en</strong> belangrijk: k<strong>en</strong>nis mak<strong>en</strong> met, k<strong>en</strong>nis nem<strong>en</strong> van andere<br />

cultur<strong>en</strong>, bewustwording van, je op<strong>en</strong>stell<strong>en</strong> voor andere cultur<strong>en</strong>,<br />

ontwikkeling<strong>en</strong> problematiser<strong>en</strong>, aansluit<strong>en</strong> bij de mill<strong>en</strong>niumdoel<strong>en</strong><br />

van de geme<strong>en</strong>te.<br />

We hebb<strong>en</strong> hier aan het eind van het schooljaar de kunst <strong>en</strong><br />

cultuurdag<strong>en</strong>. Dat draait om bewustwording van de wereld om je<br />

he<strong>en</strong>. De thema’s zijn vooral Afrika, Azië, Zuid Amerika. Andere<br />

cultur<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> dan de school binn<strong>en</strong>. Dan wordt er geld ingezameld<br />

voor e<strong>en</strong> goed doel. Dit jaar do<strong>en</strong> we het in sam<strong>en</strong>werking<br />

met Edukans Going Global. Going Global betrekt leerling<strong>en</strong> bij<br />

ontwikkelingssam<strong>en</strong>werking door schol<strong>en</strong> in ontwikkelingsland<strong>en</strong><br />

te verbind<strong>en</strong> met schol<strong>en</strong> in Nederland. Hun uitgangspunt<strong>en</strong> zijn<br />

bewustwording, uitwisseling <strong>en</strong> actie. Schol<strong>en</strong> bepal<strong>en</strong> zelf hoe zij<br />

dat inzett<strong>en</strong>. In het kader van dat project is e<strong>en</strong> leerlingambassadeur<br />

gekoz<strong>en</strong>. Die maakt met andere leerling ambassadeurs<br />

e<strong>en</strong> reis naar Oeganda. Dat meisje is uit 70 aanmelding<strong>en</strong> van de<br />

school gekoz<strong>en</strong>. Zij heeft de taak om wat zij op haar reis ziet <strong>en</strong>


meemaakt in de school uit te drag<strong>en</strong>. Tijd<strong>en</strong>s de reis wordt e<strong>en</strong><br />

bezoek gebracht aan heel veel schol<strong>en</strong>. Na haar reis houdt zij e<strong>en</strong><br />

pres<strong>en</strong>tatie, waarop beeldmateriaal wordt gepres<strong>en</strong>teerd. Hoe de<br />

bewustwording precies gaat gebeur<strong>en</strong> is nog in ontwikkeling. Er<br />

wordt e<strong>en</strong> masterclass georganiseerd, iets voor ouders.<br />

Ik zit in e<strong>en</strong> platform internationale sam<strong>en</strong>werking van de geme<strong>en</strong>te.<br />

Daarin zitt<strong>en</strong> goede doel<strong>en</strong> organisaties. In dat platform is het<br />

idee opgevat om e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t voor onze geme<strong>en</strong>te te organiser<strong>en</strong>.<br />

Dat wordt door drie meisjes leerling<strong>en</strong> uit het vwo gedaan in<br />

het kader van hun profielwerkstuk. Het ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t is bedoeld voor<br />

bewustwording <strong>en</strong> bek<strong>en</strong>dmaking, k<strong>en</strong>nis mak<strong>en</strong> met. De meisjes<br />

die dit ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t organiser<strong>en</strong>, gaan aansluiting zoek<strong>en</strong> bij het<br />

project van de ambassatrice. Er zijn twee verschill<strong>en</strong>de doelgroep<strong>en</strong>:<br />

de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> uit de geme<strong>en</strong>te (wissel<strong>en</strong>d publiek) <strong>en</strong> het<br />

onderwijs (de leerling<strong>en</strong>). E<strong>en</strong> mill<strong>en</strong>nium geme<strong>en</strong>te steunt<br />

mill<strong>en</strong>nium doel<strong>en</strong>, één van de mill<strong>en</strong>niumdoel<strong>en</strong> is onderwijs voor<br />

iedere<strong>en</strong>. Lijn<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de school rak<strong>en</strong> elkaar hier. Er is<br />

sam<strong>en</strong>werking met de Commissie Ontwikkeling Sam<strong>en</strong>werking<br />

(COS) van de geme<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> met Edukans. Het kost geld, maar biedt<br />

ook weer mogelijkheid voor subsidie van uit de geme<strong>en</strong>te.<br />

Op het ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t kom<strong>en</strong> dansgroep<strong>en</strong>, muziekoptred<strong>en</strong>s etc.<br />

Filmbeeld<strong>en</strong> van de reis door Oeganda van de ambassadrice word<strong>en</strong><br />

getoond. Die drie meisjes trekk<strong>en</strong> dat, zij mak<strong>en</strong> op dit punt het<br />

verschil in de school. Voor het ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t nodig<strong>en</strong> zij andere<br />

leerlinge uit die het winkel<strong>en</strong>d publiek met vrag<strong>en</strong> b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong>,<br />

volg<strong>en</strong>s het oude principe van bewust mak<strong>en</strong>.<br />

We hebb<strong>en</strong> werkwek<strong>en</strong> met aandacht voor culturele, sociale <strong>en</strong><br />

algem<strong>en</strong>e <strong>vorming</strong>. Die werkwek<strong>en</strong> zijn erg op geschied<strong>en</strong>is<br />

gericht. In het kader van werkwek<strong>en</strong> zijn leerling<strong>en</strong> bijvoorbeeld<br />

naar Pol<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> conc<strong>en</strong>tratiekamp geweest, om ze bewust te<br />

mak<strong>en</strong> van wat er met bestaande bevolkingsgroep<strong>en</strong> is gebeurd.<br />

E<strong>en</strong> ander voorbeeld: in het vmbo hebb<strong>en</strong> we contact gelegd met<br />

e<strong>en</strong> verzorgingshuis in de buurt. Het is e<strong>en</strong> kleinschalig project met<br />

ouder<strong>en</strong>. We hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong> dag. De bejaard<strong>en</strong><br />

kom<strong>en</strong> één dag naar de school <strong>en</strong> nem<strong>en</strong> dan deel aan workshops<br />

die de leerling<strong>en</strong> gev<strong>en</strong>. Ze krijg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lunch, <strong>en</strong> ze krijg<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />

29


30<br />

leerling van 3 mavo als begeleider. De andere dag gaan de leerling<strong>en</strong><br />

van 3 mavo naar het bejaard<strong>en</strong>tehuis. Ze groei<strong>en</strong> daar. Aan<br />

het eind van de dag gaan ze in discussie met de bejaard<strong>en</strong>. Dit<br />

project wordt e<strong>en</strong> maatschappelijke stage.<br />

De cultuurdag<strong>en</strong> zijn op de onderbouw gericht. Wat er in de<br />

bov<strong>en</strong>bouw gebeurt zijn toevallige initiatiev<strong>en</strong>. Laat veel bloem<strong>en</strong><br />

bloei<strong>en</strong>. We hebb<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> gericht beleid. Het is niet zo dat bijvoorbeeld<br />

doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is, aardrijkskunde etc. de opdracht hebb<strong>en</strong><br />

aandacht te bested<strong>en</strong> aan WBS. Er is ge<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>aar van WBS,<br />

ge<strong>en</strong> beleid voor de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die het betreft. Het zou meer in de<br />

missie van de school gezet kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, juist omdat wij e<strong>en</strong><br />

witte school zijn. Maar, we ondersteun<strong>en</strong> het wel, faciliter<strong>en</strong> het,<br />

gev<strong>en</strong> er geld aan uit <strong>en</strong> hal<strong>en</strong> er geld op binn<strong>en</strong>.<br />

In werkwek<strong>en</strong> word<strong>en</strong> er ook contact<strong>en</strong> gelegd met schol<strong>en</strong> in het<br />

buit<strong>en</strong>land, of er dan ook internationale problematiek<strong>en</strong> aan de orde<br />

kom<strong>en</strong>, weet ik niet. Op initiatief van e<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t komt er e<strong>en</strong><br />

werkweek naar Normandie. Leerling<strong>en</strong> met Frans in hun pakket<br />

gaan naar die school. Daar ligt e<strong>en</strong> kans.’<br />

3.1.1 Analyse burgerschap in internationaal perspectief in de vakk<strong>en</strong><br />

To<strong>en</strong>ame internationale dim<strong>en</strong>sie in het onderwijs<br />

De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van de diverse maatschappijvakk<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> de internationale dim<strong>en</strong>sie<br />

in hun vak. In de onderzochte vakk<strong>en</strong> maatschappijleer, aardrijkskunde, geschied<strong>en</strong>is<br />

<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sbeschouwing is er aandacht voor burgerschaps<strong>vorming</strong> in mondiaal<br />

perspectief. In deze vakk<strong>en</strong> wordt het lokale verbond<strong>en</strong> met de wereld daarom he<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> met het globale. In de diverse vakk<strong>en</strong> wordt zichtbaar hoe internationale ontwikkeling<strong>en</strong><br />

van invloed zijn op regionale ontwikkeling<strong>en</strong>.<br />

De multiculturele sam<strong>en</strong>leving heeft ook geleid tot e<strong>en</strong> sterkere doorwerking van<br />

internationale ontwikkeling<strong>en</strong> op het lokale onderwijsniveau, niet alle<strong>en</strong> in de leerinhoud<strong>en</strong><br />

maar ook in de leerling<strong>en</strong>populatie. De diversiteit in veel schoolklass<strong>en</strong> is<br />

qua curriculum <strong>en</strong> qua leerling<strong>en</strong>populatie toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.


Afstemming <strong>en</strong> complexiteit<br />

De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wijz<strong>en</strong> veelvuldig op het belang van afstemming tuss<strong>en</strong> vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />

leerjar<strong>en</strong>, leerlijn<strong>en</strong> zijn daarvoor noodzakelijk. Voorkom<strong>en</strong> moet word<strong>en</strong> dat<br />

steeds maar weer dezelfde thema’s terugker<strong>en</strong>. Bij de leerling<strong>en</strong> ontstaat anders e<strong>en</strong><br />

gevoel van herhaling <strong>en</strong> de leerstof wordt dan onvoldo<strong>en</strong>de verbreed <strong>en</strong> verdiept.<br />

Burgerschaps<strong>vorming</strong> legt vaak de nadruk op instituties, maar zou juist moet<strong>en</strong> gaan<br />

over macht. Die verschuiving vindt volg<strong>en</strong>s de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nu plaats, waardoor de<br />

thematiek spann<strong>en</strong>der wordt <strong>en</strong> ook meer leeft bij leerling<strong>en</strong>. Leerling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />

complexer beeld van de wereld krijg<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> historische <strong>en</strong> ontwikkelingsgerichte<br />

b<strong>en</strong>adering is noodzakelijk. ‘Je moet als het ware met de og<strong>en</strong> van de ander naar het<br />

huidige <strong>en</strong> naar Nederland kijk<strong>en</strong>’.<br />

Ontwikkeling<strong>en</strong> in de vakk<strong>en</strong><br />

E<strong>en</strong> meer mondiaal perspectief komt steeds duidelijker naar vor<strong>en</strong>, bijvoorbeeld bij<br />

het vak aardrijkskunde. Bij aardrijkskunde wordt het natuurlijke met het sociale verbond<strong>en</strong>.<br />

E<strong>en</strong> internationaal perspectief maakt patron<strong>en</strong> zichtbaar, maar ook dat elke<br />

situatie unieke k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> heeft. Bij het vak maatschappijleer staan de politieke verhouding<strong>en</strong><br />

c<strong>en</strong>traal. Ook de nationale politieke verhouding<strong>en</strong> word<strong>en</strong> steeds meer<br />

verbond<strong>en</strong> met internationale politieke verhouding<strong>en</strong>.<br />

Opvall<strong>en</strong>d is dat bij het vak geschied<strong>en</strong>is juist de aandacht naar binn<strong>en</strong> gericht is, het<br />

nationale perspectief wordt versterkt (d<strong>en</strong>k aan de ‘canon’ voor het geschied<strong>en</strong>isonderwijs).<br />

Deze nationale gerichtheid komt in e<strong>en</strong> periode waarin juist verruiming <strong>en</strong><br />

verbreding van perspectief van belang is.<br />

Bij lev<strong>en</strong>sbeschouwing is er meer aandacht voor niet-westerse lev<strong>en</strong>sbeschouwing<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> voor de cultuur van vluchteling<strong>en</strong> <strong>en</strong> immigrant<strong>en</strong>. In veel klass<strong>en</strong> is de diversiteit<br />

aan lev<strong>en</strong>sbeschouwing<strong>en</strong> toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, leerling<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> daarbij van elkaar<br />

ler<strong>en</strong> wat lev<strong>en</strong>sbeschouwing<strong>en</strong> betek<strong>en</strong><strong>en</strong>. Het gaat om vrag<strong>en</strong> als waar leerling<strong>en</strong><br />

hun ideeën vandaan hal<strong>en</strong>, wat hun verantwoordelijkheid is <strong>en</strong> om het kunn<strong>en</strong> sam<strong>en</strong><br />

lev<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> ethische invalshoek is daarbij gew<strong>en</strong>st.<br />

Op het gebied van burgerschaps<strong>vorming</strong> zijn er ook veel niet-vakgebond<strong>en</strong> activiteit<strong>en</strong>.<br />

Met name de schoolleiders wijz<strong>en</strong> daarop. Hebb<strong>en</strong> de vakgebond<strong>en</strong> burgerschapsactiviteit<strong>en</strong><br />

vaak e<strong>en</strong> analytische k<strong>en</strong>nisgeoriënteerde invalshoek, de nietvakgebond<strong>en</strong><br />

activiteit<strong>en</strong> zijn daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> meer ervaringsgericht. Het k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong><br />

met <strong>en</strong> het je op<strong>en</strong>stell<strong>en</strong> voor andere cultur<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> vele niet-vakgebond<strong>en</strong><br />

burgerschapsactiviteit<strong>en</strong>. Deze activiteit<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> veelal plaats buit<strong>en</strong> de school, in<br />

de eig<strong>en</strong> omgeving of tijd<strong>en</strong>s internationale werkwek<strong>en</strong>. De schol<strong>en</strong> bested<strong>en</strong> bij<br />

deze meer ervaringsgerichte activiteit<strong>en</strong> wel aandacht aan reflectie, maar de verbinding<br />

met k<strong>en</strong>nis uit de vakk<strong>en</strong> wordt niet sterk aangezet.<br />

31


3.2 Hoe d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nu over mondiale <strong>vorming</strong>?<br />

Wij hebb<strong>en</strong> aan de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> de doel<strong>en</strong> van mondiale <strong>vorming</strong> uit de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig<br />

voorgelegd:<br />

1) Het bewust mak<strong>en</strong> van de gelijkwaardigheid van andere cultur<strong>en</strong> <strong>en</strong> leefgewoont<strong>en</strong><br />

met de onze<br />

2) Het lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> van de honger <strong>en</strong> ell<strong>en</strong>de in de Derde Wereld<br />

3) Het gev<strong>en</strong> van politiek inzicht in de verhouding<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de Derde Wereld <strong>en</strong> de<br />

rest van de wereld.<br />

4) K<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> met verre land<strong>en</strong> <strong>en</strong> vreemde volk<strong>en</strong>.<br />

B<strong>en</strong> je het e<strong>en</strong>s met deze onderwijsdoel<strong>en</strong>, geef e<strong>en</strong> toelichting<br />

Noem ook voorbeeld<strong>en</strong> uit de onderwijspraktijk<br />

Vakdidacticus maatschappijleer:<br />

‘Kijk<strong>en</strong>d naar de jar<strong>en</strong> tachtig aanpak van mondiale <strong>vorming</strong> zie je<br />

dat dit met veel <strong>en</strong>thousiasme gebeurde. Er is veel <strong>en</strong>ergie ingestopt,<br />

maar niemand weet of het helpt. Je moet goed kijk<strong>en</strong> wat<br />

voor effect het heeft. Op het mom<strong>en</strong>t dat je bij filosofie, geschied<strong>en</strong>is,<br />

maatschappijleer, economie of Nederlands in de basis<strong>vorming</strong><br />

of op de basisschool steeds meer over zeehondjes <strong>en</strong><br />

zielige toestand<strong>en</strong> hoort, dan bestaat de kans dat de kinder<strong>en</strong> zich<br />

voltrekt machteloos gaan voel<strong>en</strong> <strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>: het is reddeloos<br />

verlor<strong>en</strong>, ik koop e<strong>en</strong> SUV.<br />

In heb e<strong>en</strong> Zuid-Afrika project gedaan, 20 jaar geled<strong>en</strong>. In Zuid<br />

Afrika was er to<strong>en</strong> nog apartheid. We haald<strong>en</strong> e<strong>en</strong> di<strong>en</strong>stweigeraar<br />

binn<strong>en</strong>. Het was e<strong>en</strong> project van de vakk<strong>en</strong> aardrijkskunde,<br />

economie <strong>en</strong> maatschappijleer op e<strong>en</strong> havo/vwo school. De kinder<strong>en</strong><br />

reageerd<strong>en</strong> met: heb je ze weer met die di<strong>en</strong>stweigeraar. Op<br />

e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t hebb<strong>en</strong> we de Zuid-Afrikaanse ambassadeur<br />

naar school gehaald, die het apartheid regiem kwam verdedig<strong>en</strong>.<br />

Kijk, to<strong>en</strong> gebeurde er wat. Maar dat is niet de aanpak die gevolgd<br />

werd, dat mocht je niet do<strong>en</strong> in die tijd. Je mocht alle<strong>en</strong> met de<br />

politiek correcte boodschap de klass<strong>en</strong> in, maar kinder<strong>en</strong> zijn niet<br />

gek. Heb je ze weer d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> ze. Natuurlijk vind<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> apartheid<br />

verkeerd. Je komt met e<strong>en</strong> boodschap die kinder<strong>en</strong> allang<br />

k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>.’<br />

32


Vakdidacticus geschied<strong>en</strong>is:<br />

‘M<strong>en</strong> was erg idealistisch in de jar<strong>en</strong> 80, ik ook. Doel 1<br />

bijvoorbeeld, ‘het bewust mak<strong>en</strong> van de gelijkwaardigheid van<br />

andere cultur<strong>en</strong> <strong>en</strong> leefgewoont<strong>en</strong> met de onze’, werd kritiekloos<br />

overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Nu vrag<strong>en</strong> we ons af: is dat wel zo. Nu is die gelijkwaardigheid<br />

ter discussie kom<strong>en</strong> te staan. Nu durft m<strong>en</strong> toch te<br />

zegg<strong>en</strong> dat sommige andere cultur<strong>en</strong> niet in overe<strong>en</strong>stemming zijn<br />

met de universele recht<strong>en</strong> van de m<strong>en</strong>s. Doel 2 ‘het lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> van<br />

honger <strong>en</strong> ell<strong>en</strong>de in de Derde Wereld’, werkt steeds minder.<br />

Leerling<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> het voor k<strong>en</strong>nisgeving aan, ze zijn wel bewog<strong>en</strong>,<br />

maar meer niet. De zieligheidsb<strong>en</strong>adering slaat niet meer aan. Er is<br />

e<strong>en</strong> vermoeidheid gekom<strong>en</strong>: weer die beeld<strong>en</strong> van Darfur. Doel 3<br />

‘het gev<strong>en</strong> van politiek inzicht in de verhouding<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de Derde<br />

Wereld <strong>en</strong> de rest van de wereld’ is nog steeds van emin<strong>en</strong>t belang,<br />

maar hier schiet<strong>en</strong> wij tekort. We drukk<strong>en</strong> onze westerse waard<strong>en</strong><br />

door, kijk maar naar Amerika. Het minacht plaatselijk gegroeide<br />

praktijk<strong>en</strong>. In de nascholing leg ik dan ook erg het acc<strong>en</strong>t op het<br />

multiperspectivistische om e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>zijdig beeld van de verhouding<strong>en</strong><br />

teg<strong>en</strong> te gaan <strong>en</strong> e<strong>en</strong> meer kritische blik t<strong>en</strong> opzichte van het<br />

west<strong>en</strong> te bewerkstellig<strong>en</strong>.<br />

Doel 4 ‘k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> met verre land<strong>en</strong> <strong>en</strong> vreemde volk<strong>en</strong>’ do<strong>en</strong> we<br />

nu ook anders. We do<strong>en</strong> het kritischer <strong>en</strong> in e<strong>en</strong> bepaald verband.<br />

We sluit<strong>en</strong> met project<strong>en</strong> aan bij waar de leerling<strong>en</strong> mee bezig zijn.<br />

In Rotterdam heeft e<strong>en</strong> school bijvoorbeeld e<strong>en</strong> project in<br />

Kaapverdië, in Amsterdam e<strong>en</strong> project in Ghana. We prober<strong>en</strong> nu<br />

door persoonlijke band<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong>heid tot stand te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. De<br />

zieligheidsb<strong>en</strong>adering slaat niet meer aan zei ik net al, in plaats<br />

daarvan moet het door het exemplarische moet beklijv<strong>en</strong>. Er is<br />

vermoeidheid teg<strong>en</strong>over de overdaad aan informatie <strong>en</strong> beeld<strong>en</strong>.<br />

Dat geeft huiver om bepaalde zak<strong>en</strong> voor het voetlicht te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>,<br />

ook omdat je niet weet hoe gestuurd de informatie is. Dat is ook<br />

e<strong>en</strong> meer kritische b<strong>en</strong>adering: hoe bericht<strong>en</strong> de media. Betrokk<strong>en</strong>heid<br />

met vreemde verre land<strong>en</strong> moet je volg<strong>en</strong>s mij prober<strong>en</strong> te<br />

bewerkstellig<strong>en</strong> langs de geleidelijke weg <strong>en</strong> door persoonlijke<br />

band<strong>en</strong>, door de e<strong>en</strong>heid van de klas, dan naar kleinschalige<br />

kleinschalige project<strong>en</strong>, werk dat e<strong>en</strong>s uit voor andere land<strong>en</strong>.’<br />

33


Vakdidactica aardrijkskunde:<br />

‘De doel<strong>en</strong> van vroeger zijn wez<strong>en</strong>lijk anders. Ze hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hoog<br />

‘gij zult’ gehalte, de leerling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> van alles. De doel<strong>en</strong> zijn erg<br />

stur<strong>en</strong>d <strong>en</strong> dat vind ik niet mijn opdracht als vakdoc<strong>en</strong>t.<br />

