dpo_8356.pdf

Boekbinderij Drukkerij 

RUSTENBURG 

Tel.72 17 78 Amsterdam 

Bibliotheek Universiteit van Amsterdam 

01 2673 1975

V R Y M O E D I G E 

BEDENKINGEN 

O V E R H E T 

CHRISTENDOM. 

UIT H E T H O Ü G D U I T S C H . ^ 

T W E E D E D E E 

Te C A M P E N, 

Ter Druk&erye van J. A. DE CHALMOT, 

M D C C X C I.

VOORREDEN 

VAN D E N 

VERTAAL ER. 

I e t d a a r 

§ @ ' geëerde Leezers! de vertaa. 

hng van het tweede Deel der vrymoe- 

Aige Overdenkingen over het Christendom, oir- 

fpronglyk van den Opperhofleeraar te Hesfen- 

Darmftad, J. A. STARCK, hetwelk ik hoope, 

dat met even zoo vee] graagte mag worden ont 

vangen, als het eerfte; en waaromtrent ik niet 

twyffele, of het zal even zoo zeer het oogmerk 

van den Schryver, en van my als Vertaaler be 

vorderen, naamlyk de uitbreiding van echte 

christelyke broederliefde en verdraagzaamheid, 

niettegenftaande eenig onderfcheid in het denken 

over zekere ftellingen in het Christendom, en 

bepaalingen, hier of daar ten aanzien van het 

zelve gemaakt. 

• 2 Om-

IV V O O R R E D E N 

Omtrent dit oogmerk behoeve ik my thans 

niet breeder uit te laaten, om dat ik in myne 

Voorreden voor het eerfteDeel ten aanzien daar 

van, meer gezegd heb; en wat zyne manier van 

redekavelen over deezeofgene waarheid aangaat, 

ik heb daaromtrent, verbeelde ik my, zoo wel in 

die Voorreden, als in eenige Aanmerkingen, 

voldoende genoeg gezegd, om aan te toonen, 

dat ik my daar voor niet altyd kan in de bresfe 

ftellen; ja zelfs dan niet, wanneerik het juist myn 

beroep niet achtede, om hem wydloopig te we- 

derleggen, omreden dat ik myn oogmerk met de 

vertaalinge van dit boek by-myne Landgenooten 

meende te kunnen bereiken , hy moge nu in 

eenige ftukken redeneeren, hoe hy wil. 

Evenwel moet ik thans, by de uitgaave van 

dit tweede Deel nog iets nader zeggen, waar toe 

ik, dunkt my, verplicht ben, en hetwelk in 

het volgende beftaat. 

Wel draa, naa dat het eerfte Deel was uitge 

komen , meenden myne Ambtsbroederen in de 

Hervormde Kerke hier ter Stede, verplicht te 

zyn, om aan de Wel Ed. Hoog Achtb. Regee 

ring van onze Stad, eene Memorie tegen het 

voortdrukken en uitgeeven van hetzelve te moe 

ten inleeveren, onder anderen, om dat de naam 

van den Schryver niet flellig genoemd, en die 

van den Vertaaler geheel verzweegen was, en 

zulks,

VAU DEN V E R T A A L E R . V 

zulks, gelyk Hun Wel Eerw. dachten, aanliep 

tegen twee RefoJutien van Ridderfcbap en Ste 

den, van den 8 Maart 1708 en 18 Maart 1718, 

tegen foortgelyke gevallen. Daar echter in een 

Bericht van den Heere J. A. DE CHALMOT , op 

voornoemde Memorie, aan Hun WelEds. Hoog 

Achtb., niet alleen de naam van den Schryver 

ftellig is genoemd, maar ook, met myne bewil, 

liging en goedkeuringe de myne als Verfaaler; 

en daarenboven is aangetoond, dat dit Werkje 

in 't geheel niet in de termen van voorfz. Refo- 

lutien viel, is ons, door een gunftig befluit van 

onze Hoog Achtb. Regeering, de aangenaa- 

me vryheid verleend , om verder te mogen 

voortgaan, en dit tweede Deel even onverhin 

derd als het eerfte, te drukken en te vcrkoo- 

pen. 

Dit is dan ook de reden, waarom de Leezers 

achter deeze Voorreden mynen naam als Vertaa- 

ler zullen vinden , dien ik te vooren, niet uit 

eenen zekeren fcbroom , want anders had ik 

dien ook thans niet behoeven op te geeven, maar 

om volgende redenen verzweegen heb. 

Voor eerst ftelle ik juist zoo veel eere niet 

in de vertaalinge van het een of ander Boek, uit 

eene met de onze zoo vermaagfchapte taaie,, dat 

deeze my fterk zoude aangeprikkeld hebben , om 

mynen naam 'er voor te plaatzen, en even zoo 

* 3 eene

VI V O O R R E D E N 

eene geringe prys Helle ik op de weinige Aan 

merkingen, 'er nu en dan door my bygevoegd. 

Hier by dacht ik, dat met het verzwygen van 

mynen naam , myn oogmerk ruim zoo goed zoude 

kunnen bereikt worden ; want vindt waarlyk niet 

by veele myner Landgenooten nog het vooroirdeel 

plaats, dat enkel en alleen voor hen dat gene nuttig 

is, wat door iemand uit hunne eigene Kerkelyke 

maatfehappy is gefchreeven ? — Zou niet menig 

een, zoo draa hy zag, dat Schryver en Vertaa- 

ler van het Boek Luthersxh waren , denken, dat 

Boek zoo wel, als dcszclfs oogmerk bevat waar 

heden , alleenlyk voor Lutherfchen dienftig, daar 

alle andere christelyke geloofspartyen echter, 

even zoo zeer tot algemeene christelyke liefde 

mogen worden aangefpoord, en het Boek voor alk 

Christenen, zonder onderfcheid, gefchreeven is. 

Hier by komt nog, dat men helaas! zoo dik 

werf, in plaatze van bezadigd te onderzoeken en 

te oirdeelen, al heel ras vaardig is met verket 

teren en doemen, zoo draa men maar opper 

vlakkig de eene of andere uitdrukking heeft op- 

gefpoort, waar op men Hechts eenigzins vat kan 

krygen, waarom inzonderheid eenen Leerair,die 

nog boven Gons Woord aan Symbolifche boe 

ken en formulieren gebonden is, de uiterfte 

omzichtigheid gebruiken moet, om niet in ver- 

denkinge van onrechtzinnigheid tc vervallen, en 

het

VAN DEN V E R T A A L E R. VII 

het grootfte gedeelte van zyne nuttigheid daar 

door verdweenen te zien; en wel juist by zulke 

lieden, die alles meest oppervlakkig befchou- 

wen, voorbaarig in oirdeelvellingen zyn, en by 

wie het verfchillen van hunne gevoelens het 

grootfte kwaad is. Onder meerdere bewy- 

zen, uit myne eigen ondervindinge genomen, 

zal ik dit alleen maar aanhaalen. Daar ik 

SCHOUTENS voortreflyk boekje over het te/laan 

van God, zoo openlyk als in gefprekken had aan- 

gepreezen, eenige Exemplaaren van hetzelve 

aan jonge lieden in myne Gemeente had uitge. 

deeld, en hen zomtyds in de Catechifatien daar 

over ondervroeg; begreep men, dat ik cate 

chiseerde over eenen Roomfchen Catechismus; 

en ik had werks genoeg, om eenige lieden dit 

denkbeeld te beneemen, en hun omtrent de 

waare toedracht, hoe het met de zaak gelegen 

was, nader te onderrichten. En dat ik 

met het verzwygen van mynen naam als Vertaaler 

niet te voorzichtig geweest ben, blykt uit 

het volgend voorbeeld. 

Men heeft zich zeer geftooten aan 's Schryvers 

uitdrukking, p. 205 van het eerfte Deel: ?oo. 

genoemde Drieëenheid, en daar uit niet a'lecn het 

gevolg getrokken, dat hy, maar ook dat de 

Vertaaler de leere der Drieëenheid loochende. 

Men behoeft nu Hechts met aandacht myne Aan- 

* 4 mer-

VIII V O O R R E D E N 

merkingen, zoo wel by die uitdrukking p. 205, 

als ook die van p. 208. met aandacht te leezen, om 

van het tegendeel overtuigd te worden; maar ik 

vraagc, kan men dan wel te voorzichtig zyn, 

wanneer men van zulke gevolgtrekkingen hoort, 

die zelfs iets meer dan onkunde, onoplettendheid 

of yver voor orthodoxie verraaden? Ik had 

deeze uitdrukking wel zachter kunnen maaken, 

door dezelve te omfchryven, maar was dit dan 

getrouw vertaalen? En wanneer de Schryver 

ook geheel en al de Driecenheid loochende; 

konde ik wel meer doen, dan ik in die twee 

Aanmerkingen gedaan heb? of moest ik daar 

misfehien alle bewyzen 'er voor herhaalen? of 

nog liever hem fchelden, verketteren en ver 

doemen? Zou ik dan niet zelf tegen het oog. 

merk, met dit Boek en deszelfs vertaalinge be. 

doeld , hebben aangewerkt ? Wat het 

woord drievuldigheid betrefc, daar tegen heb ik 

even zoo veel als LUTHER, om dat het GODE 

onwaardig is, en regelrecht een drie Godendam te 

kennen geeft. 

Men heeft misfehien ook al eens geuit, dat de 

Schryver Sociniaamch dacht, en zyn Boek zoo- 

daanige ftellingen bevatte. Daar dit by de Ne 

derlanders zoo veel zeggen wil, als, de hond is 

dol, zoo moet ik daar by inzonderheid nog eenige 

oogenblikken ftilftaan, en 'er het volgende op 

aanmerken of antwoorden. Ik

VAN DEN V E R T A A L E R . IX 

Ik moest my zeer vergisfen, of het Socinia- 

nismus beftaat hoofdzaaklyk en bepaald daar 

in, dat men CHRISTUS voor niets meer dan een 

bloot Mensch houdt; want wanneer men een 

Sociniaan zou moeten heeten, om dat men in 

eenige andere ftellingen met hen ééns is, dan 

moesten wy ook Turken zyn, om dat wy met 

hen het beftaan van éénen GOD gelooven. Wan- 

neer men nu maar de verhandeling over GOD in 

het eerfte Deel met oplettendheid leost, zal men 

. aanfionds overtuigd worden, dat onze Schryver 

geheel anders over JEZUS denkt, en wy zullen 

hem geheel en al van Socinianismus moeten vry- 

pleiten, zoo draa wy zyne verhandeling over 

CHRISTUS in dit tweede Deel daar by voegen, 

gelyk ik reeds hl. 10 heb aangemerkt. Waar- 

om gebruikt men toch aanftonds zulk een woord, 

dat in ons Vaderland zoo haatlyk klinkt, — 

zoo fchrikverwekkend is? Konde onze 

Schryver zelfs niet de Godheid van JEZUS looche 

nen — en waar doet hy dit zelf? — en even 

wel geen Sociniaan zyn? zyn 'er nog niet ge- 

voelens tusfchen beiden ? zyn de Ariaanen dan 

ook Sociniaanen? Ey, dan verwondert het my, 

dat HARWOOD, een zoo bekend Ariaan, de So- 

ciniaanfche gevoelens omtrent CHRISI us, zoo 

hcerlyk als bondig wederlegd heeft. Eene zach 

te en nuttige ftraf voor zulke losfe en onvoor- 

* 5 zich-

g V O O R R E D E N 

zichtige befchuldigers ware het, dat zy den Heere 

STARCKS gefchiedenis van het Arianismus 

woordlyk van buiten leerden, om de onderfcheidene 

gevoelens der Christenen, betreffende dit 

ftuk in alle eeuwen van CHRISTUS af, wat nader 

te leeren kennen. 

Men befchouwe het Boek toch flechts uit het 

waare oogpunél, en alle kettery, alle gevaar zal 

'er wel ras uit verdwynen. Het is immers niets 

anders dan Kerkelyke gefchiedenis — eigenlyk 

eene beredeneerde hiftoria dogmatum of gefchiede. 

nis der onderfcheidene leerjtellingen van den 

christelyken Godsdienst, vervaardigd ter bevorderinge 

van christelyke broederliefde. Zou men 

om dit heilzaam doeleinde niet gaarne zelfs eeni. 

ge dwaalingen, in zulk eenen Schryver over het 

hoofd zien ? of zullen wy liever eenen reizenden 

broeder, die elk de hand van vriendfchap reikt, 

gramftoorig van ons ftooten, fchoon hy ons onzen 

weg gerust bewandelen laat, om dat hy niet 

denzelfden weg bewandelt, die wy gaan willen, 

en wy den zynen, die zyns bedunkens de beste 

is, vooreenen dwaalweg houden? 

Ook heb ik hem misfchien p. 29 van het eerfte 

Deel in de note p. onrecht gedaan, daar de argwaan 

omtrent zyne geneigdheid tot het Jefuitismus, 

in Duitschland hoe langs zoo meer verzwakt en 

men begint in te zien, dat men hem veelal verkeerd

VAN DEN VERT.AALER. XI 

keerd befchuldigd heeft. Men merke dus 't laat- 

fte gedeelte van die Aanmerkinge aan, als niet 

gefchreeven. Ook verfchoone men tevens, 

verzoeke ik nogmaals, de hier en daar ingefloo* 

pen drukfouten. 

Ik kan deeze Voorreden niet befluiten, zon 

der nog aan te merken, dat dit Boek bykans 

het zelfde lotgeval gehad heeft in Duitschland, 

als wat wy te vooren 'er van omtrent de vertaa 

ling verhaald hebben. Ten bewyze hier van, 

neeme ik het volgend bevel over, uit de Voor 

reden van den Drukker van het oirfpronglyke, 

aan hetzelve door den grooten FREDERIK ver 

leend, datwoordlyk vertaald, dus luidt: 

FREDERIK Koning enz. 

Onze enz. Dewyl de voor de Schryvers bui 

ten dien zoo ten uiterften lastige Cenfure zoo 

veel mooglyk beperkt, en in gevallen, wanneer 

niets tegen Godsdienst en Zeden voorkomt, de 

druk niet geweigerd worden moet: zoo neemen 

wy geen bedenking, dat het door onzen Opper- 

confistoriaalraad TELLER, qua Cenfore reeds ge- 

approbeerde fcriptum: vrymoedige Overdenkingen, 

over het Christendom, met het Motto, i COR. I: 

12, 13. en IIT: 21. kan voortgedrukt worden, 

zonder dat hetzelve eene tweede Cenfure, of 

Decretum Approbatorium van elders nodig heeft. 

Zyn enz. Berlyn, den 7 Febr. 1780. 

Aan de Theologifche Faculteit te Halle. De

XII V O O R R E D E N ENZ. 

De GOD des vredens dan en der liefde, die 

deeze deugden inzonderheid tot een kenmerk 

van het waare Christendom gefield heeft, doe 

dit Boek nu ook voor myne Landgenooten dienen 

ter bevordering van algemeene christelyke 

broederliefde, zonder eenige fecïen of partyzucht, 

tot wy eens zamen daar aanlanden, waar 

ons geloof zal veranderen in aanfchouwen, het 

ftukwerk zal ophouden, waar geloof en hoope 

even zoo ophouden, maar de liefde blyven zal 

tot in eeuwigheid , hetwelk op het vuurigst 

hoopt en wenscht 

Campen, 

den 30 December 

1790. 

W. GOEDE. 

Leeraar der Euang. Luth. Gemeente alhier. 

IN.

I N H O U D 

D E R 

HOOFDSTUKKEN» 

ZEVENDE HOOFDSTUK. 

Over Christus bi. i 

AGTSTE HOOFDSTUK. 

Over den H. Geest 34 

NEGENDE HOOFDSTUK. 

Over de wereld der Geesten 6l 

TIENDE HOOFDSTUK. 

Over eenige andere Leerftukken. 93 

ELFDE HOOFDSTUK. 

Over den Doop en het Avondmaal des Heeren. 148 

TWAALFDE HOOFDSTUK. 

Over den toeft and in het-ander leven. . . . i8s 

DER.

INHOUD DER HOOFDSTUKKEN. 

DERTIENDE HOOFDSTUK. 

Over Menschlyk en Kerkelyk gezag. . . bh 213 

VEERTIENDE HOOFDSTUK. 

Over het Protestantendom in 't byzonder. . . 243 

VYFTIENDE HOOFDSTUK. 

Gevolgtrekkingen uit het voorgaande. . . . 276 

BESLUIT . . . . 2*5 

VRY-

VRYMOEDIGE BEDENKINGEN 

O V E R 

'T CHRISTENDOM. 

Gy beminden! laat ons eikanderen lief hebben> 

i JOH. IV". vs, 7. 

Z E V E N D E H O O F D S T U K . 

Over Christus. 

«CS) 

$f Z $00 eenvouwig de Christelyke Godsdienst is 

(£j)$J>) ten opzichte dier verheeven waarheid van 

het beftaan van éénen éénigen waaren 

GOD, even zoo eenvouwig en voor elk bevatlyk is 

dezelve ook ten aanzien van het leerfluk van JEZUS 

CHRISTUS. Aan hem gelooven, op hem zyne geheele 

hoope ter zyner gelukzaligheid ftellen, hem 

als zynen Heer en Opperhoofd eerbiedigen en zyne 

geboden hartelyk en flipt gehoorzaamen, hem als 

den Verlosfer, Middelaar en Voorfpraak der menfchenaanneeraeu, 

doorwien en om wiens wil ons en- 

II. DEEL. A kei

* Hoofdft. VII. Ovtr Christus. 

kei en alleen genade en eeuwige Zaligheid door 

GOD gefchonken worde, ziet daar de hoofden 

grondwet van den Christelyken Godsdienst. Dit 

was ook de inhoud der predikinge van de Apostelen, 

wanneer zy Jooden en Heidenen den Gods» 

dienst van JEZUS verkondigden, en hier in verëenigde 

zich alles, wat zy van hem, zyne leere, zyne 

wonderen, zynen dood, zyne opftandinge ea 

hemelvaart bekend maakten. Alle verheevene en 

heilzaame waarheden, welke gewislyk eenen zeer 

'grooten en gewichtigen invloed moesten hebben op 

de verbetering en gerustltellinge van het menschdom! 

Alles uit JEZUS levensgefchiedenis, wat niet 

tot dit oogmerk behoort, gaan zy daarom geheel 

en al met ftilzwygen voorby. Het gene zy van 

deezen voor het geheele menschdom zoo gewichtigen 

perzoon, om het geloof aan hem als een vvezenlyk 

en onderfcheidend kenmerk te bepaalen, 

betuigen, beftaat hier in: hy is de eeniggebooren 

Zoon des Vaders, het evenbeeld van den onzichtbaaren 

GOD, de eerstgebooren vóór alle fchepze- 

Jen, door wien alles, zoo wel het zichtbaare als 

het onzichtbaare, gemaakt is; die, eer zelfs de 

grond der wereld gelegd was, glans en majefteit 

cn heerlykheid by den Vader had, en het afdrukzel 

van zyn wezen is, tot wiens roem ook alles is gefchapen, 

en dien GOD tot eenen Heer en hoofd 

over allen heeft gefield; die de Middelaar tusfehen 

GOD en de menfehen is, en die, om de oogmerken 

van GoD tot heil van het menschdom te vervullen 

, een waarlyk menschlyk lighaam heeft aan- 

ge-

Hoofd ft. VII. Over Christus. 

genomen, naa dat hy het werk van zyne zendinge 

door leeraaren en lyden heeft voleindigd, van den 

dood opgeftaan en ten hemel te rug gekeerd is, nu 

over alles heerscht, en ook zoo lange heerfchen 

zal, tot dat alles hem zal onderdaanig zyn geworden 

, wanneer hy dan ook zelfden Vader, die hem 

alles overgegeeven had, onderdaanig zyn zal, op 

dat GOD alles in allen zy. 

Ziet daar de denkbeelden, welke de leerlingen 

van JEZUS, die na zyne hemelvaart zyne leere aan 

alle volken verkondigd hebben, omtrent den perzoon 

van hunnen meester in hunne fchriften hebben 

voorgefteld. Zy zyn kort, eenvouwig, verftaanbaar 

en bevatten alles in zich, wat een Christen 

noodig heeft om van den perzoon van JEZUS te weeten; 

dat is, waar uit hy beweegredenen tot een godzalig 

gedrag en gerustheid van gemoed, tot hoope, 

liefde en vertrouwen haaien kan. JEZUS zelf 

heeft zich daaromtrent ook nooit anders verklaard 

in zyn mondeling onderwys, het welk de Evangelisten 

ons hebben opgeteekend. Hy zegt naamlyk 

van zich zeiven, dat hy, naar het uitwendig aanzien, 

Hechts een gering menschzy; maar hy verklaart 

zich toch ook tevens voor den hooggeloof. 

den, die den Vader zoo zeer gelykvormig was, daC 

wie hem zag, ook den Vader zag, dat hy vóór 

ABRAHAM geweest en DAVIDS Heer zy: dat de 

Vader, die hem bemint, hem alles overgegeeven 

hebbe. De Vader, zegt hy, is, wel is waar, 

grooter dan hy, en hy weet ook niet, welken dag 

de Vader aan zyne macht heeft voorbehouden, hy 

A * kaa 

3

4 

Hoofdft. VIL Over Christus. 

kan ook niets van zich zeiven doen, maar dat al. 

leen, wat hy den Vader ziet verrichten: dan het 

is de wil des Vaders, dat allen den Zoon zoodanig 

eeren zullen, gelyk zy den Vader eeren, aan wien 

hy alles, zelfs het ambt als opperde rechter heeft 

overgegeeven. Hy is de céngebooren Zoon, dien 

GOD in de wereld gezonden heeft, om allen, die 

aan hem gelooven zouden, gelukkig te maaken: en 

gelyk hy van den beginne der wereld af eere en 

heerlykheid by den Vader gehad had, keert hy ook 

wederom derwaards te rug. 

Zóó verklaart zich JEZUS zelf ten opzichte van 

zyn perzoon, en dat is genoeg, om hem als den 

Zoon des Vaders met den dicpften ootmoed aan te 

bidden, hem als den weldoener en vriend der menfchen 

te beminnen, van hem en door hem alleen alles 

goeds en een eeuwig leven van GOD te verwachten, 

en hem als Heer en Rechter te gehoorzaamen. 

Niets ter wereld kan een verjlandig Christen bewee» 

gen, om de paaien, door de H. Schrift zelve geiteld, 

te buiten te gaan, en meer van den perzoon 

van JEZUS te willen weeten, dan 'er duidelyk in dezelve 

gezegd is. Want geen het minfte dieper inzicht 

daaromtrent, zal iemand ééne éénige fterkere 

beweegrede verfchaffen tot liefde jegens, gehoorzaamheid 

aan, verëering van, en vertrouwen op JE 

ZUS. EUSEBIUS, de bisfehop van Casfarea zegt daarom 

in zyne verhandeling tegen SAEELLIUS, dat men 

zich alleenlyk moet houden aan het gene men hieromtrent 

in de H.- Schrift bepaald vindt, maar niets 

zoeken moet, wat men in Gocs woord niet aantreft.

Hoofdft, VII. Over Christus. y 

treft. „ Waarlyk, zegt hy, de H. Geest zoude 

„ het in de H. Schrift wel hebben doen plaatzen, 

„ indien het ons te weeten nodig ware geweest, en 

„ wy moeten daarom niet wyzer wiilen zyn, dan 

„ GODS geest. Wanneer iets daar niet gefchreeven 

„ Haat, dan moet mén het niet eens zeggen. Maar 

„ wanneer 'er daar en tegen zekere dingen in ge. 

„ fchreeven liaan, dan is het eene misdaad, om 

„ die uit tefchrappeu: want wy zyn geene mees- 

„ ters, maar leerlingen. Wy kunnen niet hande- 

„ len, gelyk wy willen, maar zoo als wy daar lee-, 

„ zen. Wy moogen niet op dat gene zien, wat 

„ ons hart behaagt, maar alleenlyk op het gene 

„ door den H. Geest in de H. Schrift gezegd is. Wil 

„ iemand CHRISTUS eeren; dan moet zulks niet 

naar onzen wil, maar naar zyn voorfchrift ge. 

„ fchieden: hein meerdere eere toefchry ven, dan 

„ hy zelf gewild heeft, heet hem tegenftreeven en 

„ ontëeren (_a)." 

Geen Christen kan ontkennen, dat JEZUS daar 

toe door GOD beflemd is, om alles onder zich en 

in zich te verëenigen: en dit heilzaam oogmerk van 

den grooten GOD, zoudegewislyk nooitverydeld zyn' 

geworden, indien de Christenen het ooit van zich 

hadden verkrygen kunnen, om zich by de duidelyke 

uitfpraaken des Heeren en zyne Apostelen te bepaalen, 

en niet meer te willen weeten, dan g openbaard 

was. Zoo draa zy zich echter van deezen 

weg 

(a) EUSEBIUS ah. Sabülium Lih. 2. in Opp. SIRMONOI 

Tom. I. p. 18. 20. 28. 

A 3

6 Hoofdtt. VII. Over Christus. 

weg van eenvouwigheid en Christelyke befcheiden» 

heul hebben verwyderd, en der Schrift meester wilden 

zyn, zyn zy op menigerlei afwegen geraakt, en 

even dezelfde, oDder wien zich alles had zullen 

verëenigen, is hun tot eenen üeen des aanftoots en 

van verwyderinge geworden, waarom zy zich onder 

eikanderen verlcheurd hebben. Daar toe was 

CHRISTUS hun niet gepredikt. 

Het konde in zeker opzicht niet anders zyn, of 

men moest in de allereerfte tyden, naamlyk toen de 

gemeemens eerst werden gegrondvest, en 'er nog 

geene fchriftlyke opftellen , zo min Evangeliën 

als brieven , voorhanden waren , over den perzoon 

van JEZUS verfchillend denken. Menig Heiden, 

die zich tot het Christendom begaf, erkende 

hem misfchien maar enkel voor eenen van 

GOD byzonder uitgerusten heiligen man (*), en wanneer 

(*) Wil men hier bewys voor, daar is het: JUSTINUS 

de Martelaar, die in de eerfte helfte van de tweede eeuw 

en dus Kort naa de tvden der Apostelen leefde, en die de 

wysgeerige Leerftelzels van meer dan eene Griek (crie Schoo- 

le beftudeerd had, en die naaderhand een rechtzinnig leer- 

aar en verdeediger van het Christendom werdt, zegt in zyn 

gefprek met den Jood TRYPHON, met ronde woorden : „ in- 

„ dien ik ook niet konde bewyzen, dat JEZUS reeds ra 

„ vooren de Zoon van den SCHEPPER der wereld geweest 

„ was, eer hy als mensch van de Maagd MARIA is geboo 

,, ren, zou dit evenwel niet om verre ftooten, dat hy 

CHRISTUS of de gezalfde GODS was. Men kan 

„ aanneemen, dat hy als mensen van menfeben geboortn, 

•i en

Hoofdfr..- VII. Over Christus. ? 

neer anderen hem ook als Goh Zoon befchouwden, 

weet men evenwel, dat Zoon van GOD, Goden 

Zoon, uitdrukkingen zyn, waar mede een Heiden 

menig verkeerd denkbeeld konde verbinden. Zy, 

die te vooren Jooden waren, moesten insgelyks in 

hunne denkbeelden zeer verfchillende van eikanderen 

zyn. Want zy dachten in het Joodendom omtrent 

den perzoon van den MESSIAS, niets minder 

dan overeen kom ft ig met eikanderen, en daar eenigen 

hem flechts voor een bloot mensch hielden, 

fielden zich anderen hem voor als eenen verheevenen 

Aeon of engel. 

Alle dergelyke Heidenfche en Joodfche wanbegrippen 

moesten nu zekerlyk wel verdwynen, zoo 

draa de heilige boeken algemeen onder de Christenen 

bekend werden, daar elk nu zien konde, wat 

CHRISTUS zelf van zich gezegd en zyne Apostelen 

daaromtrent geleeraard hadden. Dan ten zeiven 

tyde, toen dit gebeurde, ging 'er ook reeds wysbegeerte 

en menschlyke geleerdheid mede in het 

Christendom over: of men verliet de eenvouwige 

denk- 

„ en evenwel van GOD tot CHRISTUS verkoozen of be« 

„ ftemd geworden zy. Want men vindt ook onder Chris- 

„ tenen van onze Natie («»•« T«U vpm^v ys>enr,) eer.igen, 

„ die hem voor den CHRISTUS houden, en evenwel zeg. 

„ gen, dat hy een mensch van menfehen is. Ik hechte 

„ 'er intusfehen myn ze>el niet aan, fchoon dit het alge' 

„ meen, gevoeien zyn mooge." Aanm. van den Ver» 

taaier uit STEIMBARTS gelukzaügheids-leere van het Chris 

tendom. 

A 4

8 Hoofdft. VII. Over Christus. 

denkbeelden, die in de Heilige Schriften wiren op. 

gegeeven, of men vergenoegde zich niet met dezelven, 

en poogde verder na te vorfchen, of men paarde 

zulke begrippen met de uitdrukkingen der Apostelen, 

als de byzondere gevoelens van elk met zich 

brachten. Hier by kwam nog, dat de uitlegkunde 

in deeze tyden niets minder dan natuurlyk en bekwaam 

was, om waare denkbeelden aan te kweeken 

, al las men ook de heilige boeken met dit oogmerk. 

Men behoeft Hechts de fchriften van de 

Kerkvaderen op te liaan, om zich hier van te overtuigen. 

Men kan zich ligtlyk een denkbeeld vormen 

van deeze manier, om de H. Schrift uit te leg. 

gen, wanneer men hoort, dat ALEXANDER, bisfchopvan 

Alexandriën, de eeuwigheid van den Zoon 

van GOD bewyst uit SPREÜK. X X X : ip. w a a r SA- 

XOMO tot de dingen, die voor hem onnafpeurlyk 

zyn, den weg dei fan ge op eene rotze rangfchikt. De 

rots, zegt ALEXANDER, i s CHRISTUS,' en het befluit, 

welk hy hier uit opmaakt, is dit: hy is de 

eeuwige Zoon /les Vaders. Van geheimzinnige verklaaringen, 

welks getal perk noch paal kent, wil ik 

niet eens gewaagen. Dewyl men dus de Heilige 

Schriften niet verftondt, of denzelven, naar zulk 

eene ellendige uitlegkunde, den verwardfien zin, 

die mooglyk was, toekende, was het niet te verwonderen, 

dat men op de zcldzaamfte begrippen 

verviel, en zoo vcrfchillend men omtrent GOD op 

zich zeiven gedacht had, hoewel allen Hechts eenen 

éénigen waaren GOD aannamen en vereerden, 

zoo vtrfchillend dacht men ook over den perzoon 

en

Hoofdft. VII. Over Christus. 5 

en het wezen van den Zoon van GOD. Allen erkenden 

hem als de Zoon van GOD, deMesfias, deLeeraar, 

de Middelaar en Verlosfer; maar hoe het verder met 

deezen perzoon gelteld mogt zyn? hieromtrent had 

elk zyne eigene denkbeelden voor zich zeiven. Wilde 

men de verfchillende begrippen der genen nagaan, 

die zich of zelf van de kerke afgezonderd hebben, 

of van haar zelve uitgeftooten zyn geworden, 'er 

zoude geen einde aan het onderzoeken zyn, hoewel 

het zomtyds ook gebeurd is, dat leeraaren der kerke, 

die voor 't overige rechtzinnig waren, derzelver 

gevoelens hebben omhelsd; zoo was by voorbeeld 

HERMOGENES, eenen bekenden dwaalleeraar, 

pp het verkeerde'denkbeeld gevallen, dat CHRIS 

TUS by zyne hemelvaart zyn lighaam in de Zonne 

had afgelegd, en dat deeze ook het zalig verblyf 

van de zeegenpraalende kerke zyn zoude. En van 

ditzelfdegevoelenisook PONTANUS, eenen leeraar 

van zeer veel verdiende in de Alexandrynfche kerke 

, in de tweede eeuw geweest, Zoo heeft, gelyk 

elk welk weet, VALENTINUS , een Gnosftik van de 

tweede eeuw, het denkbeeld gekoesterd, dat de 

Aeon CHRISTUS, toen hy in de wereld kwam, een 

lighaam van ^//eruit den hemel had medegebracht , 

waar mede hy door MARIA als door eene goot of 

kanaal gegaan was; en APOITTNARIS , een der geleerdfte 

en geachtfte leeraaren der kerke beweert, 

dat CHRISTUS reeds eer hy van MARIA gebooren 

was, mensch zy geweest, bekleed met een hemelsch 

lighaam (b). Maar ik fpreeke alleenlyk van 

, n . rechtte 

APOLUHAMS Op. Greg. Nysf. AmMittia. p. 50 

A J

lo Jfoofdft. VII. Over Christus. 

(rechtzinnige Christenen, die in de gemeenfehap 

der kerke gebleeven zyn, en zelfs nu nog als zoodanig 

worden befchouwd, en die niet te min, wat 

den perzoon van CHRISTUS betreft, even zoo zeer 

van eikanderen verfchillen, als hunne begrippen 

van die verwyderd zyn, welken men tegenwoordig 

onder de hoofdpartyen der Christenen voor de 

rechtzinnige leere opgeeft. 

Men fchynt het reeds vroegtydig onder de Christenen 

als eene dwaaling te hebben befchouwd, indien 

men JEZUS voor een bloot mensch hieldt, en 

men konde dit laatfte denkbeeld ook wel niet lange 

koesteren, zoo draa bekend werdt, wat JEZUS zelf 

van zyn en perzoon gezegd ha.d(*). Zeer ras werdt 

het eene algemeene aangenomene waarheid, dat hy 

een wezen was van eene veel verheevener natuur, 

en die in eenen veel uitfteekender zin dan engelen 

en menfehen, Zoon van God was genoemd. Om die 

rede echter hebben niet alle Christenen gelykvormig 

gedacht, over den oirfprong van dit verheevener 

wezen. Men kan het niet regelrecht loochenen, 

dat 'er Christenen geweest zyn, die geloofden, dat 

deZoone GODS van eeuwigheid beftaan hadt. Maar 

wanneer men ook aannam, dat hy, gelyk de Apostelen 

zeggen, vóór de fcheppinge der wereld, en 

by gevolg eer nog de tyd voorhanden was, was aanwezig 

geweest; was daarom evenwel nog niet alles 

be- 

(*) Hoe duidelyk b'ykt hier uit niet, dat onze Schry. 

ver geheel niet Sociniaansch denkt. Ik merke dit alleenlyk 

in het voorbygaan, en om zekere redenen aan, dia 

myne leezezen wel zullen kunnen nagaan. Ven.

Hoofdft. VII. Over Christus. it 

bepaald, en wel zoo, dat allen even eens daaromtrent 

dachten. Veele rechtzinnige Leeraaren, der 

eerfte Kerke, van de tweedeen derde eeuw, hebben 

de eeuwigheid van den Zoone GODS toegegeeven, 

en beweerd, dit hy altyd met den Vader, en deeze 

nooit zonder hem beftaan had. Maar hoe? In 

de daad op eene zeer zeldzaame wyze. Zy zeggen 

naamlyk: hy, de logos, hetwoo>d des Vaders is van 

den aanbeginne by den Vader geweest, hy heeft 

naamlyk in deszelvs verftand zyn beftaan gehad , 

maar nog niet een op zich zeiven beftaand wezen 

uitgemaakt; deeze zelfftandigheid of perzoonlykheid 

heeft hy eerst door de teeling verkreegen, efl 

deeze teeling is eerst by de fcheppinge der wereld 

gefchied (c). Toen GOD naamlyk de wereld 

voortbrengen wilde, bracht hy eerst uit zich zei. 

ven den Zoon voort, om door denzelven alles te 

fcheppen. Dit zonderling denkbeeld hebben Jus- 

TINÜS de Martelaar, THEOPHILÜS van Antioclriën, 

TATIANUS , LACTANTIUS en TERTULLIANUS gekoesterd, 

allen mannen, die by de Kerke in aanzien 

ftaan, en waar van twee, niettegenftaande dit 

gevoelen, onder het getal der heiligen ftaan opgeteekend(d). 

Wat was dit voor eene eeuwigheid, welke 

den Zoon van GOD werdt toegekend! Het zoude eene 

eeuwigheid zyn; maar, op den keper befchouwd, 

was het geene andere, dan die men allen dingen 

(c) ATHENAGORAS Legat pr» Christ. p. 10. 

bui- 

(rf) PETAVII Dogmata Theolog. Tom, II. Lib. I. c. 2—6. 

HUETII Origenian. Quast. II. p. 45. Dit is toch wel 

een echt mirakel! Vert.

12 Hoofdft. VIL Over Christus. 

buiten GOD toekennen kan. En zoo heeft HIPPO- 

LYTOS het ook in de daad begreepen in zyn boek 

tegen NOETUS, waar deeze heilige Kerkleeraar zich 

zoo uitdrukt, dat 'er in den beginne buiten GOD 

(den Vader) niets beftaan had. Alles is, wel is 

waar, in hem geweest, maar nog niet als iets wezenlyks. 

Eer hy aan alles het beftaan gaf, heeft 

hy eerst het woord, hetwelk tot hier toe ook in hem 

als verborgen geweest was , ten voorfchyn geroepen 

, om zynen raadgee ver en werkmeester te zyn (e). 

'Er is dus, wanneer men den Zoon van GOD als een 

perzoon op zich zeiven befchouwt, een tyd (indien 

men zoo fpreeken mag, eer nog de tyd begon) geweest, 

wanneer hy nog niet daar was: 'er is daar 

en tegen, indien men zich hem, zonder eene eigene 

perzoonlykheid, voordek, nooit een tyd geweest, 

wanneer hy niet zoude bedaan hebben. Als 

Zcon van GOD bedaat hy eerst zederd de fcheppinge 

der wereld; want het Zoonfchap heeft hy door 

middel van de teelinge verkreegen: als wysheid en 

verftand des Vaders is hy 'er altyd geweest: want 

GOD is nooit geweest zonder verdand en wysheid. 

Naar deeze manier van denken, was de Zoon dus 

maar oirfpronglyk eene eigenfchap des Vaders, naar 

welke hy wys is, een denkbeeld, het welk nog ten 

tyde van ADGDSTINÜS eenige Christenen koesterden 

(ƒ), maar die bydefcheppingeder wereld door 

(e) IIIPPOLYT. adv. Noetum. Cap. 10, 

hem 

(ƒ) AUGUSTINUS Lib. VI. de Trinitatec. 2. 3. p. 598. Opp. 

Tom. VIII.


hem tot eenen perzoon gemaakt werdt en haare eigen 

heftaanlykheid verkreeg. 

Anderen mishaagt dit gevoelen; zy kennen noch 

het in GOD zonder perzoonlykheid verborgen geweest 

zyn de beftaan van het woord, noch de eerst by 

de fcheppinge der wereld volbrachte voortbrenging 

.van hetzelve. Eer GOD deeze wereld fchiep, zeiden 

zy, bracht hyin den or.afmeetlyken fchoot der eenwigheid 

eene wereld van geesten voort, enzyneerfte 

vcortbrengzel was het woord, hetwelk de verhevenfte 

Aeon is. Eene uitdrukking, waar van zichreeds 

CLEMENS van Alexandrién bedient, en weshalven ME 

THODIUS hem den oudjlen onder de Aeonen noemt (g). 

Gelyk het daarom by het voortbrengen van de wereld 

der geesten, enkel en alleen van den wil van 

GOD afhing, of dezelve daadlyk beftaan zoude dan 

met, zoo hing ook het voortbrengen van den Zoon 

enkel van den wil van GOD af. Een denkbeeld, hetwelk 

reeds JUSTINUS de martelaar heeft voorgedraagen 

(h). Anderen in tegendeel begreepen, dat, 

gehk het vuur nooit zonder glans zyn kan, ook de 

Vader nooit zonder den Zoon geweest zy. Een 

denkbeeld, waaromtrent naderhand iets meer zal 

voorkomen. 

By de uitdrukkinge van METHODIUS , wanneer 

hy CHRISTUS den oudtien onder de Aeonen noemt, 

herinnert elk zich zeer gemakiyk aan de joodfche 

begrippen, en aan den ADAM KADMON van de Kabbalisten, 

dien zy den eerstgebooren zoon, den oud- 

(g) METHODIUS in Symp. p. 79, 

(A) JUSTIN. Dialog. cum Tryph. p. 221 

ften


ften onder alle zoonen des hoogden Vaders noemen. 

Dit was ook in de daad geheel en al het gevoelen 

van deezen grooten Kerkleeraar omtrent den 

perzoon van CHRISTUS , en hy dryft hetzelve zoo 

verre, dat hy zelfs beweert, dat CHRISTUS reeds 

in ADAM de menschlyke natuur heeft aangenomen, 

en dat ADAM niet Hechts een voorbeeld van hem, 

maar de CHRISTUS zelf geweest zy: dat ADAM echter 

door den val van de tegenwoordigheid van hel: 

voord is beroofd geworden, hetwelk daar op ten 

tweeden maale in MARIA , de menschlyke natuur 

heeft aangenomen (i). Het zoude in de daad der 

moeite wel waardig zyn, dat men eens eene volledige 

verzameling van alle foortgelyke denkbeelden 

byëen zocht. Dit zoude een groot licht ontlteeken, 

en gewislyk in verfcheiden opzichten zeer 

nuttig zyn. 

Zoo verfchillend dacht men reeds vóór den tyd 

van de Synode te Nicea over dit ff.uk; en zoo verfchillend 

moesten de gevoelens noodzaaklyk uitvallen 

, zoo draa men zich met het onderzoek van 

deeze voorwerpen bezig hieldt, die men in ftiite 

had moeten aanbidden, maar niet poogen te doorgronden. 

Want welke van alle deeze verfchillende 

meeningen toch is wel zoo naauwkeurig en bepaald 

door de uitfpraak van de H. Schrift beflist, dat men 

voor de volkomen echtheid derzelve zoude kunnen 

in flaan? 

Even zoo verdeeld zyn de gevoelens, wanneer 

*er van het wezen en de natuur van deezen Perzoon 

(i) METHODIUS a. n. O. in CQMEEFISII JUÜ. Novisf. 

ge-

Hoofdft. VIL Over Christus. 15 

gcfprooken wordt. Twee hoofdgevoelens treft men 

aan, waar over de christelyke Leeraars reeds lange 

vóór de Synode te Nisea zyn verdeeld geweest, terwyl 

naamlyk eenigen hem voor een fchepzel en wel 

van eene byzondere natuur, en anderen voor een 

zodanig wezen hielden, hetwelk uit het Wezen of 

de natuur van GOD zeiven uitgegaan , en daarom 

van hetzelve niet wezenlyk onderfcheiden zy. Het 

eerfte was, gelyk elk weet, het denkbeeld van A- 

RIUS. Zonder 'er echter eens van te gewagen, dat 

reeds vóór hem LUCIANUS de martelaar dit gevoelen 

gekoesterd had, en dat verfcheiden Bisfchop, 

pen in de vierde eeuw even zoo dachten, was dit, 

evenwel een gevoelen, hetwelk toen niet eerst uitgedacht, 

rmar reeds lange te vooren door verfcheidene 

Christenen aangenomen was. PAULUS noemt 

hem den Zoon van GOD , den eerstgebooren van alle 

fchepzelen. JOHANNES noemt hem in de Openbaaïinge 

het begin der fcheppinge; en deeze uitdrukkingen 

gaven 'er waarfchynlyk aanleidinge toe, om 

hem mede te plaatzen in de reye der dingen, die 

GOD door zyne machtfpreuk en wil hadt voortgebracht. 

Men onderfcheidde hem evenwel zoodanig 

van dezelve, dat men hem niet alleen ten opzichte 

der voorbeftaanlykheid een voorrecht boven die inruimde 

, maar ook geloofde, dat hy van dezelve 

wezenlyk onderfcheiden was, en tusfchen deeze en 

de Godheid, als het ware, iu het micden ftond. 

Zoo dacht reeds DXONYSKIS van AUxan&rïèn in de 

derde eeuw (AV). .ATHANASIUS heeft hem, wel is 

waar, 

(A) HUETIUS %n Origenianis. Quce:>. II. p, 36.

i

lïoofdft. VnV Qvér Christus. jj 

vermoeden. Zoo veel kan men wel zeggefl, dat! 

allen, die in de wysbegeerte het ftelzel van de tilt' 

vloeijinge (emanatie) aannamen, of GOD als den 

eerften oirfprong en bron van alle geestlyke wezens 1 

befchouwden, ook dit denkbeeld omtrent CHRIS* 

TÜS koesterden. Daarom echter beweerden waaflyk 

nog niet allen, die zeiden, dat CHRISTUS uifl 

het wezen des Vaders ontftaan was, dat hy zulk 

een waare en wezenlyke GOD zy, als de Vader. 

RIGENES fchroomt niet van de Êngelen te zeggen j 

dat zy van een gelyk wezen met GOD zyn (m); en 

reeds lange vóór hem zegt de opfteller van de Ho» 

milien, welke men , als door CLEMENS vervaardigd 

, opgeeft, van de Engelen : zy zyn uit God 

voortgefprooten , en van gelyk wezen met hem, maat 

daarom niets minder dan Goden (71). Een aanhanger 

van dit leerfielzel konde derhalven zeer wel de me» 

dewezigheid van den Zoone GODS beweeren, enevenwel 

ontkennen, dat hy in den zelfden zin GOD 

was, als de Vader, maar hem flechts voor eenen 

verheevenen Aeoh houden, die door deeerstgeboor* 

te, en doordien GOD hem tot eenen Heer over alles 

gefield had, den rang had boven de overigen, die 

even zoo als hy uit de Godheid waren ontfprooten* 

Men ziet hier uit blykbaar, dat zelfs by hen, die dit 

denkbeeld omuent de medewezigheid omhelsden, 

een zeer gewichtig onderfcheid in hunne denkwyze 

konde plaats vinden. Hoe verfchillend men om. 

(m) PHOTIUS in Bibliothec. Cod. CLXXIX. 

(n) Homil. XVI. hum. VI. 

II. DEEL. £ 

trens


trcnt dit ftuk gedacht heeft, ziet men duidelyk , 

zoo draa men de moeite neemt, om de uitdrukkingen 

en denkbeelden te verzamelen, devvelken daaromtrent 

by de rechtzinnige Kerkieeraaren zeiven 

voorkomen. Zoo bedient zich JCSTINUS de martelaar, 

omtrent CHRISTUS van de uitdrukking Ttfe^n, 

tiitfchieting, en hecht daar aan het denkbeeld, dat 

hy zoo uit den Vader is uitgegaan, gelyk een woord 

of de adem uit 's menfchen mond gaat (o). TER 

TULLIANUS merkt hem aan als een Godlyk uitvloeizei, 

het welk zoo uit den Vader is uitgegaan, gelyk 

het water uit eenen bron ontfpringt fj>). Dat 

beiden aan CHRISTUS demedewezigheid hebben toegekend, 

befpeurt elk, zonder dat men eens die plaatzen 

behoeft in aanmerking te neemen, welke BULL 

tendienleinde heeft aangehaald (q). Maar beiden beweeren 

met hunne vergelykingen geheel iets anders, 

dan het gene men naaderhand voor de rechtzinnige 

leere der Kerke omtrent dit ftuk heeft uitgevent, 

en TERTULLIANUS gaat zelfs zoo verre , 

dat hy wil, dat de Vader alleen Hechts de geheele 

zelfftandigheid der Godheid zy, de Zoon daar en 

tegen flechts een gedeelte, eene portie van dezelve. 

Een denkbeeld, waar op men noodwendig moest 

komen, zoo draa men den Zoon flechts voor een 

uitvloeizel van het Godlyk wezen hieldt. Het is 

waar,, TERTULLIANUS en ORIGENES , hoewel de 

laatfte de uitdrukking, waar van zich JUSTINUS de 

(o) JUSTIN. Dial. cwn Tryph. p. 221. 

(j>) TERTULLIANUS. adv. Praxiam. C. 8. 

(j) Deferfio lidei Kica.n.i>eÜ. II. c. 4. 

Mar-

Hoofdft. VIL Over Christus. tg 

Martelaar en TERTULLIANUS bedienen, als kettery 

verwerpt, beweezen, dat'er nooit een tyd geweest 

is, dat de Zoon niet op zoodanig eene wyze van 

den Vader afgedamd ware;'maar TERTULLIANUS 

verbindt daar mede het denkbeeld van lighaamlykheid 

van GOD , hetwelk hem in het algemeen eigen 

was. ATHENAGORAS dacht even zoo, toen hy 

CHRISTUS een denkbeeld noemde, eene kracht, wel. 

ke van GOD uitvloeit. Hy noemt hem het eerfti 

voortbrengzel van den Vader; maar hy onderfcheidt 

hem uitdruklyk van alle gefchapene dingen (r), 

TATIANUS in de tweede eeuw, toen hy nog tot de 

rechtzinnige Kerk behoorde , konde 'er niet toe 

belluiten, om de uitdrukking, geteeld en gebooren 

zyn, van den Zoon GODS te laaten gelden, dewyl 

zulks iets lighaamlyks voorönderftelle, en men daar 

door noodzaaklyker wyze op het denkbeeld gebracht 

wordt van eene verandering, welke in de 

Godheid zoude gebeurd zyn, maar hy wilde, mea 

zoude van den Zoone GODS zeggen, dat hy van den 

Vader was uitgegaan. Naar TERTULLIANUS meening, 

was de teeling van den Zoon, in de daad eene uitbreiding 

van het Godlyk wezen (y). Alles wankelde 

by deeze Leeraarer heen en weder, en men mochc 

'er nog zoo zeer in overëenftemmen, dat de Zoon 

uit het Godlyk wezen des Vaders zyn wezen heeft 3 

evenwel vondt men by nader bepaaling ten aanzien 

van zyne wyze van beftaan niets dan tegenftrydig- 

(r) ATHENAGOB. Legai. p. 10. 

O) Apologat. Cap. 21. 

B 8 

' heid

ao Hoofdft. VII. Over Christus. 

heid in hunne denkbeelden. Eenigen gaven hem 

eene eigene perzoonlykheid, door afzondering van 

zyn wezen van het wezen des Vaders; anderen leidden 

het voortduuren van deeze perzoonlykheid af, 

uit den gcduurigen toevloed van het Godlyk wezen 

des Vaders in het zyne ; anderen namen de perzoonlykheid 

op zekere wyze weg, en zeiden, hy 

Haat met den Vader in zulk eene betrekkinge, als 

glans en warmte met het licht en vuur; anderen 

lieten hem nog geduurig van den Vader uitgaan. 

Bezwaarlyk zoude men twee Kerkvaders in de drie 

eerfte eeuwen vinden, die in hunne denkbeelden 

over dit onderwerp volkomen met eikanderen overëerrftemden: 

en wat dachten die genen toch wel, die 

den Zoon flechts toen eerst eene perzoonlykheid toefchreeven, 

toen de wereld zoude voortgebracht worden, 

en hem te vooren alleen in den Vader lieten beftaan, 

hem tevens even?/el voor een uitvloeizel van 

de hoogfte Godheid houdende. In zulk eenen dool. 

hof van verwerringe geraakt hetmenschlyk verftand 

natuurlyker wyze, wanneer het de paaien overfchreed, 

die GOD zelve gefield heeft. Allen wisten 

zy deuitfpraak van JESUS : niemand kent den Zoon, als 

de Vader alleen! Allen fpraken zy vandeonbegrypelyke 

verborgenheid, welke in deezen perzoon was, 

en allen wilden zy toch den Zoon nader kennen, als 

hy geopenbaard was, en even dat gene bevatten 

en verklaaren, wat zy voor onbegrypiyk hielden. 

Welk-eene tegenftrydigheid! 

Nergens heerscht meerdere overéénflemming by 

de ouden, dan ten aanzien van het denkbeeld, datzy 

den

Hoofdft. VII. Over Christus. ar 

den Zoon voor minder erkenden, dan den Vader, en 

aan den eerften alleen toekenden, dat hy de God boven 

alles was. Uithet verwyt, hetwelk CELSUS den Christenen 

doet, dat zy den Zoone GODS boven den Vader 

verhieven, kan men wel is waar het vermoeden afleiden, 

dat eenige Christenen hunne denkbeelden te 

hoog lieten gaan, en geloofden, dat de Zoon de hoog. 

fie God was. Maar het algemeen geliefkoosd gevoelen 

was toch altyd dit, dat de Zoon minder was dan 

de Vader, en niet de GOD boven alles of de noogfte 

GOD. ORIGENES zegt daarom tot CELSUS : Het is " 

mooglyk, dat eenigen zoo flout zyn om tebeweeren, dat 

de verlos/er de God boven alles zy. • Maar wy zyn van 

'zulk. een gevoelen niet, en gelooven het woord, hetwelk 

hy ons zelf geopenbaard heeft: de Vader, die my gezon 

den heeft, is grooter dan ik (t). Was het ORIGENESmaar 

alleen, die zoo gedacht had, men zoude dit 

gevoelen onder de menigte ketteryen, deezen geleerden 

Kerkleeraar aangewreeven, kunnen tellen. Dan 

vóór de Synode vvaNicea isbyna het algemeen heerfchend 

denkbeeld onder de Christenen geweest, dat 

de Zoon een aan den Vader ondergefchikt wezen zy, 

welk aan den Vader als den hopgften GOD onderworpen 

is , en van wien hy zich als eenen Middelaar, 

Afgezant en Volbrenger van zynen wil bediend 

heeft. Zoo zegt JUSTINUS de Martelaar, 

({) ORIGENES Contra Celfum Lib. VInl. p. 387. vergeleeken 

EUSEB. Contra Marcell. Lib. I. Gap, I. p. 8. Ziet 

hier by het eerfis deel van die boek, pag. 132. nota (g) 

Vtriaaler, 

B3 

dat


dat de Vader, als GOD, Schepper, Heer en Regee» 

rer door zynen Zoon alles bereid en geordend heeft, 

en dat dezelve den Vader en Heeve onderworpen en zynen 

wille dienstbaar is (V). THEOPHILUS vanAntiochien 

befchouwt hem als den ondermeester, van wien 

zich de hoogfte GOD by de fcheppinge der wereld 

bediend heeft (v). TERTULLIANUS denkt even 

zoo, en befchouwt dit gevoelen als een middel, om 

de tegenwerping te keer te gaan, als of de Christenen 

drie Goden aanbaden, om dat de éénheid toch 

dezelfde bleef, dewyl de Zoon en de H. Geest van 

den Vader alleenlyk hunnen oirfprong hadden en aan 

hem onderworpen waren (w). Men mochte mis- 

fchien denken, dat IRENÊUS en HIPPOLYTUS in dit 

ftuk anders gedacht hadden als hunne tydgenooten: 

want de éerfte noemt CHRISTUS het woord boven alles, 

en de laatfte noemt hem uitdruklyk den God 

boven alles (a). Beiden echter doen zulks alleenlyk 

in die betrekking, dat alles door den Zoon gemaakt 

is naar den wil van GOD , en den Vader hem alles 

heeft overgegeeven: en op dezelfde plaats, waar 

HIPPOLYTUS den Zoon den God boven alles noemt, 

zegt hy, dat de Vader over hem heerfche, en dat alles 

te gelyk met CHRISTUS aan den eenigen GOD onder- 

(«) JUSTIN. Mart. Apolog, I. p, 44. en HUETIUS in Ori- 

genian. Ouast. II. p. 38. 

(v) THEOPH. ad Autolyc. p. 88. 

(ie) TERTULL. adv. Praxian. Cap. 2. 3. 

(s) IRENSUS adv. Harcs. p. 428. ediiï. Onox. en Iiirro 

1YT, adv, Neé'tum. p. 19.

Hoofdfi. VII. Over Christus. 13 

derworpen is. Meerdere plaatzen van die natuur 

hebben PETAVIÜS en BULL uit de Kerkvaderen by 

een verzamelt. Ook konde men niet wel een ander 

denkbeeld vormen, wanneer men alles overweegt, 

het gene van CHRISTUS gezegd wordt. Eene volkomeneoveréénftemming 

was echter ook hieromtrent niet 

te verwachten, en wanneer eenigen den Zoon in de 

dood naar deszelfs wezen voor minder, hielden dan 

den Vader, verftonden anderen zulks alleenlyk omtrent 

den tyd, vermits de Vader eerder had beftaan 

dan de Zoon; anderen wederom fchreeven den Vader 

alleen daarom eenen voorrang boven den Zoon 

toe, om dat hy alleen de ongebooren was, en zyn 

wezen en beftaan aan niemand anders te danken 

had; anderen koesterden wederom andere denkbeelden. 

Door de Synode te Nicea is ten aanzien van 

deeze leere der Christenen, eene zeer gewichtige verandering 

voorgevallen, en, terwyl men tot hier toe 

dan eens dit, dan wederom een ander gevoelen 

hieromtrent omhelsd had, werdt 'er nu zelfs by 

derechtzinnigfte Kerkleeraaren, bepaalden vastgefteld, 

hoedanig de geheele Christenheid omtrent 

dit ftuk denken moest. Men moet zich hierby 

te binnen brengen, dat het aantal der genen , die 

op dit Concilie vergaderd waren en de overhand 

hadden, niet zoo groot geweest is, dat men derzelver 

overftemming, als die der geheele Christenheid 

befchouwen konde. Even zoo min moet men 

denken, datzy, die het ten dien tyde op zich namen, 

om degeloofsleere der Christenen te bepaalen, 

B 4 juist

«4 , Hoofdft. VII. Over Christus. 

juist de geleerdfte waren. Wanneer men ook niet 

wil laaten doorgaan, wat men anders wel van hen 

gezegd heeft, dat zy voor het grootfle gedeelte 

zeer domme en onweetende lieden zyn geweest; is 

dit evenwel zeker, dat zy in de uitlegkunde der 

Heilige Schriften niet beter ervaaren waren, dan 

hunne voorgangers. Men wil ook de vraag niet 

opperen, of 'er wel in het algemeen eene wet kan 

of mag gegeeven worden, waar door het menschlyk 

verftand genoodzaakt wordt, om dit denkbeeld 

van eene zaak te hebben, en geen ander? Genoeg, 

dat in deeze vergaderinge van de vaderen te Nicea 

de wet werdt gemaakt, en als het geloof der algemeene 

en rechtzinnige kerke opgegeeven, dat de 

Zoon, de eerstgebooren van alle fchepzelen, niet 

gemaakt noch gefchapen, gelyk DIONYSIUS van Alexandrim, 

LUCIANUS en anderen geleerd hadden, 

maar door den Vader geteeld is: dat de Vader niet 

alleen van eeuwigheid, maar de Zoon even zoo eeuwig 

is als de Vader, en niet eerst by de fcheppinge 

der wereld is voortgebracht geworden, gelyk 

JUSTINUS, HIPPOLYTUS, TERTULLIANUS, en andere 

Kerklecaaren geloofd hebben: dat de tceling 

van den Zoon niet van den vryen wil van den Vader 

Jtöèft afgehangen. gelyk JUSTINUS de Martelaar en 

andere oude Kerkleeraars geloofd hebben, maar dat 

die wezenlyk en noodzaaklyk zy: dat de Zoon niet 

uit niets voortgebracht of van eene vreemde natuur 

is , gelyk DIOKYSTUS van Alexandrien en andere 

hadden gemeend, maar dat hy uit het wezen des 

Vaders ook zyn wezen trek: dat de Zoon niet door 

af,


gffcheidinge, of gelyk een uitvloeizel, zyn wezen 

van den Vader heeft, gelyk verfcheiden rechtzinnige 

Leeraars zich de zaak hebben voorgefteld; 

maar licht van licht, GOD van den waaren GOD zy: 

dat hy niet minder was dan de Vader, niet maar alleen 

een gedeelte van de Godlyke zelfftandigheid 

bezit, gelyk byna de geheele aloude Christelyke 

Kerke gedacht heeft, maar dat hyéén met denzelven 

en hem in waardigheid, macht, eigenfchappen en 

eere, even als in wezen gelyk was enz. 

Zeer veel konde men op deeze bepaalingen der 

Niceenfche vaderen aanmerken (*). Zoo was by 

voorbeeld hun geloof gewislyk niet volkomen het 

zelfde als dat van ALEXANDER van Alexandrien, 

door wien de twist met ARITJS was verwekt. 

Want ALEXANDER was zelf van gevoelen, 

dat de Vader grooter was dan de Zoon, en befchouwt 

deezen laatften , flechts als een midden of tusfchen 

wezen, het welk tusfchen den GOD en de wereld, 

der geesten in het midden ftond fjy). Daarby had 

ALE- 

(*) Ja wel, ware 'er veel op aan te merken, al ware 

het maar alleenlyk dit, hoe die vaders alles zoo naauwkeurig 

wisten te bepaalen, daar evenwel de H. Schrift 

zelve zwygt, hoe fyn uitgepluisd alle die denkbeelden zyn, 

hoe zeer zy in eikanderen loopen, en hoemoeifelyk ja onmooglyk 

om te bevatten. Gelukkig, dat van 't begrypen 

en geiooven van dergelyke uitpluizingen en bepaalingen, de 

zaligheid niet afhangt, want anders — werdt geen mensch 

zalig. Vertaaler. 

(y) THEODORET. Hist. Eed. Lib. I. c, 4. 

. B 5

25 HoafdlT. VIL Over Christin. 

ALEXANDER het denkbeeld gekoesterd, dat de Zoon 

te vooren flechts in GOD beftaau had, maar by de 

fcheppinge der wereld eerst was voortgebracht, en 

eene perzoonlykheid op zich zeiven had verkreegen 

(z). Insgelyks was ook de uitdrukking medewezig, 

homoufioi, welke op deeze vergadering als de 

leuze der rechtzinnigen befchouwd werdt, niet alleen 

zulk eene, die 55 jaaren te vooren door de te 

Antiochien vergaderde vaderen als valsch verworpen 

was, maar waar van zich ook reeds in de derde 

eeuw de Maniche'én bediend hadden, omtrent de Godlyke 

perzoonen (a). Ook de uitdrukking licht van 

licht, en de vergelyking, waar van zich ATHANA 

SIUS, en zy, die reeds vóór hem den Zoon voor 

een uitvloeizei des Vaders hielden, bedienden, dat de 

Zoon naamlyk tot den Vader in even dezelfde betrekkinge 

Hond, als de flraalen tot de zonne, was dezelfde, 

waar van de Sabbelliaanen hadden gebruik 

gemaakt (b~). Alle dergelyke onderzoekingen echter 

zyn hier te breedvoerig, en elk, die eenigermaate 

een denkbeeld van de zaak heeft, ziet buiten 

dien wel in, dat, dewyl men dit niet wilde aanneemen, 

om dat en gelyk deeze, en dat niet, om dat 

en gelyk die het gezegd had, 'er eindelyk iets zoo- 

da- 

(2) ARII Epist. ad Alexand. by ATHANASIUS de Synod. 

p. 729. 

(0) PHOTIUS in Bibliothica. Cod. XXIV, pag. 19. Cod. 

CLXXIX. p. 403. 40 s. 

(6) ATHANASIUS de Decret. Synod. N'.tan. en EPIPHANIUS 

Har es, LXII, p. 513.


danigs uit is voortgekomen, het gene niemand ver» 

llond, zelfs zy niet, die het voordroegen. En by 

flot van zaaken, wanneer men genoeg beweerd had > 

dat de Zoon niet van den Vader is, zoo als SABEL- 

LIÜS en PAULUS van Samofeta het hadden begreepen, 

ook niet zoo, als ARIUS het zich verbeeldde, even 

zoo min, gelyk het eenige rechtzinnigen hadden 

opgevat, die hem voor een uitvloeizei van den Vader 

hielden, ook niet, gelyk GOD weet wie meer 

nog! gedacht had, bleef het toch even zoo duister 

, hoe de Zoon door den Vader voortgebracht 

is, als het te vooren geweest was. Tot eene 

belydenisfe, dat men dit niet konde doorgronden, 

had men immers vroegtydig en veel gemaklyker 

kunnen geraaken. Intusfchen moest dit toch nu het 

geloof der Christenen zyn, en op deeze wyze moest 

elk denken en zich uitdrukken, die hier naamaals 

zalig worden en hier op aarde een rechtgeloovig Christen 

zyn wilde. 

Maar hoewel nu door de Synode te Nicea zulk 

eene wet was vastgefteld, en door kerkelyke zoo 

wel als burgerlyke firaffen voor dit en het toekomftig 

leven, ter bevorderinge van onderlinge overéénftemming 

in denken en gelooven, was bevestigd, 

zoude men evenwel zich in de daad zeer vergisfen, 

indien men gelooven wilde, dat van nu af 

allen daarom éénftemmig zouden hebben gedacht. 

Het menschlyk verftand laat zich iets dergelyksniet 

gebieden, en kerkelyke zoo wel als burgerlyke firaffen 

moogen nog zoo fcherp zyn, nimmer zullen zy 

toch kunnen beletten, dat dit of dat denkbeeld in 

ie-

2 8 

Hoofdft. VII. Over Christus. 

iemand opkomt, wanneer het ook verboden is, indien 

het zich meerder aanbeveelt dan een ander gevoelen, 

het weik naar de wetten rechtzinnig en geoorlofd 

is. Van ketters fpreeken wy hier niet eens. 

Ook is het genoeg bekend, dat 'er, nog naa de 

vergadering te Nicea, verfchillende parcyen genoeg 

over deeze leere onder de Christenen geweest zyn. 

Zelfs ATHANASIUS, diezelfde man, welke te Nicea 

het hoogfte woord gevoerd had, en die ook zoo veel 

voorderechtzinnigeieere, of, gelyk Doctor CLAY- 

TON , bisfchop van Cloglar meent, om zyn aartsbisdom 

(c) geleden heeft, jazelfs ATHANASIUS kan zich 

van het denkbeeld niet ontdoen, dat onder de drie 

pcrzoone, de een grooter is dan de ander, en hy 

trekt alleen zyn woord wederom in, wanneer hem 

by geluk te binnen fchiet, dat hy zelf dit gevoelen te 

NkGi veroordeeld had (d). — Niets was zoo geftreng 

veroordeeld geworden, dan den Zoon van GOD een 

fchepzel des Vaders te noemen; nog naa de Synode 

van Nicea evenwel bedient de H. GREGORIÜS de 

wonderdoener zich van dezelfde uitdrukking 'omtrent 

CHRISTUS, en noemt hem het fchepzel des Vaders 

(e)' Even zoo fterk was ook het gevoelen verworpen, 

dat de Zoon eerst by de fcheppinge der 

wereldêteeld is, of zyne perzoonlykheid verkreegen 

heeft. Dan nog in de vierde eeuw, en niet 

lange naa de vergadering te Nicea, droeg ZENO, 

te) HARWOOD bid '3&£


bisfchop te Verona, zonder naadeel voor zyne rechtzinnigheid, 

deeze meenig voor; en nog in de twaalfde 

eeuw had dezelve eenen aanhanger in RÜPERTÜS 

TUITIENSIS, wien men evenwel niet dit gevoelen» 

maar wel zyn onroomsch denkbeeld omtrent het H. 

Avondmaal heeft ten laste gelegd. VanEosEBics in 

de vierde eeuw, die, nicttegenftaande zyne onderteekening 

te Nicea, evenwel zyne byzondere denkbeelden 

koesterde omtrent de medewezigheid en den geheelen 

perzoon van CHRISTUS, en dat van SYNESÏÜS , 

die geheel in de fmaaJc der nieuwe aanhangers van 

PLATO dacht, zullen wy hier niet eensfpreeken: en 

welke verfchillende denkbeelden zoude men ontmoeten, 

indien men tot de duistere tyden wilde afdaalen 

en alle onderfcheidene denkwyzen opdelven, 

die toen wel plaats gevonden hebben. Van den 

eerften beginne van het Christendom af aan, heeft 

'er nooit ten deezen opzichte eene volkomen overéénftemming 

plaats gehad, en zal'er ook nimmer komen, 

zoo lange de menfchen nog menfchen blyven, 

en door de hand van GOD zoodanig gevormd 

worden, dat zy in hunne manier van cfenken, in 

het vormen van hunne denkbeelden en gevoelens, 

van elkandersn onderfcheiden zyn. Alles, wat men 

doen en verwachten kan, is de betuiging: dit of 

dat is het gevoelen, het welk door de kerke vcor 

rechtzinnig verklaard is. Schoon echter allen geen 

blind geloof bezitten, enzy zich met blinde gehoorzaamheid 

aan de kerklyke uitfpraaken onderwerpen, 

maar wel eens denken: 

Est


Est turba femper argumentum pe^fimi, 

en hunne byzondere denkbeelden aankleevea, zal 

men nimmermeer beletten kunnen. 

Alle deeze gevoelens echter omtrent den perzoon 

desZaligmaakers, die depaalen te buiten gaan, welke 

in de H. Schrift zelve zyn aangetoond, die iets 

meer en bepaalder willen zeggen dan geopenbaard 

is, zyn, gewislyk van dien aart, dat zy tot den 

waaren Godsdienst van CHRISTUS niet behooren, 

en waar van de zedelyke verbetering der menfchen, 

en dus hunne eeuwige gelukzaligheid geenszins afhangt. 

Elke party heeft, wel is waar, aan haare 

verklaaringe gaarne zulk een gewicht willen byzetten, 

deels om zich meer aanzien en aanhangers te verfchaffen 

, deels ook om de tegenparty als zulk eene 

te doen voorkomen , die Godloos was en in den 

grond verderflyke dwaalingen koesterde, en die men 

dus veilig mocht vervolgen en uitroeijen. Daarom 

is het echter nog niet zoo. Ware de zedelyke verbetering 

en de zaligheid der menfchen aan dergelyke 

bovennatuurkundige befpiegelingen, hoe deHeere 

JEZUS de Zoon des Vaders is, hoe hy door den 

Vader is geteeld, hoe zyne natuur en zyn wezen 

gefield is, gehecht; hing het daar van af, dat men 

Athanafiaansch of Ariaansch, Sabelliaansch of Eu. 

febiaansch, Platonisch of GOD weet hoe meer nog, 

over den perzoon des Heeren denkt; wie kan dan 

zalig worden ? Hoe ftaat het dan met de zaligheid 

van JUSTINUS den martelaar, ATHENAGORAS, THE. 

OPHILUS van Antiochiën, DIONYSIUS van Alexan- 

dri-


driën , LUCIANUS den martelaar, GREGORIUS den 

wonderdoener, en van veele andere groote en vroome 

mannen, waar onder eenigen zelfs in de griekfche 

en roomschgezinde Kerk, als heiligen befchouwd 

worden? Men mag wel zeggen, is dat 

de voorwaarde van onze zaligheid en van ons aandeel 

aan JEZUS, gelyk men ons gaarne wilde diets 

maaken, weshalven men aan het geloof aan fymbolen 

en formulieren zulk een aanzien byzet; ódan 

wordt 'er geen mensch zalig. Want niemand, zegt 

CHRISTUS zelf, kent den Zoon, dan de Vader alleen 

(ƒ). Dan dit is de voorwaarde niet van ons 

heil, niet dewaare Godsdienst van CHRISTUS, maar 

een Godsdienst, die partyzucht voedt. Hier ia 

beftaat deeze voorwaarde, dat wy, gelyk de Heere 

CHRISTUS zegt,' aan den geliefden Zoon gelooven, 

en, gelyi- de Godlyke ftemrae van den hemel 

bevolen heeft, hem hoor en moeten. Het opvolgen 

van zyne bevelen, en een hartelyk geloof aan hem, 

zoo dat wy hem als de eenige oirzaak van ons heil 

befehouwen, zie daar de voorwaarde, gelyk hy 

zelf zegt: wie aan hem gelooft, heeft het eeuwige leven. 