Doel 1 (bewust mak<strong>en</strong> van de gelijkwaardigheid van andere<br />

cultur<strong>en</strong>) is waard<strong>en</strong>overdracht. Ik kan iemand niet zegg<strong>en</strong> dat hij<br />

andere cultur<strong>en</strong> gelijkwaardig moet vind<strong>en</strong>. Mijn rol is: ze argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

lat<strong>en</strong> noem<strong>en</strong>. Voor mij is belangrijk: a) k<strong>en</strong>nis van andere<br />

cultur<strong>en</strong>; b) je m<strong>en</strong>ing onderbouw<strong>en</strong> met argum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong><br />

over, het debat aangaan <strong>en</strong> c) je m<strong>en</strong>ing kunn<strong>en</strong> plaats<strong>en</strong>, wet<strong>en</strong><br />

wat ander<strong>en</strong> ervan d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, het mag niet jouw m<strong>en</strong>ing alle<strong>en</strong> zijn, je<br />

moet luister<strong>en</strong> naar ander<strong>en</strong>, je m<strong>en</strong>ing in perspectief plaats<strong>en</strong>.<br />

Gelijkwaardigheid vind ik moeilijk. Ik hoop wel dat leerling<strong>en</strong><br />

daarop uit kom<strong>en</strong>, maar de weg daar naar toe kneed ik niet voor.<br />

Vindt e<strong>en</strong> leerling het anders, dan kan ik dat niet verbied<strong>en</strong>. Ik vind<br />

het wel belangrijk, maar dat is subjectief. Als e<strong>en</strong> leerling werkelijk<br />

d<strong>en</strong>kt dat cultur<strong>en</strong> niet gelijkwaardig zijn, vind ik het belangrijker<br />

dat hij dat kan onderbouw<strong>en</strong>, dan dat hij iets zegt wat hij van mij<br />

moet opschrijv<strong>en</strong> of zegg<strong>en</strong> omdat ik zeg: ze zijn gelijkwaardig.<br />

Met doel 2 (lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> van honger <strong>en</strong> ell<strong>en</strong>de in de Derde Wereld)<br />

heb ik niet veel op. Alle kinder<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> van de honger <strong>en</strong> ell<strong>en</strong>de<br />

in de wereld. Ik heb daar eerder last van dan lust. Goede<br />

bedoeling<strong>en</strong> alla, maar het bemoeilijkt het op e<strong>en</strong> andere manier<br />

erover prat<strong>en</strong>. Die ell<strong>en</strong>de zit er zo ingebakk<strong>en</strong>. K<strong>en</strong>nis vind ik<br />

belangrijk, dat leerling<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> over de oneerlijke verdeling. Door<br />

de b<strong>en</strong>adering van ell<strong>en</strong>de <strong>en</strong> honger zijn leerling<strong>en</strong> (ik zelf ook)<br />

emotioneel bezet, het belemmert analytisch d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, zit het in de<br />

weg. De ell<strong>en</strong>de b<strong>en</strong>adering roept op tot tijdelijke actie. Er zijn nog<br />

steeds allerlei sponsorloopacties e.d., maar die zorg<strong>en</strong> niet voor<br />

verandering. Op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t leid<strong>en</strong> ze wel tot frustratie.<br />

Het staat analytisch kijk<strong>en</strong> in de weg. Ik vind in mijn vak heel<br />

belangrijk: zolang system<strong>en</strong> zijn zoals ze zijn <strong>en</strong> handelsverhouding<strong>en</strong><br />

ligg<strong>en</strong> zoals ze ligg<strong>en</strong>, verandert er niets. Leerling<strong>en</strong><br />

moet<strong>en</strong> dat snapp<strong>en</strong>, snapp<strong>en</strong> hoe het werkt. Rationeel inzicht, daar<br />

doe ik e<strong>en</strong> appel op, in plaats van op emotionele betrokk<strong>en</strong>heid.<br />

Met doel 2 heb ik dus niet veel op.<br />

Doel 3 (gev<strong>en</strong> van politiek inzicht in de verhouding<strong>en</strong> in de wereld)<br />

heb ik wel veel mee op, maar het gaat niet alle<strong>en</strong> om politiek<br />

34


inzicht. Ook economisch <strong>en</strong> sociaal inzicht in de verhouding<strong>en</strong> is<br />

belangrijk, naast politiek inzicht. E<strong>en</strong> voorbeeld van wat ik met e<strong>en</strong><br />

brugklas heb gedaan. De geme<strong>en</strong>te Amsterdam krijgt e<strong>en</strong> partij<br />

oneerlijke chocolade binn<strong>en</strong>. Mag dat wel of niet de hav<strong>en</strong> in. Ik<br />

laat dan zi<strong>en</strong> welke partij<strong>en</strong> er allemaal bij betrokk<strong>en</strong> zijn, wie er<br />

allemaal in de ket<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong>. Wie heeft welke verantwoordelijkheid,<br />

daar heb ik het over. Welke rol hebb<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de<br />

land<strong>en</strong>, wie verdi<strong>en</strong>t wat waarmee. Zo kom<strong>en</strong> ze te wet<strong>en</strong> dat<br />

Nederland meewerkt aan VN handelsembargo’s. Leerling<strong>en</strong> kom<strong>en</strong><br />

dan tot de conclusie: dat is raar. Maar het gebeurt wel, dus daar ligt<br />

e<strong>en</strong> dilemma. Dat zit er steeds in: je kunt er positief teg<strong>en</strong>aan<br />

kijk<strong>en</strong>, maar ook negatief. Ik zeg de leerling<strong>en</strong>: kijk zelf.<br />

E<strong>en</strong> ander voorbeeld: bekijk je kler<strong>en</strong>kast <strong>en</strong> br<strong>en</strong>g in kaart waar je<br />

kler<strong>en</strong> vandaan kom<strong>en</strong>. Ik laat dan stukjes zi<strong>en</strong> van de docum<strong>en</strong>taire<br />

‘China Blue’, over Chinese kledingfabriek<strong>en</strong>. Ik kies nu<br />

de lichtere stukk<strong>en</strong>, in plaats van de zwaardere, want dan kom<strong>en</strong> we<br />

eerder tot prat<strong>en</strong>. Als alle kler<strong>en</strong> van H&M uit China kom<strong>en</strong>, wat<br />

moet je dan, wat kun je dan. Ik laat zi<strong>en</strong> dat je sam<strong>en</strong> als<br />

consum<strong>en</strong>t, als burger wel iets kan do<strong>en</strong>, dat is belangrijker dan<br />

alle<strong>en</strong> iets do<strong>en</strong>. Wat kunn<strong>en</strong> we ermee, niet zozeer individueel,<br />

maar gezam<strong>en</strong>lijk, gegev<strong>en</strong> de structur<strong>en</strong> die er zijn. De winkelket<strong>en</strong><br />

H&M doet nu ook aan duurzame project<strong>en</strong>.<br />

Ik laat ze e<strong>en</strong> kaart mak<strong>en</strong> waar de kler<strong>en</strong> vandaan kom<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de<br />

land<strong>en</strong> die betrokk<strong>en</strong> zijn, moet<strong>en</strong> ze inkleur<strong>en</strong>. De meeste spull<strong>en</strong><br />

kom<strong>en</strong> uit oost Europa, Azië, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> deel uit Noord Afrika. Dat is<br />

al e<strong>en</strong> belangrijk besef. En ook: de buit<strong>en</strong> wereld zit in jouw<br />

wereld. Je hebt er mee te mak<strong>en</strong> als je e<strong>en</strong> spijkerbroek koopt, <strong>en</strong><br />

als je e<strong>en</strong> spijkerbroek koopt, heb je invloed.<br />

Zonder e<strong>en</strong> morele oproep te do<strong>en</strong>, lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat het er is. Ze<br />

moet<strong>en</strong> dat wet<strong>en</strong>, het is de kwaliteit van hun dagelijkse lev<strong>en</strong>. Het<br />

belangrijkste voor mij is toch: k<strong>en</strong>nis bijbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, iets in perspectief<br />

plaats<strong>en</strong>. Dan het debat <strong>en</strong> dan pas, wat kan e<strong>en</strong> individu do<strong>en</strong>.<br />

Participatie in de vorm van losse acties is niet mijn belangrijkste<br />

doel. Ik wil de leerling<strong>en</strong> meer inzicht gev<strong>en</strong>, meer k<strong>en</strong>nis over hoe<br />

het in elkaar zit. Ik laat ze zi<strong>en</strong> dat er bijvoorbeeld kinderarbeid bij<br />

betrokk<strong>en</strong> is, <strong>en</strong> dat ze als deel van groep<strong>en</strong> consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

burgers er zelf bij betrokk<strong>en</strong> zijn. In plaats van verdrietig word<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> geld inzamel<strong>en</strong>, probeer ik hun betrokk<strong>en</strong>heid te stimuler<strong>en</strong> door<br />

35


36<br />

h<strong>en</strong> erop te wijz<strong>en</strong> dat zij als individu deel uitmak<strong>en</strong> van burger <strong>en</strong><br />

consum<strong>en</strong>t<strong>en</strong>groep<strong>en</strong>. Ik probeer de gedeelde verantwoordelijkheid<br />

te b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong>. Dan wordt het behapbaar. In je e<strong>en</strong>tje verantwoordelijk<br />

zijn voor deze problematiek is niet draagbaar. K<strong>en</strong>nis creëert<br />

overzicht <strong>en</strong> maakt behapbare mogelijkhed<strong>en</strong> inzichtelijk.<br />

Doel 4 (k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> met verre land<strong>en</strong> <strong>en</strong> volk<strong>en</strong>) is belangrijk. Het<br />

is belangrijk dat leerling<strong>en</strong> de relativiteit van het eig<strong>en</strong> hier <strong>en</strong> nu<br />

<strong>en</strong> van de eig<strong>en</strong> cultuur beseff<strong>en</strong>. Maar het gaat niet alle<strong>en</strong> om<br />

relativering, ook om waardering. En ze vind<strong>en</strong> het gewoon leuk.’<br />

Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vwo:<br />

‘Doel 1 (bewust mak<strong>en</strong> van de gelijkwaardigheid van andere cultur<strong>en</strong>)<br />

is nog steeds relevant. Dit standpunt staat in de boekjes van<br />

maatschappijleer. We zijn e<strong>en</strong> multiculturele school. Dit staat c<strong>en</strong>traal<br />

in de school, we hebb<strong>en</strong> met veel cultur<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>. Vorig<br />

jaar hebb<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> multiculturele avond gehoud<strong>en</strong>. Probleem was<br />

dat ouders to<strong>en</strong> met elkaar in de clinch ging<strong>en</strong>. De aanleiding was<br />

dat e<strong>en</strong> groep blanke jong<strong>en</strong>s wilde optred<strong>en</strong> <strong>en</strong> vond dat andere<br />

groep<strong>en</strong> teveel tijd kreg<strong>en</strong>. Ouders ging<strong>en</strong> zich daar mee bemoei<strong>en</strong>.<br />

Dat geeft wel aan dat de sfeer gespann<strong>en</strong> is.<br />

Dit doel is cultureel relativisme. Het betek<strong>en</strong>t dat je andere cultur<strong>en</strong><br />

gelijkwaardig vindt. Dat was e<strong>en</strong> opvatting van de PvdA. Het VVD<br />

standpunt is dat er universele norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong> geld<strong>en</strong>. Dat botst<br />

soms bij ons in school. Cultureel relativisme is mijn visie. Ik draag<br />

cultureel relativisme uit <strong>en</strong> in project<strong>en</strong> zie je dat ook terug. Elke<br />

cultuur is gelijkwaardig aan de onze. De verschill<strong>en</strong> ontstaan door<br />

verschill<strong>en</strong> in economische omstandighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> situaties. Het universalisme<br />

gaat alle<strong>en</strong> uit van onze cultuur. Dat is het uitgangspunt<br />

<strong>en</strong> daarmee vergelijk je. Dus: ‘eig<strong>en</strong> volk’ (aldus de VVD) is beter.<br />

Doel 2 (lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> van honger <strong>en</strong> ell<strong>en</strong>de in de Derde Wereld) vind<br />

ik e<strong>en</strong> verkeerd uitgangspunt om alle<strong>en</strong> maar te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> wat er<br />

misgaat. De media do<strong>en</strong> daar aan mee. Ik vind dat je andere<br />

aspect<strong>en</strong> moet belicht<strong>en</strong>. Ik probeer naar de onderbouw, naar de<br />

economische ontwikkeling<strong>en</strong> <strong>en</strong> omstandighed<strong>en</strong> te kijk<strong>en</strong>. De<br />

economische verhouding<strong>en</strong> zijn bepal<strong>en</strong>d voor de cultuur, dát zie je<br />

terug. Nu in K<strong>en</strong>ia heeft m<strong>en</strong> het bijvoorbeeld over e<strong>en</strong> stamm<strong>en</strong>conflict.<br />

Daar moet je het los van koppel<strong>en</strong>. Ik gebruik dit conflict<br />

om te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat het te mak<strong>en</strong> heeft met de economische


omstandighed<strong>en</strong>. Dat geldt ook voor Amsterdam West. De krant<strong>en</strong><br />

hebb<strong>en</strong> het over moslim radicalisme. Ik verbind het aan de<br />

omstandighed<strong>en</strong> van de laagste sociale klasse, ze hebb<strong>en</strong> het slecht.<br />

Doel 3 (gev<strong>en</strong> van politiek inzicht in de verhouding<strong>en</strong> in de wereld)<br />

is nog relevant, alle<strong>en</strong> de derde wereld bestaat niet meer. Dat is<br />

verouderd d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> verouderd begrip, net als allochtoon <strong>en</strong><br />

autochtoon. Het gaat nu om De Wereld. Ik sluit mij aan bij de<br />

theorie van Wall<strong>en</strong>stein. Hij kijkt naar de economische verhouding<strong>en</strong>.<br />

Hij heeft het over c<strong>en</strong>trum <strong>en</strong> periferie <strong>en</strong> verschuiving<strong>en</strong><br />

die daarin ontstaan. Wie weet zijn wij binn<strong>en</strong>kort de 3e wereld, of<br />

Italië. De hele kleding- <strong>en</strong> scho<strong>en</strong><strong>en</strong>industrie is naar China verhuisd.<br />

Enorme werkloosheid tot gevolg. Dat geldt ook voor<br />

Duitsland.<br />

Doel 4 (k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> met verre land<strong>en</strong> <strong>en</strong> volk<strong>en</strong>) was vroeger hard<br />

nodig, maar ook dit is nu achterhaald door het reiz<strong>en</strong> van de Nederlander<br />

<strong>en</strong> door internet. Verre land<strong>en</strong> bestaan niet meer. Maar het is<br />

nog steeds belangrijk. We gaan als school naar bijv. Pol<strong>en</strong>, dat is<br />

e<strong>en</strong> uitwisselingsproject van leerling<strong>en</strong>. Op die manier mak<strong>en</strong><br />

leerling<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis met andere manier<strong>en</strong> van lev<strong>en</strong>. Dit is e<strong>en</strong><br />

praktische b<strong>en</strong>adering, het daadwerkelijk meemak<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />

andere cultuur. Dat werkt heel goed, de leerling zit dan in e<strong>en</strong> totaal<br />

andere cultuur. Zo’n praktische b<strong>en</strong>adering werkt veel beter dan<br />

leerling<strong>en</strong> theoretisch in contact br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> met andere land<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

cultur<strong>en</strong>.’<br />

Doc<strong>en</strong>te geschied<strong>en</strong>is vwo:<br />

‘Ik doe mijn best om met doel 1 (bewust mak<strong>en</strong> van de<br />

gelijkwaardigheid van andere cultur<strong>en</strong>) iets te do<strong>en</strong>. Op het vwo<br />

lukt dat beter dan op de havo: daar heb ik e<strong>en</strong> jaar langer de tijd. In<br />

5 vwo b<strong>en</strong> ik bezig met de geschied<strong>en</strong>is van het Midd<strong>en</strong> Oost<strong>en</strong>. De<br />

positie van de Islam. Dan hebb<strong>en</strong> we het natuurlijk over Nederland.<br />

Bij de Islam moet je het hebb<strong>en</strong> over gelijkwaardigheid, dat spreekt<br />

voor zich. Ook in het vwo heb ik Moslim kinder<strong>en</strong> in de klas. Gaat<br />

het over de fanatieke vorm<strong>en</strong> van de islam, dan wijs ik op de<br />

fanatieke vorm<strong>en</strong> van het christ<strong>en</strong>dom. Ik probeer uit te legg<strong>en</strong> hoe<br />

fanatieke vorm<strong>en</strong> ontstaan, namelijk als e<strong>en</strong> reactie op politieke <strong>en</strong><br />

economische gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> <strong>en</strong> omstandighed<strong>en</strong>.<br />

37


38<br />

Met doel 2 (lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> van honger <strong>en</strong> ell<strong>en</strong>de in de Derde Wereld)<br />

doe ik niets. Dat laat ik over aan mijn collega’s aardrijkskunde. De<br />

wereld als zodanig zit niet in het geschied<strong>en</strong>ispakket. Ik b<strong>en</strong> in tijd<br />

beperkt. Afrika als zodanig komt niet meer aan de orde, hooguit<br />

toevallig. Als ik de kans krijg buit<strong>en</strong> Europa te tred<strong>en</strong>, besteed ik<br />

aandacht aan doel 3 (gev<strong>en</strong> van politiek inzicht in de verhouding<strong>en</strong><br />

in de wereld), vooral bij WO II. Maar we word<strong>en</strong> steeds meer<br />

Nederland <strong>en</strong> Europa gec<strong>en</strong>treerd. De Nederlandse canon zit eraan<br />

te kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> het exam<strong>en</strong>programma is heel erg Europa gericht.<br />

Geschied<strong>en</strong>is is erg naar binn<strong>en</strong> gericht geword<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> tijdje<br />

geled<strong>en</strong> zijn de 10 tijdperk<strong>en</strong> ingevoerd voor basisonderwijs,<br />

onderbouw <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>bouw. Van hunebed tot hed<strong>en</strong>. Het zijn punt<strong>en</strong><br />

die steeds aan de orde kom<strong>en</strong>, je kunt er steeds dieper op ingaan,<br />

maar ze zijn erg op Europa <strong>en</strong> Nederland gericht. Maar met het<br />

eindexam<strong>en</strong> in je achterhoofd, kun je niet teveel uitstapjes mak<strong>en</strong>.<br />

Doel 4 (k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> met verre land<strong>en</strong> <strong>en</strong> volk<strong>en</strong>) komt in de havo<br />

komt dat minder aan de orde dan in het vwo. We richt<strong>en</strong> ons op het<br />

MO, China <strong>en</strong> Nederlands Indie, Indonesië <strong>en</strong> dan houdt het op.<br />

Het is teg<strong>en</strong>woordig nog wel de bedoeling dat leerling<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> dat<br />

geschied<strong>en</strong>is relevant is voor het hed<strong>en</strong>, dus je trekt de lijn door<br />

naar de huidige situatie. Je legt uit waarom e<strong>en</strong> bepaalde situatie is<br />

ontstaan.’<br />

Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vmbo:<br />

‘Doel 1 (bewust mak<strong>en</strong> van de gelijkwaardigheid van andere cultur<strong>en</strong>)<br />

is nog steeds relevant. Voor het invoer<strong>en</strong> van WBS moet je<br />

begrip van de ander hebb<strong>en</strong>. Burgerschap gaat uit van de Nederlandse<br />

betrokk<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> onze eig<strong>en</strong> norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong>. Maar voor<br />

dat dit kan, moet je de norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong> van de teg<strong>en</strong>partij<br />

k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> om h<strong>en</strong> beter te begrijp<strong>en</strong>. Onbek<strong>en</strong>d maakt onbemind.<br />

Invoer<strong>en</strong> zonder k<strong>en</strong>nis van de bagage van de teg<strong>en</strong>partij kan flink<br />

bots<strong>en</strong>. Dat zie ik bij leerling<strong>en</strong> in mijn klas terug. E<strong>en</strong> andere<br />

b<strong>en</strong>adering, namelijk eerst meer k<strong>en</strong>nis van de teg<strong>en</strong>partij<br />

verwerv<strong>en</strong>, is veel beter.<br />

E<strong>en</strong> concreet voorbeeld hiervan is: Marokkaanse leerling<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />

het gevoel dat zij anders behandeld word<strong>en</strong>, zij hebb<strong>en</strong> het<br />

slachtoffer perspectief. Dat heeft met het straatlev<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>. Ik<br />

probeer dat om te buig<strong>en</strong>, niet zozeer door dat teg<strong>en</strong> te sprek<strong>en</strong>,


maar door begrip te ton<strong>en</strong> én tegelijk h<strong>en</strong> te wijz<strong>en</strong> op hun<br />

verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong> om beter in deze sam<strong>en</strong>leving te<br />

functioner<strong>en</strong>. Ik ga naar huis, zegg<strong>en</strong> ze als ze op vakantie gaan<br />

naar Marokko, of Turkije of Suriname. Je moet ze duidelijk mak<strong>en</strong>:<br />

je woont hier. Je hebt natuurlijk ook met Marokko <strong>en</strong> Turkije te<br />

mak<strong>en</strong>, maar je moet ze bewust mak<strong>en</strong> dat ze óók Nederlander zijn<br />

<strong>en</strong> daar verantwoordelijkheid voor moet<strong>en</strong> nem<strong>en</strong>. Niet<br />

teg<strong>en</strong>werk<strong>en</strong> moet je, maar hun burgerschap bevorder<strong>en</strong> door e<strong>en</strong><br />

soepel compromis <strong>en</strong> begrip te ton<strong>en</strong> voor waar ze teg<strong>en</strong>aan lop<strong>en</strong>,<br />

maar ze ook duidelijk mak<strong>en</strong> dat ze dat op e<strong>en</strong> geheel andere<br />

manier kunn<strong>en</strong> aanpakk<strong>en</strong>. Doel 2 (lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> van honger <strong>en</strong><br />

ell<strong>en</strong>de in de Derde Wereld) is voor mij heel relevant. Leerling<strong>en</strong> in<br />

onze sam<strong>en</strong>leving klag<strong>en</strong>, maar aan de hand van beeld<strong>en</strong> uit de<br />

derde wereld kun je lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> hoe goed wij het hier hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat<br />

wij betrokk<strong>en</strong>heid moet<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> bijdrage moet<strong>en</strong> lever<strong>en</strong><br />

aan derdewereld land<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> concreet voorbeeld hiervan is e<strong>en</strong><br />

school in Rotterdam waar leerling<strong>en</strong> bezig zijn met geld inzamel<strong>en</strong><br />

om in e<strong>en</strong> dorp in K<strong>en</strong>ia e<strong>en</strong> school te bouw<strong>en</strong>. Over doel 3 (gev<strong>en</strong><br />

van politiek inzicht in de verhouding<strong>en</strong> in de wereld) heb ik het niet<br />

vaak met mijn leerling<strong>en</strong>. Politieke kwesties bespreekbaar mak<strong>en</strong><br />

doe ik niet vaak, kom ik niet aan toe. Ik maak vooral sociaal-economische<br />

kwesties bespreekbaar. Kinderarbeid, armoede, scholing,<br />

middel<strong>en</strong>. Politiek is te hoog gegrep<strong>en</strong> voor deze leerling<strong>en</strong>.<br />