Niet, wie weet, hoe hy van den Vader is 

voortgebracht, van wat wezen of welke natuur, en 

hoe hy GOD is enz. Genoeg, dat hy de geliefde 

Zoon, en den Heilland aller menfchen is. Niet, 

wie met ATHANASIUS dit, met ARIUS dat, met SA- 

EELLIUS zich wederom een ander denkbeeld vormt, 

van zyn perzoon en wezen. Dit alles behoort niet 

tot het heil, niet tot dewaare Godsdienst van CHRIS 

TUS ! Waar* 

(ƒ) MATTH. XI. vs. 27.

3 2 Hoofdft. VII. Over Christus. 

Waarom twisten dan de Christenen, en fcheideri 

zich van eikanderen af? Om dingen, die niemand 

zëeker of onfeilbaar weet, en die ook niet tot het 

wezenlyke van den Godsdienst behooren moeten, 

dewyl daaromtrent niets duidelyk geleerd , en de 

zaligheid der menfchen'er niet aan gehecht is. Niemand 

in de wereW is ooit zoo Godloos geweest, dat 

hy een denkbeeld voor valsch erkend, en het zelve 

evenwel met opzet voor waar zoude uitgevent 

hebben. Wie dwaalt, dwaalt niet uit boosheid, 

maar uit gebrek aan doorzicht, en welk is dan het 

waare gevoelen? Niemand, die den Heere CHRIS- 

TCS voor minder heeft gehouden dan den Vader, 

voor zyn fchepzel, of voor een wezen van eene andere 

natuur, als de Vader is, heeft zulks uit verachtinge 

Van zynen Heer en Heilland gedaan, maar 

uit vreeze , om den hoogften GOD , den Vader, 

misfehien te beledigen. Niemand, die den Zoon 

met den Vader gelyk gefield, en zyn aanwezen uit 

het wezen des Vaders afgeleid heeft, heeft zulks 

gedaan, om den Vader te vernederen, maar uit 

vreeze, om den Zoon te beledigen. Beide partyen 

hebben het oogmerk niet gehad, om zich van 

het waare geloof te verwyderen, maar om juist overeenkomflig 

met hetzelve te denken. Wanneer 

de Sabelliaanen , zegt EPIPHANIÜS daarom, eenen 

rechtzinnigen bejegenen, vraagenzy: myn vriend! 

gelooven wy drie Goden of éénen ? (g). Een duidelyk 

bewys, dat", wanneer zy dwaalden, zy geen 

oogmerk hadden, om zich van den grond der chris* 

Qr) EnriiANius Hares. LXI1. p. 514, 

te-


telyke waarheid te verwyderen, maar veel meer 

om die met allen yver aan te kleeven, en dat zy 

het tegen overgeftelde gevoelen als zoodanig befchouwden, 

dat daar door de waarheid van het 

Christendom en de leefe van den eenigen waaren 

GOD gefchonden werdc. Inde daad, wie zóó dwaalt, 

verdient niet vervolgd, gehaat, veracht en van de 

christelyke broederliefde uitgefloten te worden. 

Gehoorzaamheid is beter dan offerharide, en de 

liefde toe GOD en JEZUS CHRISTUS, gepaard met 

wederzydfche liefde jegens eikanderen beter, dan 

alle hairklooveryen. Wat baat het toch, diepzinnig 

over de Drieéénheid en het wezen der Godlyke 

Perzoonen te redentwisten, dit of dat gevoelen 

daaromtrent te verdeedigen, wanneer het aan dat 

gene ontbreekt, waar door men GODE behaagen 

kan? Het komt GODE alleen toe, om deeze vraagen 

te beflisfen en te bepaalen , welk denkbeeld 

het echte is. Waare Godzaligheid hangt niet van 

deeze denkbeelden af; zy groeit op eiken grond en 

bodem, en naar deeze alleen zal elk van GOD lof 

wedervaaren. De deuren der zaligheid worden ons 

niet daarom geopend, dewyl men deeze of gene 

geloofsleuze heeft, even als eene parole, om in 

tyd van oorlog in eene vestinge binnen gelaaten te 

worden. Geloof en deugd baant den weg, en aan 

den genen, die zyne ftemme hoor en 3 geeft CHRIS- 

TUS het eeuwige leven. 

Amen ! met hart en ziel Amen 1 wat het laatfte betreft. 

Venaaler, 

II. DEEL. C AGT-

34 Hoofdft. VIII. Over den H. Geelt. 

A G T S T E H O O F D S T U K . 

Over den H. Geest. 

Zeer weinig is het, wat'er in deH. Schrift omtrent 

den H. Geest gezegd wordt. Dat door den H. 

Geest, geest van CHRISTUS, geest destleeren enz. 

in de boeken van het N. T. christelyke neigingen, 

een godzalig niet zinnelyk gedrag, byzondere byftand 

van GOD, buitengewoone gaaven, vermoogens, 

krachtvan GOD verftaan wordt, behoeftgeen 

bewys, maar blykt aan elk verftandig Christen, 

die deeze boeken leest, duidelyk genoeg. Zomtyds 

wordt geest, Heilige Geest ook als een perzoon 

voorgefteld: maar het is ook zeeker, dat meermaalen 

in de H. Schrift voorwerpen als perzoonen wor. 

den voorgefteld, die eigenlyk geene perzoonen 

zyn. Op andere plaatzen fchynt men geene per. 

zoonverbeelding te vinden, maar 'er fchynt in de 

daad van een wezen gefprooken te worden, het 

welk eenen byzonder hoogen rang bekleed. Wat 

dit echter voor een wezen zy, in welk eene betrek, 

kinge het zelve met GOD en CHRISTUS ftaat, daaromtrent 

wordt in het geheel niets bepaalds gezegd. 

Nergens wordt hy in de H. Schrift God genoemd, 

gelyk CHRISTUS (*): nergens woidt 5 

er iets gezegd 

om- 

(*) Uitdnildyk GOD genoemd, wil de Schryver waar- 

fchynlyk zeggen. Voor 't overige blykt uit dit ge'.egde, 

»iyns bedunkens, dat onze Schryver 'er wel verre van af 

is.

Hoofdft, VIII. Om den H. Geest 35 

omtrent deszelfs verëeringe, gelyk omtrent de vereeringe 

van CHRISTUS , die naar den wil des Vaders 

, gelyk de Vader zelf geëerbiedigd moet worden. 

Het baart derhalven geene verwondering, 

dat men ook zederd den tyd, toen de fchriftlyke 

opftelien der Apostelen reeds algemeen bekend waren 

by de Christenen, een zeer groot onderfcheid 

van denkbeelden en gevoelens omtrent deeze leere 

aantreft. GREGORIUS NAZIANZENUS zegt daarom 

nog tenzynen tyde, dat de fchrift daaromtrent niets 

duidelyks zegt, naamlyk of de H. Geest eene 

kracht of werking der Godheid, dan een fchepzel of 

een perzoon der Godheid zy (a). 

Deeze verfcheidenheid van gevoelens neemt nog 

meer toe, wanneer men bedenkt, dat Jooden en 

Heidenen, indien ook het ililzwygen der H. Schrift 

betreffende dit ftuk 'er niet reeds aanleiding toe 

gaf, en het als het ware aan elk overliet, welke 

denkbeelden hy zich van dit wezen vormen wil, 

naar hunne geheele dcnkwyze in het algemeen, 

hieromtrent zeer van elkandcren moesten verfchillen. 

By de Jooden dacht men reeds zeer ongelykvormig 

desaangaande, en wanneer eenigen door den 

H. 

is, om de Godheid van CHRISTUS geheel en al te ontkennen, 

hoe zeer men dit misfchien, wanneer men 't voorige 

hoofdftuk maar oppervlakkig leest, mocht denken, maar dat 

hy alleenlyk die diepzinnige uitpluizingen en bepaalingen 

daaromtrent verwerpt. Aanm. van den Vertaaler. 

(a) GREGORII Nazianz. Orat. de Spirit. S. Opp. p. 220. 

ediiï. Bafil. 

C 3

5$ Hoofdft. VIII. Over den H. Geen. 

H. Geen buitengewoone gaaven, als van voorzeg, 

ginge'en wonderkrachten, anderen Godlyke eigenfchappen 

verltonden, of insgelyks aan byzondere 

natuurlyke vermoogens deezen naam toeeigenden, 

hielden anderen dien wederom voor een hooger wezen 

, voor een der eerde geestelyke uitvloeizels der 

Godheid, zonder aan andere begrippen te denken, 

ontleend uit de Oosterfche wysbegeerte of uit die van 

PLATO. Men heeft de Valentiniaanen ten laste gelegd, 

dat zy zeiden, de Aarts-engelen waren uit den 

H. Geest gemaakt, die in den beginne over het water 

gezweefd had. Maar dit denkbeeld vond reeds 

lange te vooren by de Jooden plaats, die den H. 

Geest dat fyne geestelyk lighaam noemen, waaruit 

de Engelen en menschlyke zielen gemaakt zyn (fc). 

Zoo draa'er Jooden wysgeerig dachten, dan waren 

ook hunne denkbeelden aangaande den H: Geest 

naar die wysbegeerte gevormd, dewelke zy toegedaan 

waren; het gemeenzaamst echter was dat denkbeeld 

by hen, waar door zy zich daar onder den allesleevendigmaakenden, 

vormenden geest voorftelden, 

welke by de fcheppinge der wereld der dofte 

was ingegooten, of waar mede dezelve toen wa» 

vervuld geworden. 

By de Heidenen moesten de begrippen desaan» 

gaande niet minder verfchillende uitvallen, voornaamlyk 

naar maate de wysbegeerte gefteld was, 

welke men was toegedaan. Men moet derhalven 

nergens minder aan denken, dan aan eene volmaakte 

overéênftemming onder de Christenen van de 

eer- 

(i) Libr. Cosri p. go. 311.

Hoofdft. VIII. Over den H. Geest. 37 

eerfte eeuwen, en het behoeft niemand te verwon- 

deren, dat eenigen, volgens GREGORIUS NAZIAN- 

ZENUS den rechtzinnigen verweeten, dat door hem 

een nieuwe en onfchriftmaatige GOD werdt ingevoerd 

(V). CLEMENS van Romen, die ten tydeder 

Apostelen leefde, fchynt aan niets anders dan aan 

gaaven en kracht van GOD te denken, wanneer hy 

zegt: hebben wy niet éénen God en eenen CHRISTUS , en 

eenen gee t, die over ons uitgejlort is (d). By JUS 

TINUS de Martelaar komt eene merkwaardige plaats 

voor ten deezen opzichte, waar uit duidelyk blykt, 

dat deeze Kerkvader, niet tegenftaande zyne ove. 

rige rechtzinnigheid, den H. Geest noch voor een 

Godlyk perzoon, noch in het algemeen voor een 

voorwerp gehouden heeft , het welk men Godsdienftigen 

eerbied moest toedraagen. JUSTINUS 

vraagt naamlyk, of 'er wel ooit iemand in de H. 

Schrift God en Heer wordt genoemd, en a's een 

voorwerp van aanbiddinge wordt voorgefteld, dan 

de Schepper van het geheel-al en CHRISTUS? en het 

antwoord is: r.een(e). Dat onderden Schepper van 

het geheel-al hier de H. Geest niet tevens mede begreepcn 

wordt, blykt duidelyk daar uit, om dat 

CHRISTUS insgelyks van hem onderfcheiden wordt, 

het welk gewislyk niet zoude gefchiedzyn, wanneer 

door den Schepper hier alleen den Vader werdt 

ver 

ft) Xo'Si» iftit \nnr«

38 Hoofdft. VIII. Over den H. Geest. 

verftaan, daar de Zoon, het woord des Vaders diegene 

is, door wien, gelyk JÜSTINÜS op eene andere 

plaats zegt, de Vader alles gemaakt heeft. Hy 

erkent den H. Geest dus even zoo min voor GOD 

en Heer, als in het algemeen voor iemand, dien 

men aanbidden moet, maar dit komt, zyns bedunkens, 

alleen den Vader en CHRISTUS toe: wantook 

ten opzichte van CHRISTUS zeiven, laat deeze Kerkvader 

deszelfs aanbidding alleenlyk van den wil en 

het bevel van GOD afhangen, gelyk uit h.et voorgaande 

duidelyk blykt. Dan JUSTINUS konde ook, 

naar zyne begrippen, niet anders oirdeelen: want 

naar zyn gevoelen is de H. Geest niets anders dan 

genadegefchenk, Godlyke kracht en werkinge, of, 

gelyk PLATO het noemt, op wien hy zich beroept, 

«W (ƒ)• 

Ik weet niet, of men ATHENAGORAS ook hier by 

voegen moete. Uit de plaatzen, in de aanmerkinge 

aangehaald, fchynt het tegendeel te blyken, 

waar in de H. Geest als een van GOD zoodanig uitvloeijend 

wezen wordt voorgefteld, gelyk defi raaien 

van de zonne uitgaan, of gelyk het licht van het 

vuur (g). Hy wordt 'er echter niet God genoemd, 

hoewel zulks omtrent beiden, Vader en Zoon uitdruklyk 

gezegd wordt, en insgelyks wordt'er ook 

maar van GOD alleen en van zyn onaffcheidlyk 

woord "gezegd, dat hun alle dingen onderworpen 

zyn. By die vergelyking vervalt alle eigen perzconlyk 

beftaan buiten dien, en, naar het begrip 

van 

(ƒ) Cohmtat. nd Grcecos. p. 30. 

(g) ATHEHAGOKiE Lcgat.pro christ. p. II. 27.


van deezen Kerkvader is de H, Geest een wezen, 

geduurig uit den Vader uitgaande en wederom der» 

waards te rug keerende. THEOPHILUS fchynt 

deszelfs perzooneel beftaan te beweeren. Hy fpreekt 

zelfs van eenen Trias der Godheid, en heeft den 

zonderlingen inval, dat de drie dagen der fcheppinge, 

eer de zon en maan gefchapen werden, een 

voorbeeld van de heilige drieëenheid geweest 

zy (/?)• Een denkbeeld, waar mede hy wel bezwaarlyk 

AUTOLYCUS tot het Christelyk geloof zal 

hebben bekeerd. Men moet hem echter flechts met 

eenige naauwkeurigheid leezen, en men zal ontdekken, 

dat fchoon hy van drieëenheid fpreekt, hy 

evenwel nergens minder aan denkt, dan om aan den 

H. Geest een perzooneel beftaan voor en op zich 

zeiven toe te fchryven. Hy is by hem even dat gene, 

wat de Zoon was, vóór dat hy door de teeling 

eene eigen perzoonlykheid verkreeg, naamlyk flechts 

eene eigenfehap, en even zoo de wysheid van GOD , 

als de Zoon het woord van hem was (0- Enkel onbepaalde 

denkbeelden, die als het ware tusfchen 

een perzooneel en niet perzoneel beftaan in het 

midden ftaan, en de bronnen duidelyk genoeg ver- 

raaden, waar uit zy gefchept zyn, naamlyk 

wysbegeerte. Het waren dus niet maar enkel Gnostiken 

en andere ketters, die de leere van CHRISTUS 

en wysheid van menfchen met elkander paarden: 

dit hebben even zoo vroegtydig rechtzinnige Kerkleer- 

(h) THEOPHILUS ad Autolyc. p. 94. 

(0 THEOPHILUS ad Hutolyr. p, 88. 04, 

C 4


leeraaren gedaan; en wanneer of waar heeft wel 

ooit een geheel ter zyde Hellen van grondflellingen 

plaats gevonden, die men te vooren aangenomen, 

voor echt erkend en geliefkoosd had? 

Onbetwistbaar moet men ook wel hier toe het 

gevoelen reekenen, het welk verfcheidene Kerkvaderen 

hebben gekoesterd, door den H. Geest voor 

een tusfchen wezen te houden, welk tusfchen den 

Vader en den Zoon in het midden ftond, en eigenlyk 

de band was, waar door beiden onder eikanderen 

verëenigd worden (k). Een begrip, waar by 

het nog geduurig twyffelachtig blyft, of men door 

den H. Geest eene Godlyke kracht, dan een perzoon 

verftaat, en hetwelk evenwel waarfchynlyk 

hun allen is eigen geweest, die zich omtrent den 

Vader en Zoon van de uitdrukkinge bedienden, dat 

beiden in en door den Heiligen Geest één waren. Dan 

deeze manier van uitdrukkinge isoirfpronglykuitde 

allerëerfie tyden der Kerke, hetwelk BASILITJS niet 

alleen met voorbeelden van de oudvaders bevestigd 

heeft (0 maar dat ook het gevoelen van ATHENA- 

GORAS fchynt te wezen, wanneer hy zegt, dat de 

Zoon in den Vader en de Vader in den Zoon zy door 

de eenigheid en macht van den Geest (m). 

Intusfchen is het denkbeeld van den H. Geest als 

eenen perzoon vroegtydig genoeg by de Christenen 

aan- 

(*) PETAVII Dogmata Theolog. Tom. II. Lib. VII. de Tri* 

nitate. Cap. 12. p, 410. 

(7) BAPIUUS M. de Spirit. S. opp. Tom. II. p. 358. 

(ns) ATHENAGOR, Legat. prochrist.f. 10.


aangenomen, en voornaamlykzederdde derde eeuw 

algemeen geworden, toen de Sdbelliaanen het volftrekt 

als de rechtzinnige leere der kerke wilden 

hebben aangemerkt, dat men zich den Zoon GODS 

en den H. Geest niet als perzoonen, maar als werkingenvaa 

de éénige Godheid moest voorftellen. Zoo 

veele aanhangers echter deeze manier van denken 

ook kreeg, zoude men zich evenwel zeer vergisfen, 

indien men wilde denken, dat allen oveiéénftemmend 

met eikanderen in hunne gevoelens waren 

geweest: zy zyn veel meer, zoo wel wat betreft 

den oirfprong als den rang van deezen perzoon, 

zeer verdeeld, en rechtzinnige Leeraaren verfchillen 

zoo wel onder eikanderen, als van dat gene, 

wat naaderhand vooi' de rechtzinnige leere der ker« 

ke is opgegeeven. Het is waarfchynlyk, dat by 

menig eenen nog joodfche denkbeelden hebben plaats 

gevonden, en nog in de vyfde eeuw heeft MARIÜS 

VICTORICS, een voor 't overige volmaakt rechtzinnig 

man, die ook tegen de Ariaanen gefchreeven 

heeft, het waarlyk joodfche denkbeeld, dat ook de 

JNazarenen in hun Evangelie hebben voorgedraagen, 

maar men by hem over het hoofd ziet, dat de H. Geest 

de moeder van JEZUS is (jï). Het is naamlyk bekend, 

dat de uitdrukking Geest by de Oosterlingen 

van het vrouwlyke geflacht is, en dat joodfche wys. 

geeren zich dikwerf onder den H. Geest eene verheevene 

vrouwelyke Aeon hebben voorgefteld. Dan 

veel- 

(n) MARIUS VICTÖRINUS in Bibliotheca Max. Patrum. Tom. 

IV. p. 265. 

c s

42 Hoofdft. VIII. Over den ff. Geest. 

veellicht behoort dit gevoelen van MARIUS mede 

tot de zeldzaame verfchyningen in de Christelyke 

geloofsleere. Ten minfien geldt dit van de eigenlyk 

rechtzinnige party: want by de joodsch denkende 

partyen was hetzelve gemeenzaam genoeg, 

gelyk ook EPIPHANIUS reeds heeft opgemerkt (o). 

• Zoo veel te meer echter vindt men andere denkbeelden 

by de overige Christenen, waaronder eenigen, 

naar de denkbeelden, die men uit de Platonifche wysbegeerte 

gehaald had, den H. Geest nu eens als een 

uitvloeizei der Godheid voorftellen, dan eens als 

een wezen, het welk geduurig uit de Godheid uitgaat, 

en wederom derwaards te rug keert, dan wederom 

als een voortbrengzel des Vaders door den 

Zoon, en zomtyds als het voortbrengzel van den 

Zoon; en anderen hem daadlyk in de reije der gcfchapene 

dingen plaatften. In het algemeen, geldt 

hier het zelfde, wat reeds aangaande den perzoon 

•van den Zoon gezegd is, en gelyk de verfchillende 

gevoelens omtrent hem gefield waren, waren zy 

ook noodzaaklyker wyze omtrent den H. Geest, 

met dat onderfcheid alleen, dat de uitdrukkingen, 

die desaangaande worden gebezigd, en de vergely. 

kingen, waar van men zich bediende, ineenennog 

hoogeren graad van die gefteldheidwaren, dat men 

niet weet, hoe het mooglyk geweest is, dat men 

daar aan eenig denkbeeld van perzooneel beftaan 

heeft kunnen hechten. Men kan veilig befluiten, 

dat, wanneer TERTULLIANUS den Zoon van GOD 

flechts 

(o) EriPHAKius Hares. XXIX. num. ly. en XXX, num, 

XFII.


Hechts een gedeelte der Godheid toekent, wanneer 

DIONYSIUS den Zoon een uitvloeizel (»'sr«pp' o,a! 

0 der 

Godheidnoemt, wanneer JUSTINUS de martelaar hem 

als eene fpruite (Vp.^**) der Godheid befchouwt, 

hunne begrippen betreffende den H. Geest gewislyk 

niet beter of van eene waardiger gefteldheidzyn 

geweest. Hem wordt, wel is waar, insgelyks eeuwigheid 

en vooraf beftaan vóór alle fchepzelen toegefchreeven, 

en van hem gezegd, dat hy aan het 

werk der fcheppinge niet minder aandeel heeft gehad, 

dan de Zoon. Maar deeze eeuwigheid is dikwerf 

niets anders, dan eene GOD eeuwig bywoonende 

eigenfchap, en zyn perzooneel beftaan vooronderftelt 

men flechts naa dat van den Zoon, van 

wien hy of voortgebracht is, of door wien hy van 

den Vader is uitgegaan. En wat zyn aandeel aan de 

fcheppinge betreft, hy wordt befchouwd als die gene, 

die eigenlyk alleenlyk het woord by de voortbrenginge 

der wereld gediend heeft, of die even als 

de Zoon, de dienaar en het werktuig van den hoogften 

GOD geweest en aan denzelven onderworpen is. 

IRENJEUS zegt daarom: hem (den Vader} dient tot 

alles, wat hy doen wil zyne voortbrengi?ig en zyn af beeldzei 

, naamlyk de Zoon en de H. Geest of het woord en de 

wysheid, die wederom alle Engelen dienen en onderworpen 

zyn (ƒ>); en T A T I A N U S noemt daarom ook den 

H.^Geest den dienaar 9-

44 Hoofdft. VIII. Over den H. Gsest. 

Zoon voor minder hield dan den Vader, is zulks 

insgelyks ten opzichte van den H. Geest te vermoeden, 

en niet alleen PHOTIUS leerde in de derde eeuw, 

dat de H. Geest geringer zy, dan den Vader en de 

Zoon, maar zelfs ATHANASIUS, die anders tegen 

dezulken yvert, die zeggen, dat de H. Geest minder 

zy dan de Zoon (q), wyst den H. Geest onder 

de drie Godiyke perzoonen de plaats ter linkerhand 

des Vaders aan, en vergeet zich zelfs zoo zeer, dat 

hy met ronde woorden zegt, dat de Zoon grooter zy 

dan de H. Geest (r): ja men kan eigenlyk dan alleen 

van deezen Kerkvader beweeren, dat hy zich zeiven 

in zyne denkbeelden, gelyk gebleeven is, wanneer 

hyaan deAriaanen en aan de Synode van Nicea dacht. 

Aan deeze zoo verfchillende en wankelbaare gevoelens, 

vermits byna geen een onder de oude leer. 

aaren recht wist, welk een denkbeeld hy zich van 

dit wezen vormen moest, moet men het zekerlyk 

toefchryven, dat niet alleen de Synode te Nicea, 

maar ook naa dien tyd de geachtfte Kerkleeraaren 

zich van de uitdrukkinge God omtrent den H. Geest 

hebben onthouden. In de geloofsbelydenisfe, te 

Nicea opgefteld, wordt de Zoon uitdruklyk waare 

God genoemd; maar aangaande den H. Geest 

heerscht 'er nog in dit opzicht een diep ftilzwygen, 

en hoewel ATHANASIUS zyn gevoelen naaderhand 

verklaard, en voor Niceensch heeft uitgegee- 

(ï) ATHANAS. Opp. I. p. 221. 228. 

ven, 

(r) PHOTIUS in Bibliotkec. p. 163. ATHANASIUS de Com. 

mun. Effent. Opp. Tom. I. p. 217. en by HUETIUÏ in Ori- 

gen. p. 36.


Ten, komt evenwel in het Symbolum niets daar van 

voor. AMPHILOCHIÜS meent, wel is waar, dat, 

vermits in de belydenisfe te Nicea gezegd is: ik geloove 

aan den H. Geest enz. daar mede tevens wordt 

aangetoond, dat men omtrent den H. Geest even 

zoo moet denken als van den Vader en Zoon, en 

men hem Godheid en perzoneel beftaan toefchryven 

moete (V). Dan zulks wederlegt zich zelf: en 

zelfs dit, dat 'er, volgens het Conjlantinopoolfche 

byvoegzel, gezegd wordt: die met den Vader en den 

Zoon te gelyk aangebeden en vereerd wordt, is nog geen 

bewys hier voor, of men moest tevens willen beweeren, 

dat JUSTINUS de martelaar, die den Vaderen 

den Zoon alleen als voorwerpen befchouwt, 

waar aan men Godsdienftige verëeringe verfchuU 

digd was, niet flechts den H. Geest, maar ook het 

geheele hemelfche Engelheir voor GOD en Godlyke 

aanbiddinge waardig gehouden had. Want hy zegt: 

Maar deezen (den Vader) en den Zoon, die van hem 

gekomen is, en ons dit geleerd heeft, en het heir der 

overige gelykvormige en gehoorzaame goede Engelen, en 

den profeetifchen Geest, verëeren wy en bidden hen 

aan (t). Wat daarom in het Symbolum van Nicea 

aangaande den H. Geest gezegd wordt, is op verre 

na nog geen bewys, dat de Vaders van deeze vergadering 

den H. Geest voor eenen even zoo Codlyken 

perzoon gehouden hebben als den Zoon. Ea 

dat zy zich uit vreeze, dat men hun mocht ten Jas- 

(0 AMPHILOCHIÜS in COTELEIII monumentis Etcles. Gret. 

Tom, II. p. 99 

CO JUSTIN. Mart. AptUg. II. p. 50. 

te

4


Zoon gereezen waren, en 'er geene eenige onder 

dieverfchillende gevoelens was, welknietj ongemeen 

veele aanhangers kreeg, niet alleen onder de gemeene 

Christenen, maar zelfs onder de Leeraaren 

en Bisfchoppen. Want daar de rechtzinnigen beiden, 

zoo wel hec perzooneel beftaan als de Godheid 

van den H. Geest beweerden , en hem naar 

zyn wezen en waarde met den Vader en Zoon volkomen 

gelyk ftelden, weeken de aanhangers van 

MACEDONITJS, en allen, die ten opzichte der leere 

van den Zoon van GOD niet Niceensch dachten, op 

onderfcheiden wyzen van hen af. Dan eens loochenden 

zy in het algemeen de Godheid van den 

H. Geest, dan hielden zy hem voor een geringer 

wezen, van Vader en Zoon onderfcheiden, nu eens 

voor een fchepzel, dan zelfs enkel voor eene kracht 

van GOD , en fchreeven hem geheel geen perzoonlyk 

beftaan toe, en cindelyk vond men onder beide 

partyen, onder de rechtzinnigen zoo wel als onder 

de onrechtzinnigen, twyffelaars, die 'er niet 

toe konden befluiten, om het een of andere te beweeren. 

—• Gelyk het door de Synode te Nicea 

was bepaald geworden, wat men, indien men een 

rechtzinnige zoon der Kerke zyn wilde, aangaande 

'den Zoon van GOD denken moest, zoo werdt op de 

Synode te Conftantinopolen in het jaar 381 vastge« 

fteld, wat men omtrent den H. Geest moest gevoelen; 

de verfchillende gevoelens van de Macedoniaa. 

nen en van allen , die men daar onder reekenen 

konde, werden verworpen en veroordeeld, endaar 

en tegen bevoolen, dat de H. Geest even zoo zeer 

als


als Vader en Zoon, als wezenlyke GOD befchouwd 

en veiëerd moest worden. Dit was dan nu het echte 

waare geloof der algemeene Kerke, hetwelk ook 

in de Niceenfche geloofsbelydenisfe, als eene nog 

meer naauwkeurige bepaaling, werdt ingelyfd. 

Zoo fterk dit gevoelen echter ook door wetten 

bepaald en by kerkelyke zoo wel als burgerlyke 

flraffen bevolen was; zou men zich evenwel zeer 

vergisfen, indien men meende, dat die wetten en 

ftraffen van die uitwerkinge geweest waren, dat allen 

nu éénsgezind zouden hebben gedacht, en zich in 

hunne denkbeelden alleenlyk naar dat gene gericht, 

wat met de wet overeenkwam. Gelyk geloof en 

overtuiging in het algemeen dingen zyn, die zich 

juist niet bevelen laaten, zoo ging het ook hier, 

en, niettegenftaande de uitfpraak van de Vaderen 

te Conftantinopolen, waagt het niet alleen EÜSTA- 

THIÜS , bisfchop van Sebaste in Armenië», om te 

beflisfen, of men den H. Geest, God dan een fchepzel 

noemen moete; maar de heilige HILARIUS, bisfchop 

van Poitou vermydt zeer zorgvuldig de uitdrukking 

God omtrent den H. Geest, en fcenfchctst 

hem alleenlyk als eene gaave of een gefchenk, welk 

den geloovigen wordt medegedeeld (11). Een denkbeeld, 

waar by nog niet eens dat van perzoon plaats 

vindt. En wanneer deeze Kerkleeraar ook op andere 

plaatzen de perzoonlykheid van den H Geest 

toegeeft, fchynt hy evenwel, van deezen Perzoon 

veel geringere denkbeelden gevormd te hebben , 

dan van den Vader en Zoon: want hy zegt, dat hy 

(«0 HILARIUS de Trinitate Lib. II, p. 7. 10. 

als

Hoofdft. VIII. Óver den H. Geest* 0 

het niet eens waagen wilde, óm den H* Géést eert 

fchepzel te noemen, en by gevolge veel minder den 

Zoon (v). Eene uitdrukking, waar by men on» 

mooglyk eene volmaakte gelykheid van perzoonen 

kan in den zin hebben. En dat niet alleen HILARTes, 

maar veele andere aanzienlyke Leeraaren van 

de rechtzinnige party, zelfs nog naa de Synode te 

Conflantinopolen zich zeer zorgvuldig van de uitdrukkinge 

God omtrent den H. Geest onthouden heb* 

ben, daar van heeft PETAVIUS plaatzen en bewy* 

fcen ten overvloede aangehaald en opgeleeverd (w). 

Alle deeze plaatzen, welke nog naa den tyd der Sy* 

node van Conftantinopolen in de fchriften van veele 

voor het overige rechtzinnige Xerkleeraaren voorko* 

men, kunnen niemand ligt bevreemden. Alles 

kwam voor naamlyk aan op het perzoonlyk beftaan* 

Waar echter dit was vastgefteld, was evenwel de 

leere van medewezigheid, homoufia, medebeftaanlykheid 

of confubftantialiceit nog op verre naa niet 

eene zodanige , welke alles in zich bevattede en 

ophelderde , zoo dat dezelve geene misvattingen 

• verder overliet. Waar de oosterfche denkbeelden 

van de verftandige wezens als uitvloeizels van den 

Vader plaats vonden, konde men medebeftaanlyk* 

heid aan den H. Geest toefchryven, en hem even* 

wel 

(v) HILARIUS ia het zoo even aangehaalde boek. Lib. 

XII. h 93. 

O) PETAVII Dogmata Theolog. Tom. IL Lib. I. de TriniS 

6U Cap. XIV. p. 63. 

IL DEEL. Lr

5o Hoofdft. VIII. Over den II. Geest. 

wel niet voor GOD houden, maar hem op het hoogst 

als eenen verheeven Aeon befchouwen. Want ook 

den Engelen en in het algemeen alle geestelyke wezens 

, fchreef men medebeftaanlykheid met GOD 

toe, gelyk ORIGENES en naa hem CHALCIDIUS gedaan 

heeft, welke laatfte zelfs aan de Engelen eeuwigheid 

toefchryft: en STEPHANUS BARSCDAILLE, 

van wien ASSEMANNI gewaagt (x) heeft zelfs het 

denkbeeld, dat alle fchepzelen eens GODE medewezig 

{[confubjlantiel) zullen worden. 

. Hoe meer men echter de Kerkleeraaren over dit 

ftuk raadpleegt, fchoon men belyden moet, dat 

daaromtrent in hunne fchriften niet zoo veel en niets 

zoo breedvoerigs voorkomt, als over den Zoon, zoo 

veel te meer ontdekt men echter: en hier komt nog 

een gevoelen voor aangaande den H. Geest, hetwelk 

zoo veel te merkwaardiger is, daar hetzelve 

door aanzienlyke Kerkleeraaren is voorgedraagen, 

en des niettegenftaande evenwel van zulk eene gefteldheid 

is, dat rechtzinnigen en onrechtzinnigen, 

men mooge nu met deezen naam beftempelen, wien 

men wil, hetzelve aanflonds verwerpen zullen. Het 

is bekend, dat PLATO der wereld eene ziele gaf, 

welke, naar zyn gevoelen, uit Godlyke natuur, en 

de onverftandige het ftof van eeuwigheid bywoonende 

ziel op eene wonderbaare wyze met elkander 

vermengd, maar naar de denkbeelden der laa- 

tere aanhangers van PLATO, PLOTINUS en PROCLIS, 

van eenen Godk ken oirfprong en zelfs de derde natuur 

van de geheimvolle Trias was. De verfchil- 

len- 

(x) ASSEMAMJNI Bibliotkca CrienU Tm. 11. p. 32.


lende zeldzaame en ten deele raadzelachtige denkbeelden 

over de wereldziel van PLATO zyn hun, die 

de gevoelens der oude wysgeeren kennen, genoeg, 

zaam bewust. En deeze zelfde denkbeelden omtrent 

den H. Geest als de ziel der wereld, vindt men door 

zeer groote mannen van de rechtzinnige party omhelsd. 

Zoo dacht GREGORIUS vmNazianJenen, een 

der fchranderfle Godgeleerden van de vierde eeuw, 

en een man, die wegens zyne vroomheid en vreedzaame 

gevoelens nog eerwaardiger is, dan door zyne 

Godgeleerde kundigheden. Die genen onder de 

Grieken, zegt hy, die inzicht in Godlyke dingen gehad 

hebbenden nader met ons overeen komen, hebben 

zich, zoo my dunkt, den H. Geest even zoo voorgefteld, 

fchoon zy hem anders noemen, naamlyk de ziel van het 

geheel-al, en met eenen anderen naam (y). Voor wat 

anders moest GREGORIUS den H. Geest houden , 

dan voor de algemeene alles doordringende wereldziel, 

wanneer hy gelooven konde, dat de Heidenen 

van meerder doorzicht, op de zelfde wyze als de 

Christenen hieromtrent gedacht, en zich enkel daar 

door van hen onderfcheiden, dat zy hem niet H. 

Geest, maar de ziel van het geheel-al noemden. 

Niets anders zyn de denkbeelden gefield , welke 

CYRILLUS van Alexandrièn zich omtrent den H. 

Geest vormde. De verfiandigen onder de Heidenen, 

zegt hy, voeren in plaatze van den H. Geest een derde 

in, naamlyk de Ziel, waar door al het leevendige bezield 

en leevendig gemaakt en gthouden wordt, en de- 

(y) GEEGORII NAZUNZ. Orat. de Spirit. S. p. 220. 