Doel 4 (k<strong>en</strong>nismak<strong>en</strong> met verre land<strong>en</strong> <strong>en</strong> volk<strong>en</strong>) is wel relevant, ik<br />

heb voorbeeld<strong>en</strong> van al die verre land<strong>en</strong> in mijn klas. Ik maak het<br />

bespreekbaar aan de hand van de ervaring<strong>en</strong> van die leerling<strong>en</strong>. Ik<br />

zoem dan in op verschill<strong>en</strong> <strong>en</strong> overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> <strong>en</strong> laat ze daar e<strong>en</strong><br />

gedachtewisseling over hebb<strong>en</strong>.’<br />

Doc<strong>en</strong>te lev<strong>en</strong>sbeschouwing vmbo:<br />

‘B<strong>en</strong> het wel met alle vier doel<strong>en</strong> e<strong>en</strong>s. Bij doel 2 (lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> van<br />

honger <strong>en</strong> ell<strong>en</strong>de in de Derde Wereld) zou ik niet alle<strong>en</strong> honger <strong>en</strong><br />

ell<strong>en</strong>de lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>, maar ook ingaan op: hoe ga je ermee om, om<br />

kinder<strong>en</strong> er niet mee op te zadel<strong>en</strong>. Dat geldt voor alle vier de<br />

doel<strong>en</strong>: wat doe je met die k<strong>en</strong>nis, hoe verhoudt je je ertoe. E<strong>en</strong><br />

kind krijgt heel veel informatie, gruwelijke, valse, welke keuze kun<br />

je mak<strong>en</strong>. Veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong>: ik kan er toch niets aan do<strong>en</strong>, dus<br />

39


40<br />

hou ik me er niet mee bezig. Dat is ook e<strong>en</strong> keuze, ik wil dat ze<br />

zich daarvan bewust word<strong>en</strong>.’<br />

Schoolleiders vwo:<br />

‘E<strong>en</strong> groot verschil met vroeger is wel dat er nu meer in debatvorm<br />

gaat, er wordt meer gediscussieerd over verschill<strong>en</strong>de maatschappijvorm<strong>en</strong>.<br />

Leerling<strong>en</strong> ler<strong>en</strong> hun m<strong>en</strong>ing onderbouw<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

verdedig<strong>en</strong>. Wij zijn e<strong>en</strong> heel witte school. Ze moet<strong>en</strong> zich<br />

verdiep<strong>en</strong> in andere cultur<strong>en</strong>. Onze geme<strong>en</strong>te is e<strong>en</strong> heel witte geme<strong>en</strong>te.<br />

Je ziet ge<strong>en</strong> andere cultur<strong>en</strong> in de school. We moet<strong>en</strong> ze<br />

dus op e<strong>en</strong> andere manier binn<strong>en</strong>hal<strong>en</strong>. Voor e<strong>en</strong> deel door het<br />

curriculum, voor e<strong>en</strong> deel in ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> deel is het in<br />

ontwikkeling. Ja, die doel<strong>en</strong> zijn nog steeds relevant. Doel 1<br />

(bewust mak<strong>en</strong> van de gelijkwaardigheid van andere cultur<strong>en</strong>) zit<br />

in de cultuurdag<strong>en</strong> voor de onderbouw (klass<strong>en</strong> 1, 2, 3). Het tweede<br />

doel (lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> van honger <strong>en</strong> ell<strong>en</strong>de in de Derde Wereld) komt<br />

minder aan bod. Het derde doel (het gev<strong>en</strong> van politiek inzicht in de<br />

verhouding<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de Derde Wereld <strong>en</strong> de rest van de wereld) is<br />

meer verdieping. Komt bijvoorbeeld aan de orde in de master-class:<br />

visie op ontwikkelingssam<strong>en</strong>werking.’<br />

3.2.1 Analyse mondiale <strong>vorming</strong><br />

Bewustwording <strong>en</strong> actie<br />

Veel doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> war<strong>en</strong> in de jar<strong>en</strong> tachtig erg idealistisch. De jar<strong>en</strong> tachtig doel<strong>en</strong> van<br />

mondiale <strong>vorming</strong> war<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> erg stur<strong>en</strong>d. De inzet bij mondiale<br />

<strong>vorming</strong> was volg<strong>en</strong>s de betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> gericht op bewustwording <strong>en</strong> in actie kom<strong>en</strong>.<br />

Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bekritiser<strong>en</strong> nu het veelvuldig lat<strong>en</strong> doorklink<strong>en</strong> van de politiek correcte<br />

m<strong>en</strong>ing. Volg<strong>en</strong>s de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> de leerling<strong>en</strong> juist ler<strong>en</strong> om zelf afweging<strong>en</strong> te<br />

mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> de kans te krijg<strong>en</strong> om zelf kritiek te formuler<strong>en</strong>.<br />

Alle leerling<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> dat er ell<strong>en</strong>de <strong>en</strong> honger in de wereld is. Te veel lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> wat<br />

er mis gaat is volg<strong>en</strong>s de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> niet goed. Het is de vraag of veelvuldig aandacht<br />

bested<strong>en</strong> aan problem<strong>en</strong> niet juist leidt tot gevoel<strong>en</strong>s van machteloosheid. Ook word<strong>en</strong><br />

kortstondige acties bekritiseerd, ze kunn<strong>en</strong> het zicht ontnem<strong>en</strong> op meer structurele<br />

oorzak<strong>en</strong>. Veel kortstondige acties staan e<strong>en</strong> analytisch kijk<strong>en</strong> misschi<strong>en</strong> wel in<br />

de weg. ‘Je moet meer lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> wat je gezam<strong>en</strong>lijk kunt do<strong>en</strong>, niet alle<strong>en</strong> indivi-


dueel. Het gaat om gedeelde verantwoordelijkheid in plaats van alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> persoonlijke<br />

verantwoordelijkheid.’<br />

Meer nadruk op economische <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong><br />

Cultur<strong>en</strong> zijn in principe gelijkwaardig, economische omstandighed<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>.<br />

Er wordt in de og<strong>en</strong> van de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> te veel de nadruk gelegd op culturele<br />

verschill<strong>en</strong> <strong>en</strong> te weinig op economische verschill<strong>en</strong>. K<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> inzicht, bijvoorbeeld<br />

over verdelingsvraagstukk<strong>en</strong> <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong> is belangrijk, maar niet e<strong>en</strong>voudig.<br />

Het punt van gelijkwaardigheid komt ook in de schol<strong>en</strong> zelf tot uitdrukking.<br />

In sommige schol<strong>en</strong> is de spanning tuss<strong>en</strong> cultur<strong>en</strong> voelbaar. Sommige groep<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong><br />

hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> slachtofferperspectief <strong>en</strong> distantiër<strong>en</strong> zich soms van de Nederlandse<br />

sam<strong>en</strong>leving.<br />

Vergelek<strong>en</strong> met het schema derde wereld <strong>en</strong> de rest van de wereld, is de wereld nu<br />

veel complexer geword<strong>en</strong>. Zeker bij geschied<strong>en</strong>is komt de nadruk echter steeds meer<br />

op Nederland <strong>en</strong> Europa te ligg<strong>en</strong>. Geschied<strong>en</strong>is is erg naar binn<strong>en</strong> gericht geword<strong>en</strong>.<br />

E<strong>en</strong> multiperspectivistische kijk is nodig om te voorkom<strong>en</strong> dat onze Westerse<br />

waard<strong>en</strong> te zeer word<strong>en</strong> doorgedrukt.<br />

Verbind<strong>en</strong> van k<strong>en</strong>nis met persoonlijke wereld<br />

Onderbouw<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, het luister<strong>en</strong> naar andere m<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, k<strong>en</strong>nis opdo<strong>en</strong><br />

over andere cultur<strong>en</strong>, <strong>en</strong> iets in perspectief plaats<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zeer belangrijk.<br />

Leerling<strong>en</strong> besliss<strong>en</strong> uiteindelijk zelf welke keuzes zij mak<strong>en</strong>. Teg<strong>en</strong>woordig is er in<br />

het onderwijs meer aandacht voor discussie <strong>en</strong> debat. Het gaat daarbij ook om tegelijkertijd<br />

de eig<strong>en</strong> cultuur te relativer<strong>en</strong> <strong>en</strong> te waarder<strong>en</strong>.<br />

Verre land<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> door internet <strong>en</strong> reiz<strong>en</strong> niet meer te bestaan, maar uitwisselingsproject<strong>en</strong><br />

van leerling<strong>en</strong>, waarin leerling<strong>en</strong> daadwerkelijk k<strong>en</strong>nis mak<strong>en</strong> met andere<br />

jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong> opdo<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> w<strong>en</strong>selijk. Het mak<strong>en</strong> van<br />

persoonlijke verbinding<strong>en</strong> is belangrijk. In de vakk<strong>en</strong> word<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>woordig gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong><br />

meer in de context geplaatst <strong>en</strong> word<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> zichtbaar gemaakt.<br />

Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> will<strong>en</strong> ook wereldproblem<strong>en</strong> verbind<strong>en</strong> aan de persoonlijke wereld van de<br />

leerling<strong>en</strong>. De kleding van de leerling<strong>en</strong> is dan snel vanuit het perspectief van arbeidsverhouding<strong>en</strong><br />

aanstootgev<strong>en</strong>d, ‘de daarin verwev<strong>en</strong> economische <strong>en</strong> politieke<br />

verhouding<strong>en</strong> word<strong>en</strong> wel tot op de draad geanalyseerd’.<br />

K<strong>en</strong>nis voorwaarde voor attitude<strong>vorming</strong><br />

De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> formuler<strong>en</strong> veel kritiek op de oude visie op mondiale <strong>vorming</strong>. Deze<br />

was te stur<strong>en</strong>d <strong>en</strong> had te weinig oog voor diversiteit <strong>en</strong> complexiteit. In hun kritiek<br />

mak<strong>en</strong> de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> overgang naar gew<strong>en</strong>ste praktijk<strong>en</strong> in het huidige onderwijs.<br />

41


Opvall<strong>en</strong>d is hoe sterk de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nu het belang van k<strong>en</strong>nis b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong>, k<strong>en</strong>nis is<br />

volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke voorwaarde voor attitude<strong>vorming</strong>. Ook wijz<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

op de w<strong>en</strong>selijkheid van k<strong>en</strong>nis mak<strong>en</strong> met andere cultur<strong>en</strong>, andere ervaring<strong>en</strong> opdo<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> het d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> vanuit verschill<strong>en</strong>de perspectiev<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wijz<strong>en</strong> op de relevantie<br />

van het inbedd<strong>en</strong> van aandacht voor cultur<strong>en</strong> in economische <strong>en</strong> politieke<br />

verhouding<strong>en</strong>. Ze lijk<strong>en</strong> te waarschuw<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> overacc<strong>en</strong>tuering van culturele<br />

verschill<strong>en</strong>. De wereld is volg<strong>en</strong>s doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> complexer geword<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> complexiteit<br />

die ook zichtbaar is in veel schoolklass<strong>en</strong>.<br />

3.3 Wat is volg<strong>en</strong>s doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het verschil tuss<strong>en</strong> mondiale <strong>vorming</strong><br />

<strong>en</strong> burgerschaps<strong>vorming</strong>?<br />

Vakdidacticus maatschappijleer:<br />

‘Er zou veel meer aandacht voor k<strong>en</strong>nis moet<strong>en</strong> zijn: hoe zit iets in<br />

elkaar, dan hoe zou het moet<strong>en</strong> zijn. Je moet nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over wat de<br />

kern van de zaak is. Wat zijn c<strong>en</strong>trale concept<strong>en</strong>. We maakt<strong>en</strong> ons<br />

vroeger druk over het verborg<strong>en</strong> leerplan. Er is nu e<strong>en</strong> imm<strong>en</strong>s<br />

verborg<strong>en</strong> leerplan voor in de plaats gekom<strong>en</strong>. Veel erger dan to<strong>en</strong>.<br />

Al die educaties die onder het mom van less<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />

binn<strong>en</strong>gebracht, maar die eig<strong>en</strong>lijk heel normatief zijn. Die zegg<strong>en</strong>:<br />

jij moet wereldburger word<strong>en</strong>, jij moet tolerant zijn, jij moet<br />

op<strong>en</strong>staan voor ….., etc. Dit is het probleem met educaties. Ze word<strong>en</strong><br />

met goede bedoeling<strong>en</strong> gedaan, maar niemand weet wat het<br />

effect is. In de jar<strong>en</strong> tachtig was het zo moralistisch. Ging<strong>en</strong> we<br />

spelletjes do<strong>en</strong>. Bijv. reddingsboot: zoveel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> erin.<br />

Wat zou je do<strong>en</strong>? Flauwekul, je gaat voor jezelf als je in het water<br />

ligt. Het is verwerpelijk moralisme om dan te do<strong>en</strong> dat jij eerst de<br />

andere de boot in helpt voor je er zelf inklimt. Zo werd er lesgegev<strong>en</strong>.’<br />

Vakdidacticus geschied<strong>en</strong>is:<br />

‘We kijk<strong>en</strong> er nu anders teg<strong>en</strong>aan: veel kritischer, we plaats<strong>en</strong><br />

gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> veel meer in de context <strong>en</strong> lat<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> veel<br />

meer zi<strong>en</strong>. Maar het is vooral e<strong>en</strong> verborg<strong>en</strong> leerplan. Wereldburgerschap<br />

moet in de hoofd<strong>en</strong> van de geschied<strong>en</strong>isdoc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

zitt<strong>en</strong>, het moet de praktijk voed<strong>en</strong>. Ik d<strong>en</strong>k dat je vooral goede<br />

voorlichting aan doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> moet gev<strong>en</strong>, ze nieuwe perspectiev<strong>en</strong><br />

42


moet lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>. Je moet niet zegg<strong>en</strong>: nu moet je aandacht aan<br />

<strong>wereldburgerschap</strong> bested<strong>en</strong>. Je moet ze <strong>en</strong>thousiasmer<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

inspiratie gev<strong>en</strong> om verder te kijk<strong>en</strong> dan de dagelijkse lespraktijk<br />

van boek<strong>en</strong>, je moet thema’s aangev<strong>en</strong> die voed<strong>en</strong>d zijn voor<br />

ideeën <strong>en</strong> leerplann<strong>en</strong> <strong>en</strong> less<strong>en</strong>series. Het breed zi<strong>en</strong> is belangrijk,<br />

het is belangrijk dat ze onderwerp<strong>en</strong> verbred<strong>en</strong>. Wereldburgerschap<br />

moet in de hoofd<strong>en</strong> van de geschied<strong>en</strong>isdoc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong>. Om het bij<br />

leerling<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> altijd de link naar het<br />

persoonlijke, het autobiografische legg<strong>en</strong>. Gaat het over globalisering<br />

bijvoorbeeld, dan kan je leerling<strong>en</strong> ervan bewust mak<strong>en</strong><br />

hoe zij daar zelf aan deelnem<strong>en</strong>, door ze allemaal het merkje in hun<br />

kleding te lat<strong>en</strong> bekijk<strong>en</strong>. Dan beseft zo’n kind: het heeft ook met<br />

mij te mak<strong>en</strong>, met mijn kler<strong>en</strong>, mijn koopgedrag.’<br />

Vakdidactica aardrijkskunde:<br />

‘Ja. De doel<strong>en</strong> van mondiale <strong>vorming</strong> zijn van bov<strong>en</strong>af opgelegd.<br />

Ze zijn paternalistisch. WBS is meer van de leerling<strong>en</strong> zelf. Ik reik<br />

wel k<strong>en</strong>nis aan, <strong>en</strong> daarin stuur ik. Ik zet het in e<strong>en</strong> bepaald<br />

daglicht, <strong>en</strong> dat is niet waardevrij. Ik kan e<strong>en</strong> debat dus stur<strong>en</strong>,<br />

maar ik kan het niet dichttimmer<strong>en</strong>. WBS is meer van de leerling<strong>en</strong><br />

zelf. De leerling<strong>en</strong> zijn van e<strong>en</strong> nieuwe g<strong>en</strong>eratie. Ik b<strong>en</strong> meer van<br />

WBS dan van mondiale <strong>vorming</strong>. Maar ik b<strong>en</strong> toch niet helemaal<br />

tevred<strong>en</strong>, omdat WBS voor alles gebruikt wordt. Mijn kritiek op<br />

WBS is dat het in andere land<strong>en</strong> als Amerika <strong>en</strong> Engeland zo<br />

anders gebruikt wordt. In Amerika word<strong>en</strong> de Amerikaanse<br />

waard<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adrukt, trots op het vaderland klinkt in die programma’s<br />

door. In Engeland gaat het vooral om goed functioner<strong>en</strong> in de<br />

sam<strong>en</strong>leving. Dat vind ik beide te betuttel<strong>en</strong>d. Het wordt teveel<br />

dichtgetimmerd. Ik vind dat het van jezelf moet zijn.<br />

Hoe ik het liever zou zi<strong>en</strong>, is niet zo gemakkelijk te zegg<strong>en</strong>. Voor<br />

mij gaat het om k<strong>en</strong>nis, vaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> participatie. Nuchter<br />

nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, grootse gesprekk<strong>en</strong>, dilemma’s durv<strong>en</strong> <strong>en</strong> kritisch<br />

kijk<strong>en</strong>. Daar draait het volg<strong>en</strong>s mij om. Ongezond et<strong>en</strong> mag best af<br />

<strong>en</strong> toe, af <strong>en</strong> toe niet kijk<strong>en</strong> naar waar iets geproduceerd is mag<br />

ook, als je het ook maar af <strong>en</strong> toe wel doet. Als je dat als groep<br />

doet, heeft het op e<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> mom<strong>en</strong>t effect. Het is niet zwart wit,<br />

het is complex. Leerling<strong>en</strong> will<strong>en</strong> graag dat het zwart-wit is.<br />

Kritisch kijk<strong>en</strong> vind ik ook belangrijk: niet alle<strong>en</strong> naar de<br />

43


44<br />

schreeuwers luister<strong>en</strong>, altijd naar het motief erg<strong>en</strong>s achter kijk<strong>en</strong> of<br />

zoek<strong>en</strong>. Wat br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> de media, welke gedachte zit daar achter? De<br />

leerling<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> hoe manipulatief beeld<strong>en</strong> zijn. A.d.h.v. deze<br />

vier ding<strong>en</strong> werk ik in de klas aan WBS.<br />

Vroeger had ik ook meer e<strong>en</strong> houding: wat kun je teg<strong>en</strong> economische<br />

grootmacht<strong>en</strong> uithal<strong>en</strong>. Ton Olgers, vakdidacticus Maatschappijleer<br />

aan de VU, waarmee ik veel sam<strong>en</strong>werk in Wereldburgerschapsactiviteit<strong>en</strong>,<br />

legt echter vaak de nadruk op kans<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />

andere, meer constructieve b<strong>en</strong>adering. Ik zie nu dat er ding<strong>en</strong><br />

verander<strong>en</strong>, zo kijk ik er nu teg<strong>en</strong>aan. Het is pas heel kort dat we<br />

alle inzicht<strong>en</strong> zo op e<strong>en</strong> rij hebb<strong>en</strong>. Ik was zelf ook niet altijd ev<strong>en</strong><br />

hoopvol, maar niet geslaagde vredesmissies leid<strong>en</strong> ook tot<br />

herindeling van de VN.’<br />

Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vwo:<br />

‘Vroeger lag het acc<strong>en</strong>t in mondiale <strong>vorming</strong> op de zieligheid van<br />

de 3e wereld <strong>en</strong> het idee dat het west<strong>en</strong> het beter deed. WBS gaat<br />

veel meer uit van gelijkwaardigheid tuss<strong>en</strong> volk<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> is dat<br />

economisch natuurlijk niet het geval. Maar leerling<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />

moeilijk door waar het door komt, die vind<strong>en</strong> ze wel zielig.<br />

WBS is nog niet goed ontwikkeld, uitgewerkt. Als school <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<br />

organiseer je veel ding<strong>en</strong>, maar leerling<strong>en</strong> verbind<strong>en</strong> dat niet met<br />

WBS. Dat komt ook omdat het WBS aspect niet expliciet g<strong>en</strong>oeg<br />

b<strong>en</strong>adrukt wordt. Je geeft ge<strong>en</strong> definitie van WBS, maar je doet<br />

iets, je laat het in school terugkom<strong>en</strong>, bijvoorbeeld door Nepal aan<br />

de orde te stell<strong>en</strong>, maar wat het met WBS te mak<strong>en</strong> heeft, wet<strong>en</strong> de<br />

leerling<strong>en</strong> niet. Leerling<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> die relatie niet. (E<strong>en</strong> aantal<br />

leerling<strong>en</strong> gaat naar Kazachstan, in het kader van de ‘International<br />

Award for Young People’, die zi<strong>en</strong> die relatie wel.)<br />

In mijn visie is WBS zorg hebb<strong>en</strong> voor ander<strong>en</strong> die het moeilijk<br />

hebb<strong>en</strong>. In die zin legg<strong>en</strong> we het wel uit. We hebb<strong>en</strong> het over<br />

(wereld)burgerschap. Maar veel leerling<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> niet waarom ze<br />

ding<strong>en</strong> do<strong>en</strong>, ze relater<strong>en</strong> wat ze do<strong>en</strong> aan school, <strong>en</strong> staan er verder<br />

niet bij stil. Zi<strong>en</strong> het niet in groter verband, zi<strong>en</strong> het niet als<br />

(wereld)burgerschap. Het blijft bij veel leerling<strong>en</strong> impliciet.’


Doc<strong>en</strong>te geschied<strong>en</strong>is vwo:<br />

‘WBS klinkt mij te actief. Het geeft de indruk dat de leerling<strong>en</strong> van<br />

school moet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> als leerling<strong>en</strong> die zich wereldburger moet<strong>en</strong><br />

voel<strong>en</strong>. <strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong> geeft meer de indruk van <strong>vorming</strong>, van<br />

wegwijs mak<strong>en</strong> in wat er zoal speelt. <strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong> geeft e<strong>en</strong><br />

andere invalshoek die mij meer aanspreekt. WBS klinkt mij te<br />

idealistisch. Ik heb mijn twijfels of het lukt om als WB van school<br />

te kom<strong>en</strong> als je in Amsterdam Noord opgroeit. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> hun<br />

eig<strong>en</strong> stad als horizon. WBS klinkt mij te actief én te breed.<br />

Je kunt meer bereik<strong>en</strong> door aan te sluit<strong>en</strong> bij hun situatie, het lokale<br />

dan bij de wereld. Omgangsvorm<strong>en</strong> in onze school zijn heel<br />

belangrijk omdat leerling<strong>en</strong> met heel verschill<strong>en</strong>de achtergrond<strong>en</strong><br />

bij elkaar in de klas zitt<strong>en</strong>. Het kost moeite dat die elkaar begrijp<strong>en</strong>.<br />

De verschill<strong>en</strong>de achtergrond<strong>en</strong> bestaan uit de achterstandwijk<strong>en</strong><br />

van Amsterdam noord <strong>en</strong> de rijkeluiskinder<strong>en</strong> uit Broek in Waterland<br />

<strong>en</strong> de Lonsdale kinder<strong>en</strong> uit Landsmeer. Die zitt<strong>en</strong> bij ons in<br />

e<strong>en</strong> klas. Je moet er moeite voor do<strong>en</strong> dat dat goed loopt. Naar e<strong>en</strong><br />

voorbeeld gevraagd zegt ze: bij discussie krijg je reacties op elkaar,<br />

maar het levert leuke discussies op we hebb<strong>en</strong> ook leuke <strong>en</strong><br />

verstandige leerling<strong>en</strong>. Ik heb niet het gevoel dat ik constant op<br />

eier<strong>en</strong> loop.<br />

E<strong>en</strong> voorbeeld uit haar klas bij geschied<strong>en</strong>is, waaruit die moeite<br />

blijkt, kan ze dus niet gev<strong>en</strong>.’<br />

Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vmbo:<br />

‘Ik zie ge<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>, voor mij is het toch wel hetzelfde.’<br />

Doc<strong>en</strong>te lev<strong>en</strong>sbeschouwing vmbo:<br />

‘Ge<strong>en</strong> idee, ik weet niet wat mondiale <strong>vorming</strong> is, heb er nooit over<br />

gehoord in mijn opleiding. Met betrekkinng tot WBS vind ik heel<br />

belangrijk dat het besef bestaat dat je met andere m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong><br />

hebt, <strong>en</strong> dat er e<strong>en</strong> 3e wereld is vanwege ons koloniale verled<strong>en</strong> én<br />

vanwege de huidige tijd, vanwege ontwikkelingshulp <strong>en</strong> de negatieve<br />

effect<strong>en</strong> daarvan. Eeuw<strong>en</strong>lang is er machtsongelijkheid<br />

geweest <strong>en</strong> is er nog steeds. Dat er ding<strong>en</strong> zijn die diep <strong>en</strong> lang<br />

doorwerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> nu nog in stand gehoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bijv, door de<br />

Wereldbank. Dat moet<strong>en</strong> ze wet<strong>en</strong>. Hoe zich dat vertaalt naar<br />

m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die uit economische motiev<strong>en</strong> naar Europa kom<strong>en</strong>, heeft<br />

45


46<br />

dat invloed op je m<strong>en</strong>ing (Nederland is vol). Die m<strong>en</strong>ing kan<br />

beïnvloed word<strong>en</strong> door heel veel discussiër<strong>en</strong>.<br />

K<strong>en</strong>nis vind ik heel belangrijk. K<strong>en</strong>nis is als achtergrond nodig om<br />

afweging<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong>. Discussie <strong>en</strong> gedachtewisseling vind ik<br />

belangrijk. En ik vind het belangrijk dat k<strong>en</strong>nis altijd vertaald wordt<br />

naar problem<strong>en</strong> die in de maatschappij spel<strong>en</strong>, zoals bijv. illegaliteit<br />

<strong>en</strong> economische migratie.’<br />

Schoolleiders vwo:<br />

‘Nee, nauwelijks. De maatschappij is wel veranderd. Vroeger was<br />

de aandacht vooral gericht op de zielige kindjes. Nu is er aandacht<br />

voor alle land<strong>en</strong>, voor besprek<strong>en</strong> <strong>en</strong> accepter<strong>en</strong> van verschill<strong>en</strong>, <strong>en</strong><br />

voor de invloed van de media.’<br />

3.3.1 Analyse verschil tuss<strong>en</strong> mondiale <strong>vorming</strong> <strong>en</strong><br />

burgerschaps<strong>vorming</strong><br />

De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> grote verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> destijds mondiale <strong>vorming</strong> <strong>en</strong> de hed<strong>en</strong>daagse<br />

burgerschaps<strong>vorming</strong>:<br />

• Het oude verborg<strong>en</strong> onderwijs leerplan gericht op aanpassing lijkt vervang<strong>en</strong> te<br />

zijn door e<strong>en</strong> nieuw normatief leerplan gericht op tolerantie, op<strong>en</strong>staan voor,<br />

waarder<strong>en</strong> diversiteit, betrokk<strong>en</strong>heid, verantwoordelijkheid e.d.<br />

• Bij mondiale <strong>vorming</strong> lag de nadruk vooral op zieligheid. Wereldburgerschap<br />

gaat veel meer uit van gelijkwaardigheid, al is dat economisch gezi<strong>en</strong> niet het<br />

geval.<br />

• De doel<strong>en</strong> zijn nu minder moralistisch, er is meer dialoog, <strong>en</strong> <strong>wereldburgerschap</strong><br />

is meer van de leerling<strong>en</strong> zelf. E<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t reikt wel aan <strong>en</strong> stuurt, maar moet het<br />

leerproces <strong>en</strong> het resultaat niet dicht timmer<strong>en</strong>.<br />

• Dit dicht timmer<strong>en</strong> gebeurt echter vaak wel bij burgerschaps<strong>vorming</strong>, door e<strong>en</strong><br />

nadruk op nationale waard<strong>en</strong> (Amerika) <strong>en</strong> goed functioner<strong>en</strong> in de sam<strong>en</strong>leving<br />

(Engeland).<br />

• Kritisch kijk<strong>en</strong> is belangrijk: nuchter nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, grootse gesprekk<strong>en</strong>, dilemma’s<br />

durv<strong>en</strong> bekijk<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zoek<strong>en</strong> naar motiev<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> de nadruk legg<strong>en</strong><br />

op kans<strong>en</strong>, lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> wat er verandert.<br />

• Er zou meer aandacht moet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> voor k<strong>en</strong>nis, voor c<strong>en</strong>trale concept<strong>en</strong>.<br />

Meer aandacht voor hoe iets in elkaar zit, dan hoe iets zou moet<strong>en</strong> zijn. K<strong>en</strong>nis<br />

is als achtergrond nodig om afweging<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>.


• Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> legg<strong>en</strong> bij activiteit<strong>en</strong> vaak niet expliciet de relatie met <strong>wereldburgerschap</strong>.<br />

Ook leerling<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> die relatie meestal niet zij plaats<strong>en</strong> activiteit<strong>en</strong><br />

niet in e<strong>en</strong> groter verband.<br />

• Wereldburgerschap klinkt te actief <strong>en</strong> te breed. Jonger<strong>en</strong> zijn vaak meer op het<br />

lokale gericht, daar <strong>en</strong> in de klas zelf zijn de verschill<strong>en</strong> ook aanwezig <strong>en</strong> moet<br />

m<strong>en</strong> elkaar kunn<strong>en</strong> begrijp<strong>en</strong>.<br />

3.4 Verschill<strong>en</strong>de visies op <strong>wereldburgerschap</strong><br />

Op basis van de literatuuroriëntatie hebb<strong>en</strong> we zev<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van <strong>wereldburgerschap</strong><br />

onderscheid<strong>en</strong>:<br />

a. Door globalisering hebb<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> meer met elkaar te mak<strong>en</strong>. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />

dus k<strong>en</strong>nis van andere cultur<strong>en</strong> nodig om met elkaar te kunn<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> (k<strong>en</strong>nis)<br />

b. Wereldburgerschap drukt uit dat je gericht b<strong>en</strong>t op de hele wereld <strong>en</strong> op<strong>en</strong>staat<br />

voor nieuwe ervaring<strong>en</strong> (op<strong>en</strong> houding)<br />

c. Wereldburgerschap drukt uit dat je verantwoordelijkheid neemt voor de wereld<br />

als geheel <strong>en</strong> de m<strong>en</strong>sheid die de aarde bewoont (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>).<br />

d. Wereldburgerschap drukt uit dat je mee wil werk<strong>en</strong> aan het vergrot<strong>en</strong> van de<br />

mogelijkhed<strong>en</strong> van alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>swaardig bestaan te lijd<strong>en</strong> (bevordering<br />

mogelijkhed<strong>en</strong>)<br />

e. Wereldburgerschap wil zegg<strong>en</strong> dat je verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> groep<strong>en</strong><br />

positief waardeert (diversiteit)<br />

f. Wereldburgerschap heeft te mak<strong>en</strong> met sociale <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

werkt aan meer gelijke verhouding<strong>en</strong> (naar gelijkheid in verhouding<strong>en</strong>)<br />

g. Wereldburgerschap heeft e<strong>en</strong> globale <strong>en</strong> e<strong>en</strong> lokale compon<strong>en</strong>t. Ook op lokaal<br />

niveau moet je k<strong>en</strong>nis hebb<strong>en</strong>, op<strong>en</strong>staan, verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>, mogelijkhed<strong>en</strong><br />

vergrot<strong>en</strong> <strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> waarder<strong>en</strong> (lokale compon<strong>en</strong>t).<br />

Welke van de 7 elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vind je vanuit jouw vak belangrijk (probeer te rangord<strong>en</strong><strong>en</strong>),<br />

geef voorbeeld<strong>en</strong> wat dit betek<strong>en</strong>t voor je onderwijspraktijk. Geef ervaring<strong>en</strong>.<br />

Formuleer nieuwe voornem<strong>en</strong>s.<br />

Vakdidacticus maatschappijleer:<br />

‘Het zijn allemaal moet<strong>en</strong>, er staat niet wat is. Misschi<strong>en</strong> is het<br />

meer van belang dat je je realiseert dat je in e<strong>en</strong> wereld leeft waar<br />

de afhankelijkheid veel meer to<strong>en</strong>eemt. Ook al respecteer je elkaar<br />

niet, je b<strong>en</strong>t wel afhankelijker van elkaar. Wat hier staat zijn alle-<br />

47


48<br />

maal attitudes. Daar sta ik wel achter. Achter attitude<strong>vorming</strong><br />

wordt zo amechtig achter aangelop<strong>en</strong>. Er wordt te weinig nagedacht<br />

over wat werkelijk bijdraagt aan het verander<strong>en</strong> van die attitudes.’<br />

Vakdidacticus geschied<strong>en</strong>is:<br />

‘De visies a (sam<strong>en</strong>werking) tot <strong>en</strong> met g (lokale compon<strong>en</strong>t) zijn<br />

verschill<strong>en</strong>de uitgangspunt<strong>en</strong>, visies. Ik b<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> meer integrale<br />

b<strong>en</strong>adering. Ik zou niet één visie will<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong>, voor mij zijn ze<br />

verwev<strong>en</strong> <strong>en</strong> leg je acc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> al naar gelang de leeftijd. K<strong>en</strong>nis vind<br />

ik in eerste instantie belangrijk, verantwoordelijkheid komt in e<strong>en</strong><br />

latere fase, ook de politieke <strong>en</strong> sociale verhouding<strong>en</strong> is voor de wat<br />

oudere leerling<strong>en</strong>. De lokale compon<strong>en</strong>t is altijd ontzett<strong>en</strong>d belangrijk.<br />

Het grote gevaar van <strong>wereldburgerschap</strong> is dat het gaat<br />

zwev<strong>en</strong>. Als het niet met de lokale compon<strong>en</strong>t verbond<strong>en</strong> wordt, is<br />

het te ver weg. Als je in staat b<strong>en</strong>t om te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat je erg<strong>en</strong>s<br />

zelf onderdeel van uitmaakt, dan is het minder ver van je bed.<br />

De wereld begint bij jezelf, daar geloof ik niet meer in. Alle<strong>en</strong> als<br />

groep, als collectief kun je iets do<strong>en</strong>. De ‘multitude’, de goed geïnformeerde<br />

zelfstandige individu<strong>en</strong> die de groep vorm<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong><br />

ding<strong>en</strong> tot stand br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Actie heeft zin, dat zou ik kinder<strong>en</strong> will<strong>en</strong><br />

lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>. Door alles wat kinder<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>, krijg<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> soort<br />

vermoeidheid. Ze wet<strong>en</strong> nu van alles wat, er is e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme<br />

informatie to<strong>en</strong>ame vergelek<strong>en</strong> met vroeger, daardoor blijft het ver.<br />

Omdat het zoveel is, wordt veel niet meer opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Door de<br />

verkleining van de wereld is er e<strong>en</strong> soort gelat<strong>en</strong>heid. Vroeger had<br />

je e<strong>en</strong> conflict, nu zijn er talloze. Het is teveel, m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> gaan zich<br />

afsluit<strong>en</strong>. Dat zie je ook bij kinder<strong>en</strong> al gebeur<strong>en</strong>. Het gevaar is dat<br />

daardoor de hele term <strong>wereldburgerschap</strong> e<strong>en</strong> lege term wordt. Ik<br />

wil ze lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat je ding<strong>en</strong> tot stand kunt br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, niet vanuit<br />

e<strong>en</strong> naïef optimisme of vanuit idealisme, dat is te beperkt. We<br />

kunn<strong>en</strong> nu breder d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>en</strong> daar moet<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> nieuwe vorm voor<br />

vind<strong>en</strong>. Ik zou minder dan vroeger doel<strong>en</strong> will<strong>en</strong> bereik<strong>en</strong>, <strong>en</strong> meer<br />

sam<strong>en</strong> op weg gaan, met de leerling<strong>en</strong> op onderzoekingstocht gaan,<br />

ding<strong>en</strong> verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Dat is ler<strong>en</strong>, niet het aankom<strong>en</strong>. Belangrijke<br />

thema’s op die verk<strong>en</strong>ningstocht, op die weg naar burgerschap zijn<br />

het actuele thema van de dreiging van de islam, de invloed van<br />

andere cultur<strong>en</strong>, het klimaat <strong>en</strong> hoe dat altijd aan verandering<strong>en</strong>


onderhevig is geweest. Dat zijn mijn aanknopingspunt<strong>en</strong> om e<strong>en</strong><br />

soort burgerschap te kom<strong>en</strong>.’<br />

Vakdidactica aardrijkskunde:<br />

a. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> door globalisering k<strong>en</strong>nis van andere cultur<strong>en</strong><br />

nodig om met elkaar te kunn<strong>en</strong> werk<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s mij is het: om<br />

te overlev<strong>en</strong>, om de kwaliteit van lev<strong>en</strong> te bewak<strong>en</strong>. Je hebt product<strong>en</strong><br />

van elders aan, veevoer komt uit Brazilië. In dit systeem<br />

heb je met elkaar te mak<strong>en</strong>, je kunt niet anders. Je moet wel om<br />

te overlev<strong>en</strong> om de kwaliteit van lev<strong>en</strong> - hoe je leeft - te bewak<strong>en</strong>.<br />

b. WBS drukt uit dat je op<strong>en</strong>staat voor nieuwe ervaring<strong>en</strong>. Vind ik<br />

moeilijk, b<strong>en</strong> het er niet mee e<strong>en</strong>s. Ik kan niet voor e<strong>en</strong> leerling<br />

bepal<strong>en</strong> dat hij e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> houding heeft, zeker niet in deze<br />

lev<strong>en</strong>sfase. Wel geloof ik dat ze k<strong>en</strong>nis tot zich kunn<strong>en</strong> nem<strong>en</strong>,<br />

ook al staan ze er niet op<strong>en</strong> voor. Natuurkunde formules moet<strong>en</strong><br />

ze ook ler<strong>en</strong>. Als ze er niet op<strong>en</strong> voor staan, moet je ze wel<br />

k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> inzicht in hoe het werkt, te bied<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Bijvoorbeeld<br />

de handel in landbouwproduct<strong>en</strong>. Dat is dan ook e<strong>en</strong><br />

zorgvuldig uitgedacht onderdeel van het curriculum. Met teg<strong>en</strong><br />

e<strong>en</strong> leerling zegg<strong>en</strong>: wat vind je ervan <strong>en</strong> schrijf er maar wat<br />

over, b<strong>en</strong> je niet goed bezig. Ik vind het debat wel het belangrijkste<br />

doel, maar k<strong>en</strong>nis de belangrijkste voorwaarde én e<strong>en</strong><br />

belangrijk handvat. Met k<strong>en</strong>nis kan ik leerling<strong>en</strong> boei<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

pakk<strong>en</strong>, dat vind<strong>en</strong> ze allemaal leuk. Door k<strong>en</strong>nis gaat de<br />

wereld op<strong>en</strong>. Leerling<strong>en</strong> will<strong>en</strong> deskundig zijn.<br />

c. WBS drukt uit dat je verantwoordelijkheid neemt voor de wereld<br />

als geheel. Dit maakt moedeloos. Verantwoordelijkheid is belangrijk,<br />

maar alle<strong>en</strong> voor jouw aandeel in de wereld. Het is wel<br />

belangrijk dat we van schuld naar verantwoordelijkheid gaan.<br />

Ik vind het belangrijker dat we grote problem<strong>en</strong> ontrafel<strong>en</strong>,<br />

zoals terrorisme, klimaatverandering (zijn de leerling<strong>en</strong> echt<br />

bang voor) <strong>en</strong> migratie. Terrorisme is ongrijpbaar, maar er zit<br />

iets achter. Wat zit erachter, waarom is e<strong>en</strong> zo groot deel van de<br />

wereldbevolking in strijd. Dat soort grote thema’s ontmantel<strong>en</strong>,<br />

vind ik belangrijk. Lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat er aan schijnbaar e<strong>en</strong>voudige<br />

problem<strong>en</strong> moeilijk iets te do<strong>en</strong> is, blijkbaar heeft dat e<strong>en</strong> hoge<br />

prijs, of will<strong>en</strong> we het wel echt. Daarover prat<strong>en</strong> is belangrijk.<br />

49


50<br />

d. WBS drukt uit dat je mee wilt werk<strong>en</strong> aan het vergrot<strong>en</strong> van de<br />

mogelijkhed<strong>en</strong> van alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>swaardig bestaan te<br />

leid<strong>en</strong>. B<strong>en</strong> ik het niet mee e<strong>en</strong>s. Ik kan de leerling<strong>en</strong> hierover<br />

lat<strong>en</strong> nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, maar als het niet de prioriteit is van e<strong>en</strong><br />

leerling, kan ik er niets aan do<strong>en</strong>. Dit is niet iets wat ik wil. Dit<br />

is waard<strong>en</strong>overdracht: jij zult meewerk<strong>en</strong> aan het vergrot<strong>en</strong> van<br />

de mogelijkhed<strong>en</strong> van alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>.<br />

e. WBS wil zegg<strong>en</strong> dat je verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> groep<strong>en</strong><br />

positief waardeert. Ik heb moeite met het woord waarder<strong>en</strong>.<br />

Herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> vind ik beter. Inzicht hebb<strong>en</strong> in, k<strong>en</strong>nis<br />

daar gaat het om. Het is er, doe er iets mee, leef ermee.<br />

Waarder<strong>en</strong> kan je niet oplegg<strong>en</strong>.<br />

f. WBS heeft te mak<strong>en</strong> met sociale <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

werkt aan meer gelijke verhouding<strong>en</strong>. Ik vind deze heel moeilijk.<br />

Met het eerste deel b<strong>en</strong> ik het e<strong>en</strong>s. Mijn drijfveer is meer<br />

gelijke verhouding<strong>en</strong>, omdat het mijn kwaliteit van lev<strong>en</strong><br />

beïnvloedt. Ik wil dat de leerling<strong>en</strong> dit will<strong>en</strong>, vanuit dit<br />

argum<strong>en</strong>t: omdat het hun kwaliteit van lev<strong>en</strong> beïnvloedt.<br />

Dat is mijn dubbelheid: ik wil ge<strong>en</strong> waard<strong>en</strong>overdracht, maar<br />

door dit belangrijk te vind<strong>en</strong> doe ik toch aan<br />

waard<strong>en</strong>overdracht. Ik kies welke k<strong>en</strong>nis ik overdraag, dus zijn<br />

mijn keuzes waard<strong>en</strong>overdracht.<br />

g. WBS heeft e<strong>en</strong> globale <strong>en</strong> e<strong>en</strong> lokale compon<strong>en</strong>t. Ook op lokaal<br />

niveau moet je k<strong>en</strong>nis hebb<strong>en</strong>, op<strong>en</strong>staan, verantwoordelijkheid<br />

nem<strong>en</strong>. Helemaal mee e<strong>en</strong>s, zij het minder met het ‘op<strong>en</strong> staan<br />

voor’. Daartoe kan ik ze niet verplicht<strong>en</strong>. De lokale compon<strong>en</strong>t<br />

vind ik heel belangrijk. Fatso<strong>en</strong>lijk reager<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> Turkse<br />

buurman vind ik belangrijk, of op Turkse leerling<strong>en</strong>, om het<br />

dichterbij te hal<strong>en</strong>.<br />

Verschill<strong>en</strong> in waard<strong>en</strong> herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, dat vind ik belangrijk.’<br />

Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vwo:<br />

‘Visie g (lokale compon<strong>en</strong>t) is voor mij <strong>en</strong> de school de belangrijkste.<br />