D 2 

wel»

52 Hoofdft. VIII. Over den H, Geest. 

wélke zy de deugden en werkingen van den H. Geest 

tpefchryven. En naa dat hy hieromtrent verfcheidene 

zaaken ter ophelderinge uit PLOTINUS heeft aangehaald, 

en gezegd, dat hy allesvervuile en in zich 

bevatte, vaart hy voort: de H. Geest beweegt alles, 

wat bewcogen wordt; hy bevat het geheel-al in zich enbezielt 

het zelve, geevende 'er leeven aan, en zyne na 

tuur is niet onderfcheiden van de natuur des Vaders en 

des Zoons, maar gelyk hy in ons is naar de gelykheid 

der natuur, en medewezigheid (z). Welk een zeldzaam 

mengzel van nieuwplatonifche en Niceensch- 

Conilantinopolitaanfche Godgeleerdheid! Hier toe 

behoort ook onbetwistbaar, het gene BASILIÜS van 

den H. Geest zegt, dat hy de plaats is, waar in alles 

zich bevindt, dat hy alles doorgaat, leevendig 

maakt, vervult, en door de geheele fcheppinge 

rerdeeldis, om zonder verlies te lyden, gelyk de 

zonne, die overal haare ftraalen vcrfpreidt O). —• 

Even zoo oirdeelt ook AENEAS GAZÊÜS in het 

einde van de vyfde eeuw. De Vader, zegt hy, 

heeft tevensmet den Zoon zyns wezens den Heiligen Gees 

voortgebracht. Met deezen geest bezielt hy het verflandige 

en zinlyke, vervult het met zyne kracht, omvat het 

en voert het tot zich. Want deeze geest keert immer we 

der lot dm Vader te mg en voert met zich wat hy 

n n e t 

grypt O). I algemeen echter Helt hy hem als 

dat 

(2) CVRILLUS Contrajulian. Lib.VlII. p.275- 276. edigs 

SPANHF.M. 

O) BASILIUS de Fide Opp. Tem. I. p. 431 en de Spirit. 

S. Opp. Tom. II. p 349- 

(&) AEMEAS GAZiEus Dialog. de Immvrt. anima. p. 55>.


dat wezen voor, waar door alles van GOD bezield, 

omvat, onderhouden en voleindigd wordt, en die 

denkbeeld koestert ook BASILIUS de groote op 

meerdere plaatzen in zyne werken, en veele Kerkvaderen, 

wanneer zy op de verkiaaringe van de 

fcheppingsgefchiedenis komen en op het aandeel, 

hetwelk de H. Geest aan het voortbrengen der dingen 

heeft genoomen, drukken zich zoo uit, dat 

men duidelyk ziet, dat zy met dit wezen geen ander 

denkbeeld hebben verknocht dan dat van de 

alles omgeevende en doorgaande ziel der wereld. Dit 

gevoelen is ook onbetwistbaar de oirzaak geweest 

van het byvoegzel, het welk men by de plaats 

I COR. VIII: ö. by BASILIUS vindt. Want daar 

PAULUS alleenlyk zegt: wy hebben maar éénen God, 

den Vader, van wien alle dingen zyn, en wy in hem, 

en eenen Heer, JEZUS CHRISTUS, door wien ale duigen 

zyn, en wy door hem; vindt men hier nog dit byvoegzel, 

en éénen H. Geest, i n wien alle dingen zyn. 

Het is wel waar, dat BASILIUS de gevolgen v'r. 

werpt, die men uit de woordjens uit, door en in be 

treilende een wezenlyk onderfcheid der perzoonen 

afleidde, maar het byvoegze^ zelf verwerpt hy niet 

hetwelk waarfchynlyk aan geen ander gevoelen, dan 

aan even dit zelfde omtrent den H. Geest als de ziel 

der wereld zyn oirfprong te danken had (*). 

SY- 

(*) Wat onze Schryver zoo even te vooren als onbemistbaar 

had beweerd, doet hy hier alleenlyk als waarfchynlyk 

voorkomen, en, myns bedunkens, wel te recht. 

Want dit byvoegzel om:rent den H. Geest konde 'er even 

3 ZQ9


SYNESICS , die onder alle leeraaren der eerfte 

kerk zyne Godgeleerde grondftellingen hst meest 

in de taaie der heidenfche wysgeeren heeft voorgefteld, 

heeft dit ook in dit ftuk gedaan. Hy noemt den 

H. Geest uitdruklyk i>«r>i.#» s den wereldgeest, 

den r«/r»r 0»? of den derden God, tot xlrptv •^n' de 

ziel der wereld, welke de Vader by het voortbrengen 

van de wereld derzelve had ingegooten enz. 

Men moet verbaasd ftaan, wanneer men dit alles 

leest. Een man, die zoo denken konde, had, by 

het aanneemen van het Christendom, geene andere 

geloofs-artykelen omhelsd, dan hy te vooren gehad 

had, maar alleenlyk geleerd zyne heidenfche wysbegeerte 

met Christelyke bewoordingen uit te drukken. 

En dit alles zag men by SYNESIÜS door de 

vingeren. — Dit waren echter geene nieuwe uitvindingen, 

die uit het verbinden van de heidenfche 

wysbegeerte met het Christendom waren ontftaan. 

Reeds lange te vooren hadden Jooden op deeze wyze 

gedacht, en wel niet eerst zederd den tyd, toen 

de 

zoo wel om eene andererede geplaatst zyn, naamlyk om 

deezen text te doen overéénkomen met het geen PAULUS 

?egt ROM. XI: 33- omtrent GOD in het algemeen: van 

hem, door hem en in hem zyn alle dingen. Zou men nu wel 

kunnen beweeren, dat PAULUS op deeze plaats juist van 

Vader, Zoon en H. Geest elk byzonder fpreekt, en daar 

dtn lastften als de ziel der wereld wil doen voorkomen, 

of kan men onbetwistbaar vastftellen, dat het byvoegzel by 

I COR, VIÜ: 6. nift zinfpcelc op ROM XI: 33? ' 

Immers noch het een noch het ander. Alles is hier dus 

«aar waarfchynlyk. Fertaaler.

Hoofdlt. VIII. Over den H. Geest. 55 

de wysbegeerte vaa PLATO en PHYTAGORAS be« 

iend was geworden, maar reeds vroeger (c)« 

Men zoude geen gedaan werk krygen met alle 

aanhaalingen, indien men alle de verfchillende gevoelens 

wilde byéén vergaderen, die hieromtrent 

van tyden herwaardsby de Christenen hebben plaats 

gevonden, en die, niettegenftaande de kerkelyke 

bepaalingen, nimmer uitgeroeid zyn geworden. Die 

is het werk van hen, die het oogmerk hebben, om 

eene eigenlyke gefchiedenis der Christelyke geloofsleere 

te fchryven, en daar by zooveel eerlykheids 

bezitten, om alle partyzucht van zich te vcrwyderen. 

Uit het gene ik echter hieromtrent tot myn 

oogmerk heb aangehaald, ziet men duidelyk genoeg, 

dat 'er ook ten opzichte van dit gewichtig 

ïeerftuk, noch by de zoogenaamde rechtzinnigen 

noch by de onrechtzinnigen, immer eene volkomeneroveréénftemming 

heeft plaats gevonden. En dit 

konde ook niet anders zyn, zoo draa men de Godlyke 

en natuurlyke eenvouwïgheid verliet, welke 

toch akyd het hoofdkenmerk van het Christendom 

is, men meer weeten wilde, dan'er duidelyk geopenbaard 

was, men dieper in de natuur en het wezen der 

Godheid wilde indringen, dan het haar zelve behaagd 

had zich aan den mensch te openbaaren, en 

het haar ook misleiden mooglyk was, om aan fchepzelen 

vanzulk een bepaald verftand, haare geheimen 

te ontdekken. 

Wat de H. Geest is, behoort even zoo wel als de 

ken. 

(f) BurjDiEi Introdaiïio ad Pkilofopb. IInbrar. p. 454. 

D 4

56 Hoofdft. VIII. Over den H. Geen. 

kennisfe van het wezen des Vaders en des Zoons 

tot de dingen, diewy eerst in het toekomend leven 

zullen inzien, waarwy de onuitfpreeklyke zaligheid 

genieten zullen, van GOD te kennen, gelyk hy is. 

Want thans is alle onze kennisfe nog bepaald en oi> 

volkomen, onze denkbeelden en begrippen aan het 

zinlyke gewoon, en nimmer zoo zuiver, ;of 'erissiets 

valsch en verkeerds mede vermengd. COSMAS IN- 

DICOPLEUSTES heeft daarom reeds gezegd: Eenigen 

der Vaderen hebben zich van zulke voortellingen omtrent 

de H. Drieëenheid bediend, die in het lighaamlyk e vallen. 

Eenigen vergelyken dezelve met eenen geduurig 

vloeij'enden bron, waar uit twee Jlroomen ontfpringen: 

anderen met eenen boom en den wortel, deszelfs takken 

en vrucht Maar allen, zy moogen nu Apostelen of 

Kerkvaders zyn , die op ingeevinge van den H Geest daar 

van gefprooken hebben, hebben zich als me'fchen op eene 

lighaamlyke wyze uitgedrukt, en zich van zulke gelykenisfen 

bedien', die oneindig verre beneden de Godlyke na» 

tuur zyn. Eene meer zuivere kennisfe van God zullen 

wy eerst in den toekomjiigen toefland verkrygen, wanneer 

wy zelf geestelyker zyn zullen (d). 

Alle denkbeelden, die verder dan de H. Schrift 

gaan en meer in zich bevatten, dan daar in duide» 

lyk gezegd is, en waar by zich evenwel allen op de 

fchrift beroepen, en dezelve zoo lange pynigen, 

tot dat zy 'er iets voor hun gevoelen uitperszen, 

zyn zeer gebrekkig en onzeeker, en hebben deels 

aan 

(d) CO'MAS. in Topograph. Chrijliana in MONTFAUCOMS 

#bva ColleU. Patr. Giaor. II. p. 258.

Hoofdft. VIII. Over den H. Geest, 57 

aan eene ongelukkige zucht tot uitpluizen, deels 

aan menschlyke wysbegeerte, welke men op eene 

zeer ongerymde wyze met den eenvouwigen Godsdienst 

van CHRISTUS verëenigt, deels aan menschlyke 

dwaasheid, en aan andere even zoo flechte 

oirzaaken hun beftaan te danken. Kent niemand 

den Vader dan alleen de Zoon, en niemand den 

Zoon, dan de Vader alleen, en niemand de raadsbefluiten 

van GOD, dan de geest van GOD alleen, 

ook dit, wat de H. Geest is, zal dan gewis voor 

elk menschlyk verfïand onnafpeurlyk blyvcn. 

En daarom twisten de Christenen, fcheiden zich van 

één, haaten en vervolgen elkander, en veranderen 

den geest der liefde, die hen gezamenlyk onder 

GOD met CHRISTUS in eenen geest had moeten vereenigen, 

in een voorwerp van de bitterde en onchristelykfte 

gefchillen. Merkwaardig is het gene 

een zeer rechtzinnig Proteftansch Godgeleerde zegt, 

naamlyk dat van die zelfde vergadering te 'Conjtanti? 

nopolen, in welke het leerftuk van de Godheid van 

den H. Geest werdt vastgefteld, de geest der liefde 

is verwyderd geweest (e). Wie echter den geest 

van CHRISTUS niet heeft, komt hem niet toe, zegt 

PAULUS. 

Wat wy omtrent den H. Geest weeten, en tot 

ons tegenwoordig en toekomend best te weeten 

voor ons nodig is, beflaat niet in zulke verwarde 

(0 De Heer Dr, WALCH in zyne î/ïorit 5c( $in$mMt> 

{iMWifangcn/ p. 225. 

•D 5 

en

53 Hoofdft. VIII. Over dtn H. Geest. 

en twistverwekkende fchoolfche befpiegelingen, 

maar in het weinige, echter in de daad zeer 

bevatlyke en duidelyke, wat CHRISTUS , en zyne 

Apostelen ons daaromtrent hebben naagelaaten, 

die hem noch als een uitvloeizel der Godheid, 

noch als een fchepzel, noch als een voortbrengzel 

van den Vader door den Zoon, noch als een medewezig 

perzoon, noch als een Engel, noch als de 

ziel der wereld of iets anders befchryven, waarover 

de Godgeleerden in de fchooleu geftreeden, en 

hunne medeknechten geflagen hebben. Wy weeten, 

dat wy in den naam van den H. Geest gelyk 

van den Vader en den Zoon gedoopt worden, en 

dit is in de fchriften van het N. Test. onbetwistbaar 

het gewichtigfte en overtuigendfte bewys van deszelfs 

perzoonlyk beftaan, hetwelk hem den Vader en 

Zoon ter zyde ftelt. Wy weeten verder, dat de 

H. Geest op den Heere JEZUS by zynen doop nedergedaald 

is , en hem met Godlyke kracht vervuld 

heeft; dat JEZUS deezen geest aan zyne jongeren 

beloofd en ook daadlyk uitgedeeld heeft, die de 

Godlyke waarheid gepiedikt en met wonderen bevestigd 

hebben; dat GOD zynen geest ook nog aan 

allen geeft, die hem hartelyk beminnen, waardoor 

men tot het goede aangefpoord, en in hetzelve meer 

en meer bevestigd wordt, dien men daarom niet 

moet wederftreeven, maar als van GOD zei ven afkomftige 

opwekkingen zorgvuldig opvolgen enz. 

Welke begrippen men echter aan deeze en dergely 

1-e uitdrukkingen, naar maate men meer of minder 

met de taaie der H. Schrift bekend is, hechten moete,

Hoofdft. VIII. Over den H. Geest. g% 

Ce, daaromtrent zal men wel bezwaarlyk ooit iets 

bepaalds en volftrekt zekers kunnen zeggen, ea 

zulks kan ook, dewyl desaangaande niets volkomen 

duidelyk gezegd is, niet van dienatuurzyn, dat het 

volftrekt noodzaakiyk zoude wezen om te weeten tot 

betrachting van deugd en gelukzaligheid. Men heeft 

in de kerk waarlyk vroome mannen gehad, die in hunne 

denkbeelden ook omtrent dit ftuk niet alleen van 

eikanderen, maar ook van dat gene afgeweeken 

zyn, wat naderhand op kerkelyk gezag voor het 

waare gevoelen is uitgegeeven. De kerk heeft gevoelens 

aangaande dit ftuk veroordeeld, en de aankleevers 

van dezelve vervloekt, die evenwel ook 

reeds door zulke mannen waren voorgedraagen, aan 

wier zaligheid zy niet alleen in het minfte niet twyffelt, 

maar die zy zelfs als zoodanigen befchouwt, 

tot welken men zich als voorbidderen by GOD wenden 

kan,. En in de daad, dewyl geene der gevoelens 

daaromtrent zulk eene zeekerheid heeft, dat 

men 'er niets zoude tegen kunnen inbrengen, zoude 

het onchristelyk zyn, om dat de een aan dit, de 

ander aan dat gevoelen den voorrang geeft, de banden 

der liefde met hen te ve'rbreeken, die naar de 

natuur en de genade onze broeders zyn. Godzalig 

wezen is beter, dan de dieptens der Godheid doorzien, 

endaarby de hoofdwet van JEZUS Godsdienst, 

welke de liefde is, verzuimen en uit het oog verliezen. 

En GODS wil te doen, zal gewislyk meerder de 

goedkeuringe van GOD en zynen geest, en aan den 

grooten dag der vergeldinge, waar het oirdeel naar 

handelingen, en niet naar Symbolen en formulieren zal 

uit-

6ö Hoofdft. VIII. Over den H. Geest. 

uitgefprooken worden, meer waarde in zyne oogen 

hebben, dan wanneer men ook zoo gelukkig is geweest, 

hier reeds nu en dan eene flikkering gezien te 

hebben van het licht achter het gordyn, het welk alles 

bedekt. Wanneer ik, zegt PAULUS , alle verborgenheden 

wist, en alle kennisfe, en ik had de liefde niet, 

dan ware ik niets (*). 

(*) Wie zegt hier niet wederom even zoo hartelyk A~ 

men als by het flot van de voorige Verhandeling? —— 

En hy, die dit niet meent te kunnen doen, volge dan zy 

ne eigene denkbeelden, maar verachte, haate of vervolge 

zynen Medechristen niet, die van hem verfchilt, en dan 

is het oogmerk van den Schryver en my wederom bereikt. 

Vertaaler.

N E G E N D E H O O F D S T U K . 

Over de wereld der Geesten. 

Van het begin der wereld af, heeft men over Geesten, 

Engelen en Duivelen meer dan al te veel ge» 

fprooken, gelyk de menfchen in het algemeen genegen 

zyn, om het meest te fpreeken over zodanige 

zaaken, waar van zy het minst weeten. Men 

zal bykans geen eenig aloud wysgeerig ftelzel, geenen 

alouden Godsdienst aantreffen, in welken dit 

onderwerp niet een zeer gewichtig hcofdfluk uitmaakt. 

Joodendom en Heidendom zyn de beide 

Godsdienften, die het naast by den Christelyken 

komen, en in beiden neemt de leere van de Engelen 

en Duivelen eene zeer gewichtige plaats in, 

voornaamlyk in het Heidendom zederd dien tyd, 

toen de Oosterfche en Platonifche wysbegeerte by 

hen een zeker aanzien had verworven. Nu i s het 

hier de vraag, of 'er in de daad Engelen en Duivelen 

zyn? of het Christendom derzelver beftaan 

leert ? welke denkbeelden men zich van hen gevormd 

heeft ? en wat in het algemeen van dit leerftuk 

zy te houden ? 

Om met het laatfte een begin te maaken, zoo is 

het onloochenbaar zeeker, dat, wanneer ooit een 

gevoelen der menschlyke maatfchappy, den Godsdienst 

en het zedeiyk gedrag der menfchen kan naadeelig 

worden, en in de daad naadeelig geworden 

is, zulks waarlyk hier plaats vindt. Bygeloof van 

al-

oa Hoofdft. IX. Over de 

allerhande foort, en duizende dwaasheden meer* 

welke in de wereld plaats gevonden hebben, ont- 

Jeenen uit deezen bron hunnen oirfprong. Nimmer 

zou men van den dienst van den eenigen waaren 

GOD zyn afgeweeken, en zich tot eene bygeloovige 

verëeringe van mindere krachten hebben begeeven, 

wanneer niet het denkbeeld in de wereld had 

geheerscht, dat 'er tusfchen GOD en de menfchen 

nog wezens van eene hoogere natuur dan de mensch 

in het midden ftonden, die het byzonder opzicht 

hadden over de menfchen, en over alle de byzondere 

en enkele gedeeltens der fcheppinge, die beneden 

regenten en ministers waren van den hoogften 

GOD, die men vreezen, verzoenen, en zich 

door allerley Godsdienftig fpeelwerk, als wasfchen, 

fmeeren, offeren, wierooken enz. moest ten vriende 

maaken. Dit is de oirzaak geweest van die langduurige 

aaneenfchakeling van domheid onder de 

menfchen. Ook heeft het Priesterdom s hetwelk 

zyne reekening daar by vond en tevens een uitgeftrekt 

veld voor zich zag , om onbefchroomd te 

kunnen bedriegen, niets onbeproefd gelaaten, om 

de menfchen in deeze gedachten te verfterken. Menig 

eene ydele vreeze heeft door dit middel de gemoederen 

der menfchen overmeesterd, en wanneer 

de Geesten zelf geene onruste in de menschlyke 

maatfchappy verwekken konden, fpetlden die ge« 

nen menigmaal derzelver rol, die hun beftaan en 

werkingen geloofden (*). Welke ftroomen bloeds 

zyn 

(*) Zie HENNINGS over de fpookenen geestenzienders; de 

ver

wereld der Geesten. 63 

zyn 'er niet uit oirzaak van deeze zelfde leere vergooten, 

van de menfehen-offers af gereekend, die 

anders wel nooit zouden plaats gevonden hebben, 

tot op zo veele orjgelukkige oude wyven, die men 

als toverhekzen heeft verbrand. 

Men ontmoet geen eenig voorbeeld in de ge. 

fchiedenis der menfchen , dat deeze hunne goede 

daaden niet aan zich zeiven, aan hunne uatuurlyke 

bekwaamheid , vlyt en poogingeu hebben toegefchreeven, 

maar enkel aan eenen goeden Geest, 

wiens machiene of werktuig zy flechts zouden geweest 

zyn; want daar voor worden zy voldoende 

bewaard door de natuurlyke of aangebooren eigenliefde 

(*). In tegendeel vindt men zoo veel te 

meer 

vertaaling van welk boek zeer veel dank verdient van on» 

ze medeburgers. Ven. 

(*) De zoogenaamde Fynen of Piëtisten kunnen hier op 

geene uitzondering maaken, hoewel die zich voor enkele 

werktuigen van GOD in de vclbrenginge van het goede fchy 

ven te houden. Zy willen zich zeiven en anderen flechts 

overreeden, dat zy zoodanig denken, maar in de daad ge 

voelen zy geheel anders. Want uit welk een bron vloeit 

anders die geestlyke hoogmoed, die by zoo veelen hun 

ner plaats vindt? Van waar dat verachtelyk nederzien op 

hen, die niet zoo denken en handelen als zy? Van waar 

hunne misnoegdheid, indien zy zich aan ons voorftelleri 

als zeer groote zondaars , en men Hechts iets daar van 

fchynt omtrent hen te willen gelooven, wanneer zy aan- 

.ftonds het gefprek zoo zeeken te leiden, dat hunne groot- 

beid weer doorfchittert? Dat men op eece verftan- 

dige

tf 4 

Hoofdft. IX. Over de 

meer voorbeelden, dat de menfchen geneigd zyn, 

om alle fchuld van zich af te fchuiven , en hun 

Hecht en onzedelyk gedrag niet aan zich zeiven, 

maar aan de invloed van eenen kwaaden Geest, en 

deszelfs onwederftaanbaare macht toe te eigenen* 

Ik behoeve niet breedvoerig aan te toonen, welke 

naadeelige indrukzelen dit op menfchen heeft gemaakt. 

Wanneer men een weinig bygeloof hier 

mede paarde, hetwelk toch gemeenlyk dit gevoelen 

zoo getrouwlyk verzelt, nam men, om het zedelyk 

verderf te geneezen, zyne toevlucht tot uit* 

wendige middelen , als aanhangzels van briefjens» 

(amuleten), zeekere formulieren, plechtigheden en 

gebruiken, in plaatze dat men ernflig had moeten 

denken op de verbetering van het hart en den vyand 

daar aantasten moeten, waar hy zich verfchanst 

had. Waar echter ook dit hocus pocus fpel en deeze 

Godsdienftige kwakzalvery juist niet plaats vond, 

bleef evenwel de zelfverbetering en zinsverandering 

achter wege, om dat men den grond van het 

kwaad niet in zich zeiven zocht, maar in eene 

vreemde oirzaak. Men bad wel tegen alle vyandige 

aanva'len en verleidingen van kwaade geesten, 

en om de toezendinge en den byftand van eene 

macht, 

iige wyze alles aan Hem, die het willen en volbrengen 

geeft, als aan den eerden oirfprong toefchryft, is geheel 

iets anders en aan elk weldenkend mensch gemeen, dan 

daar van wordt hier niet gefprooken. De Schryver be 

weert: geen mensch heeft zich in het goede nog voor eo 

ne machiene gehouden, en hier, zegge ik, maaien de Pis- 

tütea geene uitzondering. Fertaaler.

Wereld dir Geesten.

66 Hoofdft. IX. Over de 

dinge en het eerfte gezicht Iaat overmeesteren, gelyk 

zy, die enkel door de bonte verwen verleid, 

een fchilderfluk fraay noemen, en niet op de teekening, 

het juist verdeelen van licht en fchaduwe, 

en het geen 'er verder behoort tot eene juiste beoordeelinge, 

zien; dan moet mentoeftemmen, dat 

dit niets dan fchyn en verblindinge is. Ook zonder 

zich de verfchillende klasfen van Aartsengelen, 

Engelen, Troongeesten enz. voor te fiellen, blyft 

het zelfde verrukkend denkbeeld, wanneer ik my 

de onafzienbaare menigte van hen, die te vooren 

ftervelingen waren, myne voorouderen en broeders, 

die nu ter volkomenheid geraakt zyn, voorftelle, 

en als in verrukking met myne gedachten na 

hen toe vliege, — en welk eene gedachte aan 

GOD, en aan den Zoon, den weldoener van het 

menschdom! — Dit denkbeeld alleen is zoo groot 

en verrukkend, dat alle Serafs en Cherubs daar by 

verdwynen, gelyk dit ons ook in het algemeen na. 

der betreft, en ook fterker op ons werken moet, dan 

de voorftellingvan wezens, daar wygeen denkbeeld 

van hebben. Het bewust zyn van elk Christen, 

van elk waar wysgeer, dat hy overal onder het byzonder 

opzicht van GOD ftaat, is veel bekoorly 

ker, bemoedigender en opwekkender, dan de leere 

van tien befchermgeesten, die ons gevolg uitmaaken, 

en als het ware tot eene bedekkinge verflrekken. 

Ook is rechtgeaarte vreeze voor, zoo wel als 

liefde tot GOD, voor elk mensch, die eene manlyke 

en geene flaaffche ziel bezit, veel meer indringend 

en vruchtbaarer, dan het fchrikverwekkend 

denk-

'wereld der Geesten. 6j 

denkbeeld van gefolterde en ongelukkige Geesten, 

waar van zoo menig valsch en der Godheid onwaardig 

begrip, niet dan bezwaarlyk kan afgezonderd 

worden. Niets nuttigs en opwekkelyks dus fteekt 

'er, naar myn inzien, in dit geheelé leerftuk alleen 

op zich zeiven befchouwd, ten minften niets, wat 

het zelve alleen verfchaft, dat niet van eene andere 

zyde even zoo goed bewerkt zou kunnen worden, en 

daar by is het van die natuur, dat, indien het naadeel 

en voordeel tegen elkander werdt opgewoogen, 

de fchaal gewislyk aan de zyde van het eerfte zal 

overflaan. Het flaat even zoo min met één éénig 

hoofdleerftuk van het Christendom in zulk een nauw 

en onaffcheidelyk verband, dat één éénig daar van 

deswegen volftrekt zoude moeten wegvallen, zoo 

draa men dit leerftuk wilde verwerpen. Het leerftuk 

van 's Menfchen val, mocht het eenigfte zyn 

dat hier toe aanleiding gaf; dan rechtzinnige Kerkleeraaren 

hebben niet gefchroomd, om deeze geheele 

gefchiedenis voor een verdichtzel te houden, 

die in eenen anderen zin moest opgevat worden. 

Ik wil in geenen deele beweeren, dat dit gevoelen 

recht is; dan reeds ORIGENES heeft hetzelve voorgedragen, 

terwylhy het verhaal van MOZES omtrent 

den val, vooreen zoodanig geheimzinnig verdichtzei 

houdt, dat hy 'er de fabel van PLATO betrekkelyk 

de teeling van den liefde GOD, wiens ouderen 

de GOD des overvloeds en der armoede zyn zouden, 

medevergelyktO). Waar uit ten duidelykften 

(a) ORIGENES Contra Cel/urn. Lib. IV. p. iSS>. 

E 2 

blykt.


blykt, dat ORIGENES deeze geheele gefchiedenis 

niet heeft befchouwd als eene zoodanige, welke met 

de hoofdleerftukken van het Christendom in een 

onaffcheidelyk verband ftond (*). 

Maar des niettegenftaande is het evenwel zeeker, 

dat deeze leere van eene wereld der geesten, 

zoo wel van goede als van kwaade, onder de waarheden 

, door CHRISTUS en zyne Apostelen voorgedraagen, 

niet minder eene plaats beflaat, dan in 

de Godsdienftige famenftelzels van alle andere volken. 

In de gefchriften der Apostelen, zoowelinde 

Evangelifche gefchiedenisfen als in hunne brieven, 

wordt menigmaal van deeze geestelyke wezens gewag 

gemaakt, zoo wel van goede als van kwaade 

geesten. Zy worden opgegeeven als fchepzelen 

van eene verhevenere natuur dan de menfchen : 

'er wordt van hunne verfchillende orden en als het 

ware van twee onderfcheiden ryken derzelven gefprooken, 

die aan hunne opperhoofden onderworpen 

(*) Maar dan valt ook daarom het her/luk van den val 

niet weg; alleenlyk wordt het verhaal daar van anders voor 

gefteld en opgevat, waar by het geval zelf echter niet be 

hoeft te lyden. Het kan toch waar zyn, dat reeds de eer- 

menfchen hebben gezondigd en zoo vervolgens, zoa 

dat de menfchen die genen niet meer zyn, die zy zyn kon 

den en moesten, indien zy niet gezondigd hadden; wan 

neer men ook het gefchiedverhaal van MOZES. GEN. Mi 

niet in eenen eigenleken zin opvat, en wanneer by gevolge 

de Duivel daar uit wegvalt. Getuigen zyn LESS, JERU 

ZALEM, ROSENMULLER en meer anderen. Vertaaltr.


pen zyn (li). 'Er wordt gewaagd van vetfchyningen 

van goede geesten, terwyl zy als boden van 

GOD aan de menfchen worden voorgefteld (c). 'Er 

wordt zelfs op zulk eene wyze van hen gefprooken, 

als of zy befchermgeesten zyn, die de behoeftens 

der kleinen, die hun aanvertrouwd waren, GOD» 

geduurig voordraagen, en ten dienfte van GODS lievelingen 

zyn verordend (d). Menigwerf wordt 'er 

ook van de kwaade geesten en derzelver werkingen 

gefprooken. Zy worden als gevallen wezens voorgefteld, 

die door eene misdaad van de hoogte zyn 

nedergeftort, waar op zy zich te vooren bevonden; 

alszulken, die in deeze beneden wereld hunne 

fchadelyke macht uitoeffenen, om Gons werk 

te verftooren, en die voornaamlyk den mensch poogen 

naadeel toe te brengen (0- Alle deeze voorftellingen 

komen zeer menigvuldig in de fchriften 

der Apostelen voor, zoo dat men, zoolange men 

bydie eenvouwige uitdrukkingen blyft, en 'er niets 

vreemds, naar eene eigen kunftige verklaaringe, 

byvoegt, en aan de uitdrukkingen welke men hier 

vindt, eene andere draay geeft, wel bezwaarlyk 

loochenen kan, dat deeze leere in den Christelyken 

Gods- 

Ct). MATTH. XII: 24_26. EF. I; 2I. COL.I: 16.1X4$. 

(c) MATTH. II: 13. 19. Luc. I: n. 29. II: 9. i 5. 2i. 

HANDL. V: 19. X: 3. XII: 7. XXVII: 23. 

00 MATTH. XVIII: 10. HEBR. I: 14. 

(e) MATTH. XIII; 38 39. EF. VI: IO_I 3. % THESS. 

H: 9. 1 PET. V, 8. 9. J UD. VS, 6. 

E 3

7» Hoofdft. IX. Over de 

Godsdienst even zoo wel eene plaats bekleedt ali 

in anderen. 

Men kan, het is waar, hier tegen verfcheidene 

zaaken te berde brengen, en wel voornaamlyk dit, 

dat by de Oosterlingen, gelyk elk wèet, dikwerf 

Zaaken als perzoonen worden voorgefteld, die anders 

op zich zelve geen perzoonlykbeftaan hebben; 

dat zy werkingen, die op zich zelve zeer natuurlyk 

zyn, aan Engelen en Demons toefchryven, ge* 

lyk ziektens, zwaarmoedigheid, verftandsverwer* 

ring en andere lighaamlyke kwaaien meer, ja zeer 

fatuurlyke verfchynzels, en men kan niet ontkennen, 

dat eenige plaatzen, waar van Engelen en Duivelen 

gefprooken wordt, niet alleen zóó verdaan 

worden kunnen, maar in de daad zoo begreepen 

moeten worden. Dan het is ook even zoo zeker, 

dat zulks niet omtrent alle plaatzen gelden kan, en 

aan hetgeen hieromtrent in de brieven aan de Epheziers 

en Colosfers voorkomt, waar in gewaarfchouwd 

wordt voor de Godsdienftige en bygeloovige verëeringe 

der Engelen, zoude men toch wel bezwaarlyk 

zulk eene verklaaring kunnen geeven (*). — 

Men 

(*) Zulk efnfverklaaringe zekerlyk niet, als of ook hier 

Tan ziektens enz. gefprooken wordt, maar niet te min wel 

eene, by dewelke het beftaan van Duivels niets gewint, 

wanneer men naamlyk PAULUS laat waarfchouwen voor eere 

Godsdienftige of bygeloovige verëeringe van hetgene 

zy voor Engelen, Duivelen enz. hielden, fchoon dit hun 

denkbeeld zelf reeds bygeloof was. Voor 't overige is de 

Eerw. Luth. Leeraar in 's Hage, F. G. RUTS in zyne Ze 

ven


Men mocht misfchien ook deeze leere onder die rang. 

fchikken, welke uit den ouden Godsdienst nog ftaan 

gebleeven , en van daar in het Christendom is 

overgebracht, om dat de eerfte belyders van het 

Christendom zulke Godsdienften waren toegedaan 

geweest, waar ia de leere aangaande de Damons 

eene gewichtige plaats innam. Het is echter niet 

te denken, dat de Godlyke Stichter van den nieuwen 

Godsdienst een gevoelen, het welk hy zelf 

voorvalsch erkende en voor een herzenfchim hield, 

als waar en gegrond zoude hebben bekrachtigd, en 

zich naar eene verkeerde volksdwaaling zou hebben 

gefchikt; Hy, wiens werk het was, om alle vooroordeelenuit 

te roeijen, de leugenen te verbannen, 

en daar en tegen de waarheid bekend temaaken. —• 

En welk een gevoelen! Juist een zoodanig, welk 

voor 

ven Leerredenen over dit onderwerp in het algemeen van een 

dergelyk gevoelen, als onze Schryver hier voorftelt, dat 

naamlyk de Duivel en zyne werkingen wel op verfcbeide» 

ne plaatzen van den Bybel wegvallen, maar niet op allen. 

Hy neemt niet alleen nog eenige waare bezetenen aan in *t 

N. Testament, maar Iaat de wezenlyke Duivel ook nog 

handelen in het Paradys en by de ver/oekinge van JEZUS, 

hoewel het my, ik moet het rondborftig belydcn, omtrent 

deeze twee Iaatfte gevallen, van zyn Wel Eerw. verwon 

dert; dan zyn ooit de gevoelens verdeeld, 't is zekerlyk 

omtrent dit ftuk, en GOD dank! daarom, dat het geen ge- 

loofsftuk is van het Christendom, al moeten eenige-Leer 

aaren in ons Vaderland het gevoelen van BALTH. BEKKKR 

afzweeren. Vertaater. 