De school staat in Almere. Je moet beginn<strong>en</strong> bij de lokale<br />

compon<strong>en</strong>t <strong>en</strong> zo verder naar buit<strong>en</strong> werk<strong>en</strong>. Verantwoordelijkheid<br />

drag<strong>en</strong>, k<strong>en</strong>nis verwerv<strong>en</strong> <strong>en</strong> op<strong>en</strong>staan voor begint bij de lokale<br />

compon<strong>en</strong>t. Dat is de visie van de school. Je begint met je omgeving.<br />

Daar moet je WBS regel<strong>en</strong>. Dan pas komt Nederland <strong>en</strong> de


grotere wereld. Je moet niet andersom werk<strong>en</strong>, vanuit de andere<br />

kant, dan draai je de zak<strong>en</strong> om. Leerling<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> c<strong>en</strong>trisch vanuit<br />

hun eig<strong>en</strong> omgeving, daar moet je bij aansluit<strong>en</strong>. Thuis → school<br />

→ land → wereld.<br />

We werk<strong>en</strong> als school van g (lokale compon<strong>en</strong>t) naar a (k<strong>en</strong>nis). Bij<br />

maatschappijleer zijn e (diversiteit) <strong>en</strong> f (gelijkheid in verhouding<strong>en</strong>)<br />

belangrijk. Maatschappijleer is e<strong>en</strong> vertaling van de visie<br />

van de school.<br />

Onder c (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>) vall<strong>en</strong> alle burgerschapsactiviteit<strong>en</strong><br />

van de school. Alle activiteit<strong>en</strong> voor <strong>en</strong> door leerling<strong>en</strong>.<br />

Activiteit<strong>en</strong> waarvoor leerling<strong>en</strong> zelf verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>.<br />

We noem<strong>en</strong> ze burgerschapsactiviteit<strong>en</strong>, maar ze zijn breder. Met<br />

breder bedoel ik: niet alle<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis, maar ook vaardighed<strong>en</strong>. Leerling<strong>en</strong><br />

ler<strong>en</strong> door do<strong>en</strong>, organiser<strong>en</strong> etc. C<strong>en</strong>traal staat g (lokale<br />

compon<strong>en</strong>t): vanuit de lokale compon<strong>en</strong>t gaat e<strong>en</strong> leerling naar<br />

buit<strong>en</strong>, naar de wereld.<br />

K<strong>en</strong>nis staat onderaan de rangorde omdat je in mijn visie ge<strong>en</strong><br />

k<strong>en</strong>nis opdoet door uit e<strong>en</strong> boekje te ler<strong>en</strong>, maar door ervaring met<br />

iets op te do<strong>en</strong>, door stage bijvoorbeeld, zo pakk<strong>en</strong> wij het aan.<br />

Visie a (k<strong>en</strong>nis) is onzin. K<strong>en</strong>nis doe je op door met elkaar sam<strong>en</strong><br />

ding<strong>en</strong> te do<strong>en</strong>, door iets te ervar<strong>en</strong>, niet door iets uit het hoofd te<br />

ler<strong>en</strong>. Dus: visie f (gelijkheid in verhouding<strong>en</strong>) <strong>en</strong> e (diversiteit)<br />

hor<strong>en</strong> vooral bij maatschappijleer, van g (lokale compon<strong>en</strong>t) naar a<br />

(k<strong>en</strong>nis) werk<strong>en</strong> is de visie van de school.<br />

De ‘op<strong>en</strong> houding’ van b (op<strong>en</strong> houding) wordt leerling<strong>en</strong> aangeleerd,<br />

dat zie je terug in het uitwisselingsprogramma. Het wordt ze<br />

ook aangeleerd in het m<strong>en</strong>toraat.<br />

De visie c (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>) <strong>en</strong> d (bevordering mogelijkhed<strong>en</strong>)<br />

die gaan wel erg ver, die overstijg<strong>en</strong> alles. De wereld als<br />

geheel, dat is te veel, dat kun je de leerling<strong>en</strong> niet aanrek<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />

Zonder macht lukt c (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>) <strong>en</strong> d (bevordering<br />

mogelijkhed<strong>en</strong>) niet.<br />

Bij g: de lokale compon<strong>en</strong>t, daar b<strong>en</strong> je wel verantwoordelijk voor.<br />

Lokaal kun je wel vorm gev<strong>en</strong> aan verantwoordelijkheid <strong>en</strong> het<br />

vergrot<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>swaardig bestaan van ander<strong>en</strong>. Voorbeeld<strong>en</strong>:<br />

De 4-5 mei kranslegging wordt door e<strong>en</strong> groepje leerling<strong>en</strong> van de<br />

school verzorgd. Bij de APK keuring van rollators zijn leerling<strong>en</strong><br />

van onze school betrokk<strong>en</strong>. Maar om ervoor te zorg<strong>en</strong> dat ze in<br />

51


52<br />

K<strong>en</strong>ia niet meer vecht<strong>en</strong>, daarvoor moet je macht hebb<strong>en</strong>.<br />

M<strong>en</strong> leeft hier op school met elkaar, het is e<strong>en</strong> multiculturele<br />

school.’<br />

Doc<strong>en</strong>te geschied<strong>en</strong>is vwo:<br />

‘Op de eerste plaats staat g (lokale compon<strong>en</strong>t). De lokale compon<strong>en</strong>t<br />

is heel belangrijk, daar moet je mee beginn<strong>en</strong>. Leerling<strong>en</strong><br />

moet<strong>en</strong> eerst hun eig<strong>en</strong> omgeving k<strong>en</strong>n<strong>en</strong>, dan pas moet je verder<br />

gaan. Op de tweede plaats staat e (diversiteit). Verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />

m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> positief waarder<strong>en</strong> is heel belangrijk. Op de derde plaats<br />

staan b (op<strong>en</strong> houding) of a (k<strong>en</strong>nis). Ze zijn beide belangrijk <strong>en</strong><br />

ligg<strong>en</strong> in elkaars verl<strong>en</strong>gde. Je moet k<strong>en</strong>nis hebb<strong>en</strong>, maar er ook<br />

voor op<strong>en</strong> staan. Sta je er niet voor op<strong>en</strong>, dan is e<strong>en</strong> leerling het na<br />

de toets weer verget<strong>en</strong>. Op de vierde plaats staat f (gelijkheid in<br />

verhouding<strong>en</strong>). Dat zijn ding<strong>en</strong> waar we veel over prober<strong>en</strong><br />

duidelijk te mak<strong>en</strong>. C (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>) <strong>en</strong> d (bevordering<br />

mogelijkhed<strong>en</strong>) zijn discussiepunt<strong>en</strong>. Het zijn ge<strong>en</strong> punt<strong>en</strong><br />

die je aan kunt ler<strong>en</strong>. Je kunt ze alle<strong>en</strong> als discussiepunt inbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>,<br />

anders leg je ze e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>ing op.’<br />

Doc<strong>en</strong>t geschied<strong>en</strong>is vmbo:<br />

‘A (k<strong>en</strong>nis), b (op<strong>en</strong> houding), c (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>) <strong>en</strong> d<br />

(bevordering mogelijkhed<strong>en</strong>) vind ik erg belangrijk. C (verantwoordelijkheid<br />

nem<strong>en</strong>) <strong>en</strong> d (bevordering mogelijkhed<strong>en</strong>) zie ik als<br />

e<strong>en</strong> geheel. E (diversiteit) b<strong>en</strong> ik het gedeeltelijk mee e<strong>en</strong>s. Je moet<br />

op de hoogte zijn van andere cultur<strong>en</strong>, maar dat betek<strong>en</strong>t niet dat je<br />

het accepteert. Wel belangrijk is dat je er mee om kunt gaan. Je<br />

moet wet<strong>en</strong> wat anders is <strong>en</strong> je moet er mee kunn<strong>en</strong> omgaan, of het<br />

voor zich lat<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong>, maar je moet het niet overnem<strong>en</strong> of accepter<strong>en</strong>.<br />

Het blijft bij op de hoogte zijn van <strong>en</strong> begrip ton<strong>en</strong> voor, daar<br />

blijft het bij.<br />

F (gelijkheid in verhouding<strong>en</strong>) dat vind ik ook, sociaal, economisch<br />

<strong>en</strong> politiek. Het heeft allemaal met elkaar te mak<strong>en</strong>, maar het is heel<br />

lastig om WBS op alle terrein<strong>en</strong> te stimuler<strong>en</strong>. Ik vraag me af of het<br />

haalbaar is, ik zie het niet zo snel gebeur<strong>en</strong>. Het is wel belangrijk.<br />

Sociaal-economische kwesties kom ik wel aan toe, maar politieke<br />

kwesties zijn complex <strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> vaak gevoelig. Verschill<strong>en</strong>de


elang<strong>en</strong> spel<strong>en</strong>, met WBS is dat niet op te loss<strong>en</strong>, betrek je<br />

politiek erbij dan wordt het alle<strong>en</strong> maar ingewikkelder.<br />

G (lokale compon<strong>en</strong>t) vind ik de belangrijkste, daar sluit ik me<br />

helemaal bij aan. Je moet op lokaal niveau beginn<strong>en</strong> met het<br />

betrekk<strong>en</strong> van leerling<strong>en</strong> bij het oploss<strong>en</strong> van problem<strong>en</strong>. In de<br />

nieuwe school do<strong>en</strong> we dat, we beginn<strong>en</strong> lokaal met problem<strong>en</strong> in<br />

Amsterdam in de 1e klas, in de 2e klas wordt het landelijk, in de 3e<br />

Europees, <strong>en</strong> in de 4e wereldwijd. WBS begint bij jezelf als individu.<br />

Het is heel erg belangrijk om lokaal te beginn<strong>en</strong> om betrokk<strong>en</strong>heid<br />

<strong>en</strong> verantwoordelijkheid bij leerling<strong>en</strong> voor elkaar te<br />

krijg<strong>en</strong>.’<br />

Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vmbo:<br />

‘De belangrijkste vind ik g (lokale compon<strong>en</strong>t), f (gelijkheid in<br />

verhouding<strong>en</strong>) <strong>en</strong> c (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>). Globale, lokale<br />

<strong>en</strong> sociaal-politieke verantwoordelijkheid. De andere visies heb je<br />

nodig om deze drie te kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Alles staat voor mij in het<br />

tek<strong>en</strong> van deze drie.’<br />

Schoolleiders vwo:<br />

‘E (diversiteit) <strong>en</strong> b (op<strong>en</strong> houding) vind<strong>en</strong> we belangrijk. Op<strong>en</strong><br />

staan <strong>en</strong> waarder<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> we belangrijk. Maar om op<strong>en</strong> te staan<br />

moet je wel op<strong>en</strong><strong>en</strong>. Maar het is ge<strong>en</strong> beleid. Wat er gebeurt is<br />

fragm<strong>en</strong>tarisch. Omdat we e<strong>en</strong> witte school zijn zou je er meer<br />

aandacht aan kunn<strong>en</strong> bested<strong>en</strong> of er beleid opzett<strong>en</strong>, maar dat do<strong>en</strong><br />

we (nog) niet. G (lokale compon<strong>en</strong>t) prober<strong>en</strong> we er op dit mom<strong>en</strong>t<br />

in te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> met het ouder<strong>en</strong>project in het vmbo/mavo. Wat er<br />

binn<strong>en</strong> de less<strong>en</strong> op dit terrein gebeurt, daar hebb<strong>en</strong> we ge<strong>en</strong> zicht<br />

op. Alle<strong>en</strong> bij maatschappijleer. Dan gaan ze veel de school uit,<br />

do<strong>en</strong> mee aan debatwedstrijd<strong>en</strong>.’<br />

3.4.1 Analyse verschill<strong>en</strong>de visies op <strong>wereldburgerschap</strong><br />

Op basis van de literatuuroriëntatie hebb<strong>en</strong> we zev<strong>en</strong> visies op <strong>wereldburgerschap</strong><br />

onderscheid<strong>en</strong>. De interviews lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat deze visies ook in de praktijk niet naast<br />

elkaar bestaan maar deel uitmak<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> meer omvatt<strong>en</strong>de visie op burgerschap:<br />

53


het zijn elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van <strong>wereldburgerschap</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> veelal aan dat al deze<br />

elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> relevant zijn.<br />

In de volgorde van de elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> we n.a.v. de interviews verandering<strong>en</strong> aan,<br />

we mak<strong>en</strong> nu sterker e<strong>en</strong> ontwikkelingsperspectief zichtbaar waarbij we beginn<strong>en</strong><br />

met de elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> waar op jongere leeftijd aan kan word<strong>en</strong> gewerkt (zoals k<strong>en</strong>nis,<br />

op<strong>en</strong>staan <strong>en</strong> de lokale compon<strong>en</strong>t). Elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> die op latere leeftijd relevanter word<strong>en</strong><br />

plaats<strong>en</strong> we wat verderop in het overzicht (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong> <strong>en</strong> naar<br />

gelijkheid in verhouding<strong>en</strong>)<br />

Wij belicht<strong>en</strong> hier kort elk elem<strong>en</strong>t:<br />

1) Door globalisering hebb<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> meer met elkaar te mak<strong>en</strong>. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />

dus k<strong>en</strong>nis van andere cultur<strong>en</strong> nodig om met elkaar te kunn<strong>en</strong> werk<strong>en</strong>. (k<strong>en</strong>nis)<br />

54<br />

Opvall<strong>en</strong>d is, dat de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> regelmatig aangev<strong>en</strong> dat k<strong>en</strong>nis zeer belangrijk is.<br />

Ook al ligt wat betreft doelstelling<strong>en</strong> het acc<strong>en</strong>t op attitudes, dan nog is e<strong>en</strong><br />

goed <strong>en</strong> breed k<strong>en</strong>nisniveau van belang. Door k<strong>en</strong>nis kan ook de op<strong>en</strong> houding<br />

ontstaan, het kan nieuwsgierigheid oproep<strong>en</strong>.<br />

2) Wereldburgerschap drukt uit dat je gericht b<strong>en</strong>t op de hele wereld <strong>en</strong> op<strong>en</strong>staat<br />

voor nieuwe ervaring<strong>en</strong>. (op<strong>en</strong> houding)<br />

De op<strong>en</strong> houding vind<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> erg belangrijk, hier kunn<strong>en</strong> schol<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s<br />

h<strong>en</strong> veel aan do<strong>en</strong>.<br />

3) Wereldburgerschap heeft e<strong>en</strong> globale <strong>en</strong> e<strong>en</strong> lokale compon<strong>en</strong>t. Ook op lokaal<br />

niveau moet je k<strong>en</strong>nis hebb<strong>en</strong>, op<strong>en</strong>staan, verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>, mogelijkhed<strong>en</strong><br />

vergrot<strong>en</strong> <strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> waarder<strong>en</strong>. (lokale compon<strong>en</strong>t)<br />

Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> veelvuldig aan dat je dichtbij de leefwereld van de jonger<strong>en</strong><br />

moet beginn<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat je van daaruit hun wereld kunt vergrot<strong>en</strong>.<br />

4) Wereldburgerschap wil zegg<strong>en</strong> dat je verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> groep<strong>en</strong><br />

positief waardeert. (diversiteit)<br />

Op de eerste plaats gaat het om herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van verschill<strong>en</strong>. Het positief<br />

waarder<strong>en</strong> ervan kan niet word<strong>en</strong> opgelegd.


5) Wereldburgerschap drukt uit dat je mee wil werk<strong>en</strong> aan het vergrot<strong>en</strong> van de<br />

mogelijkhed<strong>en</strong> van alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>swaardig bestaan te lijd<strong>en</strong>. (bevordering<br />

mogelijkhed<strong>en</strong>)<br />

Het je actief inzett<strong>en</strong> voor de wereld <strong>en</strong> voor het vergrot<strong>en</strong> van mogelijkhed<strong>en</strong><br />

van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> is cruciaal. Voorwaard<strong>en</strong> zijn het ontwikkel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> morele motivatie<br />

<strong>en</strong> het ervar<strong>en</strong> van veranderingsmogelijkhed<strong>en</strong> in plaats van gelat<strong>en</strong>heid.<br />

Het op e<strong>en</strong> onderzoek<strong>en</strong>de wijze sam<strong>en</strong> op weg gaan is belangrijk. E<strong>en</strong> dergelijke<br />

morele houding kun je niet oplegg<strong>en</strong>, hoogst<strong>en</strong>s kun je de ontwikkeling ervan<br />

stimuler<strong>en</strong>.<br />

6) Wereldburgerschap drukt uit dat je verantwoordelijkheid neemt voor de wereld<br />

als geheel <strong>en</strong> de m<strong>en</strong>sheid die de aarde bewoont. (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>)<br />

Verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong> kan pas echt op latere leeftijd. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is verantwoordelijkheid<br />

nem<strong>en</strong> eerder e<strong>en</strong> groeps- dan e<strong>en</strong> individuele aangeleg<strong>en</strong>heid.<br />

7) Wereldburgerschap heeft te mak<strong>en</strong> met sociale <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

werkt aan meer gelijke verhouding<strong>en</strong>. (naar gelijkheid in verhouding<strong>en</strong>)<br />

De meer sociale <strong>en</strong> politieke compon<strong>en</strong>t van <strong>wereldburgerschap</strong> komt volg<strong>en</strong>s<br />

de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> pas in e<strong>en</strong> later stadium. Sociale verhouding<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> eerder aandacht<br />

krijg<strong>en</strong> dan politieke verhouding<strong>en</strong>. Aandacht voor politieke verhouding<strong>en</strong><br />

ligt gevoeliger. Maar uiteindelijk gaat het volg<strong>en</strong>s de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wel om deze<br />

sociale <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong>.<br />

3.5 Wat is lastig volg<strong>en</strong>s de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>?<br />

Hoe kunn<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nu in het onderwijs werk<strong>en</strong> aan mondiale <strong>vorming</strong> <strong>en</strong> aan Wereldburgerschaps<strong>vorming</strong>?<br />

Vakdidacticus maatschappijleer:<br />

‘Ik d<strong>en</strong>k dat veel onderwijs op dit gebied gewoon averechts werkt.<br />

Het overal, van lagere school t/m 6 vwo, maar aandacht bested<strong>en</strong><br />

aan <strong>wereldburgerschap</strong>. Er wordt vaak gered<strong>en</strong>eerd: hoe meer de<br />

boodschap hoe meer het inslijpt. Nee, omdat het te weinig objectief<br />

55


56<br />

is <strong>en</strong> te veel educatie. Hetzelfde met het onderwerp multiculturele<br />

sam<strong>en</strong>leving in de jar<strong>en</strong> ’90. Ik d<strong>en</strong>k dat daar veel aandacht aan is<br />

besteed. Het was heel normatief. Het ging voorbij aan gevoel<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />

voork<strong>en</strong>nis van kinder<strong>en</strong> die er al was <strong>en</strong> dat kinder<strong>en</strong> echt het<br />

gevoel kreg<strong>en</strong> dat er iets door de strot werd geduwd: e<strong>en</strong> boodschap<br />

dat roept weerstand op.’<br />

Vakdidacticus geschied<strong>en</strong>is:<br />

‘Echte betrokk<strong>en</strong>heid van leerling<strong>en</strong>, persoonlijk <strong>en</strong> als collectief,<br />

als klas, los van hun eig<strong>en</strong> wereld in de zin van: als wij het maar<br />

goed hebb<strong>en</strong>, als het hier maar niet overstroomt. Dat is moeilijk,<br />

omdat voor veerti<strong>en</strong>- vijfti<strong>en</strong>jarige leerling<strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong> groep heel<br />

belangrijk is. Die eig<strong>en</strong> wereld past wel erg bij h<strong>en</strong>. Anderzijds is<br />

hun id<strong>en</strong>titeits<strong>vorming</strong> breder opgezet, want tegelijk vind<strong>en</strong> ze<br />

muziek leuk van erg<strong>en</strong>s heel ver vandaan, die download<strong>en</strong> ze. Door<br />

die elektronische mogelijkhed<strong>en</strong> zijn ze wel meer verbond<strong>en</strong><br />

bijvoorbeeld met e<strong>en</strong> concert erg<strong>en</strong>s in Chicago. Dat hoort ook bij<br />

hun cultuur. Die muziek is hun id<strong>en</strong>titeit. Maar om echte betrokk<strong>en</strong>heid<br />

bij huidige problem<strong>en</strong> te krijg<strong>en</strong>, dat is moeilijk. Er is wel<br />

e<strong>en</strong> uitbreiding van hun wereld, maar dat is niet de uitbreiding die<br />

politici <strong>en</strong> lerar<strong>en</strong> graag zoud<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>. Het lastige is om dat wat<br />

volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> belangrijk vind<strong>en</strong>, te combiner<strong>en</strong> met die eig<strong>en</strong> wereld<br />

van de leerling<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> <strong>wereldburgerschap</strong><br />

bevorder<strong>en</strong> door te prober<strong>en</strong> in het collectief aandacht<br />

voor het andersoortige te vrag<strong>en</strong>, het afwijk<strong>en</strong>de ter sprake te<br />

br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat met h<strong>en</strong> explorer<strong>en</strong>. Met leerling<strong>en</strong> van havo/vwo<br />

zou je de bij de Irak-oorlog de houding van de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong><br />

van Amerika <strong>en</strong> van de Nederlandse regering ter sprake kunn<strong>en</strong><br />

br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Is dit wat je van de Nederlandse regering mag verwacht<strong>en</strong>?<br />

Daarmee politiseer je het wel, maar de vraag hoe kan<br />

onze regering daar in mee gaan, is te besprek<strong>en</strong> met havo/vwo<br />

leerling<strong>en</strong>. Het heeft ook met h<strong>en</strong>zelf te mak<strong>en</strong>: het is ook hun<br />

regering. Wat heb je gestemd, mijn vader zei, mijn opa vindt, maar<br />

ik vind etc. De leerling<strong>en</strong> zelf aan het woord lat<strong>en</strong>, dan heb je hier<br />

impliciet e<strong>en</strong> heel stuk burgerschaps<strong>vorming</strong>. De verborg<strong>en</strong> vraag<br />

is ook: wat vind jij ervan als volwass<strong>en</strong>e <strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>isleraar?’


Vakdidactica aardrijkskunde:<br />

‘<strong>Mondiale</strong> problematiek<strong>en</strong> <strong>en</strong> thema’s zijn voor volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> al<br />

complex. Hoe maak je het voor jonger<strong>en</strong> helder én blijf je tegelijk<br />

op<strong>en</strong>. Dat vind ik lastig. Het vraagt van mij hetzelfde als van h<strong>en</strong>.<br />

Heb ik alle partij<strong>en</strong> wel in beeld, klopt het wel wat ik zeg, dat is de<br />

<strong>en</strong>e kant. De ander kant is: de leerling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> er iets mee<br />

kunn<strong>en</strong>. Het is zoek<strong>en</strong> naar mogelijkhed<strong>en</strong> wat zij er mee will<strong>en</strong>.<br />

E<strong>en</strong> deel van de module moet altijd op<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>, dat blijft e<strong>en</strong><br />

hobbel in het onderwijs.<br />

Er zijn vier grote tijdloze thema’s: gelijkheid <strong>en</strong> ongelijkheid,<br />

duurzaamheid <strong>en</strong> vernietiging, rechtvaardigheid <strong>en</strong> onrechtvaardigheid<br />

<strong>en</strong> oorlog <strong>en</strong> vrede. Het zijn tijdloze thema’s, maar wel<br />

steeds met e<strong>en</strong> ander actualiteitsgezicht. Structuur daar in zi<strong>en</strong> is<br />

heel moeilijk, het is complex, maar inzicht helpt teg<strong>en</strong> angst. Ik zet<br />

k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> inzicht in teg<strong>en</strong> angst <strong>en</strong> onmacht.<br />

Anders gezegd: <strong>en</strong>erzijds vind ik het moeilijk complexe zak<strong>en</strong> op<br />

het niveau van 12 jarig<strong>en</strong> te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Dat betek<strong>en</strong>t heel goed<br />

nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over je didactiek. Alle<strong>en</strong> vertell<strong>en</strong> heeft ge<strong>en</strong> zin. Dan<br />

ler<strong>en</strong> ze niet voldo<strong>en</strong>de, dan blijft het e<strong>en</strong> verhaal. Ik moet wet<strong>en</strong><br />

wat hun vrag<strong>en</strong> zijn. Dat is het tweede lastige: hoe biedt je structuur<br />

<strong>en</strong> kom je bij hun vrag<strong>en</strong>, hoe houd je het op<strong>en</strong>?<br />

Laatst was er e<strong>en</strong> debat tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> meisje. Ze<br />

dacht<strong>en</strong> erg<strong>en</strong>s verschill<strong>en</strong>d over <strong>en</strong> vroeg<strong>en</strong> aan mij: wat is reëel.<br />

Ik moest ze frustrer<strong>en</strong>, want er is niet iets reëel. Ze moet<strong>en</strong> inzi<strong>en</strong><br />

dat ze erg<strong>en</strong>s verschill<strong>en</strong>d over kunn<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, dat dat zo is. Maar<br />

met die vraag wat is reëel daar moet ik wel iets mee. Dat bedoel ik.<br />

Ik laat ze de problematiek zi<strong>en</strong>, dan kom<strong>en</strong> er vrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> dan moet<br />

ik wel leid<strong>en</strong>. Maar dan moet ik niet leid<strong>en</strong>d instek<strong>en</strong>, niet prek<strong>en</strong>,<br />

die op<strong>en</strong>heid moet ik hebb<strong>en</strong>. En die op<strong>en</strong>heid kan ik trouw<strong>en</strong>s wel<br />

voor bereid<strong>en</strong>.<br />

Sam<strong>en</strong>gevat zijn er twee lastige zak<strong>en</strong>: hoe maak je complexe<br />

zak<strong>en</strong> inzichtelijk voor 12jarig<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoe houd je voldo<strong>en</strong>de op<strong>en</strong>heid<br />

voor invulling van de leerling<strong>en</strong>.’<br />

Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vwo:<br />

‘WBS blijft erg impliciet, maar de vraag is of dat erg is. Maak je<br />

het expliciet, dan gaat het op e<strong>en</strong> vak lijk<strong>en</strong>. In wez<strong>en</strong> hoort het in<br />

alle vakk<strong>en</strong> aan de orde te kom<strong>en</strong>. Nu wordt het bij 1 of 2 vakk<strong>en</strong><br />

57


58<br />

ondergebracht, <strong>en</strong> bij het m<strong>en</strong>toraat. Het is nog te weinig<br />

gedefinieerd, het moet explicieter gemaakt. Maar hoe je dat moet<br />

do<strong>en</strong> als school is lastig. Elk vak heeft eig<strong>en</strong> einddoel<strong>en</strong>.<br />

Maar als je als school visie g (lokale compon<strong>en</strong>t) aanhangt, zou het<br />

in meer vakk<strong>en</strong> aan de orde moet<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>. Maar bij Nederlands,<br />

Engels, wiskunde, scheikunde economie komt het nog te weinig<br />

aan de orde. Bij tal<strong>en</strong> überhaupt niet.’<br />

Doc<strong>en</strong>te geschied<strong>en</strong>is vwo:<br />

‘Je kunt k<strong>en</strong>nis aandrag<strong>en</strong>, zo zit het, maar of de leerling daardoor<br />

ook anders gaat d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, is e<strong>en</strong> heel ander punt. Ze hebb<strong>en</strong> ook<br />

ouders <strong>en</strong> vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. De k<strong>en</strong>nis over de wereld buit<strong>en</strong> Nederland<br />

moet je vergrot<strong>en</strong>. Ze moet<strong>en</strong> begrijp<strong>en</strong> dat de situatie buit<strong>en</strong><br />

Europa anders is, hoe dat komt <strong>en</strong> dat daar iets aan moet verander<strong>en</strong>.<br />

Maar het is moeilijk om teg<strong>en</strong> ze te zegg<strong>en</strong>: zo moet je<br />

d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. Dat kan niet, je kunt alle<strong>en</strong> zak<strong>en</strong> uitlegg<strong>en</strong>. Visies c<br />

(verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>) <strong>en</strong> d (bevordering mogelijkhed<strong>en</strong>)<br />

zijn dus lastig. Ik b<strong>en</strong> er huiverig voor leerling<strong>en</strong> mijn m<strong>en</strong>ing op te<br />

dring<strong>en</strong>/ legg<strong>en</strong>. Dat neemt niet weg dat leerling<strong>en</strong> heel goed wet<strong>en</strong><br />

wat mijn m<strong>en</strong>ing is. Ze wet<strong>en</strong> dat ik vind dat je vanuit Europa<br />

verantwoordelijk b<strong>en</strong>t voor bepaalde gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> uit het<br />

verled<strong>en</strong> waar je nu ook verantwoordelijk voor b<strong>en</strong>t. Maar ik vind<br />

het lastig om te zegg<strong>en</strong>: zo moet je d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. Ik wil leerling<strong>en</strong> niet<br />

indoctriner<strong>en</strong>. Ik wil ze niet zegg<strong>en</strong>; zo moet je d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. WBS, die<br />

term, heeft dat in zich. Het legt er de nadruk op dat iedere<strong>en</strong> zich<br />

wereldburger moet voel<strong>en</strong>, dat je verantwoordelijk moet zijn <strong>en</strong><br />

daar actief mee bezig moet zijn. Kinder<strong>en</strong> zijn meer bezig met<br />

zichzelf ontdekk<strong>en</strong>, zijn in de pubertijd <strong>en</strong> dat is al lastig g<strong>en</strong>oeg.’<br />

Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vmbo:<br />

‘Politieke kwesties behandel<strong>en</strong> in klass<strong>en</strong> met leerling<strong>en</strong> uit vele<br />

land<strong>en</strong>, om dan e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander bespreekbaar te mak<strong>en</strong> dat wordt erg<br />

moeilijk. Het is ingewikkeld als je leerling<strong>en</strong> uit Israël <strong>en</strong><br />

islamitische leerling<strong>en</strong> in de klas hebt. Ik heb het wel geprobeerd,<br />

in het kader van e<strong>en</strong> project over Wereldoorlog II met stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in<br />

de klas, e<strong>en</strong> joodse stud<strong>en</strong>t <strong>en</strong> e<strong>en</strong> moslim stud<strong>en</strong>t. In dat kader is<br />

het wel bespreekbaar gemaakt, maar het blijft lastig. Maar ik vind<br />

dat je dergelijke onderwerp<strong>en</strong> niet moet vermijd<strong>en</strong>, maar moet


prober<strong>en</strong> om het bespreekbaar te mak<strong>en</strong>. Met die stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> lukte<br />

dat. Dat project is er niet meer. Als je het zelf doet, is het lastig,<br />

maar ik ga er wel gewoon teg<strong>en</strong>aan. Het is beter met elkaar te<br />

prat<strong>en</strong> dan verborg<strong>en</strong> haat teg<strong>en</strong>over elkaar. Ik heb verder ge<strong>en</strong><br />

lastige ding<strong>en</strong> meegemaakt. Het heeft te mak<strong>en</strong> met hoe je met de<br />

leerling<strong>en</strong> omgaat.’<br />

Doc<strong>en</strong>te lev<strong>en</strong>sbeschouwing vmbo:<br />

‘Het lastigst is om inhoudelijk iets te do<strong>en</strong> in 1uur in de week.<br />

Gesprekk<strong>en</strong> voer<strong>en</strong> is arbeidsint<strong>en</strong>sief. Kinder<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> weinig<br />

andere vakk<strong>en</strong> waarin ze ler<strong>en</strong> met elkaar hierover gesprekk<strong>en</strong> te<br />

voer<strong>en</strong>. Door gesprekk<strong>en</strong> roep je ding<strong>en</strong> op, het is je verantwoordelijkheid<br />

om daar mee om te gaan, je moet er bij zijn. Gesprekk<strong>en</strong><br />

voer<strong>en</strong> vraagt zorgvuldigheid, tijd <strong>en</strong> mankracht. Je b<strong>en</strong>t in je e<strong>en</strong>tje<br />

met 30 leerling<strong>en</strong>. Hoe ik dan zo’n gesprek voer? Eerst laat ik ze<br />

allemaal het opschrijv<strong>en</strong>, of (<strong>en</strong> of daarna) laat ze gesprekk<strong>en</strong><br />

voer<strong>en</strong> in kleine groep<strong>en</strong> <strong>en</strong> kijk<strong>en</strong> of ze tot e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>ing kunn<strong>en</strong><br />

kom<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dan laat ik ze per groep iets vertell<strong>en</strong>.<br />

E<strong>en</strong> gesprek voer<strong>en</strong> is heel moeilijk.Wil je vrag<strong>en</strong> wat ze geleerd<br />

hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> laat je ze dat opschrijv<strong>en</strong>, dan is dat heel veel<br />

nakijkwerk. De werkdruk in mijn baan was veel te hoog, omgerek<strong>en</strong>d<br />

30 klass<strong>en</strong> in 1 week, dan kun je ge<strong>en</strong> persoonlijke relatie<br />

met de kinder<strong>en</strong> opbouw<strong>en</strong>. Het gaat om aandacht gev<strong>en</strong> aan de<br />

persoonlijke betek<strong>en</strong>isverl<strong>en</strong>ing van kinder<strong>en</strong>. Dat kan bijna niet,<br />

dat is e<strong>en</strong> van de red<strong>en</strong><strong>en</strong> dat ik er mee gestopt b<strong>en</strong>.’<br />

Schoolleiders vwo:<br />

‘Niemand op school is eig<strong>en</strong>aar van het begrip. Het heeft ge<strong>en</strong><br />

aandacht <strong>en</strong> prioriteit. Doe je het topdown, dan will<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het<br />

niet, dus het moet bij h<strong>en</strong> vandaan kom<strong>en</strong>. Wat zou kunn<strong>en</strong> help<strong>en</strong><br />

is e<strong>en</strong> databank van ideeën, initiatiev<strong>en</strong> <strong>en</strong> good-practices van<br />

andere schol<strong>en</strong>. Maar het moet ook actueel zijn. Er moet<strong>en</strong> dus<br />

steeds nieuwe ideeën kom<strong>en</strong>.<br />

We vind<strong>en</strong> het niet zo belangrijk om het in het beleid van de school<br />

op te nem<strong>en</strong>.’<br />

59


3.5.1 Analyse knelpunt<strong>en</strong><br />

Interesse leerling<strong>en</strong><br />

De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> constater<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kloof tuss<strong>en</strong> de interesses van de leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />

doelstelling<strong>en</strong> vanuit burgerschaps<strong>vorming</strong> <strong>en</strong> vanuit de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Leerling<strong>en</strong> prober<strong>en</strong><br />

greep te krijg<strong>en</strong> op hun wereld, het onderwijs wil h<strong>en</strong> zeker bij <strong>wereldburgerschap</strong>s<strong>vorming</strong><br />

inzicht gev<strong>en</strong> in complexe maatschappelijke problem<strong>en</strong>. Problem<strong>en</strong><br />

die weliswaar vaak ingrijp<strong>en</strong> in de wereld van de leerling<strong>en</strong>, maar toch ver af lijk<strong>en</strong>.<br />

Inhoudelijke ruimte voor leerling<strong>en</strong><br />

E<strong>en</strong> op<strong>en</strong>, onderzoek<strong>en</strong>de houding vind<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zeer belangrijk. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> prober<strong>en</strong><br />

leerling<strong>en</strong> dan ook de ruimte te gev<strong>en</strong> om problem<strong>en</strong> te verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> eig<strong>en</strong><br />

standpunt<strong>en</strong> in te nem<strong>en</strong>. Enerzijds is het aandrag<strong>en</strong> van k<strong>en</strong>nis belangrijk, anderzijds<br />

is het w<strong>en</strong>selijk dat doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> terughoud<strong>en</strong>d zijn in het uitdrag<strong>en</strong> van hun visie.<br />

Burgerschaps<strong>vorming</strong> in het curriculum<br />

Burgerschaps<strong>vorming</strong> is weliswaar zichtbaar in veel vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> schoolactiviteit<strong>en</strong>,<br />

maar de aansturing <strong>en</strong> afstemming vind<strong>en</strong> ad-hoc plaats. De overheid is terughoud<strong>en</strong>d<br />

in inhoudelijke sturing <strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de school vindt er nauwelijks afstemming <strong>en</strong><br />

aansturing plaats. Invulling van burgerschaps<strong>vorming</strong> hangt daarom vaak sterk af<br />

van individuele doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />

Wereldburgerschap vergroot complexiteit burgerschaps<strong>vorming</strong><br />

Met aandacht voor <strong>wereldburgerschap</strong> treedt burgerschaps<strong>vorming</strong> (gelukkig) buit<strong>en</strong><br />

het nationale kader waardoor vraagstukk<strong>en</strong> van sociale, culturele <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong><br />

nog meer in het vizier kom<strong>en</strong>. Ook is er vanuit het <strong>wereldburgerschap</strong>sperspectief<br />

meer aandacht voor verschill<strong>en</strong> op het lokale niveau. Thematiek<strong>en</strong> kom<strong>en</strong><br />

daarmee meer in hun complexiteit tot uitdrukking. Dit maakt het ler<strong>en</strong> dan<br />

misschi<strong>en</strong> wel realistischer, maar niet e<strong>en</strong>voudiger.<br />

Het voer<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> dialoog met kinder<strong>en</strong><br />

Gesprekk<strong>en</strong> voer<strong>en</strong> met grote groep<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> is niet gemakkelijk. Het voer<strong>en</strong> van<br />

e<strong>en</strong> dialoog met e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> uitwisseling, luister<strong>en</strong> naar elkaar <strong>en</strong> het zoek<strong>en</strong> naar<br />

nieuwe ideeën vraagt veel van leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, zeker als de thematiek<strong>en</strong><br />

complex zijn. Het aanwezig zijn van verschill<strong>en</strong>de culturele oriëntaties is theoretisch<br />

gezi<strong>en</strong> dan wel bevorderlijk voor het individuele <strong>en</strong> collectieve leerproces, maar het<br />

haalt ook spanning<strong>en</strong>, onzekerhed<strong>en</strong>, kwetsbaarhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> sociale ongelijkheid in het<br />

leerproces. Burgerschaps<strong>vorming</strong> raakt daarmee heel concreet de id<strong>en</strong>titeitsontwik-<br />

60


keling van leerling<strong>en</strong>. Aandacht daarvoor vraagt van de doc<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sieve persoonlijke<br />

<strong>en</strong> interactieve begeleiding van leerling<strong>en</strong>.<br />

3.6 Wat zou meer aandacht moet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>?<br />

T<strong>en</strong> slotte vroeg<strong>en</strong> we aan doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wat meer aandacht zou moet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> in het<br />

onderwijs. Wij vroeg<strong>en</strong> naar door h<strong>en</strong> gew<strong>en</strong>ste verandering<strong>en</strong>.<br />

Vakdidacticus maatschappijleer:<br />

‘Ik b<strong>en</strong> zelf in de valkuil gestapt als doc<strong>en</strong>t maatschappijleer. Dat je<br />

te veel boodschapp<strong>en</strong> erdoor gaat jass<strong>en</strong>. Veel te weinig distantie.<br />

Ik merkte verzet bij leerling<strong>en</strong>. Hebb<strong>en</strong> we dit weer. Het is nu te<br />

politiek correct. Te weinig kijk<strong>en</strong>d naar concrete ontwikkeling in<br />

maatschappij’<br />

Vakdidacticus geschied<strong>en</strong>is:<br />

‘Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> er meer in betrokk<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, door<br />

mooie confer<strong>en</strong>ties in schooltijd. Facilitering voor perman<strong>en</strong>te <strong>vorming</strong>,<br />

zodat de leraar k<strong>en</strong>nis kan nem<strong>en</strong> van dit soort problematiek<strong>en</strong>,<br />

zodat dat weer e<strong>en</strong> uitstralingseffect heeft in de klas. In<br />

schooltijd, alle<strong>en</strong> onder die voorwaard<strong>en</strong>. Het wordt tijd dat m<strong>en</strong><br />

nad<strong>en</strong>kt over hoe m<strong>en</strong> de lerar<strong>en</strong> verder opleidt <strong>en</strong> ze nieuwe<br />

perspectiev<strong>en</strong> laat zi<strong>en</strong>. In de lerar<strong>en</strong>opleiding is er wel aandacht<br />

voor in het kader van de internationalisering. Daar zit e<strong>en</strong> mondiaal<br />

Europees perspectief. We gaan gr<strong>en</strong>soverschrijd<strong>en</strong>d onderwijs<br />

bevorder<strong>en</strong>. Ik ga met stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> naar Bonn. Sam<strong>en</strong> met stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

van daar, gaan ze naar object<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> daar lesplann<strong>en</strong> voor<br />

ontwikkel<strong>en</strong>. Het is e<strong>en</strong> uitwisseling. Het is e<strong>en</strong> keuzeonderdeel,<br />

niet verplicht. Verder is er het Europees migratie project. Er wordt<br />

in de lerar<strong>en</strong>opleiding<strong>en</strong> wel aandacht aan besteed, maar nog te<br />

weinig.’<br />

Vakdidactica aardrijkskunde:<br />

‘De inbedding in het onderwijs. Met educaties doet m<strong>en</strong> uiteindelijk<br />

niets, dus zo moet het niet. Het wordt belangrijk aandacht te<br />

hebb<strong>en</strong> voor: hoe lerar<strong>en</strong> er mee kunn<strong>en</strong> werk<strong>en</strong>, of ze het do<strong>en</strong>,<br />

hoe ze het do<strong>en</strong>, wat werkt.<br />

61


62<br />

Hoe kunn<strong>en</strong> we er voor zorg<strong>en</strong> dat WBS e<strong>en</strong> plek krijgt. Er zou in<br />

veel vakk<strong>en</strong> aandacht voor moet<strong>en</strong> zijn, dat maakt het lastiger, <strong>en</strong><br />

omdat het moeilijk te integrer<strong>en</strong> is, doet m<strong>en</strong> het vaak los, maar dat<br />

werkt niet, e<strong>en</strong> project zus of zo.<br />

In de vakk<strong>en</strong> economie, aardrijkskunde, geschied<strong>en</strong>is <strong>en</strong> maatschappijleer<br />

zou er aandacht voor moet<strong>en</strong> zijn. Maar het zit vaak al<br />

in de curricula <strong>en</strong> de methodes. Maar het is e<strong>en</strong> onderwerp tuss<strong>en</strong><br />

wal <strong>en</strong> schip. Het krijgt wel e<strong>en</strong> plek in de school (e<strong>en</strong> zusterschool<br />

bijvoorbeeld erg<strong>en</strong>s ver weg), <strong>en</strong> het zit wel in het curriculum, maar<br />

het zit niet in de b<strong>en</strong>adering. Daarmee bedoel ik: de k<strong>en</strong>nis zit<br />

overal wel erg<strong>en</strong>s in, komt wel aan de orde, maar er wordt niet over<br />

gedebatteerd, <strong>en</strong> er wordt niet gevraagd naar de plaats van de<br />

leerling, het standpunt van de leerling daarin. Het is te secce k<strong>en</strong>nis,<br />

het wordt niet in WBS perspectief geplaatst. Daar word ik<br />

moedeloos van, maar tegelijkertijd weet ik dat we pas net zi<strong>en</strong> hoe<br />

belangrijk dit is, WBS is nog erg nieuw.<br />

Mijn ouders zi<strong>en</strong> bijvoorbeeld Afrika nog als e<strong>en</strong> etnisch vraagstuk<br />

<strong>en</strong> niet als e<strong>en</strong> economisch vraagstuk. Bij nieuwe g<strong>en</strong>eraties kan het<br />

anders in het systeem kom<strong>en</strong>. Nieuwe g<strong>en</strong>eraties kunn<strong>en</strong> er anders<br />

teg<strong>en</strong>aan gaan kijk<strong>en</strong>.’<br />

Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vwo:<br />

‘Maatschappijleer boek<strong>en</strong> verouder<strong>en</strong> snel. Lerar<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> altijd<br />

blijv<strong>en</strong> lez<strong>en</strong> om bij te blijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich blijv<strong>en</strong> schol<strong>en</strong>. Lerar<strong>en</strong><br />

zoud<strong>en</strong> hun less<strong>en</strong> zo moet<strong>en</strong> omgooi<strong>en</strong> dat ze wat losser kom<strong>en</strong> te<br />

staan van lesvorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> lesinhoud<strong>en</strong>. Nu ligt nog teveel de nadruk<br />

op eerste k<strong>en</strong>nis verwerv<strong>en</strong>.<br />

Ik zou meer nadruk legg<strong>en</strong> op de lokale compon<strong>en</strong>t van<br />

burgerschap. Andere vakk<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> b<strong>en</strong>aderd word<strong>en</strong> om ook of<br />

meer aandacht aan WBS te bested<strong>en</strong>, vanuit g, de lokale verantwoordelijkheid.<br />