E 4


•voor het gezellig leven, voor de zedelykheid en 

voor den geheelen Godsdienst van zulke ongemeen 

naadeelige gevolgen zyn konde, en ook in de daad 

geweest is. Eene leere, uit welke, door derzelver 

misbruik even die afgodendienst en dat geheele 

bygeloof ontfprooten was, om het welk met alle 

deszelfs naadeelige gevolgen te verilooren, hy in de 

wereld gekomen was. •— Hy en zyne Apostelen 

laaten veel meer deeze leere niet alleen onaangetast 

ftaan, maar zy bekrachtigen dezelve ook, en zyn 

'er alleenlyk op bedacht, om dat gene daar van 

te verwydcren, wat der waarheid, der menschlyke 

maatfchappy, het zedelyk gedrag en den dienst 

van GOD naadeelig zyn, en bygeloof voortbrengen 

konde. Wanneer men dit alles te zamenneemt, zou 

men mislchien wel bezwaarlyk kunnen loochenen, 

dat dit betrekkelyk aangaande het beftaan van de Engelen 

en Daïmons en derzelver werkingen, mede ouder 

diefoort behoort, welke onder het Christendom 

niet zoo zeer uit toegeeflykheid jegens aloude vooroirdeelen 

ftaan gcbleeven, maar in de waarheid gegrond 

zyn': en dit is onbetwistbaar ook de reden, 

waarom deeze leere, zederd het begin van het 

Christendom, nimmer by de Christenen in twyffelis 

getrokken, hoewei het by Jooden en Heidenen niet 

aan lieden ontbrak, die het beftaan der Engelen cn 

Duivelen loochenden (*), 

Dan 

(*) Op, deeze gsheele laatfte Periode zou men nog zeer 

veel kunnen aanmerken, hetwelk de fiuitreden van onzen 

Schryver ongemeen zou verzwakken, by voorbeeld wie 

zegt


Dan gelyk in veel gewichtigere dingen nooit eene 

volmaakte overéénltemming by de Christenen 

heeft plaats gevonden, zoo is het ook ten aanzien 

van deeze leere gegaan, waar over dan eens dit, 

dan 

zegt ons, dat JEZUS gekomen is, om alle vooroirdeelen uit 

te roeijen, hetwelk toch geheel onmooglyk was ? Konde 

het niet wysheid en groote menfchenkennis van hem zyn, 

om deeze leere te laaten blyven, en alleen het misbruik daar 

van weg te neemen, wanneer hy zag, dat bet een voor- 

oirdeel was, het welk zoo diep was geworteld, dat de 

menfchen het zich niet geheel beneemen lieten, dat ook nog 

van eenige goede uitwerkinge konde zyn by menfchen, 

die door vreeze tot deugd moeten gedrongen worden, en 

dat deverjlandigen van zei ven wel voor menschlyk vooroirdeel 

zouden erkennen? Hoe lange heeft JEZUS niet het voor 

oirdeel van de oprichtinge van een aardsch Koningryk 

geduld V enz. Dan door vóór en tegen aanmer- 

kingen te maaken omtrent dit ftuk, zoude ik te zeer uit 

weiden, de Schryver zegt zelf, dat de gevoelens desaan- 

gaande zeer verdeeld zyn, het befluit zou toch maar al 

leenlyk myne overtuiging worden ; die deeze leere verder 

wenscht te onderzoeken en van alle kanten te befchouwen, 

kan daar over naleezen zoo wel B. BEKKEE'S Betooverde Wereld 

en inzonderheid de laatfte vertaaling van dit fchoone boek , 

onlangs door den predikant SCHWAGER in het hoogduitsch 

bewerkt en met zeer gewichtige aanmerkingen voorzien, 

ais de laalere fchriften hieromtrent van FARMER, SEMLER, 

MEIER en meer anderen, waar van men het zaakelyke 

vindt in de leerredenen van den Heere RUTS. Byzonder 

aartig is eenduitsch twistfchrift hier over te Bremenln 1776. 

uitgekomen, onderden tytel: man muf «uclj vCtn £eufc( nkf t 

E5 i


dan eens dat gevoelen geheerscht heeft; naar dat 

de begrippen gefield waren, welken men zich van 

dit wezen en deszelfs werkingen vormde. Want 

de Heilige Schryvers fpreeken maar alleenlyk van 

het beftaan en van eenige werkingen van deeze 

geestlyke wezens, zonder zich op eene nadere ont- 

Jeedinge in te laaten, en daarom vormde zich elk daar 

van begrippen, hoedanig hy wilde en hy het meest 

gepast achtede. ORIGENES zegt deswegen: dat 'er 

Engelen zyn en goede krachten, welken God tot volein- 

dinge van het heil der menfchen dienen, leert het Evan 

gelie; maar wanneer zy gefchapen en hoedanig zy ge 

field zyn, wordt niet duidelyk genoeg bepaald. Nog 

eens: van den Duivel en zyne Engelen en de tegenflry- 

dige machten, leert het Evangelie insgelyks, dat zy 'er 

zyn. Maar wat zy zyn en hoe zy zyn, is niet duidelyk 

genoeg uitgedrukt (ƒ). 

Men zal ligtelyk gelooven, dat, daar de men- 

fchen zich in andere dingen niet met dat gene heb- 

ben te vreden gefield, wat in de H. Schrift was 

opgegeeven, maar geduurig verder gingen en aan 

hunne eigene befpiegelingen bot vierden, zy zulks 

iü tjid anfettrtcn. Aanmerkenswaardig is ook het geen VIL- 

LAUME ze ët, in zyn boek over den ohfprong en de oogmerken 

van liet kwaad, om den Duivel ten eenenmaale uit het Ryk 

van GOD te verbannen; inzonderheid dat byzonder hoofd, 

ftuk over de leere van den Duivel, in het tweede deel. 

Vertaaler. 

(/) ORIGENES de Principiis in Preem. by HÜETIUS in Origenianis 

Qiicest. F: Lib. II. p. 78. 

ook

wereld der Geesten. IS 

ook ten aanzien van dit leerftuk niet zullen naagelaaten 

hebben. En zoo is het ook in de daad ge. 

beurd, hoe weinig het ook de zaak was van den 

mensch, om de wereld der geesten uit te vorfchen 

en zyne begeerige hand buiten de paaien der lighaamlyke 

wereld uit te ftrekken. Natuurlyke nieuwsgierigheid 

had hier niet alleen deel aan; de groote 

neiging tot befpiegelende Godgeleerdheid en wysbegeerte, 

tot waarzegging en geheime wetenfchappen, 

dietentyde, toen het Christendom ontftond, 

byna alle menfchen had overmeesterd, bracht niet 

minder daar toe by. By Jooden en Heidenen, die 

het Christendom omhelsden, gingen reeds allerley 

denkbeelden hieromtrent in zwang. In de wysgeerige 

zamenftelzels by Jooden en Heidenen, ten 

minften in die, welke wegens hunne verheevene 

wysheid het meest in aanzien {tonden, nam de leere 

van de tusfchenwezens, goede en kwaade geesten 

, eene zeer aanzienlyke plaats in. Daar het 

echter altyd aan eenen vasten grond ontbrak, en het 

aan de verbeeldingskracht van elk was overgelaaten, 

welke denkbeelden hy zich van de wereld der 

geesten wilde vormen, weeken niet alleen enkele 

fchoolen, maar ook enkele aanhangers van dezelve 

in hunne begrippen verre van eikanderen af, gelyk 

men by de Kabbalisten, Platonifchen en ook 

naaderhand by de Gnostiken duidelyk ontwaar wordt. 

En dewyl Jooden en Heidenen hunne denkbeelden 

Uit de fchoolen der wysgeeren mede in het Christendom 

overnamen, is het geen wonder, dat naaderhand 

de gevoelens der Christenen hieromtrent 

zeer

76" Hoofdft. IX. Over de 

zeer verfchillende uitvielen. Iets volledigs aan. 

gaande dit ftuk te leeveren komt hier niet te pas, 

maar is het werk van hen, die eene gefchiedenis 

der Christelyke geloofsleere fchryven. Ik zal hier 

Hechts eenige merkwaardige Hellingen en denkbeel 

den uitkippen. 

Dat men de Engelen GODE ondergefchikt en hen 

voor wezens gehouden heeft, die hem hun geheel 

beftaan te danken hadden, is iets, waar aan men 

even zoo min getwyffeld heeft, a!s dit in het alge 

meen eene vraage behoeft. Des niettegenftaande 

heeft het evenwel niet aan lieden ontbrooken, die 

hen voor eeuwige wezens hielden, die nimmer hadden 

begonnen te beftaan, maar reeds geduurig beftaan 

hadden, gelyk GOD zelf, van wien zy hun beftaan 

afleidden. Eene verbaazende ftelling zal men zeg 

gen, en wel met recht (*). En even deeze ver 

baazende ftelling beweert CHALCIDIÜS een christe- 

lyk 

(*) Zoo verbaazend is deeze (telling juist niet, zoo 

draa men zich flechts daar by die manier van redeneeringe 

verbeeldt, die de hier genoemden waren toegedaan en 

waar door men aannam , dat, daar GOD een almachtigs 

kracht was; en eene kracht, indien 'er geene beletze'en 

zyn, werken moet, GOD ook van eeuwigheid reeds moest 

werken, naamlyk alles voortbrengen en fcheppen, en by- 

gevolg ook de Geesten , zoo dat alles, en dus ook de 

Geesten, eeuwig en evenwel gefchapen waren. Eene re- 

deneenng, die doorgaat, en ons evenwel tot een onge- 

rymd gevolg fchynt te brengen , gelyk JERUZALEM ook 

reeds heeft aangsmerkt, in zyn voonreflyk boek over ds 

waarheden van den Godsdienst. Fert.

wereld der Geesten. 

Iyfcwysgeer in dé vierde eeuw, die daarom evenwet 

noch voor een Gnostiek noch voor een Manichteer 

is uitgemiakt, en het is, naar zyn begrip, 

niet de eeuwigheid , maar ds hooge rang en de 

hoogde graad van volmaaktheden, waar door GOD 

boven de geestlyke wezens uitmunt (g). En zoo 

dacht ook ongetwyffeld HERMOGENES , ja alle die 

genen, die geloofden, dat men GOD onmooglyk 

den Pantocrator noemen, en hem almacht toefchry. 

ven konde, wanneer men niet tevens aannam, dat 

de wereld eeuwig zy. Wien CHALCIDIUS en HER- 

MOGENES echter aanftootlyk zyn mochten , leeze 

Hechts de beneden aangehaalde plaatzen uit BASI 

LIUS en HIERONYMUS (h). De leere van den oirfprong 

aller dingen is ook hier, waar van den oirfprong 

en de natuur der Engelen gefprooken wordt, 

die, waar op alles aankomt, en gelyk de Wysgeeren 

zich ten opzichte van dezelve in twee hoofdpartyen 

verdeelden , dewyl eenigen de grondftelling 

aannamen , dat uit niets voortkomt, maar 

anderen eene fchepping uit niets toegaven , zoo 

verdeelden zich OOK de Christenen hier in even zulke 

twee hoofdpartyen. Het heeft van den beginne 

af wel niet aan zulken ontbrooken, die het beftaan 

van 

(g) CHALCIDIUS in Timaam Platonis. n. XXVI. p. r8s. 

(h) BASILII Homil. in Hexaè'm. en HIERONYMI Comment. 

in Cap. I. epift. ad Titum. Op alle deeze plaatzen 

wordt van eene cetemitas fecundaria gefprooken, hoedanig 

eene CLEMENS van Akxandrïin, ORIGENES , ARNOBIUS , 

HERMOGENES en veele ardere leeraaren der eerfte Kerke 

ook zelfs aan de ftofte hebben toegeëigend. 

77


van de geestlyke wezens aan eenen enkelen wenkder 

Voorzienigheid toefchreeven, en hen voor wezens 

hielden, die even als de zinlyke wereld door 

het woord van GODS almacht uit het niets tot het 

beftaan geroepen waren, want anders had het Aru 

cnismus nooit zoo veele aanhangers kunnen hebben, 

als hetzelve in de daad gehad heeft. Maar men 

zou zich zeer vergisfen, wanneer men wilde gelooven, 

dat dit gevoelen algemeen geweest was. Hee 

tegenovergeftelde gevoelen, dat 'er volftrekt iets 

voorhanden zyn moete, waar uit alles ontftaan was, 

en van waar bygevolg ook de geestlyke wezens hunnen 

oirfprong hadden , werdt niet minder toegejuicht, 

en dat is juist de party, by welke het meeste 

verfchil wordt aangetroffen. Hier komt aanftonds 

een zonderling denkbeeld voor, dat naamlyk 

eenigen de Engelen voor zulke wezens hebben gehouden, 

die uit eene fyne geestlyke ftoffe (als men 

zoo fpreeken mag) waren gevormd. Zoo hebben 

reeds de Jooden gedacht, De geestlyke wezens, zegt 

de Schryver van het boekCosiu, wordenuit eene fy~ 

ne en geestlyke ftoffe gevormd, die door ons de H. Geest 

genoemd wordt. Dit laatfte byvoegzel betreffende 

den H. Geest is, wel is waar, zoo verre ik my kan 

herinneren, door geen eenig rechtzinnig Christen 

aangenomen geworden: maar den oirfprong der Engelen 

uit eene stherifche ftoffe af te leiden, dewelke 

van de groove lighaamlyke zeer onderfcheiden was, 

waren veele Kerkvaderen gewoon. Men kan zulks 

reeds van zeiven vermoeden , wanneer men bedenkt, 

dat eenigen hunner God zelf niet voor geheel


heel onlighaamlyk hielden. En zoo dachten waar- 

]yk niet alleen TERTULLIANUS, CLEMENS van A» 

fexandriën, ORIGENES, MACARIUS , METHODIUS, 

CYRILLUS en verfcheiden andere Kerkvaderen omtrent 

de Engelen, maar ook op de tweede Synode, 

te Niccea gehouden, werdt dit denkbeeld voor het 

rechtzinnig gevoelen der Kerke verklaard, en met 

getuigenisfen van BASILIUS , ATHANASIUS , ME 

THODIUS en andere Kerkvaderen bevestigd (»}, En 

wanneer ook zommigen hunner, de Engelen niet 

voor geheel lighaamlyke zelfftandigheden hielden, 

gaven zy hun evenwel een fyn lighaam van aether, 

uit de allerfynfte hoofdftoffen gevormd. Den oirfprong 

van dit gevoelen , hoe zeldzaam dit ook 

fchyne, behoeft men niet verre te zoeken. Deezen 

vindt men by de Jooden, die denzelven uit de 

oosterfche wysbegeerte hadden ontleend, en by de 

Christenen, die dien uit eene dergelyke wysbegeerte 

hadden gefchept in het denkbeeld van GOD , 

als een zuiver vuur- en lichtwezen, en het was natuurlyk, 

dat men, dewyl men zulke denkbeelden 

koesterde omtrent de natuur en het wezen van den 

Vader van de wereld der geesten, men ook ten opzichte 

der Engelen, en der wezens die zoo na 

aan hem vermaagfchapt waren, deeze zelfde denkbeelden 

omhelsde. Weshalven dan ook GREGORIUS 

van Nazianzenen aan deeze wezens wel den naam 

v 

van verfiand (...», y 0s5) heeft gegeeven, maar hen 

even- 

Ci) PETAVII Dogmata Theol. Tom. III. Lib. I. de Angelis 

Cap. 2. p. 3. enz. en H-JETIUS in Origenianis Lib. II Qucest. 

V. p. 71. en in Notis ad Origenem p. 85.

So Hoofdft. IX. Over de 

evenwel daar by niet van alle lighaamlykheid uitfluit 

(*). 

Dan ook hier vond nog verfchil genoeg plaats: 

want daar eenigen hen waarlyk voor gefchapen wezens 

hielden, die uit zulk eene oirfpronglyke ftoffe 

waren gevormd, hielden anderen hen integendeel 

voor uitvloeizeis der Godheid, en wederom anderen, 

voor ftraalfchiedngen en glans terug kaatzingen 

van zyn licht. Dit denkbeeld van uitvloeijinge 

en ftraalfchiedngen der Godheid, lag ten grondflage, 

toen ORIGENES GOD den bron van alle verftandige 

wezens noemde, uit wien dezelve hun beftaan 

ontleend hadden (l); insgelyks wanneer GREGORI 

US \aa Nazianzenen van de Engelen zegt, dat zy uit 

GOD zyn en een affchynzel (»*«»y«Vj««) van zyn 

allcrvolmaakfte licht (m), en beiden verbindt SY- 

NESIUS met eikanderen, wanneer hy GOD den bron 

der Geesten, en dat Wezen noemt, hetwelk aan 

zyne eigene uitftraalingen verborgen was. Eenen 

verhevener rang en oirfprong konde men deezen 

wezens wel onmooglyk aanwyzen, en naar dit denkbeeld 

zoude het onderfcheid tusfchen de Engelen 

en den Zoon, van wien insgelyks gezegd wordt, 

dat hy uit den Vader, en het affclrynztl van zyne 

heerlykheid is, by die Kerkvaderen, die het ftelzel 

van de uitvloeijinge waren toegedaan, ten opzichte 

van zynen oirfprong maar alleen daar in beftaan, 

(*) GREGOÜ. NAZIANZ. Orat. XXXV. XXXVII. 

(/) ORIGENES de Princip. Lib. I. c. i . 

(m) GREGORIUS NAZIANZ. Orat. XIL

wereld der Geesten* Sr 

ftaan, dat hy van den Vader geteeld is geworden, 

en dus in den eigenlyken zin de Zoen van GOD is» 

En deeze uitdrukking geteeld worden omtrent den. 

Zoon,mishaagdeTATIANUS, toen hy nogeeniechtzinnig 

kerkelyk leeraar was (n). Hier uit ziet men 

tevens, hoe CHALCIDIUS op dat verbaazend denkbeeld 

heeft kunnen geraaken, om aan de Engelen 

de eeuwigheid toe te ftaan: want ftonden zy tot de 

Godheid in die betrekkinge, waar in de glans en 

de ftraalen tot het licht ftaan, dan waren zy altyd 

te gelyk met de Godheid aanwezig geweest, welker 

affchynzel en uitftraaling zy waren (*_). Hier 

uit ziet men insgelyks, hoe eenigen aan de Engelen 

de Homoufie, ja zelfs den naam Logos hebben 

kunnen toefchryven : uitdrukkingen, die, wel is 

waar, door anderen verworpen zyn, en wel met 

recht, hoewel men zeggen kan , dat wanneer dit 

denkbeeld omtrent den oirfprong der Engelen echt 

ware, men ook deeze uitdrukkingen had moeten 

laaten gelden , en dewyl men deeze afkeurde , 

ook het geheele denkbeeld had moeten verwerpen. 

•— Dit zy hier tevens genoeg ten bewyze, op hoe 

menigerley en wonderbaarlyke gevoelens de menfchen 

geraaken, zoo draa zy zich buiten de paaien 

waagden, die hun door GOD met een wys oogmerk 

(»)) TATIAN. adv. Gentes p. 145. 

ge* 

(*) Men vergelyke hier mede tevens myne voorige aanmerking, 

waar insgelyks eene oplosfing omtrent den grond 

• , van een zoodanig denkbeeld voorkomt. VerU 

II. DEEL. F


gefield waren, en meer wilden weeten, dan geopenbaard 

was. 

Het is in de daad weinig, wat 'er in de H. Schrift 

omtrent de bezigheden van de goede geesten gezegd 

wordt, en wanneer daar in van dezelve gefprooken 

wordt, bemerkt men doorgaands eene zekere 

voorzichtigheid, om zich niet in eene te naauwkeurige 

ontleedinge van een denkbeeld in te laaten, 

hetwelk onfchuldigerwyze, voornaamlylc in de tyden 

van het bygeloof, en waar in het voornaamlyk 

het hoofd-oogmerk van de eerfle Leeraaren van den 

Godsdienst was, om de aanbidding en verëeringe 

van den eenigen waren GOD alleen te vestigen, gelegenheid 

tot misbruiken had kunnen geeven. Alles, 

wat men 'er van weet, is dit alleen, dat de 

Engelen boden zyn, van welken zich de Voorzienigheid 

by geheel buitengewoone gevallen bedient. 

Zelfs de plaats, die misfehien van befchermgecsten 

mocht handelen, is kort en duister: gewislyk uit 

een zeer wys oogmerk. Maar reeds zeer vroegtydig 

werdt desniettegenflaande het gevoelen onder 

de Christenen aangenomen, dat de Engelen ondergefchikte 

Regenten van denhcogflen GOD, en over 

elk enkel gedeelte der fcheppinge als befchermers 

gefield waren; dat GOD zelf alleen het algemeen 

opzicht had, maar dat het byzonder opzicht door 

hem aan deeze tusfchen wezens was overgegeeven. 

Zoo denkt reeds ATHENAGORAS in de tweede eeuw. 

Daarom, zegt hy , heeft God de Engelen voortgebracht, 

dat zy over de door hem in orde gebrachte di 

gen het opzicht zouden hebben. Want fchoon hy in het 

kt-


algemeen over alles het opzicht heeft, heeft hy het byzonder 

opzicht over enkele deelen evenwel den Engelen 

overgegeeven (o). Op gelyke wyze drukt zich ook 

JUSTINUS de martelaar uit: God, heet het, die de 

.geheele wereld gemaakt heeft, — heeft het opzicht over 

de menfchen en over alle dingen, die onder den hemel 

zyn, aan de daar toe verordende Engelen, opgedraagen 

O). En op eene andere plaats, waar hy van 

de zendinge van JEZUS CHRISTUS fpreekt, zegt 

hy: God de albeheerfcher heeft niet, gelyk misfchien 

iematid denken mocht, eenen Engel of Forst (der Engelen) 

of eenen der geenen, die over het gene op aardt 

is liet opzicht hebben, of iemand hunner, die over zekere 

fireeken in den hemel gefield zyn, tot de menfchen gezonden, 

maar hy heeft den Schepper — zynen Zoon, 

als eenen God in de wereld gezonden (q). En deeze 

denkbeelden hebben veele Kerkvaderen naa JUSTI 

NUS aangenomen, waar toe aan den eenen kant 

aanleiding gaf, dat reeds by Jooden eh Heidenen 

dergelyke begrippen in zwang gingen, en zooveel 

te eerder mede in het Christendom konden overgenomen 

worden, daar zy door het zelve niet rechtffteéks 

verworpen werden; maar ook aan de andere 

zyde, dat de nieuwplatonifche wysbegeerte, welke 

zeer ryk was van dergelyke ftoffe. de geliefkoosde 

wysbegeerte werdt by de Kerkleeraaren, 

(t>) ATHENAGORAS Legat. pro Chitst. p. 27. 

(?) JUSTIN. Mart. Apolog. I. p. 44. 

(5) JUSTIN- Mart. Epist. ad Diognet. p. 498. 

F 2 

Bui-

84 

Hoofdft. IX. Over de 

Buiten dien echter meenden de Kerkvaders zelfs in 

de H. Schrift wel gronden voor dit gevoelen te vinden. 

De Alexandrynfche overzetter van de vyf 

boeken van MOZES heeft dezelve reeds gehad, gelyk 

men duidelyk zien kan uit DEUT. XXXII: 8. 

Een nog vroegere blyk daar van vindt men in DA- 

HIEL, Cap. X: 13. 21. XII: I. en wanneer men 

verder nafpeurt, zoude de eigenlyke oirfprong daar 

van wel niet bezwaarlyk te vinden zyn (*). Daarom 

heeft het grootfte gedeelte der aanzienlykfte 

Kerkleeraaren dit gevoelen omhelsd (r),en van me. 

nig eenen onder de Christenen goldt in zeker opzicht, 

wat PAULUS zegt, dat zy veel van wezens fpraken, 

en naauwkeurig bericht van dezelven hebben wilden, 

die evenwel niemand hunner gezien had, en 

dat zy hier door geheel uit het oog verlooren, om 

zich aan het hoofd, naamlyk aan CHRISTUS, alleen 

te houden (*)• 

Even zoo verfchillende en gedeeltelyk zeer zonderlinge 

gevoelens komen 'er ook voor ten opzichte 

van de kwaade geesten. Het geen men over den 

oirfprong en val der Dsmonen in de H. Boeken 

vindt, is weinig: uit de weinige plaatzen echter, 

die daar van handelen, kan men het befluit opmaa- 

ken, 

(*) Men zoude dien naamlyk, dunkt my, zoeken moeten 

by de Chaldeeuwen, enz. wier denkbeelden en gevoelens 

de Jooden in de Babylonifche gevangeufchap meer dan 

al te veel leerden kennen. Ven. 

(r) HUETIUS in Ongenianis. p. 82 enz. 

(s) COLOSS. II: 18. 19K

wereld der Gee'.ten. 85 

ten, dat zy misfchien door eene bovennatuurkundige 

dwaaling van hunne oirfpronglyke heerlykheid 

gevallen zyn (*). Alle vraagen te beantwoorden, 

die de nieuwsgierigheid hieromtrent kan opwerpen, 

is niet het werk van den Godsdienst envanopftellen. 

die deezen betreffen. Dan daar men dit evenwel 

verwachtede, en de weetgierigheid altyd de paaien 

te buiten ging, ontftonden 'er ook hieromtrent zeer 

verichillende en gedeeltelykzeer zeldzaame begrippen. 

JUSTINUS de martelaar fchryft aan de Ta;, 

monen eenen zeerzonderlingen oirfprong toe. God, 

zegt hy, droeg by de fcheppinge der {wereld het opzicht 

over dezelve aan de Engelen op. Ban daar deezen de 

orde en het voorfchrift overtraden, en zich vlee

«6 Hoofdft. IX. Over de 

zyn geheel denkbeeld is van die natuur, dat het 

onbegryplyk is, hoe hy, de H. Boeken kennende, 

evenwel den val der Engelen eerst in zulk eenen 

tyd heeft kunnen plaatzen, toen 'er reeds menfchen 

op aarde voorhanden waren. Eenigen van 

die tegenftrydige machten konden dan nog wel zulk 

eenen zeldzaamen oirfprong hebben, maar evenwel 

niet allen, en van den Duivel zeiven zoude JUSTI 

NUS dan niets zeggen. Maar veellicht dacht hy 

hieromtrent, gelyk zyn leerling TATIANUS, toen 

die nog van de rechtzinnige kerke was. Want naar 

TATIANUS begrip, was de Duivel eigenlyk de eerstgebooren 

Engel, die door overtreedinge een Dasmon 

was geworden, terwyl zy, die hem in afval, 

onweetendheid en grootfche inbeeldinge volgden, 

het duivelsch heir geworden zyn (V). CYPRIANUS 

daar en tegen ftelt den val der Engelen in den beginne 

van deeze zinlyke wereld, en meent, dat de 

Duivel, die anders een verheeven en GODE aangenaame 

Engel was, uit nyd gevallen zy, toen hy 

zag, dat GOD de menfchen naar zyn evenbeeld gemaakt 

had (v). LACTANTIUS beweert insgelyks, 

dat de tegenftrydige macht door GOD is voortgebracht, 

maar zyne voorftelling is even zoo wondcrbaarlyk 

als verwerd. Dat die geest, die vreugde 

fchept in eens anders ongeluk, van zeiven ontdaan 

zy, en altyd geweest ware, gelyk eenige Gnostiken 

(u) TATIAN. Orat. Contr. Gracos. p. 147. 

(v) CYPRIAN. Sermo de zelo £f livore, p. 191. ediü. E- 

MOM.


ken beweerden, was hem onverdraaglyk; dat een 

uit GOD uitgevloeid geestlyk wezen zoo diep had 

kunnen zinken, was hem even zoo onbegryplyk. 

Hy was boven dien niet voor het ftelzel van uitvloeijinge, 

maar voor de voortbrenging van alle 

dingen uit niets. Hy voorönderftelde daarom, dat 

de kwaade geest even als het goede door GOD was 

voortgebracht. Het is waar, hy fchryft het kwaad 

aan den vryen wil en nyd van den kwaaden geest toe: 

dit evenwel blyft toch altyd zyne hoofdftelling, dat 

de wereld door de vermenging van goed en kwaad 

beftaan zal, en dat GOD tot dit oogmerk de beide 

bronnen van het goed en het kwaad gefchept hebbe 

(w). Met dit gevoelen van LACTANTIÜS zoude 

men dat van andere Kerkleeraaren wel kunnen vergelyken, 

die beweerden, dat de -Duivelen uit de 

kwaade ftoffe door GOD waren voortgebracht. Men 

fchryft dit gevoelen, wel is waar, eigenlyk maar 

alleen aan zekere ketteren toe, als aan de Valentirdaanen 

, Tatiaanen en andere Gnostike partyen. 

Dan ATHENAGORAS , ARNOBIUS, en SYNESIUS hebben 

ook zoo gedacht. 

Daar de Kerkvaderen aan de goede Engelen Hghaamen 

toeëigenen , kan men ligtlyk begrypen, 

dat zy omtrent de kwaade geesten niet anders hebben 

gedacht, voornaamlyk dewyl 'er de Piatonifche 

haat tegen de ftoffe mede iniloop. Van daar 

ontfpringt het gevoelen, aan verfcheidene Kerkleer- 

(w) LACTAHTIUS divin. Injlltut. Lib. II. c. IX. 

F 4


leeraaren eigen, dat de kwaade geesten naa hunnen 

val hunne lighaamen van aether verboren hebben 

en daar en tegen met een lighaam vangroovere ftoffe 

zyn bekleed geworden (x). Niets vindt men 

deswegen menigvuldiger by de Kerkvaderen, dan 

het denkbeeld, dat de Demonen zich voedden met 

het bloed en vet by de offerhanden, waar omtrent 

plaatzen voorkomen by JUSTINUS den Martelaar, 

ATHENAGORAS, TERTULLIANUS, ORIGENES, BA 

SILIUS en meer anderen, — De heilige Schryveren 

gaven in zeker opzicht zelf aanleiding tot de 

gedachte, dat de vyandige machten zich eene byzondere 

heerfchappy over de zinlyke wereld aangemaatigd, 

en op dezelve eenen fchadelyken invloed 

hadden. Waar uit dit denkbeeld genomen zy en in 

hoe verre hetzelve plaats vinde, is hier de plaats 

niet om te onderzoeken: maar in vervolg van tyd 

is het zelve verder uitgeftrekt, en niet alleen het 

natuurlyk, maar ook het zedelyk kwaad aan de 

Demonen toegefchreeven, zelfs tot het vcrmoogen 

toe, om wonderen te doen, te voorzeggen 

enz.; weshalven ook JUSTINUS de martelaar de zending 

van JEZUS in de wereld befchouwt als het eigenlyk 

oogmerk hebbende , om aan deezen invloed 

en heerfchappy der kwaade geesten een einde te 

maaken (y). 

• Naar maate evenwel de begrippen van eik en de 

(x) HUETIUS in Origenianis. f. 71 enz. 

wys-. 

(y) JUSTIN. Mart. Jpolog. I. p. 44. 45. Apol. 11. }. 

64- 65-

wereld der Geesten. 8j» 

wysgeerige denkbeelden, die men koesterde, gefield 

waren, in dier voegen waren ook de denkbeelden, 

welken men zich van Engelen, Demonen, 

derzelver wezen en werkingen vormde, verfchillende 

ingericht, fchoon men niet kan ontkennen, 

dat de groote toejuiching, welke de Platonifche 

wysbegeerte by de Christenen vond, ook het 

meest zulke denkbeelden heeft voortgebracht, die . 

met hunne begrippen overéén kwamen. De geheele 

leere van de wereld der geesten echter is, myns' 

bedunkens', niet van die natuur, dat zy tot de wezenlyke 

leerflukken van het Christendom behoort, 

en het heil der menfchen daar mede verknocht is. 

Misfchien zouden de Leeraaren van den Godsdienst, 

daar 'er dingen, die ons veel nader betreffen, door 

hen met flüzwygen zyn voorbygegaan, en deeze 

leere buiten den kring van onze kennisfe en denkbeelden 

ligt, dezelve nooit aangeroerd hebben, indien 

zy niet toen reeds in de wereld had plaats gevonden, 

en de naadeelige gevolgen, welken daar 

uit voor het zedelyk gedrag ontitaan konden, hadden 

moeten belet en weggenomen worden. Want 

het mooge nu met de wereld der geesten gefield 

zyn, hoedanig het wil, dit behoort niet voor het 

publiek of gemeene volk, waar onder zich altyd 

zeer veelen bevinden, die tot dwaasheden en misbruiken 

van allerley foort overhellen. Indien men 

'er ook niet voor behoeft te vreezen, dat deeze 

groote kinderen zich zeiven met het mes, hetwelk 

men hun in de handen geeft, mochten om het leven 

brengen, of het zelve inflokken, zullen zy het 

F S zei.

go Hoofdft. IX. Over de 

zelve evenwel zeldzaam gebruiken, zonder zich 

zeiven en anderen naadeel toe te brengen. Kan 

men alles niet verwerpen, wat men hierover van 

ouds in de Kerke gedacht heeft, men kan ook niet 

alles op goed geloof aanneemen; en welk denkbeeld 

is dan toch wel het beste? Dan men mooge 

denken, hoedanig men wil, het wezenlyke van den 

Christelyken Godsdienst lydt 'er niets by, en de 

oogmerken, die door deezen Godsdienst bereikt 

moeten worden, worden in de daad bereikt, men 

mooge betreffende dit onderwerp dit of dat gevoelen 

omhelzen. Wie het beftaan, de werkingen en 

bezittingen van deeze geesten verwerpt, doet het 

gewislyk niet met oogmerk, om der Godheid en 

de wonderen van CHRISTUS te kort te doen, en 

zich voor de ondeugd in de bresfe te ftellen. GOD 

blyft eeuwig groot en aanbiddenswaardig, wanneer 

'er ook geen een Cherub voor hem ftond. De 

wonderen van JEZUS blyven eeuwig vaste waarheid 

enbewyzen van zyne Godlyke zendinge, wanneer 

'er ook geene Duivelen zyn uitgedreeven. De opwekking 

van LAZARUS en de geneezing van den 

blindgebooren, van den lammen aan het water te 

Bethesda, en veele anderen zyn geene geringere 

wonderen, dan het uitdryven der Duivelen uit de 

bezeetenen en het indryven derzelven in de kudde 

zwynen der Gergefcenen. De mensch vindt in zich 

zeiven en in alles wat hem omringt, zoo veele 

aanlokzelen tot het kwaad, die hy tegenftand bieden, 

en waar tegen hy zich met gebed en yver in 

het goede moet waapenen, wanneer ook niet elke 

on-

.wereld der Geesten. 91 

©ndeugd zynen eigen Dsemon heeft, waar door dezelve 

den mensch wordt toegebracht, dat hy werks en 

redenen genoeg heeft, om geduurig op zich zeiven 

opmerkzaam en yverig in de volbrenging van bet 

goede te zyn. Wie het beftaan, de werkingen en 

bezittingen van de geesten gelooft, doet zulks even 

zoo min om redenen, die den Godsdienst kouden 

naadeelig worden. Geen verftandig Christen zal 

daarom, dewyl hy Aarts-ifngelen enEngelen, Beëlfebub 

en zyne trawanten gelooft, willen hebben, 

dat men de eerften als middelaars tusfchen GOD en 

de menfchen verëeren en zich tot vrienden maa« 

ken, en de laatllen door wierooken, zalven, befprengen 

en allerley beuzelaaryen meer, verjaagen 

zal. Niemand heeft enkel daarom JEZUS voor den 

verftoorervan alle vyandige macht, en zyne wonderen 

voor werkingen van GOD gehouden, om dat 

'er bezeetenen door hem geneezen zyn. En wanneer 

men ook de kwaade geesten als verleiders tot 

het kwaad, en als de oirzaak van het zedelyk verderf, 

en de goede geesten daar en tegen als zoodanigen 

befchouwde, die ons tot het goede aanfpooren, 

wilde men evenwel daarom de zelfverbetering 

niet wegneemen noch de menfchen overreeden, 

dat het bederf niet in hen zei ven, maar alleen in 

eene vreemde oirzaak te zoeken was. Geen eenige 

dus van deeze gevoelens zal daarom, zoo draa 

men 'er flechts dat gene by opvolgt, waar voor 

zich het gezond menschlyk verftand, en de duide. 

lyke uitfpraaken van CHRISTUS en zyne Apostelen 

verklaar en, voor het wezenlyke van JEZUS Godsdienst

cn Hoofdft. IX. Over de wereld der Geesten. 

dienst in het minfte naadeelig zyn. En wanneer 

dit geen plaats vindt-, behoort dit geheele leerftuk 

niet tot de hoofdzaaken van den Godsdienst, maar 

in het gebied der befpiegelingen, en tot die dingen 

, waaromtrent het geöorlofd zyn kan, om zóó 

of anders te denken. Dit weeten wy, dat alles, 

het zichtbaare en het onzichtbaare den Heere JEZUS 

onderdaanig is; en zyne geboden zoo flipt te gehoorzaamen, 

dat men in de heerlykheid onder de 

zalige geesten mooge kunnen gereekend worden, 

is beter, is noodzaaklyker, dan over den oirfprong, 

de gefteldheid en de werkingen der geesten diepzinnige 

onderzoekingen te onderneemen, en over 

dingen te twisten, die niemand gezien heeft en 

waar van niemand iets bepaalds zeggen kan; Quid 

prodest magna cavillatio de occultis £f obfeuris rebus, 

de quibus non arguemur in judicia quia ignoramus? 

THOMAS A KEMPIS. 

TIEN-

T I E N D E H O O F D S T U K . 

Over eenige andere Leerjlukken. 