Ik zou schoolleiders vrag<strong>en</strong> visie g meer uit te<br />

werk<strong>en</strong>.’<br />

Doc<strong>en</strong>te geschied<strong>en</strong>is vwo:<br />

‘Ik vind dat geschied<strong>en</strong>is de laatste jar<strong>en</strong> veel te weinig bezig is<br />

geweest met geschied<strong>en</strong>is buit<strong>en</strong> Europa. Daar mag meer aandacht<br />

naar toe, maar zonder de term WBS te gebruik<strong>en</strong>. Ik vind het<br />

belangrijk dat leerling<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> hoe de wereld eruit ziet <strong>en</strong> hoe


epaalde sociale verhouding<strong>en</strong> zijn ontstaan. Ik krijg nu bijna ge<strong>en</strong><br />

kans om daar bij stil te staan. Dus, meer ur<strong>en</strong> of de exam<strong>en</strong>-programma’s<br />

op de schop.’<br />

Doc<strong>en</strong>t maatschappijleer vmbo:<br />

‘Wat ik net al zei: het zou schoolbreed aandacht moet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. In<br />

de nieuwe montessorischool do<strong>en</strong> wij dat, daarmee zijn we e<strong>en</strong> van<br />

de weinig<strong>en</strong>. Wij gaan het vak WBS gev<strong>en</strong>, met e<strong>en</strong> bepaalde<br />

opbouw. Alle brugklaskinder<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> het vak WBS. Daarin<br />

word<strong>en</strong> zak<strong>en</strong> bespreekbaar gemaakt van lokaal niveau in de<br />

brugklas tot mondiaal niveau in de vierde klas. Religieuze aspect<strong>en</strong>,<br />

sociale, economische aspect<strong>en</strong> gaan we aan de hand van project<strong>en</strong><br />

bespreekbaar mak<strong>en</strong>. Als het gaat om Amsterdamse problem<strong>en</strong><br />

kunn<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> aan de hand van project<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> het op te<br />

loss<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> Amsterdams probleem kan bijvoorbeeld zijn: zwarte <strong>en</strong><br />

witte schol<strong>en</strong>, hoe ga jij dat oploss<strong>en</strong>? Landelijk kun je d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> aan<br />

de file problematiek, de milieuproblematiek: hoe ga jij dat<br />

oploss<strong>en</strong>. Ook religieuze conflict<strong>en</strong> word<strong>en</strong> besprok<strong>en</strong>: hoe gaan<br />

we daar mee om, hoe gaan we dat oploss<strong>en</strong>.’<br />

Doc<strong>en</strong>te lev<strong>en</strong>sbeschouwing vmbo:<br />

‘Kinder<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> meer inzicht krijg<strong>en</strong> in hun eig<strong>en</strong> gekleurdheid,<br />

welke consequ<strong>en</strong>ties dat heeft <strong>en</strong> dat ze dat uitsprek<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> plek<br />

gev<strong>en</strong>.<br />

Leerling<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> heleboel emoties, die zitt<strong>en</strong> allemaal in de<br />

klas, ik wil dat ze dat uitsprek<strong>en</strong> <strong>en</strong> er verder in ler<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> én<br />

elkaars positie ler<strong>en</strong> begrijp<strong>en</strong>.<br />

Ik wil dat ze verder kom<strong>en</strong> in hun id<strong>en</strong>titeitsontwikkeling dan ze<br />

thuis krijg<strong>en</strong> aangebod<strong>en</strong>, ik wil extra reflectie. Daarbij hoort ze<br />

bewust mak<strong>en</strong> van welke keuzes ze mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> welke implicaties dat<br />

heeft op het niveau van de sam<strong>en</strong>leving <strong>en</strong> de wereld. Vind je de<br />

koran e<strong>en</strong> slecht boek? Dus de moslims moet<strong>en</strong> dan hier weg? Is<br />

Nederland vol? Wie mag er dan wel in <strong>en</strong> wie niet? Dat soort<br />

vrag<strong>en</strong>.<br />

Als doc<strong>en</strong>t moet je dan met kleine groepjes prat<strong>en</strong>, dit kan eig<strong>en</strong>lijk<br />

niet klassikaal. Er zijn dan teveel leerling<strong>en</strong> die stil blijv<strong>en</strong>. Ik wil<br />

juist dat ze erover prat<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong> vrag<strong>en</strong> stell<strong>en</strong>. Je moet<br />

kinder<strong>en</strong> in hun ervaring<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> <strong>en</strong> begeleid<strong>en</strong> in hun<br />

63


64<br />

burgerschaps<strong>vorming</strong> <strong>en</strong> id<strong>en</strong>titeitsontwikkeling, help<strong>en</strong> bij het<br />

mak<strong>en</strong> van keuz<strong>en</strong>. Ze b<strong>en</strong>ader<strong>en</strong> vanuit de kinder<strong>en</strong>. Ik vind het<br />

e<strong>en</strong> taak van de overheid h<strong>en</strong> te begeleid<strong>en</strong> bij hoe zij zich stand<br />

kunn<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> hele ingewikkelde sam<strong>en</strong>leving. Begeleiding<br />

bij id<strong>en</strong>titeitsontwikkeling. Als de overheid dat niet doet, mak<strong>en</strong><br />

leerling<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> keuze, maar onderwijs is bedoeld om de<br />

kinder<strong>en</strong> verder te krijg<strong>en</strong> dan het perspectief dat ze van thuis<br />

hebb<strong>en</strong> meegekreg<strong>en</strong>.<br />

Het onderwijs moet meer ingaan op: hoe kun je op e<strong>en</strong> goede<br />

manier sam<strong>en</strong>lev<strong>en</strong>. Dat moet<strong>en</strong> ze in het onderwijs meekrijg<strong>en</strong>, dat<br />

is e<strong>en</strong> taak van de overheid via het onderwijs. Je wordt niet vanzelf<br />

e<strong>en</strong> goede burger. Het onderwijs moet daarbij begeleid<strong>en</strong>, daar e<strong>en</strong><br />

bijdrage aan lever<strong>en</strong>. Ouders kunn<strong>en</strong> niet altijd alle begeleiding<br />

hierin bied<strong>en</strong>. De school moet e<strong>en</strong> ontmoetingsplek zijn voor<br />

verschill<strong>en</strong>de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>.<br />

Die boodschap moet het onderwijs aan doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gev<strong>en</strong>. Mijn<br />

school had in ieder geval al die verschill<strong>en</strong>de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in de klas<br />

zitt<strong>en</strong>, dus ze hebb<strong>en</strong> ervaring met elkaar. Ze ging<strong>en</strong> ook bij elkaar<br />

et<strong>en</strong>, dat vond<strong>en</strong> ze vreemd, maar het is goed dat de leerling<strong>en</strong> dat<br />

ervar<strong>en</strong>. Ik heb gezegd: interview e<strong>en</strong>s iemand van e<strong>en</strong> ander<br />

geloof, hoe is het om christ<strong>en</strong> te zijn, wat do<strong>en</strong> jullie dan. Bezoek<br />

e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> moskee, e<strong>en</strong> kerk, e<strong>en</strong> synagoge. Dat zou veel meer<br />

aandacht moet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> in het onderwijs.’<br />

Schoolleiders vwo:<br />

‘Ideeën van andere schol<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> help<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wet<strong>en</strong><br />

ook helemaal niet dat hier aandacht aan besteed zou moet<strong>en</strong><br />

word<strong>en</strong>. Uitgewerkte voorbeeld<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> help<strong>en</strong>.<br />

Anderzijds, wat spontaan komt, kan ook goed zijn, zie het ouder<strong>en</strong><br />

project. Dat is voor het vmbo, e<strong>en</strong> vwo leerling kijkt uit zichzelf al<br />

verder in de wereld. Voor e<strong>en</strong> mavo leerling moet het dichtbij zijn<br />

<strong>en</strong> concreet. In profielwerkstukk<strong>en</strong> kan er aandacht aan word<strong>en</strong><br />

besteed.<br />

WBS moet je niet van bov<strong>en</strong> af oplegg<strong>en</strong>.’


3.6.1 Analyse toekomst<br />

De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> pleit<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> verdere int<strong>en</strong>sivering van de aandacht voor <strong>wereldburgerschap</strong>.<br />

Wereldburgerschap zou landelijk e<strong>en</strong> duidelijkere plaats in de curricula<br />

moet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. In de school zelf zou er meer afstemming <strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werking moet<strong>en</strong><br />

kom<strong>en</strong>. Daarnaast moet de pedagogisch-didactische aanpak van de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nog<br />

dialogischer word<strong>en</strong>; er moet ruimte kom<strong>en</strong> om met de leerling<strong>en</strong> in gesprek te gaan<br />

over de wereld om h<strong>en</strong> he<strong>en</strong>, er sam<strong>en</strong> over na te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>en</strong> om de grotere wereld te<br />

verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong>. Aandacht voor de persoonlijke betek<strong>en</strong>isverl<strong>en</strong>ing van elk individu is<br />

daarbij noodzakelijk. K<strong>en</strong>nis verwerv<strong>en</strong>, onderzoeksmatig d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>en</strong> handel<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

attitude-ontwikkeling verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> allemaal aandacht.<br />

65


4 Conclusie <strong>en</strong> discussie<br />

4.1 Pedagogisch-didactische aanpak<br />

K<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> attitud<strong>en</strong><br />

Wat allereerst opvalt is dat de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aangev<strong>en</strong> dat k<strong>en</strong>nis zo belangrijk is. Ook<br />

als doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> attitude<strong>vorming</strong> belangrijk vind<strong>en</strong> dan is e<strong>en</strong> brede k<strong>en</strong>nisbasis noodzakelijk.<br />

De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>zeer e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> houding. Op<strong>en</strong> in de betek<strong>en</strong>is<br />

van op<strong>en</strong>staan voor andere ideeën <strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong> <strong>en</strong> op<strong>en</strong> in de betek<strong>en</strong>is van<br />

kritisch <strong>en</strong> reflexief nad<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over hoe de wereld in elkaar zit. Wereldburgerschap<br />

betek<strong>en</strong>t voor doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vooral ook aandacht bested<strong>en</strong> aan het lokale, aan hoe grotere<br />

ontwikkeling<strong>en</strong> zichtbaar zijn in de eig<strong>en</strong> omgeving van de leerling.<br />

Bevorder<strong>en</strong> op<strong>en</strong> <strong>en</strong> kritische houding<br />

Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> will<strong>en</strong> zeer zeker bij leerling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> morele houding ontwikkel<strong>en</strong>, zoals<br />

verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>, mogelijkhed<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> will<strong>en</strong> bevorder<strong>en</strong> <strong>en</strong> diversiteit<br />

waarder<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> echter te voorkom<strong>en</strong> dat zij deze waard<strong>en</strong><br />

prober<strong>en</strong> over te drag<strong>en</strong>. Hun kritiek op de oude mondiale <strong>vorming</strong> is juist dat deze<br />

te normatief was. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> will<strong>en</strong> nu juist door e<strong>en</strong> op<strong>en</strong> <strong>en</strong> kritische houding te<br />

ontwikkel<strong>en</strong> <strong>en</strong> door e<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nismaking via inhoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> ervaring<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kritische <strong>en</strong><br />

actieve houding bij leerling<strong>en</strong> bevorder<strong>en</strong><br />

Terughoud<strong>en</strong>dheid in politieke context<br />

De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het onderzoek zijn zich zeer zeker bewust van de politieke kant van<br />

<strong>wereldburgerschap</strong>s<strong>vorming</strong>, maar zijn terughoud<strong>en</strong>d om de k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> de attitudeomtwikkeling<br />

in te bedd<strong>en</strong> in sociale <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong> staan terughoud<strong>en</strong>d<br />

teg<strong>en</strong>over het bevorder<strong>en</strong> van collectieve vorm<strong>en</strong> van actie gericht op meer<br />

gelijke sociale <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong>. De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wijz<strong>en</strong> daarbij op de nog<br />

jonge leeftijd van de leerling<strong>en</strong>, de politieke gevoeligheid van de materie <strong>en</strong> ook<br />

hierbij op het gevaar te nadrukkelijk waard<strong>en</strong> over te drag<strong>en</strong>.<br />

67


Meer moreel dan politiek<br />

De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het onderzoek war<strong>en</strong> over het algeme<strong>en</strong> duidelijk betrokk<strong>en</strong> bij het<br />

onderwerp <strong>en</strong> will<strong>en</strong> vermijd<strong>en</strong> dat burgerschaps<strong>vorming</strong> beperkt wordt tot e<strong>en</strong> nationaal<br />

perspectief <strong>en</strong> het acc<strong>en</strong>t op goed sociaal gedrag. E<strong>en</strong> breder meer moreel <strong>en</strong><br />

democratisch gerichte vorm van burgerschaps<strong>vorming</strong> vind<strong>en</strong> zij w<strong>en</strong>selijk. Bij e<strong>en</strong><br />

meer politieke invulling gericht op het verklein<strong>en</strong> van ongelijkheid in machtsverhouding<strong>en</strong><br />

hebb<strong>en</strong> zij pedagogisch gezi<strong>en</strong> meer aarzeling<strong>en</strong>. Zij vrag<strong>en</strong> zich af of het<br />

werkt, of het mag <strong>en</strong> of leerling<strong>en</strong> op deze leeftijd er al aan toe zijn. Tegelijkertijd<br />

erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> zij dat doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> soms niet voorbij kunn<strong>en</strong> gaan aan machtsverhouding<strong>en</strong>.<br />

Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong> vooral leerling<strong>en</strong> aan te will<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> kritische <strong>en</strong> op<strong>en</strong><br />

houding, waardering voor diversiteit <strong>en</strong> op betrokk<strong>en</strong>heid. Dus op de eerste plaats op<br />

het morele niveau, <strong>en</strong> minder op het politieke.<br />

E<strong>en</strong> pedagogische keuze voor het morele?<br />

Vanuit e<strong>en</strong> meer theoretisch perspectief kan de vraag word<strong>en</strong> gesteld naar de relatie<br />

tuss<strong>en</strong> morele <strong>en</strong> politieke ontwikkeling. In de praktijk <strong>en</strong> ook theoretisch zijn het<br />

morele <strong>en</strong> het politieke niet goed te onderscheid<strong>en</strong>. Het morele heeft echter betrekking<br />

op persoonlijke drijfver<strong>en</strong>. Het gericht zijn op de ontwikkeling van in het bijzonder<br />

het morele kan e<strong>en</strong> belangrijke fase in burgerschaps<strong>vorming</strong> zijn. Het ontwikkel<strong>en</strong><br />

van gevoel<strong>en</strong>s van rechtvaardigheid, betrokk<strong>en</strong>heid <strong>en</strong> humaniteit heeft<br />

dan de prioriteit <strong>en</strong> de leerling kan deze dan later misschi<strong>en</strong> inzett<strong>en</strong> in politieke<br />

verhouding<strong>en</strong>.<br />

Deze morele waard<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s nog op diverse wijz<strong>en</strong> later word<strong>en</strong> vertaald<br />

in politieke analyses <strong>en</strong> acties. Deze vertaling hangt af van de analyse die de betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

mak<strong>en</strong> van sociale <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong> posities die hierin word<strong>en</strong><br />

ing<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Deze vertaling van het morele in het politieke lijkt buit<strong>en</strong> het aandachtsveld<br />

van het voortgezet onderwijs te staan.<br />

Onderwijskundige vormgeving<br />

De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> dat er op het gebied van burgerschaps<strong>vorming</strong> meer afstemming<br />

moet zijn tuss<strong>en</strong> de vakk<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> meer ervaringsgerichte project<strong>en</strong> <strong>en</strong> de vakinhoud<strong>en</strong>.<br />

Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> opbouw in leerlijn<strong>en</strong> noodzakelijk om herhaling te beperk<strong>en</strong>.<br />

68


4.2 Op<strong>en</strong>, moreel <strong>en</strong> sociaal-politiek <strong>wereldburgerschap</strong><br />

In onze theoretische oriëntatie hebb<strong>en</strong> we drie vorm<strong>en</strong> van hed<strong>en</strong>daags <strong>wereldburgerschap</strong><br />

onderscheid<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook zev<strong>en</strong> elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van <strong>wereldburgerschap</strong> uitgewerkt.<br />

Mede op basis van het empirische deel van het onderzoek kunn<strong>en</strong> we nu deze<br />

elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> van <strong>wereldburgerschap</strong> met elkaar verbind<strong>en</strong>.<br />

4.2.1 Op<strong>en</strong> <strong>wereldburgerschap</strong><br />

a. Door globalisering hebb<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> meer met elkaar te mak<strong>en</strong>. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />

dus k<strong>en</strong>nis van andere cultur<strong>en</strong> nodig om met elkaar te kunn<strong>en</strong> werk<strong>en</strong> (k<strong>en</strong>nis)<br />

b. Wereldburgerschap drukt uit dat je gericht b<strong>en</strong>t op de hele wereld <strong>en</strong> op<strong>en</strong>staat<br />

voor nieuwe ervaring<strong>en</strong> (op<strong>en</strong> houding).<br />

4.2.2 Moreel <strong>wereldburgerschap</strong><br />

c. Wereldburgerschap wil zegg<strong>en</strong> dat je verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> groep<strong>en</strong><br />

positief waardeert (diversiteit)<br />

d. Wereldburgerschap drukt uit dat je mee wil werk<strong>en</strong> aan het vergrot<strong>en</strong> van de<br />

mogelijkhed<strong>en</strong> van alle m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>swaardig bestaan te lijd<strong>en</strong> (bevordering<br />

mogelijkhed<strong>en</strong>)<br />

e. Wereldburgerschap drukt uit dat je verantwoordelijkheid neemt voor de wereld<br />

als geheel <strong>en</strong> de m<strong>en</strong>sheid die de aarde bewoont (verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>).<br />

f. Wereldburgerschap heeft e<strong>en</strong> globale <strong>en</strong> e<strong>en</strong> lokale compon<strong>en</strong>t. Ook op lokaal<br />

niveau moet je k<strong>en</strong>nis hebb<strong>en</strong>, op<strong>en</strong>staan, verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>, mogelijkhed<strong>en</strong><br />

vergrot<strong>en</strong> <strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> waarder<strong>en</strong> (lokale compon<strong>en</strong>t).<br />

4.2.3 Sociaal-politiek <strong>wereldburgerschap</strong><br />

g. Wereldburgerschap heeft te mak<strong>en</strong> met sociale <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

werkt aan meer gelijke verhouding<strong>en</strong>. (naar gelijkheid in verhouding<strong>en</strong>)<br />

Uit de gesprekk<strong>en</strong> met de doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bleek dat deze onderscheiding<strong>en</strong> zinvol zijn <strong>en</strong><br />

ook bleek dat de drie onderscheid<strong>en</strong> typ<strong>en</strong> <strong>wereldburgerschap</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> met<br />

andere onderwijspraktijk<strong>en</strong>. De doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> om pedagogische red<strong>en</strong><strong>en</strong> veelal<br />

voor e<strong>en</strong> moreel <strong>wereldburgerschap</strong>. E<strong>en</strong> op<strong>en</strong> <strong>wereldburgerschap</strong> gaat wat h<strong>en</strong> be-<br />

69


treft voorbij aan de morele dim<strong>en</strong>sie van <strong>wereldburgerschap</strong>. E<strong>en</strong> moreel <strong>wereldburgerschap</strong><br />

besteedt juist wel aandacht aan morele waard<strong>en</strong> als diversiteit, bevorder<strong>en</strong><br />

mogelijkhed<strong>en</strong> <strong>en</strong> verantwoordelijkheid nem<strong>en</strong>. Ook will<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het globale <strong>en</strong><br />

het lokale verbind<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kiez<strong>en</strong> echter niet voor e<strong>en</strong> sociaal-politiek <strong>wereldburgerschap</strong>.<br />

Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> wel dat <strong>wereldburgerschap</strong> is ingebed in sociale <strong>en</strong><br />

politieke verhouding<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> politieke opstelling altijd plaatsvindt. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

will<strong>en</strong> echter niet te veel aandacht bested<strong>en</strong> aan politieke verhouding<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> de<br />

leeftijd van de leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> omdat politieke verhouding<strong>en</strong> gevoelig ligg<strong>en</strong>.<br />

E<strong>en</strong> expliciete keuze voor sociaal-maatschappelijke verandering<strong>en</strong> in de zin van het<br />

verminder<strong>en</strong> van ongelijkheid mak<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> als pedagoog ook niet omdat ze anders<br />

weer zoud<strong>en</strong> vervall<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> vorm van waard<strong>en</strong>overdracht. Het sociaalpolitieke<br />

karakter van <strong>wereldburgerschap</strong> is daardoor in het voortgezet onderwijs<br />

tegelijkertijd aan- <strong>en</strong> afwezig. Aanwezig omdat morele waard<strong>en</strong> altijd ingebed is in<br />

sociale <strong>en</strong> politieke verhouding<strong>en</strong>. Afwezig omdat doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> terughoud<strong>en</strong>d zijn om<br />

deze inbedding te expliciet eruit te licht<strong>en</strong> <strong>en</strong> zeker om daar e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> positie in in te<br />

nem<strong>en</strong>.<br />

Van mondiale <strong>vorming</strong> naar <strong>wereldburgerschap</strong><br />

Vergelek<strong>en</strong> met mondiale <strong>vorming</strong> in de jar<strong>en</strong> tachtig is <strong>wereldburgerschap</strong> nu op<strong>en</strong>er<br />

<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> kritische opstelling van leerling<strong>en</strong> te bevorder<strong>en</strong>. De<br />

boodschap wordt minder expliciet uitgedrag<strong>en</strong> <strong>en</strong> er wordt minder e<strong>en</strong> appèl gedaan<br />

op medelijd<strong>en</strong> met m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in problem<strong>en</strong>. Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> prober<strong>en</strong> bij leerling<strong>en</strong> nu vooral<br />

e<strong>en</strong> moreel bewustzijn van het op elkaar betrokk<strong>en</strong> zijn <strong>en</strong> het positief waarder<strong>en</strong><br />

van diversiteit te realiser<strong>en</strong>. De ‘global’ dim<strong>en</strong>sie van burgerschap draagt bij aan e<strong>en</strong><br />

verdere verbreding van het begrip burgerschap, burgerschap heeft niet dan alle<strong>en</strong><br />

meer betrekking op het staatsburgerschap, maar op het in de wereld staan: in je eig<strong>en</strong><br />

omgeving <strong>en</strong> in de wereld als geheel.<br />

70


Literatuur<br />

Appiah, K. A. (2005). The Ethics of Id<strong>en</strong>tity. Princeton, NJ: Princeton University<br />

Press.<br />

Baltzer, J. , Doef, S. van der, Karst<strong>en</strong>, S. & Peetsma, T. (1981). <strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong><br />

in het voortgezet onderwijs. Amsterdam: Kohnstamm Instituut.<br />

Banks, J. A. (eds. ) (2004). Diversity and Citiz<strong>en</strong>ship Education. San Francisco:<br />

Jossey-Bass.<br />

Barber, B. (1984). Strong Democracy. Participatory Politics for a New Age. Berkeley:<br />

University of California Press.<br />

Beck, U. (1998). Democracy without <strong>en</strong>emies. Cambridge: Polity Press.<br />

Dewey, J. (1923). Democracy and education. New York: Macmillan.<br />

Giroux, H. A. (1989). Schooling for Democracy. London: Routledge.<br />

Gunster<strong>en</strong>, H. R. van (red. ) (1992). Eig<strong>en</strong>tijds burgerschap. D<strong>en</strong> Haag: SDU.<br />

Haste, H. (2004). Constructing the citiz<strong>en</strong>. Political Psychology, 25, 3, 413-440.<br />

Le<strong>en</strong>ders, H. & Veugelers, W. (2004). Waardevorm<strong>en</strong>d onderwijs <strong>en</strong> burgerschap.<br />

Pedagogiek, 24, 4, 361-375.<br />

Ministerie van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap (2004). Onderwijs, integratie <strong>en</strong><br />

burgerschap. D<strong>en</strong> Haag: Ministerie van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap.<br />

Ministerie van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap (2005). Wetsvoorstel 29959 ‘Bevordering<br />

actief <strong>en</strong> burgerschap <strong>en</strong> sociale integratie’. D<strong>en</strong> Haag: Ministerie<br />

van Onderwijs, Cultuur <strong>en</strong> Wet<strong>en</strong>schap.<br />

Mouffe, C. (2008). Over het politieke. Kamp<strong>en</strong>. Uitgeverij Klem<strong>en</strong>t.<br />

Nussbaum, M. (1997). Cultivating Humanity. Cambridge MA: Harvard University<br />

Press.<br />

Oser, F. & Veugelers, W. (eds. ). (2008). Getting Involved. Global Citiz<strong>en</strong>ship<br />

Developm<strong>en</strong>t and Sources of Moral Values. Rotterdam/Taipeh: S<strong>en</strong>sePublishers.<br />

Parker, W. (2004). Teaching Democracy. New York: Teachers College Press.<br />

S<strong>en</strong>, A. (2006). Id<strong>en</strong>tity and Viol<strong>en</strong>ce. New York: W. W. Norton & Company.<br />

Spring, J. (2004). How educational ideologies are shaping global society. Mahwah,<br />

NJ: LEA.<br />

Suransky, C. & Manschot, H. (2005). Patriottisme of kosmopolitisme? Tijdschrift<br />

voor Humanistiek, 6, 21, 62-72.<br />

Thayer-Bacon, B. (2008). Beyond Liberal Democracy in Schools. New York: Teachers<br />

College Press.<br />

71


Veugelers, W. (2003). Waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> in het onderwijs: Zingeving <strong>en</strong> humanisering:<br />

autonomie <strong>en</strong> sociale betrokk<strong>en</strong>heid. Utrecht: Universiteit voor Humanistiek<br />

(oratie).<br />

Veugelers, W. (2006). Democratie ler<strong>en</strong>. Pedagogische Studiën, 83, 156-166.<br />

Veugelers, W. (2007). Creating Crtical-Democratic Citiz<strong>en</strong>ship Education: Empowerinh<br />

Humanity and Democracy in Dutch Education. Compare, 37, 1, 105-<br />

119.<br />

Veugelers, W. , Derriks, M. & Kat, E. de (2005). Actieve participatie leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

burgerschaps<strong>vorming</strong>. De pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 41. Amsterdam: ILO<br />

Universiteit van Amsterdam.<br />

Veugelers, W. , Derriks, M. , Kat, E. de & Le<strong>en</strong>ders H. (2006). Burgerschaps<strong>vorming</strong><br />

in het Algeme<strong>en</strong> Bijzonder onderwijs. De pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 42.<br />

Amsterdam: ILO Universiteit van Amsterdam.<br />

Veugelers, W. , Kat, E. de & Derriks, M. (2006). Education and major cultural<br />

incid<strong>en</strong>ts in society: September 11 and Dutch Education. Journal of Peace Education,<br />

3, 2, 235-249.<br />

Westheimer, J. & J. Kahne (2004). What kind of citiz<strong>en</strong>? The politics of education<br />

of democracy. American Educational Research Journal, 41, 2, 237-269.<br />

Westheimer, J. (2008). On the relationship betwe<strong>en</strong> political and moral <strong>en</strong>gagem<strong>en</strong>t.<br />

In: Oser, F. & Veugelers, W. (eds. ). (2008). Getting Involved. Global<br />

Citiz<strong>en</strong>ship Developm<strong>en</strong>t and Sources of Moral Values. (17-30). Rotterdam/Taipeh:<br />

S<strong>en</strong>sePublishers.<br />

Winter, M. de (2007). Opvoeding, onderwijs <strong>en</strong> jeugdbeleid in het algeme<strong>en</strong> belang;<br />

de noodzaak van e<strong>en</strong> democratisch pedagogisch off<strong>en</strong>sief. In: Lieshout, P.<br />

A. H. van, Meij, M. S. S. van der & Pree, J. C. I. de (red. ) Bouwst<strong>en</strong><strong>en</strong> voor<br />

e<strong>en</strong> betrokk<strong>en</strong> jeugdbeleid (225-270). Amsterdam: Amsterdam University Press.<br />

72


Publicaties in de reeks ‘De Pedagogische<br />

Dim<strong>en</strong>sie 1<br />

Roede, E. (1999). Geweld, wat kan de school? De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 1,<br />

Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />

Roede, E., Klaass<strong>en</strong>, C., Veugelers, W., Derriks, M. & Schout<strong>en</strong>, C. (1999). Andere<br />

kwaliteit<strong>en</strong> van de school. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 2 , Amsterdam: SCO-<br />

Kohnstamm Instituut, UvA.<br />

Derriks, M. & de Kat, E. (1999). Mij maakt het niets uit, Homo- <strong>en</strong> vrouwonvri<strong>en</strong>delijk<br />

gedrag in het voortgezet op<strong>en</strong>baar onderwijs. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 3,<br />

Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />

Klaass<strong>en</strong>, C., Schout<strong>en</strong>, C. & Leeferink, H. (1999). Werk<strong>en</strong> aan de School alsGeme<strong>en</strong>schap.<br />

Ontwerp voor e<strong>en</strong> pedagogisch <strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sbeschouwelijk<br />

schoolbeleid voor schol<strong>en</strong> voor voortgezet onderwijs. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr<br />

5, Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />

Klaass<strong>en</strong>, C., Theuniss<strong>en</strong>, M., van Ve<strong>en</strong>, K. & Sleegers, P. (1999). Het is bijna je<br />

Hoofdtaak. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 6, Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie,<br />

KUN.<br />

Vogel, L. Klaass<strong>en</strong>, C., Dam, G. t<strong>en</strong> & Veugelers, W. (1999). Pedagogische waard<strong>en</strong><br />

in het basisonderwijs. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 7, Amsterdam: Instituut<br />

voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding, UvA.<br />

1<br />

De verschill<strong>en</strong>de publicaties zijn alle<strong>en</strong> te verkrijg<strong>en</strong> bij de betreff<strong>en</strong>de uitvoer<strong>en</strong>de instelling,<br />

namelijk:<br />

◦ SCO-Kohnstamm Instituut, UvA: tel. 020 5251201; http://www.sco-kohnstamminstituut.<br />

uva.nl<br />

◦ Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN: 024 3612585; http://www.socsci.kun.nl/<br />

ped/owk/index.html<br />

◦ Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding, UvA: tel. 020 5251289; http://www.ilo.uva.nl<br />

73


Veugelers, W. & Kat, E. de. (2000) De ideale leraar. Leerling<strong>en</strong> als spiegel voor het<br />

pedagogisch handel<strong>en</strong>. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 8, Amsterdam: Instituut voor<br />

de Lerar<strong>en</strong>opleiding, UvA.<br />

Veugelers, W. (1999). De waarde van e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>tor-m<strong>en</strong>tee relatie. De Pedagogische<br />

Dim<strong>en</strong>sie, nr 9, Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding, UvA.<br />

Leeferink H. & Klaass<strong>en</strong> C. (2000). De waardevolle leerling. Leerling<strong>en</strong> van katholieke<br />

schol<strong>en</strong> over waard<strong>en</strong>, lev<strong>en</strong>sbeschouwing <strong>en</strong> opvoeding op school. De Pedagogische<br />

Dim<strong>en</strong>sie, nr 10. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />

Klaass<strong>en</strong> C. & Schout<strong>en</strong> C.(2000). Leerling<strong>en</strong> over het nieuwe ler<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> onderzoek<br />

door leerling<strong>en</strong> naar de beleving van het studiehuis. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr.<br />

11. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />

Roede E. & Derriks M. (2000). Dat maak ik zelf wel uit.Ontwikkel<strong>en</strong> van zelfbeschikking<br />

bij seksuele <strong>vorming</strong> in het onderwijs. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 12.<br />

Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />

Roede E., Derriks M. & Klaass<strong>en</strong> C. (2000). Montessori Gemet<strong>en</strong>? De Pedagogische<br />

Dim<strong>en</strong>sie, nr 13. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />

Vogel L. & Veugelers W. (2000). Culturele <strong>en</strong> kunstzinnige <strong>vorming</strong> als vak in havo<br />

<strong>en</strong> vwo. Ervaring<strong>en</strong> van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> met CKV 1. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie,<br />

nr 14. Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding, UvA.<br />

Veugelers, W & Kat, E. de (2001). De Pedagogische Opdracht van het Studiehuis.<br />

De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie nr 15. Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding,<br />

UvA.<br />

Roede, E., Bijstra, J.O., Derriks, M. & Moorlag, H. (2001). Cool-down <strong>en</strong> RAM;<br />

Twee programma’s voor het verminder<strong>en</strong> van agressie bij kinder<strong>en</strong>. De Pedagogische<br />

Dim<strong>en</strong>sie, nr 16. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />

Leeferink H. (2001). Waard<strong>en</strong> op school, e<strong>en</strong> onderzoek onder ouders <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />

De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 17. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />

74


Veugelers, W. & Kat, E. de (2001). De pedagogische id<strong>en</strong>titeit van de op<strong>en</strong>bare <strong>en</strong><br />

algeme<strong>en</strong> toegankelijke school, e<strong>en</strong> verk<strong>en</strong>ning van relevante elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> procedures.<br />

De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 18. Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding,<br />

UvA.<br />

Derriks, M. & Roede, E. (2001).Observer<strong>en</strong> & registrer<strong>en</strong>, invoering <strong>en</strong> gebruik van<br />

het Montessori kindvolgsysteem. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 19. Amsterdam:<br />

SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />

Klaass<strong>en</strong>, C., Tolsma, B. & Veugelers, W. (2002). "Hier is de start van je toekomst”.<br />

E<strong>en</strong> onderzoek naar de relatie tuss<strong>en</strong> jeugdcultuur <strong>en</strong> zelfsturing in het onderwijs<br />

op ROC Dr<strong>en</strong>the-College. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 20. Nijmeg<strong>en</strong>:<br />

Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />

Roede, E. & Gijt<strong>en</strong>beek, J. (2002). Zelfstandigheid <strong>en</strong> mondigheid; ook op islamitische<br />

basisschol<strong>en</strong>. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 21. Amsterdam: SCO-<br />

Kohnstamm Instituut, UvA.<br />

Veugelers, W. & Zwaans, A. (2002). Pedagogisch handel<strong>en</strong> van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong>ontwikkeling<br />

van leerling<strong>en</strong>. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 22. Amsterdam:<br />

Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding, UvA.<br />

Klaass<strong>en</strong>, C. & Lind<strong>en</strong>, P. van der. (2002). De pedagogische schoolleider; schoolleiders<br />

basisonderwijs over het pedagogische beleid. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr.<br />

23. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />

Derriks, M., Roede, E. & Veugelers, W. (2002). Sam<strong>en</strong>werkingsschol<strong>en</strong>,van richting<strong>en</strong>bundeling<br />

tot verantwoorde id<strong>en</strong>titeit. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 24. Amsterdam:<br />

SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />

Roede, E., Derriks, M. & Veugelers, W. (2003). De inbedding van waard<strong>en</strong> in de<br />

school. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 25. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut,<br />

UvA.<br />

Klaass<strong>en</strong>, C. & Linders, W. (2003). Religie op school, e<strong>en</strong> exploratief onderzoek<br />

naar het functioner<strong>en</strong> van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> godsdi<strong>en</strong>st/lev<strong>en</strong>sbeschouwing in het voortgezet<br />

onderwijs. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 26. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie,<br />

KUN.<br />

75


Klaass<strong>en</strong>, C. (2003). Het beroepsethos van de doc<strong>en</strong>t. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie,<br />

nr. 27. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />

Veugelers, W., Kat, E. de & Roede, E. (2003). Het beoordel<strong>en</strong> van waard<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

norm<strong>en</strong>. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 28. Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding,<br />

UvA.<br />

Roede, E. (2003). Emoties van leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> de rol van de school. De Pedagogische<br />

Dim<strong>en</strong>sie, nr 29. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />

Derriks, M., Roede, E. & Veugelers, W. (2003). Betek<strong>en</strong>isvol ler<strong>en</strong> in het lwoo. De<br />

Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 30. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />

Veugelers, W., Derriks, M. & Kat, E. de. (2004). Onderwijs <strong>en</strong> ingrijp<strong>en</strong>de maatschappelijke<br />

gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>; 11 september <strong>en</strong> het onderwijs. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie,<br />

nr. 31. Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding, UvA.<br />

Roede, E. (2004). De ontwikkeling van respect bij dove leerling<strong>en</strong>, wat kan e<strong>en</strong> leraar<br />

op school? De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr 32. Amsterdam: SCO-Kohnstamm<br />

Instituut, UvA<br />

Klaass<strong>en</strong>, C. (2004). Waard<strong>en</strong>gestuurd handel<strong>en</strong> van doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. De Pedagogische<br />

Dim<strong>en</strong>sie, nr. 33. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />

Veugelers, W., Derriks, M. & Kat, E. de. (2004). Aandacht voor geestelijke stroming<strong>en</strong><br />

in het op<strong>en</strong>baar basisonderwijs. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 34. Amsterdam:<br />

Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding, UvA.<br />

Derriks, M.& Roede, E. (2004). Sociaal ler<strong>en</strong> in praktijk. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie,<br />

nr 35. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />

Klaass<strong>en</strong>, C. (2005). Id<strong>en</strong>titeit <strong>en</strong> diversiteit. E<strong>en</strong> onderzoek naar de pedagogische,<br />

lev<strong>en</strong>sbeschouwelijke <strong>en</strong> interculturele id<strong>en</strong>titeit van e<strong>en</strong> school. De Pedagogische<br />

Dim<strong>en</strong>sie, nr. 36. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />

Klaass<strong>en</strong>, C. (2005). Ler<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> waarde(n)volle schoolcontext. De Pedagogische<br />

Dim<strong>en</strong>sie, nr. 37. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />

76


Klaass<strong>en</strong>, C. & Moll, B. (2005). Kwaliteitsbeleid montessori onderwijs. Uitgangspunt<strong>en</strong>,<br />

k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>, procedures. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 38. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie<br />

Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />

Emans, B.& Roede, E. (2005). Hoe katholiek zijn katholieke schol<strong>en</strong>? Specifiek katholieke<br />

acc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in beleid, praktijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> activiteit<strong>en</strong> op katholieke schol<strong>en</strong>. De Pedagogische<br />

Dim<strong>en</strong>sie, nr 39. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />

Blok, H., Derriks, M. & Kat, E. de. (2005). Werk<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> veilige school; vereis<strong>en</strong><br />

homodiscriminatie <strong>en</strong> antisemitisme afzonderlijk beleid? De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie,<br />

nr. 40. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />

Veugelers, W., Derriks, M. & Kat, E. de. (2005). Actieve participatie leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

burgerschaps<strong>vorming</strong>. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 41. Amsterdam: Instituut<br />

voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding, UvA.<br />

Veugelers, W., Derriks, M., Kat, E. de & Le<strong>en</strong>ders H.. (2005). Burgerschaps<strong>vorming</strong><br />

in het algeme<strong>en</strong> bijzonder onderwijs. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 42. Amsterdam:<br />

Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding, UvA.<br />

Klaass<strong>en</strong>, C. & Huwaë, S. (2006). Schol<strong>en</strong> die werk<strong>en</strong> aan burgerschap. E<strong>en</strong> verk<strong>en</strong>ning<br />

van inspanning<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerlingvolgsystem<strong>en</strong>. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr.<br />

43. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />

Klaass<strong>en</strong>, C. & Van der Lind<strong>en</strong>, W. (2006). Waard<strong>en</strong>gericht Onderwijs in Auth<strong>en</strong>tieke<br />

Context<strong>en</strong>. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 44. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong><br />

Educatie, KUN.<br />

Emans, B. & Roede, E.. (2006). Sanctioner<strong>en</strong> of argum<strong>en</strong>ter<strong>en</strong>? Onderzoek naar de<br />

beleving van schoolregels <strong>en</strong> normoverschrijd<strong>en</strong>d gedrag op school. De Pedagogische<br />

Dim<strong>en</strong>sie, nr. 45. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut, UvA.<br />

Veugelers, W. (2006). Doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> waard<strong>en</strong>vorm<strong>en</strong>de dialog<strong>en</strong>. De Pedagogische<br />

Dim<strong>en</strong>sie, nr. 46. Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding, UvA.<br />

77


Boogaard, M. & Roede, E. (2006). Het met<strong>en</strong> van waard<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> in interculturele<br />

context. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 47. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut,<br />

UvA.<br />

Klaass<strong>en</strong>, C. (2007). Morele moed. E<strong>en</strong> onderzoek onder ROC-doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.. De Pedagogische<br />

Dim<strong>en</strong>sie, nr. 48. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />

Klaass<strong>en</strong>, C. (2007). Pedagogische opvang. E<strong>en</strong> studie naar pedagogische aspect<strong>en</strong><br />

van de buit<strong>en</strong>schoolse opvang.. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 49. Nijmeg<strong>en</strong>: Sectie<br />

Onderwijs <strong>en</strong> Educatie, KUN.<br />

Veugelers, W., Derriks, M. & Kat, E. de. (2007). Gevoel van erk<strong>en</strong>ning <strong>en</strong> binding<br />

bij leerling<strong>en</strong>. Leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> lerar<strong>en</strong> over school <strong>en</strong> de id<strong>en</strong>titeitsontwikkeling van<br />

leerling<strong>en</strong>. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 50. Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding,<br />

UvA.<br />

Veugelers, W., Derriks, M., Kat, E.de & Le<strong>en</strong>ders, H. (2007). Dim<strong>en</strong>sies van morele<br />

ontwikkeling. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 51. Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding<br />

UvA.<br />

Veugelers, W., & Klaass<strong>en</strong>, C. (2007). Burgerschaps<strong>vorming</strong> in het basisonderwijs.<br />

De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 52. Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding<br />

UvA.<br />

Derriks, M. & Kat, E. de. (2007). Leerling<strong>en</strong> de baas; beginn<strong>en</strong>de vrouwelijke doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> orde in de klas. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 53. Amsterdam: SCO-<br />

Kohnstamm Instituut, UvA.<br />

Roede, E.. (2007). Tijdig signaler<strong>en</strong> van gevaarlijk gedrag. Mogelijkhed<strong>en</strong> voor<br />

lerar<strong>en</strong>. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 54. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut,<br />

UvA.<br />

Veugelers, W (2008). Lev<strong>en</strong>sbeschouwing <strong>en</strong> onderwijs, nieuwe ontwikkeling<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

consequ<strong>en</strong>ties voor doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> godsdi<strong>en</strong>st/lev<strong>en</strong>sbeschouwing. De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie,<br />

nr. 55. Amsterdam: Instituut voor de Lerar<strong>en</strong>opleiding UvA.<br />

78


Roede, E.. & Derriks, M. (2008). Zijn Montessori schol<strong>en</strong> toekomstbest<strong>en</strong>dig ingericht?<br />

De Pedagogische Dim<strong>en</strong>sie, nr. 56. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut,<br />

UvA.<br />

79


<strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong> <strong>en</strong> <strong>wereldburgerschap</strong><br />

Schol<strong>en</strong> word<strong>en</strong> nu geacht aandacht te bested<strong>en</strong> aan burgerschaps<strong>vorming</strong>.<br />

Burgerschap heeft daarbij niet alle<strong>en</strong> betrekking op Nederland,<br />

maar ook op Europa <strong>en</strong> de wereld als geheel. In de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig<br />

<strong>en</strong> tachtig was er in het onderwijs veel aandacht voor mondiale <strong>vorming</strong>,<br />

voor wat er buit<strong>en</strong> Nederland gebeurde <strong>en</strong> hoe wij de ontwikkeling<strong>en</strong><br />

buit<strong>en</strong> Nederland kond<strong>en</strong> verbeter<strong>en</strong>. <strong>Mondiale</strong> <strong>vorming</strong> was<br />

sterk gericht op ‘human developm<strong>en</strong>t’, sociaal-culturele ontwikkeling,<br />

economische ontwikkeling <strong>en</strong> e<strong>en</strong> versterking van de democratie. Wat<br />

is de situatie van e<strong>en</strong> ‘global perspective’ nu? Het onderzoek bestaat uit<br />

e<strong>en</strong> literatuurstudie, gesprekk<strong>en</strong> met vakdeskundig<strong>en</strong> <strong>en</strong> met doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />

Deze publicatie wil bijdrag<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> verdere conceptuele verheldering<br />

van het begrip <strong>wereldburgerschap</strong> <strong>en</strong> doc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het voortgezet<br />

onderwijs ondersteun<strong>en</strong> bij het werk<strong>en</strong> aan burgerschaps<strong>vorming</strong>.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!