S3 

Indien het de tot hier toe aangehaalde Hellingen 

alleen waren, omtrent welke men van den beginne 

af zeer verfchillende denkbeelden by de Christenen 

heeft gevonden, en die onfchuldiger wyze menige 

heillooze verwydering en fcheuring onder hen veroorzaakt 

heeft, en zelfs voor een gedeelte van buiten 

aan de geheele christelyke maatfchappy het naadeel 

heeft veroirzaakt, dat men den voortreflykften 

en verftandigften Godsdienst voor zeer ongerymd 

gehouden heeft, om dat zekere ongerymde gevoelens 

in de Kerke hier en daar de overhand behielden; 

men zoude nog al tyd kunnen zeggen, dat 

men zich te verre had gewaagd, en alles aan de ongelukkige 

zucht tot befpiegelingen moest toegefchreeven 

worden. Dan hier komen nog andere 

Hellingen voor, van welke men dit niet zeggen 

kan, die den mensch veel nader betreffen, en meer 

invloed op hem en zyne gerustheid zo wel als op 

zyne zedelyke gefteldheid hebben, dan de bovennatuurkundige 

onderzoekingen over de natuur van 

GOD, zynen Zoon en den H. Geest, en waar door 

niet minder gewichtige fcheuringen onder de Christenen 

ontflaan zyn, of 'er aanleiding toe is gegeeven, 

om den Godsdienst van JEZUS uit een geheel 

vreemd oogpunt te befchouwen. En daar toe behooren 

voornaamlyk de beide leerftukken van de 

erfzonde, den val en deszelfs toereekening en van 

de

54 Hoofdft. X. Over eenige 

de genoegdoening van CHRISTUS en de toereekening 

daar van. 

Dat de menfchen zondaar en zyn, en zich zeiven 

door de zonde de genade van GOD , als van het 

heiligfte wezen, doen verliezen, daar aan konde 

geen mensch een enkel oogenbük twyffelen. En 

de inhoud der predikinge van CHRISTUS en zyne 

Apostelen is geduurig: verandert uw gemoed, wordt 

leter en gelooft aan het euangcliel Zelfs de Heidenen 

waren al van deeze waarheid op het zeekerfte o- 

vertuigd, en SENEKA zegt daarom reeds: wy hebben 

allen gezondigd; eenigen hebben zwaar ere, andere min- 

dere zonden begaan; eenigen uit noodzaaklynheid, an 

deren door kwaade voorbeelden verleid: anderen zyn niet 

ftandvastig genoeg in hunne goede voomeemens geblee- 

ven, en hebben byna tegen hunnen wil hunne onfcimld 

verboren: en wy hebben niet alleen gezondigd, maar 

zullen ook tot aan liet einde toe voortzondigen i[a). Daar 

aan konde men dus in het minfte niet twyffelen. 

Maar de vraag was deeze: waar moet men den bron 

en de oirzaak van dit kwaad zoeken, hetwelk zich 

zoo verre heeft verfpreid, en waar mede het ge 

heele menfchelyk geflacht befmet is? 

Men zoude denken, dat men zich aan de zeeker- 

heid' van deeze treurige waarheid , waar van ons 

verftand en ondervinding zoowel, als de uitfpraa- 

ken der H. Schrift genoegzaam overtuigen, alleen 

had kunnen houden, en zich daar mede te vreden 

Hellen, maar dat men de zucht tot onderzoek niet 

zoo verre had moeten uitftrekken, om de bronnen 

(«) SENKCA de Clement. Lib. I. Cap. VI. 

vaa

andere Leerftukken. 9j 

van het zedelyk bederf te willen uitvorfchen. Dan 

wanneer men hier het verder naavorfchen ook niet 

geheel en al billyken konde, verdient hetzelve evenwel 

veel meer verontfchuldiging, dan in eenig 

ander geval. Want daar men zyne poogingen moest 

aanwenden, om de ziekte te geneezen en het kwaad 

te verhelpen, was het wel noodzaaklyk, om den 

grond daar van te onderzoeken. Deeze geheele 

leere heeft ook op het zedelyk gedrag der menfchen 

zulk eenen invloed, dat dezelve in de daad 

wel een naauwkeurig onderzoek en de grootfte op. 

merkzaamheid van eenen Christen waardig was (*). 

Gelyk men echter over den oirfprong van het na» 

tuurlyk kwaad van den beginne af in de wereld zeer 

ver- 

(*) En even daarom verdient dit onderzoek, myns be< 

dunkens, niet alleen verontfchuldiging, maar men moet 

hetzelve volkomen billyken, ja het was noodzaaklyk; al 

leenlyk ware te wenfehen geweest, dat men meer op de 

waare bronnen daar van had gelet, welke ons meer naby 

liggen, dan men zich gewoonlyk heeft voorgefteld. Men 

had dezelven in ons zeiven voor ons eigen perzoon en 

niet geduurig in vreemden moeten zoeken, en dan zou 

zulk een onderzoek de zelfkennis en verbetering van zeden, 

en by gevolg onze gelukzaligheid ten uiterften hebben be 

vorderd, om dat men dan de bronnen kennende, die zoo 

veel te beter en gemaklyker konde toeftoppen. Men hai 

zoo dienen te werk te gaan, als SALTZMAN in zynen Karl 

van Karelsbsrg zoo wel als in zyn zoo voortreflyk boek: de 

verlosfing der'menfchen van de ellende door JEZUS en in den 

Thuuringer Boode, welken in elks handen dienden te zyn, 

«n voornaamlyk in ons Vaderland. Ven.

5ö Hoofdft. X. O ver eenige 

verfchillende had gedacht, en deeze vraag de fteen 

desaanftoots voor de Wysgeeren geweest was, zoo 

onderging ook de vraag over den oirfprong van het 

zedelyk kwaad het zelfde lotgeval, en van den beginne 

af aan zyn ook de denkbeelden daaromtrent 

by de Christenen niets minder dan éénftemmig geweest. 

Wat men desaangaande te denken hebbe, 

verklaart de H. Schrift zeekerlyk duidelyk genoeg. 

Maar was 'er echter wel ooit een tyd , wanneer 

men zich by de uitfpraaken van dezelve alleen bepaalde, 

die zonder vreemde byvoegzelen voordroeg 

, 'er geene menschlyke bygevoelens mede 

vermengde, en de klaare en eenvouwige waarheid 

van den echten Godsdienst van CHRISTUS door 

menschlyke wysheid van geleerde zamenltelzels 

misvormde? Het was niet eerst ten tydc van PE. 

XAGIUS in de vierde eeuw, dat men daaromtrent 

verfchillend begon te denken, maar dewyl men 

reeds in de vroegfte tyden by andere ftukken wysgeerige 

denkbeelden met het Christendom verbond, 

is het niet te verwonderen, dat dit leerftuk insgelyks 

een zoodanig lotgeval ondergaan heeft, en dat 

men, zoo wel vóór als naa de gefchillen, daar over 

tusfchen PELAGIUS en AUGUSTINUS gevoerd, 

omtrent hetzelve verfchillend heeft gedacht. Wanneer 

men den invloed van kwaade geesten aannam, 

en omtrent den Vorst der duisternisfe en zyne engelen 

geloofde, dat zy niet alleen de fahuld waren 

Van het natuurlyk kwaad in de wereld, maar ook 

aan het zedelyk verderf deelhadden, fchreef men 

de neigingen tot het kwaad, kwaade begeertens, 

ge-

andere Leerftukken* 91 

gedachten, en handelingen toe a in deeze onzuivere 

machten, die zich verheugden in 's menfchen 

ongeluk en het zelve op alle wyzen poogden te berokkenen 

, en geloofden men, dat deezen de Godlyke 

zielen in eene wreedaartige dienstbaarheid 

hielden. Wanneer men de ftoffe op zich zelve 

voor kwaad hield, zocht men den grond van het 

verderf in de kwaade ftoffe van het lighaam. Gevoelens, 

die uit de Oosterfche wysbegeerte hunnen 

oirfprong ontleenden, by Gnostike en Platonifche 

Christenen indruk maakten, door Kerkvaderen beftreeden, 

maar, hoewel in een andergewaad, door 

Monniken, Pelgrims en Dweepers gekoesterd werden. 

LACTANTIUS was zelfs zoo onvoorzichtig, 

om GODE zeiven de fchuld te geeven van dit verderf 

(è). Het behoeft geen bewys, hoe naadeelig 

dergelyke gevoelens voor den Godsdienst en de zeden 

worden moesten, en hoe weinig de mensch, 

by zulke Hellingen, konde aangefpoord worden, 

om met allen ernst op zyne verbetering te denken, 

wanneer hem het kwaad óf als zoodanig iets 

werdt voorgefteld, wat hy eigenlyk niet in zich 

zeiven, maar in eene oirzaak buiten zich zelvcn te 

zoeken had, of hem als zoo zeer met de menschlyke 

natuur vermengd werdt afgefchetst, dat hy alle 

hoope, om daar van flechts eenigermaate bevryd 

te worden, indien hy 'er ook niet geheel van werdc 

verlost, moest opgeeven. 

Maar wanneer men ook zyn oog niet vestigt op 

(i) LACTANT. Divin, ïnjHtut. Lih VIL c. 15. 

II. DEEL. G 

zul.

$3 Hoofdft. X. Over eenige 

zulken, die als eigenlyke ketters uit de eerfte ty» 

den bekend en wier wysgeerige en met het Chris, 

tendcmingevlogtenevooroirdeelen, ook voor deeze 

leere van naadeelige gevolgen waren; zoude mert 

evenwel zich zeer vergisfen, indien men gelooven 

wilde, dat men onder de Leeraaren van de rechtzinnige 

kerke in de drie eerfte eeuwen ten opzichte 

van dit ftuk, volmaakt éénsgezind en juist zoo gedacht 

had, als men naaderhand voor de echte leere 

heeft uitgegeeven. — By de griekfche Kerkvaderen 

vindt men weinig over dit onderwerp, waar door 

dezelve naauwkeurig en juist bepaald werdt. Hunne 

voornaamfte poogingen ftrekten alleenlyk daar 

toe, om de Gnostike denkbeelden te keer te gaan, 

en toen men daar mede zyn oogmerk taamlyk wel 

bereikt had , den aandruifchenden Manichreismus 

tegenftand te bieden. Zy hielden zich dus met geheel 

andere voorwerpen bezig, dan dat het mooglyk 

voor hen zoude geweest zyn, om op dit ftuk 

zoo zeer de opmerkzaamheid te vestigen, als het 

verdiende. Men vindt 'er, wel is waar, blyken 

van, dat reeds in de eerfte tyden door eenige Kerkvaderen 

de erfzonde beweerd is, en geleeraard, dat 

wy in ADAM allen gezondigd hebben; dat het bederf 

der ziele en des lighaams zich van den eerften 

Stamvader der menfchen op alle zyne naakomelingen 

heeft voortgeplant; dat dit bederf zondezy, en 

dat daarom alle menfchen aan de ftraffe onderworpen 

waren. Zoo zegt JUSTINUS de martelaar, dat 

CHRISTUS gebooren en gekruist is om des menschly» 

ken gejlachu wil, hetwelk door ADAM door het bedrog 

der

andere Leerjiukken. 99 

der Slange aan den dood was onderworpen, om 'er niet eens 

aan te denken, hoe veel kwaads elk uit eigen fchuid 

doet (c). JUSTINUS onderfcheidt hier naauwkeurig 

het door ADAM op zyne naakomelingen gebracht 

bederf van dat kwaad, welk een ieder uit eigen 

verkiezinge doet, en het eerlïe is, naar zyne denk» 

beelden, niet minderftrafbaar dan het laatlle, hoewel 

deeze Kerkvader zich 'er niet over uitlaat, of 

ons dit verderf is aangebooren , dan of ADAMS 

fchuld ons flechts mede tocgereekend is. Byna op 

gelyke wyze drukt ook IRENJEUS zich uit, wanneer 

hy beweert, dat wy in ADAM het evenbeeld van 

GOD verloeren hebben, dat wy door de ongehoorzaamheid 

overwonnen en der zonden onderworpen 

geworden zyn (d). Misfchien moet men hier by 

ook THEOPHILUS van Antiochien plaatzen, dewyl 

hy zegt, dat de mensch nooit fterflyk zou geworden 

zyn, indien hy GODE getrouw ware gebleeven 

(e). Hy befchouwt den dood dus als eeneftraffe 

der zonden, die allen menfchen, het zy hun 

ADAMS zonde toegereekend worde, of om dat zyn 

verderf hun is medegedeeld, wedervaart. 

Hoe fterk intusfehen deezeplaatzen ook ten voordeele 

van de erfzonde moogen pleiten ; is het 

evenwel ook zeeker, dat deeze geheele leere aan 

ver- 

(f) JUSTIN. Mart. Dialog. Cum Tryphone. p. 316. 

(d) IRENJEUS rdv. Hxres. Lib. III. c, 20. 

(«) THEOPHILUS ad Autolyc. Lib. II. p. 101. 

G 2

ico Hoofdft. X. Over eenige 

verfcheidene Leeraaren der rechtzinnige kerke onbekend 

geweest, of niet door hen aangenomen is. 

Onder deezen bekleedt CLEMENS van 'Alexandrijn 

de eerfte plaats. Hy verklaart zich zoo naadvukiyk 

tegen dit gevoelen, dathy zelfs de plaatze. Ps. 50. 

waar uit men gemeenlyk een bewys voor het aangebooren 

bederf ontleent, op eene zinnebeeldige 

en verbloemde manier verklaart, en de tegenwerpingen, 

daar uit afgeleid, poogt te ontzenuwen* 

Men zegge -ons toch eens, zegt hy, wanneer heeft wel 

ooit een eerstgeboorm kind ontuchtig geleefd? En hoe is 

het monglyk, dat iemand, die nog niets gedaan heeft, 

onder den vloek van den ADAM mede kan begreepen worden 

1 

? Er blyft dus voor hen, gelyk het Jchynt, niets 

over, dan te zeggen, dat de voortteeling van dm mensch 

reeds mei het verderf is bef met, en wel niet allee- ten 

opzichte van het lighaam, maar ook ten aanzien van de 

ziel, en door deeze ook het lighaam enz. Wanneer dit 

echter plaats vindt, beflüithy, zoo moet de Heer 

zelf aan het bederf hebben deel gehad (ƒ). Het is 

waar, CASSIANTJS en zy, waar tegen CLEMENS van 

Alexandrien hier fpreekt, beweerden iets, hetwelk 

de laatere partyen der Pelagiaanen nooit beweerd 

hebben, dat naamlyk de zonde iets wezenlyks in 

den mensch zy; dat de echte ftaat zondig zy en 

een werk des Duivels, dewyl de zonde door de natuurlyke 

voortteelinge werdt voortgeplant ; dan 

CLEMENS drukt zich desaangaande even zoo uit, 

als de Pelagiaanen fpreeken, zoo dat men fchier 

denken zoude, dat zy de tegenwerpingen, welke 

(ƒ) Stromat. Lib. III. p. 469.

andere Leerftükken. IOI 

zy, en voornaamlyk- JULIANCS tegen de aanhangers 

van AUGUSTINUS te berde brengen, uit CLE 

MENS van Alexandrïèn hadden afgefchreeven (g). 

In zeker opzicht beweert deeze Kerkleeraar nog 

meer, dan PELAGIUS naaderhand beweerde: want" 

naar zyn gevoelen, is de zonde eene geheel vrjwiU 

hge ongerechtigheid, welke uit onweetendheid en 

zwakheid ontfpruit, om dat wy niet witten keren. 

onze begeertens niet willen in toom houden, waar van 

verfcheiden plaatzen in zynen Pxdasogus voorkomen, 

alsook in zyne boeken, die hy' Stromata genoemd 

heeft. 

ORIGENES heeft zyne eigen en byzondere denkbeelden 

daaromtrent. Hy beweert een algemeen 

bederf, en wel zoo yverig, dat hy gelooft, de doop 

der kinderen zoude geheel onnut zyn, indien zich 

by hen geene vlekken bevonden, die door den 

doop moesten afgewasfchen worden. In zyne boeken 

tegen CELSUS zegt hy niet alleen met PLATO, 

dat de menschlyke zielen, als het ware, de vieugelen 

waren afgeknipt, en dat zy daar door verhinderd 

werden, om op den weg der deugd voort te 

gaan, en der Godheid, als het ware, naa te «Hei 

gen; maar hy zegt zelfs, dat de vloek van ADAM 

zich tot alle zyne naakcmelingen uitllrekt (h). En 

evenwel is zyn gevoelen zeer verfchillend van dat 

gene, wat naaderhand het rechtzinnig gevoelen der 

(g) AFGUSTINUS Contra Julian. Lil. II. c. I p. 347. 

(/?) ORIGENES Contra Celfum. Lib. IV. p. 192 

c 3 

ker-


kerke genoemd werdt. De leere van de erfzonde. 

van een natuurlyk geestlyk onvermoogen des menfchen, 

hetwelk door ADAM op alle deszelfs naakomelingen 

door middel van de voortteelinge is voortgeplant, 

is hem geheel en al onbekend, gelyk men 

zulks ook wel noodzaaklyk voorönderftellen moet 

van eenen man, die zich niet ontziet, om de geheele 

gefchiedenis van den val voor een geheimzinnig 

verdichtzel te houden, waar onder eene geheel 

andere betekenis verborgen ligt. ORIGENES ftelde 

den val buiten de grenspaalen van deeze wereld; 

hy liet de zielen reeds vooiaf beftaan, gelyk PLA 

TO, en nam aan, dat zy reeds lange te vooren in 

de wereld der geesten gezondigd hadden en om 

voor die misdaaden te boeten in deeze lighaamen 

geplaatst waren. De mensch, die naar het evenbeeld 

van GOD gefchapen is, is, naar zyn begrip, 

niet aardsch, maar hemelsch, een verheevener verftandige 

geest, niet een zuiver lighaam van aether 

bekleed, hetwelk geheel niet aan de fterflykheid 

onderworpen is; maar toen hy viel, kreeg hy dit 

grove ftoflyke lighaam, verloor het evenbeeld van 

GOD en werdt fterflyk (i). Hoewel ORIGENES dan 

ook een algemeen bederf by de menfchen aannam, 

leidde hy dit evenwel niet van ADAM af, hield 

het ook niet voor iets zoodanigs, hetwelk door de 

voortteeling van de eerfte Ouderen, op alle hunne 

naakomflingen was voortgeplant, en de menschlyke 

natuur geheel en al bedorven had, maar liet aan de 

ziel nog vryheid over, om het goede te willen, en 

(») OCIGENES Pkilocal. de Alsgor. Leg. p. 56. 

God-

andere Leer/luiken. 103 

Godlyk zaad van deugd, hetwelk flechts behoefde 

ontwikkeld te worden en op te fchieten (£). Wanneer 

men de wysbegeerte befchouwt, die de griekfche 

Kerkvaderen waren toegedaan, dan kan men 

reeds vermoeden, dat dit niet het gevoelen van O- 

RIGENES alleen geweest is. Maar ook SANDICS 

heeft met zeer veele getuigenisfen beweezen, dat 

de leere van het voorafbeftaan der menschlyke zielen 

, door de beste griekfche Kerkleeraaren is aangenomen, 

en met deeze leere is altyd die van den val 

in de wereld der geesten, en van het inkerkeren 

der zielen in dit ftoflyk lighaam, om voor begaane 

•fchuld te boeten, en verloorene volmaaktheden weder 

te krvr/en, verknocht geweest, gelyk men uit 

AUGDSTINUS zeiven ziet (T). Een gevoelen, hetwelk, 

wel is waar, altyd fterk genoeg een algemeen 

bederf beweert; maar tevens tegen de denkbeelden 

van een aangeërfd en door ADAMS fchuld 

op alle zyne naakomelingen voortgeplant bederf, 

rechtftreeks aanloopt. Wanneer echter ook niet 

allen, die naa ORIGENES de erfzonde en het natuurlyk 

onvermoogen des menfchen in geestlyke 

dingen hebben geloochend, de bronnen aannamen, 

waar uit hy zyne denkbeelden fchepte; en buiten 

de grenspaalen van Egypten, Griekenland en het 

Oosten mocht deeze Kerkleeraar wel zeer weinig 

aanhangers, wat zyne gevoelens van den val der 

(£) HUETIUS in Origanionis, Lib, tl. Gja. VII. 

0) AUGUSTINÜS de Civit. Dei. Lib. XI. c. 28. 

G 4 

zie-

jen Hoofdft. X. Over eenige 

zielen in de wereld der geesten betreft, hebben 

gehad; zoo kwam hy toch daar in met hen overéén , 

dat hy de toereekening van ADAMS zonde, het algemeene 

en allen menfchen in denzelfden graad aangeërfde 

bederf en geheele onvermoogen in geestlyke 

dingen, loochent. Wy komen, zegthy daarom, wet 

allen met een gelyk zaad in de wereld, noch ontbloot van 

heilzaam en heilig zaad, dus niet ontbloot van natuurlyk 

vermoogen ten goede: en op eene andere 

plaats: niemand behoeft wegens de ongehoorzaamheid 

van ADAM te vreezen: want niemand wordt wegens de 

loosheid van eenen anderen veroordeeld (m\ Dat was 

'er onbetwistbaar de rede van, dat RCFINUS, PE- 

LAGIUS en anderen, ten opzichte van deeze leere 

zich op ORIGENES beriepen, hoe weinig zy ook 

zyn gevoelen omtrent de ziel aannamen. 

Dan men behoeft niet eerst by deezen geleerden 

man, die zeekerlyk wegens zyne zonderlinge denkbeelden 

by de kerke niet in eene goede reuk is, 

bewyzen voor dit gevoelen op te zoeken; men 

vindt hetzelve reeds in vroegere tyden byzulken, 

die niet by hem konden hebben geput, en naa hem 

by die genen, die niets minder dan vrienden van 

hem waren, ja zelfs JUSTINUS de martelaar en THE. 

OPHILUS van Antiochien, die ik te vooren als eene 

getuigen voor deeze leere heb aangehaald, drukken 

zich zoo uit, dat men wel met reden mag twyffelen, 

ofmen hen in het register der genen wel zoude 

O) ORIGENES Cmrmt. In Joh. p. 201. en in Caten. Ta», 

in Pfalnios ps. 48. 6.

andere Leerjf ukken. 105 

de kunnen plaatzen, die de erfzonde beweerd heb- 

•ben. Op dezelfde plaats naamlyk, waar THEOPHI 

LUS zegt, dat de dood de ftraf der zonden is, en 

dat de mensch nooit zoude geftorven zyn , indien 

hy GODE getrouw gebleeven ware, beweert 

•hy, dat de mensch niet fterflyk, maar ook niet onfterflyk 

door GOD had kunnen gefchapen zyn, 

want in het eerfte geval zoude GOD de oirzaak van 

eene groote onvolmaaktheid in de menschlyke natuur, 

en in het laatfte geval de mensch GOD ge- 

weest zyn (n). Van JUSTINUS en IRENÛS heeft 

reeds HULSMANN geoordeeld, dat zy zich over de 

leere van den vryen wil zoodanig uitdrukten, als 

of men PELAGIÜS zeiven hoorde fpreeken. Van 

HILARIUS van Poitou is het bekend, dat reeds PE- 

LAGIUS zich op hem beroepen heeft, en hem als 

•iemand heeft aangehaald, die dezelfde denkbeelden 

zoude gekoesterd hebben, als hy zelf over de 

erfzonde, over den vryen wil, en over de genade 

had geuit: en men behoeft flechts zyne verklaaringen 

van de Psalmen in te zien, om 'er zich van te 

overtuigen, dat deeze Kerkvader even zoo gedacht 

heeft, als PELAGIÜS: hier by kan men DIODORUS 

van Tarfen insgelyks plaatzcn. Het is waar, hy 

ontkent geen algemeen bederf; maar hy fchryft dit 

enkel aan den vryen wil der menfchen toe, zonder 

dat een overgeërfd kwaad daar van de oirzaak zy, 

en houdt juist daarom alleen den mensch voor ftrafwaardig, 

om dat hy, naar den hem van GOD ge- 

(V) THEOPHILUS ad Jutolyc. Lib, II. p.101. 

Q S 

gee-

10

andere Leerfttikken. 107 

ken, wanneer men datgene flechts volbracht, wat 

'er gefchieden moest? Genoeg in vier geheele eeuwen, 

fchoon het ook evenwel in de laatften niet 

aan dappere ftryders ontbrak, waren hieromtrent 

geene gefchillen ontdaan. Dit gebeurde echter in 

de vyfde eeuw. De gefchiedenis van deeze onëe* 

nigheden, die helaas! luidruchtig genoeg werden, 

is de zaak van hen, die de gefchillen willen onderzoeken, 

welken van ouds by de Christenen hebben 

plaats gevonden. Genoeg, inde vyfde eeuw werdt 

óver deeze gevoelens daadlyk geftreeden. PELA 

GIÜS en COELESTIUSfpeelden van de eene kant, en 

AUGOSTINUS van de andere zyde, de hoofdrol. Afrika 

was het fchouwtooneel, van waar deeze oneenigheden 

werden verfpreid door veelvuldige 

ftreeken van Europa, en zelfs tot in Afia; naa dat 

'er nu verfcheiden Synoden zoowel 'm Afrika, als 

elders gehouden waren, werden eindelykde gevoe 

lens van PELAGIÜS en COELESTICS als kettery veroordeeld, 

en de leere daar en tegen, welke door 

AUGUSTINUS werdt voorgefteld, erkend voor de 

rechtzinnige leere der kerke. Het is hier de plaats 

niet om te onderzoeken, of zich ook hier mede 

geene menschlyke hartstochten en flinkfche oogmerken, 

hebben in het fpel gemengd? of AUGUSTI- 

KUS, gelyk eenige geleerden hebben vermoed, zich 

niet daarom met zulk eenen yver tegen PELAGIÜS 

en COELESTIUS heeft aangekant, om de verkleefdheid 

van deeze beide mannen aan RUFINUS te beftrafFen, 

die een groot aanhanger of gelyk HIERO. 

NYMUS hem noemt, eenen leerling van ORIGENES 

was? 

1 

J

io8 Hoofdft. X. Over eenige 

was? Of niet AUGUSTINUS zyn charafter en bloeds. 

geftel meer deel heeft gehad aan het gene hy beweerde, 

dan een bedaard onderzoek, en daar door verkreegene 

overtuiging enz.? Wanneer is 'er toch wel 

immer een gefchil in de kerk geweest, welk hier van 

bevryd gebleeven is] Dan dit gefchil te onderzoeken, 

is het werk van den gefchiedfchryver. Ik zal 

hier flechts de leerflellingen met eikanderen vergelyken, 

die men verwierp of aannam. PELAGiusen 

zyne vrienden hadden beweerd, dat de menfchen, 

die thans gebooren worden, vanden toeftand, waar 

in ADAM gefchapen is, alleenlyk in zoo verre onderfcheiden 

zyn, dat zy, als kinderen nog niet die 

maate van krachten en bekwaamheden bezitten, 

die hem aangebooren waren, en dat door ADAMS 

val de natuur der menfchen niet veranderd is, en 

hy ook buiten dien zoude geflorven zyn. Daar tegen 

beweerde de Party en verklaarde voor rechtzinnig, 

dat geen mensch thands zoo gefield zy, als 

ADAM voor den val was, dat door den val van ADAM, 

zyn natuur zoodanig was veranderd, dat hy en alle 

zyne naakomelingen flerflyk waren geworden. . 

PELAGIDS leerde, dat ADAM door den val zich 

zeiven had benaadeeld, en dat zyne misdaad zynen 

naakomelingen niet konde toegereekend worden, 

zonder GOD van de grootfte ongerechtigheid te befchuldigen. 

De Party beweerde daar tegen, dat A- 

DAMS val, aan alle zyne naakomelingen zoodanig 

werdt toegereekend, dat allen aan de flraffe des 

doods onderworpen zyn, dewyl hy de Stamvader 

.aller menfchen is. — PELACIUS zeide: ADAM i» 

de

andere Leerflukkev.. iop 

de oirfprong van de zonden, want hy heeft het 

eerst gezondigd, en door zyn voorbeeld anderen 

tot zonden verleid; maar door zynen val is niet de 

geheele menschlyke natuur bedorven, en de zonde 

door de geboorte op alle zyne naakomelingen voortgeplant. 

'Er vindt dus geene erfzonde, geen natuurlyfc 

door de voortplanting tot ons overgebracht 

verderf, plaats. De Party daar en tegen beweerde; 

het bederf van ADAM is door de natuurlyke voortteelinge 

op alle zyne naakomelingen voortgeplant, 

en dat is erfzonde, of eene overhellende neiging tot 

zinlykheid en afkeer van GOD en van alles goeds. — 

PELAGIÜS geloofde, dat daar door, dat men den 

mensch een van ADAM op hem voortgeplant bederf 

of erfzonde toefchreef, eene noodzaaklykheid tot 

het kwaad beweerd, en alle vryheid, waar door 

de waardy van zedelyke handelingen bepaald wordt, 

werdt weggenomen; en leerde dus, dat de mensch 

niet geheel en al bedorven is, maar het vermoogen 

bezit, om het goede te erkennen, en de 

kracht heeft, om het even zoo wel te willen en te 

doen, als het kwaade. Hy bezit bygevolge vryheid 

van wil, die hem wezenlyk toekomt. De 

Party daar en tegen beweerde, dat de wil door den 

val volftrekt verdorven is. Kwaads te willen, en te 

doen kan de mensch door zich zeiven alleen; maar 

goed te willen, niet zonder den byftand van GOD. 

PELAGIÜS nam aan, dat GODS genade noodzaaklyk 

is, om goed te willen en te doen; maar deeze 

genade, zegt hy, beftaat deels in de inrichtinge 

der geheele natuur, deels in het gefchenk van dèn 

vry-

Iio Hoofdft. X. Over eenige 

vryen wil, in het onderwys en vermoogen om de 

waarheid recht in te zien, in de vergeevinge van 

de voorige zonden en het voorbeeld van CHRISTUS , 

waar door het den menfchen mooglyk wordt, omGobs 

geboden te onderhouden: de genade, welke GOD 

fchenkt, bevat daarom niets bovennatuurlyks, maar 

beftaat in uitwendige weldaaden van GOD ; en wanneer 

de mensch daar van een behoorlyk gebruik 

maakt, om het goede te doen en het kwaad telaaten, 

dan wordt hy zalig; zooniet, dan wordt hy verdoemd 

en is zelfs de fchuld van zyn verderf, dewyl het aan 

zynen vryen wil ftond, om de middelen te gebruiken 

of niet : wat echter uit onweetendheid en 

vergeetelheid gefchiedt, kan hem niet als zonde 

toegereekend worden. De Party echter ftelde de 

genade, in byzondere werkingen van GOD in de ziel 

van den mensch, waardoor niet alleen het menschlyk 

verftand verlicht, maar ook de wil verbeterd 

en gefterkt wordt, en zonder welke de mensch 

geheel niets goeds willen en doen kan, in dier 

voegen, dat alles goeds, wat de mensch wil en 

doet, niet van hem zeiven komt, maar van deezen 

byzonderen invloed der genade afhangt, en zynen 

oirfprong ontleent. Ook het gene de mensch 

uit onweetendheid en vergeetelheid doet, wordt 

hem als zonde toegereekend, weshalven hy GOD 

om vergeevinge daar voor bidden moet. 

Hoewel dit de voornaamfte ftukken zyn, waar in 

beide partyen van eikanderen verfchilden, komen 

J 

er evenwel nog verfcheiden andere vraagen hier 

by voor, die niet minder gewichtig waren, gelyk 

over

andere Leer plukken. nt 

óver de zaligheid en goede werken der Heidenen, 

waar omtrent men de harde uitfpraak kent van An- 

CUSTINUS , dat de deugden der Heidenen flechts 

blinkende zonden geweest zyn; over de algemeenheid 

der genade; over de voorbefchikkinge enz. 

Het einde van deeze gefchillen was, dat dit zelfde 

gevoelen, hetwelk, gelyk ik te vooren zeide, 

veele groote mannen in de Kerke hebben gekoesterd, 

naamentlyk dat ADAMS zonde niet de geheele menschlyke 

natuur bedorven heeft, en ons niet toegereekend 

wordt, dat de mensch ook in geestlyke dingen 

nog tegenwoordig eenen volftrekt vryen wil 

heeft, gelyk METHODIUS, CYRILLUS van Jerufa- 

lem, ATHANASIUS, BASILIUS, CHRYSOSTOMUS en 

veele anderen geleerd hebben (ƒ>), en wat hier mede 

verknocht was, als kettery werdt veroirdeeld. 

Gelyk men dan ook bezwaarlyk ééne éénige door 

AUGUSTINUS en de Afrikaanen veroordeelde ftelling 

'vinden zal, die niet door heilige en voor het overijge 

rechtzinnige leeraaren der Kerke waren geleerjaard 

geworden. Iets kan ik hier niet ongemerkt 

alaaten voorbygaan , hetwelk , myns bedunkens , 

keer merkwaardig is, datnaamlykden zelfdenAüGUS. 

ITINÜS , die in zyne gefchillen met PELAGIÜS, de 

jvryheid van den wil zoo geheel verlaagt, en den 

jmensch al het vermoogen ten goede, ontzegt, ia 

Jzyne twisten met de Manicheen van dit alles juist 

het 

' 0>) EPIPHAN. Hceres. LXIV. p. 575- CYRILL. Hieros. Ca- 

Vch. IV. p. 31. ATHANAS. Orat. adv. Gentss. Tom. I. p. 4» 

BASILIUS in Pf. CXV. Opp Tom. I. p. 269. CHKYSOSTOM. 

Hornü XVI. in Rom. IX. en Homil. XIV. in 1. Cor.

na Hoofdft. X, Over eenige 

het tegendeel beweert. Elk verjlandig fchepzel, zegt 

hy, heeft van God eenen vryen wil gekreegen. Wan* 

neer de mensch volgens denzelven God, overëenkomfiig 

met de Godlyke wet en wil, dienen wilde, zoude hy de 

eeuwige gelukzaligheid erlangen. Waaneer hy zich 

echter van zyne macht bedient, en zich aan de Godlyke 

wet niet wil onderwerpen, dan is hy aan de Jtraffe onderworpen, 

die hy verdient. — Elk heeft het dus in 

zynen wil, om het goede te kiezen, en een goede boom 

te zyn, of het kwaad te kiezen, en een kwaade boom te 

zyn (q), Zoo fterk of fterker konde PELAGIÜS zelf 

zich naauwlyks uitdrukken. Andere even zoo merkwaardige 

plaatzen komen in de boeken van AUGUS 

TINUS de Fide en contra Fauflum voor. Wat mag nu 

deeze Kefkleeraar, wel voor waarheid hebben gehouden? 

of vond hy geene andere gronden, om de 

Manicheen te wederleggen, dan zulken , die hy 

zelf als valsch erkende ? of was het waarheid, wat 

hy van den vryen wil, en van het natuurlyk vermoogen 

der menfchen tegen de Manicheen predik* 

te, waarom liet hy dan het zelfde in de gefchillen 

met PELAGIÜS verwerpen? dit blyft altyd een raadzel. 

Het laatfte evenwel gebeurde. 

Dat 'er echter met zulke kerkelyke uitfpraaken 

geen einde van de zaak gemaakt is, zal men Jigce- 

]yk van zeiven vermoeden. Daar van getuigt ook 

de geheele volgende gefchiedenis, en de gefchillen 

, die met de zoogenaamde halve Pelagiaanen zoo 

wel als met de zoogenoemde Prozdestinatiaanen in 

voorige tyden, en naaderhand zoo wel in de roomfche 

(j) AUGUST. AS. e Felke. Lib. II. c. 3.

andere Leerflukhn. 113 

fche Kerke als by de Protestanten hebben geheerscht, 

geeven hier van de overtuigendfte bewyzen. Had 

men vóór de tyd van PELAGIÜS en AUGUSTINUS verfchillend 

hier over gedacht, het ontbrak ook naa deeze 

tyden aan geen verfchillende denkbeelden, en dit 

zooveel te meer, dewyl men van beide zyden, gelyk 

het gemeenlyk by gefchillen gaat, in veele ftnkkea 

te verre gegaan was. PELAGIÜS en zyne vrienden 

hielden, wel is waar, deeze geheele vraag niet voor 

zoo gewichtig, als men die van den anderen 

kant befchouwde; en men heeft het wel aan dit 

denkbeeld en aan de goedhartigheid van deeze lieden 

alleen toe tefchryven, dat de Pelagiaanen, by 

al den drift van de tegenparty, by alle de fcherpe 

oordeelvellingen, die door dezelven uitgefprooken 

werden, zich om dit gevoelen nimmer van de overige 

Christenen hebben willen afzonderen, en eene byzondere 

party uitmaaken. Evenwel is de vraag van 

belang, zoo draamen bedenkt, dat zy zulk eenen 

gewichtigen invloed heeft op de zedelyke waarde 

der menschlyke handelingen, op de gerustheid van 

den Christen, en op de niets minder danonverfchillige 

vraag: wat men te doen hebbe, om zalig te 

worden? — Men zoude intusfehea veellicht nimmer 

tot dit ongelukkig gefchil gekomen zyn , indien 

'er wat meer gezonde wysbegeerte en waare uitleg, 

kunde in de H. Schriften, en wat minder drift in 

het algemeen by de christelyke Leeraaren van den 

beginne af had plaats gevonden. Wanneer men op 

zulk eene wyze de zaak onderzoekt, dan vindt de 

verllandige Christen, midden onder deeze twisten- 

II. DEEL. H de

U4 Hoofdft. X. Over eenige 

de partyen, nog altyd zoo veel gebaanden weg, 

om tusfchen hen door te gaan. Het navorfchen der 

menschlyke natuur enzelfkennis zullen hem geleiden, 

de uitfpraaken der H. Schrift zullen zynen weg veilig 

maaken, en hy zal voor geenen gevaarlyken val 

behoeven te vreezen. Wanneer men echter op de 

tegen overgeftelde wyze handelt, en 'er dan nog drift 

en zucht om recht te behouden mede gepaart gaat, 

wat kan men dan wel anders verwachten, dan ver. 

baazend veele afwykingen? 

Wie ccnigermaate zich zeiven heeft onderzocht 

en leeren kennen, waar toe een verftandig Christen 

alle zyne poogingen moet aanwenden, zal weeten, 

dat hy niet alleen menigmaal zondigt, maar 

dat ook de neiging, al is het niet tot zeer groote 

ondeugden, evenwel tot de zinlykheid in hem het 

overgewicht heeft, en dat 'er aanhoudende poogingen 

toe vereischt worden, om de neigingen ten 

kwaade te verzwakken, en ten goede te leiden en 

te verfterken. Dit vindt by alle menfchen plaats, 

de H. Schrift betuigt het ook op veele plaatzen, en 

nog nooit is een Heilige op aarde zoo volmaakt geweest, 

dat hy met deeze neiging niet geduurig zoude 

hebben te flryden gehad. Maar van waar komt 

dezelve? Wy bemerken, dat zy in onze natuur 

ligt: is zy ons dan aangefchapen? — Om GOD 'er 

van vry te fpreeken, en te doen blyken, dat deeze 

neiging niet van hem afkomflig zy, verzon men 

het denkbeeld, welk noch in het verftand noch in 

de H. Schrift gegrond is, en door veele leeraaren der 

Kerke is ontkend, dat naamelyk onze natuur door de 

zon

andere Leerjtukken. trj 

zonde van ADAM zodanig verdorven ware, dat wy 

niet anders dan het kwaade willen en het goede 

veraffchuwen konden. Het antwoord is nu Wel 

gegeevenj maar hier door is op verre naa al het 

duistere niet opgeklaard, zyn alle zwaarighedeh 

niet weggenomen. Want om 'er niet eens van té 

fpreeken, dat het niet duidelyk wordt, hoe zulk 

eene voortplanting mooglyk zy ; hoe is het ook 

inoöglyk, dat eene neiging of eene ziekte ons kunne 

toegereekend worden, of ons ftrafbaar maakerJi 

•Waar aan wy zelf geen fchuld hebben, die Wy ons zelf 

niet hebben op den hals gehaald, maar door een 

ongelukkig toeval vóór duizende jaaren gebeurd* 

zodanig met onze natuur verweefd is, dat wy zon* 

der dezelve nooit geboofen worden ? Zag Go» het 

te vooren, dat ADAMS val alleen eene zoo groote 

ellende, zulk een vergif over zyn geheel geflacht 

zoude verfpreiden i 6! dan ware het gewislyk vaü 

den wyzen en liefderyken GOD te verwachten, daÉ 

hy 'er voor zorgen zoude, dat, indien hy ook* 

zonder den vryen wil van den eerften mensch té 

krenken, den val zeiven niet verhinderen konde, 

de onfchuldige naakomelingen, die miliioenen on« 

fchuldigen, die nog niet aanwezig waren } daar door 

niet ongelukkig gemaakt wierden. Om deeze? 

tegenwerping te ontwyken, heeft men nog eene 

andere uitvlucht bedacht, Welke echter, wanneer 

men die nader befchouwt, niets beter is. Wy 

zelf, heet het, hebben in ADAM gezondigd, en 

ons wordt bovendien nog zyne misdaad als de onze 

toegereekend , dewyl hy het verbondshoofd van 

H a het

ii

andere Leer/lukken. 117 

nu'ook op eene onverdiende wyze geftraft worden, 

wanneer ons zyne misdaad wordt toegereekend. En 

hoe kan men zulks van de billykheid des hoogften 

Wezens verwachten? 

Werwaards men zich ook keert by dit fylthema, 

overal vindt men klippen, waar aan niet alleen de 

zedelyke waarde der menschlyke daaden , maar 

zelfs de eere van GOD fchipbreuk lydt. En wac 

hooren wy daaglyks meer, dan verontfchuldiging 

met een natuurlyk onvermoogen, met overgeërfde 

fchuld, waar door het ons onmooglyk wordt, om 

beter te handelen, en hoe dikwerf paart zich.hier 

by, zelfs by den zorgvuldigften Christen, zwaarmoedigheid 

en traagheid, daar hy anders veelligt 

met blydfchap en moed op den goeden weg zoude 

hebben voortgewandeld! ADAMS zonde is zoo min 

de onze, als zyn verderf op ons op eene voor ons 

onbegryplyke wyze is voortgeplant, en zyne misdaad 

ons is toegereekend. 

Van waar echter deeze neiging, welke wy in ons 

vinden, en die zelfs den Heiligen, midden op de 

verheevene baane der deugd en Godzaligheid, aan 

eenen geduurigen ïïryd onderwerpt? Eene opmerkzaame 

befchouwing van ons zeiven zal ons 

daar omtrent, zonder konfteneraaryen van eene 

moeylyke fchoolfche Godgeleerdheid, wel draa onderrichten. 

Wy weeten, dat wy bepaalde wezens 

zyn. Onbepaaldheid komt GODE alleen toe. Indien 

wy ook Engelen waren, wy zouden geene onbepaalde 

volmaaktheden bezitten, dewyl alles, behalven 

GOD , Hechts eene bepaalde volmaaktheid 

H 3 be-

Il8 Hoofdft. X. Over eenige 

bezit, Onze ziel draagt zeekerlyk gelyk ADAM he{ 

beeld van GOD; zy is met verftand en wil begaafd, 

en heeft het vermoogen, om het goede te erkennen 

en te willen; maar zy is ook aan het gevaar van 

dwaalen onderworpen , van het kwaad voor goed 

te honden en te kiezen, en het goede als kwaad te 

befchouwen en te verwerpen. Naar zyne natuurlyke 

gefteldheid, ftaat de mensch dus tusfchen goed 

en kwaad in het midden, heeft den aanleg tot beiden, 

om beiden te erkennen en te kiezen. Dat hy 

dwaalen, en zich, als het ware, vergrypen kan, 

moet men voornaamlyk aan de bepaaldheid van zyne 

volmaaktheden toefchryven: en daar zyn vermoogen 

flechts allengs en ' trapswyze ontwikkeld 

wordt, is het natuurlyk, dat hy menig eenen misftap 

doet, tot dat hy {leeds meer en meer waare 

goederen leert onderfcheiden van die zulks niet 

zyn, en die hem door hunnen valfchen fchyn bedriegen. 

Wy leeven daar benevens in eene zinlyke 

wereld, hebben een lighaam , hetwelk naar deszelfs 

verfchillend gebouw en temperament dan hier 

dan daar toe meer opgeleid is, en meer vatbaar 

voor deeze of gene zinlyke indrukzelen, Het gene 

wy daarom by ons vinden, is natuurlyke onvolmaaktheid, 

om dat wy bepaalde fchepzelen zyn, 

vatbaar voor dwaalingen en daar uit voortfpruirenden 

verkeerden wil, en niet erfzonde i en deeze 

natuurlyke gefteldheid op zich zelve, kan onmooglyk 

zonde zyn, of men moest GOD zeiven tot derzelver 

oirfprong maaken, die ons alleenlyk tot fchep- 

-telen van eene bepaalde volmaaktheid heeft gevormd

andere Leerjlulken. 119 

vormd en vormen kunnen. Maar dat op deezen 

grond en bodem van onze ziel. waar op even zoo 

veele goede vruchten konden groeijen, als 'er onkruid 

op uitfchiet, meer kwaads dan goeds voortfpru.it, 

is maar al te zeeker en alleenlyk aan ons 

zeiven toe te fchryven, maar niet aan een vreemd 

bederf, zonder ons toedoen op ons overgeërfd. 

Het is boven dien eene zeer wezenlyke eigenlchap 

van een verftandig fchepzel, dat hy eene volkomen 

vryen wil bezitte. Zonder dien. is hem verftand, 

kunde, vermoogen om te onderzoeken en te 

beproeven, alles te vergeefsch gefchonken: hy 

handelt dan niet naar eigen inzien en keuze, en in 

dit geval moet alle waardy en zedelyke waarde der 

menschlyke daaden noodzaaklyk wegvallen. De 

mensch heeft daarom niet alleen als een verftandig 

fchepzel, maar ook als iemand, dievan zyne handelingen 

kan en zal reekenfchap doen, .en wien goed zoo 

wel als kwaad, leven en dood, gelyk de H. Schrift 

zegt, GOD, getrouw te zyn of aan de zinnelykheid 

den voorrang te geeven, wordt voorgefteld, eenen 

volkomen vryen wil. Kiest hy naar dènzelven verkeerd, 

volbrengt hy het kwaad evenwel, en begaat 

hy Hechte daaden, geeft hy aan een fchynbaar 

goed boven een waar, en aan het geen zinlyk en verganglyk 

is boven het geen hemelsch en eeuwig is, 

den voorrang, dan is het zyn eigen fchuld alleen. 

De zonde hangt daarom geheel en al van den mensch 

en zyne keuze alleen af. Verkeerde en onwettige 

handelingen, begeertens en denkbeelden, welken 

uit eene onoverwinlyke onweetendheid hunnen oor- 

H 4 fprong

Ï20 Hoofdft. X. Over eenige 

fprong ontkenen, blyven zeekerlyk op zich zeiven 

befchouwd, altyd onrecht; maar men kan zich over 

dezelven met de Godlyke verlchooning vertroosten, 

die ook reeds eertyds den tyd der onweetendheid 

over het hoofd zag, en thans nog allen zynen 

kinderen vergeeft, die uit onweetendheid tegen zynen 

wil handelen, en daarom bidt elk Christen 

GOD dagelyks om vergeevinge van zulke fouten, 

die zyner opmerkzaamheid ontglipt zyn- Aan het 

verkeerd gebruik maaken van den vryen wil is het 

dus, daar in 's menfchen keuze ftaat, om zich 

overéénkomftig met de Godlyke geboden te gedraagen 

dan niet, en GODS wet den mensch niet 

tot eenen ftrik, maar tot een richtfnoer gegeeven 

is, dat men alle zonde en overtreeding moet toefchryven. 

ATHANASIUS zegt daarom met ronde 

woorden, dat de mensch nog tegenwoordig eenen 

volkomen vryen. wil bezit, en dat, wanneer hy 

zich tot het goede of tot het kwaade keert, het enkel 

aan hem zeiven is toe te fchryven. Wanneer 

de ziel, zegt hy, zich van de befchouwinge der 

hemelfche dingen afkeert, haar vermaak vindt in de 

zinnelykheid en uit dwaalinge de wellust voor een 

waar goed houdt, dan handelt de mensch gelyk 

een dwaas. Maar, vaart hy voort, de ziel heeft 

naar haare natuur eenen vryen wil, en Kan zich even zoo 

wel tot het goede opleiden, als tot het kwaad (r). 

Ivlen moest zeekerlyk alle gefchiedkundige geloofwaardigheid 

vaarwel zeggen, en onhefchaamder 

(r) ATHANAS. Orat. Cerctr. Gentes. Opp. Tom I. p. 4. 5.

andere Leerjlukken. . X21 

der wyze alle ondervinding tegenfpreeken, wanneer 

men wilde beweeren, dat GOD zich nimmer op 

eene geheel byzondere wyze aan de harten der 

menfchen werkzaam betoonde, en hen bepaalde, 

om het kwaade te verlaaten en daar en tegen het 

goede te kiezen. Het is insgelyks eene eeuwige 

waarheid, dat al het geestlyk goede van GOD komt, 

of, gelyk PAULUS zich uitdrukt, beiden het willen 

en het volbrengen door GOD in ons gewerkt 

wordt, en dat een Christen redenen heeft, om GOD 

dagtlyks om den byftand van zyne genade te bidden. 

Maar gelyk zulk eene buitengewoone genade een 

daadlyk wonderwerk is, hetwelk op éénmaal eene 

geheele verandering in den mensch voortbrengt, 

gelyk by de bekeeringe van PAULUS en van den 

Moordenaar (*); zoo is deeze genade geene boven- 

na- 

(*) Dat het gezicht van PAULUS op den weg na Damascus 

een wonderwerk was, geloove ik met den Schryver, maar 

niet, dat de bekeering van PAULUS op eene wonderdaadige 

•wyze of d)or een inwendig wonderwerk in zyne ziel werdt 

gewerkt, even zoo min als ik my zulks ten aanzien van den 

bekeerden Moordenaar aan het kruis verbeelden, dien ik uit 

even dat licht befchouwe, als de groote NIEMEYER hem 

in zyne voortreflyke chiraUerlunde vvn den Bybel heeft voor- 

gefteld. PAULUS had als SAULUS reeds geene ondeugend» 

maar eene verheevene ziel, die ongelukkig dwaalde. Dee 

ze dwaaling moest flechts worden weggenomen, en hier 

toe gaf dit wonder gelegenheid, maar bewerkte het niet op 

eene wonderdaadige wyze. Ik twyfFele, of onze Schryver 

iu de twee aangehaalde gevallen niet iets mier vooronder- 

H 5 fielt.

lad Hoofdft. X. Over eenige 

natuurlyke werking, maar natuurlyk, en de wegen 

der genade zyn met de wegen der natuur volmaakt 

gelyk. Zy is niets anders dan de bekendmaaking 

van de waarheid, om in te zien, wat ons dienftig 

is; het leevendig voor oogen Hellen van de gronden, 

die ons kunnen aanfpooren, om het goede te 

kiezen en het kwaade te vermyden, het voorhouden 

van alle Godlyke weldaaden, waarfchouwingen, 

voorbeelden, die ons aanmoedigen, om onze 

wil naar onze inzichten te regelen: met één 

woord alles, wat ons van GOD 'er toe gegeeven is, 

en nog dagelyks gegeeven wordt, waar door wy 

fchyngoederen van waare onderfcheiden, het goede 

begeeren, het kwaade veraffchuuwen, de deugd 

beoeftenen en ondeugden vlieden leeren, dat alles 

is genade, en by de natuurlyke verbetering, welke 

niet op eene buitengewoone wyze door een wonder 

op éénmaal is bewerkt, vindt niets anders dan dit 

plaats.' Verlichting, niet ontfteeking van een bovennatuurlyk 

licht in ons, maar onderwys (r): Geloof, 

geene buitengewoone verrukking, maar hartlykc 

goedkeuring van de erkende waarheden. Heiliging, 

zich afzonderen van het kwaad, en tot het 

goede keeren, gelyk EZAIAS zegt. Vernieuwing, 

wedergeboorte, het begin van een nieuw leven, het 

fielt, en dan kan ik hem, als niets van bekeering door een 

wonder geloovende, myne toeftemming niet geeven. Vert, 

(s) rif«i", inderwyzen. BIEL Specimen novi Thefaur, 

Philohgici. 

te

andere Leerflukken. 123 

Ce rugge keeren tot de onfchuld der kinderen. By 

dit alles gebeurt niets bovennatuurlyks en buitengewoons 

: GOD heeft ons dit uit milde genade alles 

verleend, wat ons daar toe kan opleiden en verleent 

het ons nog dagelyks. Wy moogen niet 

dweepziek wachten op eenen bovennatuurlyken invloed: 

alles ligt voor ons daar, en GOD heeft een 

gegrond recht, om te eisfchen, dat wy een beter 

leeven leiden en alles vermyden, wat hem mishaagt 

en ons zeiven nadeel toebrengt. Geen eenig dankbaar 

en redelyk gezind mensch zal niet elk beter en 

nader onderwys, elke opwekking ten goede, zy 

mooge nu haaren oirfprong uit gronden ontleenen 

of uit voorbeelden, elke aanmoediging, om zyn 

heil te bewerken, elke affchrikking en afmaaning 

van het kwaad, voor genade van GOD houden en 

hem hartelyk daar voor danken. Maar de mensch 

gedraagt zich by deeze genade geenszins enkel lydend; 

hy werkt gewislyk, zyn vrye wil komt hier 

mede te pas, anders zoude ons nooit door CHRIS 

TUS en zyne Apostelen zyn bevolen, dat wy onzen 

zin veranderen moeten, dat wy ons bekeeren, dat 

wy ontwaaken, dat wy opftaan, dat wy het ongod- 

Jyk wezen verlaten moeten, en wat verder aan ons 

als zelfwerkende wezens bevolen wordt. Zelf werkzaam 

zyn is de grond van alle zedelyke waarde. 

Het is zeeker waar, dat de H. Schrift zich zomtyds 

van zulke uitdrukkingen bedient, waar uit men 

zoude kunnen afleiden, dat een bovennatuurlyke 

invloed daar door gebillykt wordt. Maar dit zyn 

gevolgen van de middelen, die op zich zeiven 

na-

Ia4. Hoofdft. X. Over eenige 

tatuurlyk zyn, en waar door ons werken en ons 

aandeel daar aan, geenszins moeten buiten gefloten 

worden (t). Gelyk daarom het kwaad aan den 

mensch zei ven, die het doet, en niet aan eenen 

vreemden buiten hem kan toegefchreeven worden, 

zoo is het ook gefteld ten opzichte van het goede, 

hetwelk door hem gefchiedt, fchoon hy de midde 

len, waar door hy daar toe gebracht is, alleenlyk 

aan de genade van zynen GOD te danken heeft, 

zonder wien hy geheel en al niets zyn zoude. Maar 

wanneer zulks plaats vindt, zal de Christen gewis- 

lyk van alle inbeeldinge op eigene grootheid en 

waarde verre verwyderd moeten zyn, dewyl alles 

flechts gefchonken goederen zyn van GODS gena 

de, en even zoo zeer zal hem ook het onvolmaak. 

te, dat hy dagelyks aan zyne beste handelingen be- 

fpeurt, en de herinnering, dat hy, wanneer hy ook 

alles gedaan had en doen konde, hy maar enkel en 

niets meer dan zynen plicht had gedaan, te rugge 

houden van alle zelfverheffinge, zorgeloosheid en 

ingebeelde volmaaktheid. Hier by vervalt alle 

werkheiligheid geheel en al, en overal zal zich by 

hem hartlyke ootmoed, welke den rechtfchapen 

Christen zoo eigenlyk kenfchetst, openbaaren, de 

wyl de Christen alles, wat hy wil en kan, aan de 

genade van zynen GOD toefchryft, en even zoo 

lterk gevoelt, hoe verre hy nog van de volkomen 

heid" verwyderd is. 

(t) LE CINE de l'Etat de l'hommt, aprés le pechè. part. I. 

chap. i- 

Ik

andere Leerjlellingen. I2J 

Ik twyffele geen oogenblik, of deeze manier van 

voorftei, die zeekerlyk niet met het gewoon leerfteizel 

overéénkomt, zal hun, die aan de oude gewooiie 

vorm van leezen gehecht zyn, niet behaagen. 

Dan my komt dezelve voor als niet alleen 

meest overéénkom/lig met de menschlyke natuur, 

met de waardigheid van GOD, met de zedelyke 

waarde der menschlyke handelingen, en met de 

uitfpraaken der H. Schrift, maar ook als de vruchtbaarfie, 

om de menfchen tot een waarlyk Godzalig 

gedrag op de leevendiglte wyze over te haaien, en • 

myne eigen ondervindinge ftemt met my in. Vindt 

iemand eene andere, het zy die van AUGUSTINUS 

of van PELAGIÜS of van eenen derden beter; goed! 

Waarom zouden de Christenen daarom fcheuringen 

aanrechten? wanneer dat maar gefchiedt, wat 'er 

gefchieden moet. De Christenen hebben hieromtrent 

immers nooit volkomen eensgezind gedacht. 

Ik ben 'er geheel van overtuigd, dat geene eenige 

der verfchillende partyen, met opzet zich tegen het 

hoofdoogmerk van den Christeiyken Godsdienst 

heeft willen aankanten. De eene Party wil 'er zeekerlyk 

den mensch niet van overreeden, dat hy 

zonder zonder zonde zy, dat hy der genade van 

GOD niet alles te danken hebbe, dat hy niet altyd 

een onnutte knecht blyve, dat hy door de onvolkomene 

daaden van dit kortftondig leven eene onbepaalde 

eeuwigheid vol onuitfpreeklyke genoegens 

verdienen kunne: En de anderen willen GOD, den 

goedertierenften Vader, gewis niet tot eenen tyran 

maaken, den mensch in een blok veranderen, en 

hem


hem ovefreeden, dat hy de handen maar in den 

fchoot leggen, op eenen bovennatuurlyken invloed 

wachten moet, en niets behoeve te doen, om CO 

DE welbehaaglyk te worden: zy willen niets minder, 

dan den mensch in zyne ondeugd verfterken, 

en hem gelegenheid bieden, om zich met een overgeërfd 

bederf en onmacht te veröntfchuldigen. Dewyl 

beide partyen dus tot een zelfde oogmerk arbeiden, 

naamlyk om waare Godzaligheid by de 

menfchen te bevorderen, zoozullen zy, niettegenftaande 

hunne verfchillende denkbeelden omtrent 

dit ftuk, waar over men even zoo min vóór als naa 

AUGUSTINUS overéénftemmig in de Christelyke kerke 

gedacht heeft, eikanderen gewislyk aan de rechterhand 

van onzen gemeenfchaplyken Heer eens 

wederom te zamen aantreffen (*). 

Een ander leerftuk, waar van wy hier te fpreeken 

hebben, is dat van de genoegdoeninge van CHRIS 

TUS en de toereekèning daar van. Dat het met dit 

leerftuk ook even zoo gegaan is, als met veele anderen, 

die door menschlyke uitvindingen misvormd, 

met veele vreemde byvoegzelen verrykt, en uit 

een verkeerd oogpunt zyn voorgefteld geworden 

, 

(*) En daarom is het ook, dat ik zoo wel by mynq 

JLeezeren, als zy zelf, dit oogmerk van onzen Schryver 

kan bereiken, het zy wy nu alle de byôndere denk 

beelden van hem, waar voor ik my juist, gelyk ik meer- 

maalen gezegd heb, en voorzichtigheids-halven niet ge 

noeg herhaalen kan, niet wil in de bresfe ftellen , aannee- 

men of verwerpen, of hier in met hem overéénkomen, 

en daar in wederom met hem verfchillen. Fert.

andere Leerftukken. 127 

den , kan men iigtlyk denken. Men kan die 

KOO veel te meer ook hier vermoeden, om dat 

de eerfte belyders van het Christendom in zulke 

Godsdienflen waren opgevoed, die in zekeropzicht 

op offerhanden gevestigd waren, en wier 

aanhangers zich 'er aan hadden gewend, om aan 

geene andere verzoening van de Godheid te denken, 

dan alleenlyk door middel van offerhanden en 

bloedvergieten. Het was daarom ook niet te verwonderen 

, dat zy dergelykke denkbeelden mede ia 

het Christendom overbrachten. Taal en zeden vaa 

een volk hebben altyd eenen wederkeerigen in-, 

vloed op elkander , en daar deeze denkwyze tea 

dien tyde byna by alle volken heerschte, mag me» 

wel verwachten, dat zy zich ook op zulk eene wyze 

zullen hebben uitgedrukt, wanneer 'er van de 

door CHRISTUS volbrachte verlosflnge, en verzoeninge 

der Godheid, werdt gefprooken. Hier by 

kwam nog de reeds vroegtydige neiging, om de 

geheele Levitifche Godsdienftige gefteldheïd èn inrichting 

als een Typus en voorbeeld van CHRISTUS 

te befchouwen, er alles, wat hem betrof, daaruit 

te verklaaren, en hier uit kan men het misfehien 

afleiden, hoe het denkbeeld van eene plaatsvervullende 

genoegdoening, reeds vroegtydig door de Christenen 

aangenomen, en by hen algemeen geworden is. 

Maar dat evenwel ook omtrent dit ftuk de denkbeelden 

by de christelyke Leeraaren, reeds van den 

beginne af, niet geheel één en dezelfden geweest 

zyn, daar van zal elk zich gemaklyk kunnen overtuigen 

, die maar de moeite wil doen, om de Kerk- 

. va*;


vaderen met opmerkzaamheid te leezen en hunne 

verfchillende denkbeelden by één te verzamelen. 

Van de gevoelens der Gnostieken zullen wy hier 

niet eens fpreeken: want hun geheel leerftelzel is 

Van zulk eene hoedanigheid, dat hetzelve hier niet 

mede in reekening kan worden gebracht. Eerder 

zouden de Ariaanen en Pelagiaanen hier eene plaats 

verdienen; dan 'er komt over dit ftuk van het christelyk 

leerbegrip weinig van hen voor, hoewel men 

omtrent de laatften vermoede, dat zy, wegens het 

vooroirdeel van de mooglykheid, om de wet van 

GOD volkomen te kunnen vervullen, over de genoegdoening 

van CHRISTUS niet juist gedacht hebben. 

Ik zal maar alleenlyk iets zeggen van de 

rechtzinnige leeraaren der Kerke, en dan kan men 

niet ontkennen, dat het denkbeeld van eene plaatsvervullende 

genoegdoeninge by de Vaderen der 

vier eerfte eeuwen geheel nog onbekend geweest is. 

Een van onze nieuwe Godgeleerden houdt deeze 

geheele leere voor zulk eene, die eerst in de elfde 

eeuw door ANSELMUS, Bisfchop te Canterbury is ter 

baane gebracht, en regen dewelke zich de grootfte 

Godgeleerden van dien tyd, en onder deezen voornaamlyk 

PETRUS ABAELARD, op het yverigst hebben 

aangekant («). Hieromtrent ben ik het niet 

eens met deezen geleerden man. Wie de Kerkvaders 

(a) Zie STEINBARTS (gyffern ter ïeittert $tfofoi5?to. p. 142. 

In het algemeen verdient STEINBART hier by zoo wel over 

de erfzonde, als over de verzoening naageleezen te worden, 

en dan ook tevens, wat SEILER, MICHA£LIS, JACOBI en 

anderen daar over gezegd hebben. Vert.

andere Leerjlulken* I2£ 

ders van de zesde eeuw af aan en nog iets vroeger, 

met opmerkzaamheid geleezen heeft, zal fpooren 

genoeg van eene Satisfaclio vicaria aantreffen, en 

de Kerkgezangen, van deeze tyden af in de griekfche 

en latynfche Kerke opgefteld , geeven daar 

van insgelyks bewyzen aan de hand. Dat dezelve 

echter niet algemeen is aangenomen , ziet men insgelyks, 

terwyl de tegenfpraak van ABAELARD en 

zyne tydgenooten toonen, dat men dezelve nog 

niet tot het wezenlyke van het christejyk leerbegrip 

heeft gereekend, waar van men niet mocht afwyken, 

zonder tot de misdaad van kettery te vervallen. 

Maar ik zal alleenlyk van de oudere Kerkleeraaren 

fpreeken. 

iRENiEus fpreekt zeekerlyk in tegenoverftellinge 

van de Gnostiken , met groote leevendigheid van 

geest van de verlosfinge door het vleesch en het bloed 

des tieeren (v); maar het denkbeeld van genoegdoening 

ontbreekt nog by hem , en op eene andere 

plaats heet het: CHRISTUS heeft geleeden, op dat hy 

ons ter kennisfe der waarheid en tot zaligheid zoude 

brengen f». Een denkbeeld, hetwelk alle plaatsvervullende 

genoegdoening geheel en al buiten 

fluit. Even zoo min is dit gevoelen aan CLEMENS 

van Alexandriën bekend. Hy fpreekt van eene bevrydinge 

van de zonde door CHRISTUS; maar het 

gene hy zegt is altyd nog maar alleen betreklyk op 

zelfverbetering naar zyne bevelen en aan ons gegeeven 

(v) IREN^LS adv. Hceres. Lib. V. c. 14. 

(w) ld. Liber. II. Cap. 36. 

U. DEEL. J


ven voorbeelden , en niets van plaatsvervullende 

genoegdoening, voor ons tot onderfcbeid van hec 

eerfte. Den in zonden gehouden mensch , zegt hy , 

heeft de Heere van zyne banden vry gemaakt, en met 

ons vleesch bekleed , heeft hy de Slang (dewelke hy 

kort te vooren van de wellust en zinlykheid verklaart) 

getemd, en den tyran, den dood, ten knechte 

gemaakt, en den mensch, die door wellust verleid, aan 

het verderf geketend was, dien heeft hy, aan het kruis 

uitgefpannen, vry gemaakt. — Wy behoeven daarom 

niet eerst na Athenen te gaan, cm daar natevorfchen, 

want daar hy, onze Leer aar, alles met heilige krach- 

Ui:, weldaaden, wetten en ondeiwys vervult, zoo is de 

güitele wereld door dat woord, Athenen en Griekenland 

geworden (x). Kort daar naa fpreekt hy, wel is 

waar, van CHRISTUS , als van den eeuwigen en 

grooten Hoogenpriester , maar hy hecht daar aan 

niets anders, dan het denkbeeld van voorbede en 

vermaaningc. JEZUS, zegt hy daarom, de eeuwige 

en groote Hoogenpiiester bidt voor de menfchen en vermódht 

hen; •— komt totmy, om met den eeuwigen God 

en het eenige woord vere'erJgd te worden — want ik wil 

u met genade vervullen, ook onfterflykheid geeven — 

van het verderf bevryden — de waare kennvfe van God 

mededeelen (y). — Hier over al nog geen woord 

van plaatsvervullende genoegdoeninge, fcboon het 

in het algemeen wel moeijelyk is om te ontwikkelen, 

welk denkbeeld deeze Leeraar daar aan gehecht 

heeft, dat CHRISTUS voor ons, ten onzen 

(x) CLEMENS ALEX. Admonit. ad Gent. p. (3c. 

(y) Op de aangehaalde plaats p. 75. 

bes-

andere Leerjlukken. 131 

besten geftorven is, want hy heeft de loflyke ge- 

woonte, om zich te bedekken met eenen nevel van 

redeneerkundigefpreekwyzen en zinnebeelden, waar 

by het iemand ongemeen bezwaarlyk valt, om zyn 

eigentlyk waar gevoelen te begrypen. 

Onder alle de Kerkvaderen heeft niemand, gelyk- 

men wel denken kan, wonderbaarlyker denkbeelden 

omtrent dit ftuk, dan ORIGENES. Ik zal 'er iets 

van aanhaa'en, waar by elk zelf mag oirdeelen, 

wat hem byzonder in eigendom toebehoorde, en 

wathy, waarfchynlyker wyze met andere Leeraa 

ren van zynen tyd mag gemeen hebben. De enke 

le gefchiedkundige waarheid van het lyden en den 

dood van CHRISTUS, en de daar door te wege ge 

brachte verlosfing der menfchen, is voor ons op zich 

zelve zoo gewichtig, dat wy dezelve als het eenig- 

fte befchouwen, zonder aan iets verders by deeze 

geheele gebeurenis te denken. En dit fchyi t ook 

het denkbeeld van ORIGENES te zyn: wanthy zegt: 

het is geen zoo groote misjlag, wanneer men een van di 

wonderen van CHRISTUS over het hoofd ziet, dan wan 

neer men verzwygt, dat hy gekruist is (2). En hy 

haalt ten dien einde ook de woorden aan van PAU 

LUS, die even dat gene voor zyne voornaamfte 

weetenfchap houdt, dat CHRISTUS gekruist is. 

CHRISTUS als wonderdoener is hem daarom zoo ge 

wichtig niet, als CHRISTUS de gekruiste, die zich 

zeiven tot een losgeld (eene uitdrukking, waar van 

ik aanftonds nader fpreeken zal) voor de menfchen 

(z) ORIGJEHIS Comment. in Matth. j. 283. 

Ia 

ge-


gegeeven heeft. Dan hy onderzoekt naauwkeuriger 

de gefchiedkundige waarheid van den dood 

van CHRISTUS, waar toe zich flechts de Christenen 

in het algemeen bepaalen, maar hy zoekt eenen 

meer verborgen zin in deeze geheele gefchiedenis. 

Gy, zegt hy, die tot CHRISTDS den 

waar en Hoogenpriester gekomen zyt, die met zyn bloed 

uw met God verzoend heeft (hier zoude men eene volmaakte 

overéénltemming met onze denkbeelden 

Verwachten; maar 'er volgt:), blyft niet ftaan by het 

Moed des vleefches, maar ziet veel meer op het bloed des 

woords (A). Wat hy door bloed des woords verflaat, 

meent hy niet in dien zin, waar in onze Godgeleerden 

het wel zouden willen opvatten, bloed van God, 

gelyk zy zeggen, maar hy meent het door CHRIS 

TUS gegeeven onderwys, de door hem verkondigde 

en bekrachtigde waarheden, wie deeze aanneemt 

en zyne ziel daar mede voedt, eet het vleesch des 

Heeren en drinkt zyn bloed (fc). Dat dit het waare 

denkbeeld van ORIGENES is, en zynen oirfprong 

ontleend heeft uit zyne liefde tot verbloemde fpreekwyzen 

en om overal eenen verborgen zin te vinden, 

ziet elk. — Op eene andere plaats zegt hy, dat 

CHRISTUS daarom zoo veel voor het menschlyk gefiacht 

geleeden hebbe, op dat beiden Grieken en Heidenen 

van de waarheid van het toekomend oirdeelovertuigd 

en daardoor aangezet mochten worden, om 

(a) ORIGENES Homil. IX. in Levitic. 

(b) Comment. in Joann. p. 222 enz. en Homil. XVI. in 

Numez. 

al

andere Leerflukken. I 3 3 

al het kwaad te myden, en dat gene te beoeffenen, 

n d 

°° r Z den Heer 

; A Schepper aller dingen 

tonden welbehaagen CO- Hier neemt de leere om- 

trent der verzoeningsdood van JEZUS eene zeer 

zonderlinge keer. Dezelve is niet de bevryding 

van de zonde, waar van CLEMENS van Alexandriën 

fpieekt, ook niet de plaats vervullende genoegdoe. 

niDg,maarde menfchen moeten door de aan CHRIS- 

TOS voltrokkene ffraffe van het oirdeel van GOD 

overtuigd, en daar door aangemoedigd worden, om 

e I m y d e D 

cL* iu: > C D t C b e 0 e f f e n e n 

het gene 

GODE welbehaaglyk is. - Op eene andere plaats 

itelt hy dit zoo voor, dat CHRISTUS als een volmaakt 

wysgeer ons door zyn lyden en nerven tot geduld 

heeft willen opwekken e n een voorbeeld geeven, om 

voor waarheid en Godzaligheid alles, zelfs den dood 

te ondergaan, en dat hy ons op deeze wyze heeft 

poogen te verbeteren en van de macht des Duivels 

te verbsfen (d). Hier op heeft ook betrekking het 

, Y Z 

T ''f Z 

° 0 n V ü n G 

° d 

- « S'lvcLam 

gewordentot den dood, of dat hy ons leerde, dat wy niet 

anders dan door gehoorzaamheid de zaligheid verbeen 

kunnen (e). Zeekerlyk altoos een zeer nuttig en 

opwekkend denkbeeld, en geen Christen zal ontkennen, 

dat CHR I S T Ü S, g elyk hy in zyn geheele leven 

ons tot een voorbeeld dienen moet, ook by zy. 

nen dood dit oogmerk gehad heeft, en ons, gelyk 

0) OWGENES adv. Celfum, L 3 2. 

00 ORIGENES adv. Celf. VII. 17. 

00 De Principiis. Lib. UI. c. 5. 

13'

134 Hoofdft. X. Over eenige. 

PETRUS zegt, by zyn lyden een voorbeeld heeft 

naagelaaten, om hem naa te volgen, GODE ge 

hoorzaam te zyn, met geduld en christelyke gelaa- 

tenheid te lyden, en ons leven niet te waardig t& 

achten, om het door waarheid en Godzaligheid op 

te offeren. Maar is dit het geheele en het hoofd 

oogmerk? En waar vindt men hier plaats vervul 

lende genoegdoening? — Zoo befchouwt hy zee 

kerlyk ook den dood van CHRISTUS als een of 

ferkoor het menschlyk geflacht, en vergelykt hem 

daarom met de groote helden onder de Grieken en 

Romeinen, die zich by openbaare landplaagen voor 

het algemeene best hadden opgeofferd (ƒ). Hier 

in ligt, weliswaar, het denkbeeld van verzoeninge 

der Godheid, van afwendinge van derzelver gram- 

fchapdoor eene aangebrachte vrywilligeopoffering; 

maar nog niets van genoegdoening voor onze zonden. 

Een zonderling en in de daad zeer wanftallig denk 

beeld kan ik hier niet met ftilzwygen voorbygaan, 

hetwelk men insgelyks by deezen Kerkleeraar aan 

treft. Wien, zegt hy, heeft CHRISTUS zyne ziel 

len prys der verlosfinge gegeeven ? Gode niet, maar den 

boozen. Want die heeft ons in zyne macht gehouden , 

tot hem de ziel van CHRISTUS tot een losgeld werdt ge 

geeven, daar hy zich naamlyk verbeeldde, dat hy die 

behouden hr.de, en niet merite, dat hy dezelve onmoog- 

lyk konde behoud.n. — Den geest heejt hy niet tot een 

lo geld overgegeeven; want die gaf hy te moren over in 

de handen van zynen Vader: en dat hy zyn lighaam tot 

een verlosfiigsprys heeft gegeeven, daar van vinden wy 

(ƒ) adv. Celfum. Lib. I. 31. 

niets

andere Leerfiukken. , 135 

niets in de H. Schrift bekend gemaakt. Ik zegge dit 

niet (hier moet ORIGENES zelf het ongepaste van 

dit zonderlinge denkbeeld'hebben gevoeld) om de 

ziel van JEZUS te verlaagen; maar ik beweere flechts, 

dat hy dezelve zoo verre mooglyk was, heeft overgegeeven 

, en dat haare voortreflykheid en Godlykheid niet 

hebbe tot een losgeld kunnen gegeeven worden (g). Zoo 

onwaardig ook dit geheele denkbeeld is, heeft het 

zelve evenwel toejuiching gevonden, en twee groote 

Kerkleeraars, naamlyk de heilige AMBROSIUS en 

de heilige (*) AUGUSTINUS hebben beiden niet gefchroomd, 

om hetzelve aan te neemen. — Op eene 

andere plaatsheeft ORIGENES het denkbeeld verdedigd, 

dat wy allen met CHRISTUS hebben geleeden, 

als leden van zyn lighaam. Hiertoe heeft misfchien 

zoo wel het denkbeeld omtrent CHRISTUS, alszynde 

ons hoofd, en ons, als zyne leden, als mede de uitdrukkingen, 

waar van PAULUS zich bedient, dat 

wy met CHRISTUS geftorven, met CHRISTUS gekruist 

en begraaven waren, aanleiding gegeeven; 

Jnaar het is ook zeeker, dat zyn gevoelen, a's of 

CHRISTUS flechts voor de uitverkoorenen, die alleen 

leden van zyn lighaam zyn, geftorven ware, 

hier aan niet minder deel gehad heeft. Van plaats 

vervullende genoegdoening vindt men in alle deeze 

denkbeelden niets, en uit de verfchillende draaijen, 

die deeze geleerde man aan deeze geheele 

leere geeft, ziet men, dat hy nog altyd by zich 

{g) Comment. in Mattheum. p. 422. 

(*) Zie STEINBART hier over. Vert. 

I4 

zel-


zeiven zeer onzeeker moet geweest zyn, welke 

denkbeelden hy eigenlyk aan de waarhei.1 , dat 

CHRISTUS voor ons geftorven zy, moest hechten. 

Wat moet msn denken, en wat heeft ORIGENES 

'er zelf by gedacht, wanneer hy zegt, dat JEZUS 

CHRISTUS nog tegenwoordig de levenskracht van zyn 

lighaam aan God in den Hemel voor on< offert? Allen 

denkbeelden, zoo vreemd, dat men zich niet genoeg 

kan verwonderen, hoe men op alle dergelyke 

meeningen , heeft leu nen vallen. Maar wat 

konde men wel anders verwachten, zoo draa men 

zich van de eenvouwigheid der H. Schrift verwyderde, 

en dan eens dit dan wederom iets anders, uit 

dezelve en uit derzelver uitdrukkingen als het ware 

wilde uitwringen. 

HILARII s fchvnt reeds meer de denkbeelden van 

de genoegdoening te naderen, wanneer hy zegt, 

dat CHRISTUS, het lyden van ons ligha m door de h acht 

van zyn lighaai» heeft op zich genotnen voor -ons 

fmarten geleden heeft enz. Even zoo, wanneer hy 

zegt: het ongeloof weet met, dat CHRISTUS niet om 

hem zeiven, maar ons ten besttn geweend heejt, dat hy 

niet om hem zeiven, maar om ons leven gejlorven is, op 

dat door den dood van denonjlerflyken God,het leven der 

Jlervelingen wederom vernieuwd zoude worden (A). Nog 

duidelyker verklaart zich HILARIUS over Ps. 130. 

174, waar hy zegt: de eengebooren Zoon van God, 

God het woord, is onze verlosfing, onze vrede, in wiens 

bloed wy wederom met God verzoend zyn. Hy is in de 

wereld gelomen, om de zonden der wereld te draegen, 

heeft 

(Ji) HILASIUS ie Trinit. Lib.X. p. 74. 75. 77.

andere Leerflukken. 137 

heeft het handfchrift van de wet aan zyn kruis gehecht, 

en het bevel van de voorige verdoeminge uitgewischt: —• 

de Zoon zelf is voor onze zonden verlosfing en verzoe 

ning (i). Dan hoe veel deeze woorden ook immer 

zullen mogen betekenen , is het evenwel zeeker, 

dat hy aan plaatsvervullende genoegdoeninge in 

zulk eenen veel omvattenden zin als naderhand, 

nog niet gedacht heeft, gelyk HILARIUS dan ook 

uitdruklyk omtrent het gebed van CHRISTUS by 

JOH. A VIII zegt, dat de bede van dit gebed reeds 

op zich zeiven vervuld is, en dat allen daar door 

zalig worden , maar dat hy den Vader bidt , om 

hen, die op zich zeiven reeds zalig zyn, ook in 

zynen naam zalig te rnaaken {k). 

Dan men moge ook nog zoo veele plaitzen hier 

over by één verzamelen, waar aan het niet ligt kan 

ontbreeken, het is evenwel zeeker, dat in de vier 

eerfte eeuwen de leere van eene plaatsvervullende 

genoegdoeninge zeer onbekend, en dat in het alge 

meen de denkbeelden, welken men met het leer 

ftuk van de verzoeninge van GOD door den dood 

van CHRISTUS heeft gemeend te kunnen verbin 

den, aan zeer veele verfchillende opvattingen is 

blootgefteld geweest, hoewel niemand aan de waar 

heid op zich zelve getwyffeld heeft. Over den 

aart en wyze echter, hoe deeze verzoening door 

het lyden en flerven van den Verloszer is bewerkt, 

verfchilien de oude Kerkleeraaren zeer veel van el- 

(i) HILAR. Enarrat. in Ps. LXXX. p, 304. 

(*) Ds trinitat. Lib. X. p. 74. 

15 

kan-

^38 Hoofdft. X. Over eenige 

Jrandcren, en naar maate elks wysbegeerte geftelc 

was, waren ook hunne denkbeelden hieromtrent, 

•Wat konden zulken wel van de verzoeningsdood 

van CHRISTUS geloven, die de kennis der waarheden 

van het Christendom, als het middel tot eene 

toekomende gelukzaligheid befchouwden? En zoo 

dachten even niet alleen Gnostiken, en anderen, 

die de Oosterfche en Platonifche wysbegeerte met het 

Christendom verbonden; maar ook veele anderen. 

Dat zy de waarheid getroffen hebben, geloove ik 

nier. Maar zoo oirdeclde zelfs ARNOBIUS by de Latynen, 

wanneer hy zegt, dat de zielen der vroomen 

door de kennvfe van CHRISTUS de onfterflykheid 

verkreegen, maar dat de zielen der godloozen vernietigd 

werden (/). In het lecrftelzel van deezen 

Kerkleeraar moest het leerftuk van de plaatsvervullende 

genoegdoeninge ; wel gewislyk ontbreeken. 

'Er is in de daad in deeze leere ongemeen veel, dat 

zwaar is om in te zien en te gelooven, zoo dat ik 'er 

my geheel niet over verwondere, dat 'erniet alleen 

zoo veele tegenwerpingen tegen te berde gebracht 

worden door zulken, die den ChHstelyken Godsdienst 

niet omhelzen,'maar ook door hen, die zich 

midden in den fchoot van denzelven bevinden. Ik 

moet daar by insgelyks belyden, dat de middelen, 

waar docr men getracht heeft om alle zwaarigheden 

weg te ncemen, en de tegenwerpingen der partyen 

entwyffelaars te wederleggen, niet geheel en al dat 

bewerken, wat men van dezelven zoude kunnen verwachten. 

— 'Het denkbeeld, zegt men, vanftraf- 

(0 ASKOBIUS adverf. Gentes. Lib. II. p. 83. 

fen .

andere Leerflukken, 139 

fen, voltrokken ain eenen onfchuldigen in plaatze 

van aan eenen misdaadigen, bevat zoo veel vreemds 

in zich, dat het iemand onbegryplyk moet voorkomen, 

hoe men immer op het zelve heeft kunnen 

komen, het in den Godsdienst als eene hoofddelling 

aanneemen, en evenwel nog aan GOD als aan 

eenen opperden Rechter , gerechtigheid in den 

hoogden trap toefchryven. Men heeft in het Oosten 

zeekerlyk voorbeelden genoeg , van plaatsvervullende 

ftraffen. In China is het iets gewoon, 

lyks, dan wanneer iemand eene misdaad begaan 

heeft, waar op naar de wetten van hetRyk .hghaamsftraffe 

geheld is, en wel eene zoodaanige, dat men 

het een of ander lid van het zelve verliezen moet, 

hy iemand anders 'er toe uit koopt, die deeze draf in 

deszelfs plaatze aan zich zeiven laat voltrekken. 

Een onfchuldige wordt op deeze wyze voor den 

fchuldigen gedraft, die niets anders dan het geld 

verliest, waar voor hy iemand koopt, en de Rechter 

zoo wel als de wetten zyn bevredigd. Nooit 

echter heeft men zich ook de voordeeiigfte begrippen 

gevormd, van de gerechtsoefFening der Chineezen. 

Men kan, weliswaar, zeggen, dat dit met 

het eerde in het geheel niet kan vergeleeken worden, 

om dat de aan CHRISTUS voltrokken draften 

den zondaar niet vrymaaken, wanneer hy zich niet 

tot een Godzalig leven begeeft en niet aan CHRIS 

TUS gelooft. Dit echter beantwoordt alle tegenwerpingen 

niet: want 'er blyft toch altyd over, dat 

een onfchuldige voor eenen fchuldigen lyde. Ook 

de lydende is hier nergends door aan de wet verplicht;

140 Hoofdft. X Over eenige 

plicht; hy teemt de misdaad van den fchuldigen 

op zich, laat dezelve zich door den rechter toereekenen, 

neemt de ftraf vrywillig op zich, en het 

voltrekken van dezelve moet ook anderen van het 

zondigen affchrikken, en daar door, dat de onfchuldige 

voor den fchuldigen lydt, verkrygt deeze 

niets minder dan eene volkomene ftrafloosheid 

voor het toekomende, maar moet, by het herhaalen 

van dezelfde misdaad, de ftraf aan zich zeiven laaten 

voltrekken. Zoude men het wel waagen durven, 

om zulk eene inrichting in onze Staaten te maaken? 

en wat zoude men van eenen Regent denken, die 

dezelve evenwel begunfligde? 

De hoofdgrond, zegt men verder, waar op deeze 

geheele leere is gegrondvest, is ook van die natuur, 

dat men op denzelven onmooglyk iets zeekers 

bouwen kan. Men leidt de noodzaaklykheid 

van eene genoegdoeninge af, uit de belediginge van 

het hoogfte Wezen. Gefteld eens, dit ware zoo; 

dan vloeit daar uit evenwel niets minder voort, dan 

de noodzaaklykheid van zulk eene genoegdoeninge. 

Men moge GOD als Schuldeisfcher, en ons als" 

fchuldenaars, of hem als Regent, en ons als oproerige 

onderdaanen befchouwen: zoo ftaat het evenwel 

niet alleen in zyne vrye macht, maar men kan 

ook van zyne oneindige goedheid verwachten, dat 

hy ons onze fchulden even zoo wel zonder vergoedinge 

vryfchenken, en, wanneer wy in berouw tot 

hem, als onzen rechtmaatigen Opperheer, te rugge 

keeren, ons onze oproerigheid vergeeven zal, als 

zulks by de menfchen elk vry ftaat om te doen. 

Hem

andere Leerjlukken, 141 

Hem als zulk eenen voorftellen, die dit niet doen 

kan, wiens rechten volftrekt eene bloedige offerhande 

eisfchen, wiens grimmigheid niet anders kar. 

bevredigd worden , dan wanneer iemand alle die 

ftraffen op zich neemt, welke het geheele mensch. 

lyke geflacht naar ziel en lighaam in tyd en eeuwigheid 

had moeten lyden, heet zich van de Godheid, 

die enkel goedheid is, zeer onwaardige denkbeelden 

te vormen. Het is waar, de Godheid is even 

zoo rechtvaardig als goedertieren. Maar rechtvaardigheid 

en wraakgierigheid zyn hemel verre van elkander 

verfchillende, en zelfs de ftraffen, die GOD 

naar zyne gerechtigheid bewerkftelligt, zyn niets 

minder dan bevredigingen van eenen toorn, die dan 

eerst bedaart, wanneer 'er bloed is vergooten, en 

hebben volftrekt geen ander dan een weldaadig oog-. 

merk. Niet alleen Christenen, maar ook'Heidenen 

zelf, hebben dit reeds ingezien. CLEMENS 

van Alexandriën zegt daarom : God wordt niet toornig, 

gelyk eenigen gemeend hebben , maar naar zyne 

goedheid tot de menfchen heeft hy hen van zeer veele • 

dingen af gemaand , en getoond, wat zy doen moeten. 

Maar den zondaar te verfchrikken, is een goed middel, 

om hem van het zondigen af te houden. Niet als een 

middel dus , om den brandenden toorn van GOD 

met zyn onfchuldig bloed te ftillen, befchouwt dus 

CLEMENS den dood van CHRISTUS, maar, (hoewel 

het ook hier by niet aan zwaarigheden ontbreekt,) 

als een affchrikken van het zondigen. God heeft 

hem, zegt hy kort te vooren, onze zonden gegeeven, 

als eenen verbeteraar der zonden. Daarom kan ook deeze,


ze, ons van den Vader gegeeven Leer aar alleen zonden 

vtrgeeven, dewyl hy het heit gehoorzaamheid van tngehorzaamheid 

in ftaat is te onderfcheiden (m). Ea 

PORPHYRIUS zegt reeds, dat het even zoo onmoog- 

Jyk is , dat GOD naar zyne gerechtigheid iemand' 

fchade zoude kunnen toevoegen, als dat het vuur 

verkoele (V). Zyne ftraffen zyn daarom enkel 

goedheid, en geene bevredigingen van toorn, welke 

zy noodzaaklyk zouden worden, indien hy niet 

eerder konde vergeeven, dan wanneer 'er aan zyne 

ftraffende gerechtigheid eene volmaakte bevredigende 

genoegdoening ware toegebracht, deeze genoegdoening 

moge nu door de misdaadigers zeiven, 

of door eenen geheel onfchuldigen, d e zulks 

op zich neemt, verfchaft worden. Is dit echter 

zoo, hoe blyft dan de vergeeving, en alles, wat 

ons om den verzoeningsdood van JEZUS gefchonken 

wordt, genade? Even zoo zeeker en beflist is het 

ook, dat het oogmerk van de ftraffen beitaat in an. 

deren van misdaaden af te fchrikkcn, en het ladend 

voorwerp te verbeteren. Niet om de ftraffen zelve, 

maar om deeze rede worden 'er ftraffen toegelaaten, 

en daarom zyn die ook altyd van eene weldaadige 

natuur. Men vergelyke hier mede de aan 

CHRISTUS voltrokkene ftraff. n, en hoe zal dan de 

leere van de plaatsvervullende genoegdoening, die 

door dezelve gewrocht is , zich kunnen ftaande 

houden? De Wysgeer, die over deeze ftoffe naa- 

(m) CLEMENS ALEX. Pceeagog. Lib. Lp. 116, 

(n) PORPHYRIÜS de abflin. Lil. II. J. 41. 

denkt,


denkt, vindt hier niets dan aandoot en klippen, die 

nog zoo veel te zwaarer om te vermyden worden, 

wanneer men zich inlaat op de vraagen, hoe men zich 

ititenfive, oneindige lydens in een eindig wezen betrekkelyk, 

kan voordellen ? Overdeongelykvormigheid 

van de eindige duurzaamheid en oneindige ge» 

deldheid der draden, dieCuRisrus heeft uitgedaan. 

En wanneer men dan ook wil bybrengen, dat CHRIS- 

TOS tevens als GOD eene oneindige waardigheid gehad 

hebbe, hoe het mooglyk zy, om zich, naar 

het zuiver Athanafiaanfche leerbegrip omtrent de 

éénheid in wezen van de drie Perzoonen, voor te 

dellen, dat de Zoon tevens hebbe kunnen verzoener, 

en verzoend worden , genoegdoening eisfchen en 

tevens te wege brengen, draffe lyden en draffe uitoeffenen, 

en met één woord, dat hy dit alles niet 

alleen als mensch maar ook als GOD hebbe kunnen 

4 doen, zonder dat de Vader en de H. Geest zulkf 

I insgelyks gedaan hebben? (0) 

Kan men wel anders dan dergelyke zwaarigbeder 

1 en tegenwerpingen verwachten, wanneer men ziel 

I bezig houdt, met allerley foort van Ieerdukkei 

•i uit te vinden, en by de eenvouwige leere, in dt 

H. Schrift vervat, meer by te denken, dan zy zeh 

• ve hebben wil? Het is de welverdiende loon var 

i$ zulke bouwmeesters van Ieerdelzels, dat zy doot 

i anderen geflagen worden, en dat de eet den anderen 

opvolge, om een gebouw te doen fchtdden en 

wankelen , hetwelk door enkel menschlyke haair. 

kloovery en fchoolwysheid opgetrokken, en atfeen- 

lyk 

(J) EBERHARDS tteue Kyologie t«s ©cctate* ??. 93 enz.

144 

Hoofdft. X. Over eenige 

lyk uitwendig met woorden der H. Schrift opge« 

fierd was. Wie gaf hun last, zich met zulke konstmaatige 

vraagen bezig te houden, en hunne denkbeelden 

en leerftelzels voor de oirfpronglyke waarheid 

uit te geeven, te verdeeiigen, en am anderen, 

by bedreiginge van allerley ftraffen op te dringen? 

daar evenwel één éénige blik, op de gefchiedenis 

der leerftukken geworpen , hen had kunnen 

overtuigen, dat men nimmer omtrent dit ftuk 

by de Christenen eenftemmig heeft gedacht, maar 

dat de een dit, de ander wederom een ander denkbeeld 

heeft gekoesterd , en dit alles zonder naadeel 

van zyne rechtzinnigheid, zoo dat men hem, nietlegenftaande 

deeze denkbeelden, niet alleen voor 


heel vry van zonden, indien dit hier beneden voor ons 

mooglyk ware, ons nog niet in ftaat ftellen, om op 

eene eeuwigheid vol onuitfpreeklyke zaligheid aanfpraak 

te maaken, indien het niet door hem gefchied 

ware. Maar nu hebben wy door CHRISTUS een gegrondrecht 

op de genade van GOD en op de voor ons 

doorhem verworvene zaligheid, dewyl CHRISTUS de 

onze is, die, gelyk PAULUS zegt, geftorven is, ja 

veel meer, die ook opgeftaan is, ter rechtehand 

van GOD zit en onze zaak waarneemt. 

Dit alles zeggen de Apostelen. Een geloof, hetwelk 

zeer eenvouwig is, en waar tegen niemand, 

die de Apostelen voor Godlyke gezanten erkent, iets 

kan inbrengen. En wie zal, by dit geloof, zoo 

vermetel zyn , om één éénig lid van het lighaam 

van den Heere CHRISTUS af te fcheuren, hetwelk 

hy even zoo wel voor het zyne erkennen moet, als 

hetzelve hem voor den eenigen grond van zyn geheel 

geluk voor tyd en eeuwigheid erkent? Men 

neeme die leere van de plaatsvervullende genoegdoeninge 

aan, wanneer men dezelve met het gezond 

verftand , met de denkbeelden van GOD en 

CHRISTUS, met de uitfpraaken van de H. Schrift 

verëenigen kan. Dat men dezelve geloove, is niet 

te veroirdeelen, wanneer men daar by maar niet op 

het denkbeeld komt, dat ons alles geoorloofd zy, 

om dat CHRISTUS in onze plaats alles volbracht 

heeft, en voor alles heeft genoeg gedaan, op dat 

wy niets behoefden te doen. Doch men neeme dezelve 

niet aan, wanneer men het denkbeeld voedt, dat zy 

niet met het gezond verftand, niet met dedenkbeel- 

II. DEEL. K den


den van Gon en CHRISTUS , met de uitfpraaken van de 

H. Schrift, met het denkbeeld van ftraffen, met het 

zedelyk gedrag enz. beftaan kan, warneer men de 

Heer maar niet verloochent, die ons verlost heeft, en 

hem, den eenigen grond van alle onze hoope, verwerpt. 

Wat raaken ons alle die fchoolfche uitvindingen 

, over de manier en wyze, hoe wy door 

CHRISTUS verlost en met GOD verzoend zyn? Genoeg, 

dat niemand eenen anderen grond kan leggen, 

dan die gelegd is, dewelke is JEZUS CHRISTUS. 

Voor het overige zegt AUGUSTINUS reeds: wanneer 

men tegen het helder en zeeker verftand, gelyk als tegen 

de H. Schrift, het gezag overftelt, dan begrypt hy het 

niet, die zulks doet. Ook Jielt hy den zinder H. Schriftniet 

tegen de waarheid over, want dien kan hy niet doorgronden, 

maar veel meer zyne eigenwysheid, en brengt 

daar tegen niet dat gene voor, wat hy in de R. Schrift, 

maar wat hy in zich zeiven , als ware het in de H. 

Schrift, gevonden heeft (p). — CHRISTUS bedient 

zich in zyn gefprek met NICODEMUS van de vergelykinge 

der koperen flange, welke door MOZES in 

de legerplaats der Israëliërs, die zich door hunne 

ongehoorzaamheid de Godlyke ftraffen hadden op 

den hals gehaald, werdt opgericht. Wie dezelve 

aanzag, werdt gezond. Niet hy, die wist, hoe 

deeze flange invloed konde hebben op de Israëliërs, 

hoedanig het met de koperen flange, en die, door 

dewelken de Israëliërs gebeten waren, gefield was, 

en welke vraagen meer men opwerpen konde; maar 

wie dezelve aanzag. Gelyk MOZES, zegt de Hee- 

) AUGUSTIN. Epft. VIL ad Marcell. 

re,

findere Leerflükken, 147 

re, in de woestyne eene flange verhoogd heeft, zoo 

moet ook des Menfchen Zoon verhoogd worden, op 

dat allen, die aan hem gelooven, niet verlooren worden, 

maar het eeuwige leven hebben: niet allen, 

die weeten, hoe hy een middel van geneezinge voor 

ons is, hoe hy om onzer zonden wil heeft kunnen 

lyden, gekruisd worden en flerven? of de aan 

hem voltrokkene ftraffen eene plaatsvervullende genoegdoening 

uitmaaken? of wy, als leden des lig. 

haams, van hetwelk hy het Hoofd is, met hem té 

gelyk geleden hebben? of wy door de ftraffen, die 

hy geleden heeft, maar alleen van het zondigen 

moeten afgefchrikt worden? of zyn dood voor ons 

flechts een voorbeeld en bevestiging van zyne leere 

zy, en wy op deeze wyze verbeterd moeten worden? 

en welke vraagen men nog meer zoude kunnen 

te berde brengen. Niet dit alles, is de voorwaarde 

van ons heil, maar aan hem gelooven. HeC 

heet, door zyne wonden zyn wy geneezen. Voor 

het overige wyze ik alleen op die voortrefiyke plaats 

van EUSEBITJS z'n Demonfirat. Evangel. Lib. X.p.466. 

(*) Voor eenige leezeren zal onze Schryver hier wat 

duister zyn , voor andïren geheel niet aanneemelyk we 

zen; en voor my? -Ik houde my aan het gene ik 

meermaalen ten dien opzichte heb betuigd; maake geene 

aanmerkingen en laate elk — zelf proeven, zonder alle zy. 

ne betoogingen voor myne rekening te neemen, maar ook 

zonder dat ik nodig vinde, hem te wederleggen. Vers, 

K 2 ELF'

148 Hoofdft.. XI. Over den Doop en 

E L F D E H O O F D S T U K . 

Over den Doop en het Avondmaal des 

Heeren. 

Wat men van deeze beide Sacramenten, gelyk 

dezelven gemeenlyk genoemd worden, te houden 

hebbe, is niet van zoo veel gewicht, als de leerflükken 

, waar over wy in de voorige hoofdflukken 

hebben gehandeld. 'Erzyn, weliswaar, tyden geweest, 

wanneer men ook deeze artykels voordezoodanigen 

opgaf, welken van het alleruiterfle gewicht 

waren, en aan welker waaren zin, te weeten, de zaligheid 

der menfchen, volftrekt verknocht was. Zulks 

is in vroegere tyden gebeurdbetrekkelykden doop, 

toen men het harnas aantoog over de geldende kracht 

van den doop der ketteren, en in laatere tyden in 

de gefchillen met de Herdoopers en andere Doopsgezinden 

met de Hervormden: ten aanzien van het 

Avondmaal by verfcheidene gelegenheden, voornaamlyk 

in de gefchillen tusfchen BERENGARIUS en 

LANFRANCUS, insgelyks tusfchen de Proteftanten 

onder eikanderen en met de Roomfche kerke. Dan 

men is reeds gewoon, dat hy dergelyke twisten de 

zaak, waar 1 

over men ftreed, geduurig als eene 

zaak van het uiterfte gewicht wordt voorgefteld. 

Elk naamlyk hoopt, doordien hyzyn gevoelen zoodanig 

verheft, als of 'er alle welvaart mede verknocht 

ware, meerderen in zyn belang te trekken, 

de tegenparty gehaat te maaken, en zich zoo veel 

te

het Avondmaal des Heeren. 149 

te yveriger verdeedigers te verfchaffen : tot dat 

eindelyk de twistende partyen, die in de eerfte hitte 

van den flryd, oogen en zinnen fcheenen verlooren te 

hebben, beginnen te begrypen, het gene de bedaarde 

aanfchouwer reeds lange had opgemerkt, naamlyk 

dat de zaak niet van dat zwaare gewicht was, waar 

voor die werdt opgegeeven. Ging het met veele leerftukken 

zoo, dat die onfchuldiger wyze tot een onderwerp 

van veele heillooze gefchillen gemaakt 

zyn, dan behoeft men zichwaarlykniet te verwonderen, 

dat zulks ten aanzien van den Doop en het 

Avondmaal insgelyks gebeurd is. En beide partyen 

hebben helaas! daar evenwel door het eerfte, 

allen broeders en kinderen van één éénig vaderlyk 

huis worden, en zy dus broederlyke neigingen jegens 

eikanderen moesten bezitten; en door het laatfte, 

als een gedenkteken van JEZUS liefde, zy allen 

tot eene hartelyke en innige liefde zouden moeten 

worden aangefpoord , maar meer dan al te veel 

aanleidinge gegeeven, tot de bitterfte gefchillen en 

verwyderingen. Daar toe , ö Heiligdommen van 

den liefderyken Godsdienst, heeft eene vreedzaame 

Meester uw niet ingefteld! 

Zulke gefchillen kunnen de gemoederen der men. 

fchen wel in verwerringe brengen, voornaamlyk de 

zwakken, en in het algemeen allen, die niet in ftaat 

.zyn, om te onderzoeken en te beproeven. Vreemden 

kunnen niet alleen, maar moeten ook wel te 

rug gehouden worden, om hunne goedkeuring aan 

het Christendom te hechten, wanneer zy zien, dat 

'er geene éénige ftelling in is, waar over men niet 

•K 3 met

150 Hoofdft. XI. Over den Docp en 

met zeer groote hevigheid getwist heeft, en nog 

twist. Indien men evenwei de zaak ryplyk overweegt 

, moest het toch eigenlyk niet zoo zyn. 

Want het gefchreeuw van allen, die onderling verfchillen, 

moest toch wel nimmer iemand, dien het 

alleen om het waare te doen is, 'er toe kunnen 

brengen, om zyn hoofddoelwit geheel uit het oog 

te verliezen'. Dat toch elk mensch rechtftreeks 

tot zynen GOD en Verlosfer ging langs den eenvou. 

wigen weg, dien hy hem gebaand heeft, zonder 

Zich te ftooren aan allen, die ter zyner rechte of 

flinkehand ftryden en twisten! Ik heb my zeiven 

dikwerf de vraag gedaan: wie weet, of 'er in de 

andere wereld niet ook nog verzoekingen zullen 

plaats vinden? Misfchien is het niet enkel maar 

voor dit kortftondig leven, maar ook voor het toekomende, 

dat men zoo zeer ter fterkfte bevestiginge 

in het geloof, in het goede, in eene getrouwe 

verkleefdheid aan GOD, wordt aangemoedigd! Wat 

zoude ik doen, wanneer my dan deeze, dan geene 

begoochelingen van wezens gemaakt werden, die 

my verzoeken wilden? Ik moet belyden, dat ik 

my zeiven deeze vraagen niet in zulke oogenblikken 

voorftelde, wanneer GODS goedheid ons in 

deeze wereld enkel vrolyke tooneelen opleevert. 

Maar ik heb ook altyd gedacht: ik zal my geheel 

vasthouden aan de eenvouwige waarheid van GOD, 

en omtrent alles, wanneer het myook nog zoo konftig 

voorkwame, nog zoo veelen fchyn voor zich 

had, zeggen: dat is alles het waare niet! en zoo 

rechtftreeks tot GOD gaan! — Indiende menfchen 

ook


ook hier het groote oogmerk niet vergaten, wanneer 

zy niet by elk opgefmukt ftandbeeld bleeven 

ftaan, het welk men in zyne loopbaane- aantreft, 

dan konden zy niet in verwerringe gebracht, niet 

afgefchrikt worden, om aan het Christendom, niet 

tegenftaande alle de gefchillen in hetzelve, hunne 

hartelyke toeftemming te geeven. 

Ikzal eerstmaar iets bybrengen, omtrent den Doop. 

Van deszelfs oirfprong zegge ik niets; zulks behoort 

eigenlyk voor den navorfcher der christelyke oudheden. 

Dan zeeker is het, dat de Heere CHRISTUS 

den Doop heeft ingefteld,en bevolen, dat allen die 

tot zyne Godsdienftige maatfchappy overgaan, en 

tot hem als hun Hoofd en Heer wilden vergaderd 

zyn , gedoopt moesten worden. Intusfchen is 

het ook zeeker, dat de Doop niet nieuw is, maar 

dat 'er reeds vóór JOHANNES by de Jooden een 

Profelytendoop plaats vondt, dien de Jooden waarfchynlyk 

uit hunne gevangenfchap hadden medegebracht. 

By de Heidenen doopte men insgelyks, en 

wydde daar door in tot den Godsdienst, en het is 

waarfchynlyk, dat de Heere voornaamlyk daarom 

den Doop tot eene handeling gemaakt heeft, welke 

omtrent allen, die tot zyne leere wilden overgaan, 

moestplaats vinden,om dat de Doop, als eeneinwying 

befchouwd, by Jooden en Heidenen bekend was, 

en dus paste voor eenen algemeenen Godsdienst, 

die beiden met eikanderen zoude vereenigen. Dat 

de Doop in eene geheele onderdompeling beftaan 

heeft, en nog lange genoeg in verfcheiden ftreeken 

alleenlyk aan de volwasfenen bediend is, is 

K 4 &»-,

15* Hoofdft. XI. Over den Doop en 

insgelyks iets bekends, en het ware te wenfchen, 

dat de Christenen hier in nooit van die eerfte inrichting 

waren afgeweeken. Het is intusfchen gefchied, 

en 'er ligt zoo veel niet aan gelegen, als 

eenigen beweeren (*_). 

Het komt hier voornaamlyk aan op de denkbeelden, 

die men aan deeze handeling gehecht heeft, 

en welke vruchten men zich van dezelve heeft beloofd. 

Het lydt geen twyffel, of de denkbeelden 

zyn ook hieromtrent in den beginne zeer eenvouwig 

geweest, en voornaamlyk daar op betreklyk, 

dat zy, die gedoopt werden, hunne zonden beleden, 

hartelyke verbetering en eenen wandel beloofden, 

overeenkomftig met de geboden van JE 

ZUS , en dan door» middel van deeze uitwendige 

plechtigheid, waar door zy in de Christelyke 

maatfehappy werden opgenomen, de verzeekering 

verkreegen, dat de zonden van hun voorig leeven 

geheel vernietigd waren en dat zy aandeel 

hadden aan GODS genade in CHRISTUS, wien zy nu 

toebehoorden. Van deze eenvouwige manier van 

denken vindt men nog veele blyken by de Kerkelyke 

(*) De Schryver had hier zeekerlyk nog het een en an- 

der omtrent den Doop der volwasfenen en kinderen, zoo 

wel als betreffende de onderdompeling en befprenginge 

kunnen zeggen, en ik zoude 'er zulks, by wyze van aan- 

merkinge kunnen by voegen, om te zien, in hoe verre de 

Christenen van de eerfte inrichting zyn afgeweeken dan 

niet; dan dewyl de Schryver deeze zaak niet als zoo ge 

wichtig befchouwt, en ik het daaromtrent volkomen met 

hem eens ben, laaten wy zulks beiden achter wegen. Ven.


ke Schryvers. Zoo noemt CLEMENS van Romen 

den Doop, het zegel, naamlyk van de beloofde 

genade, de vergeevinge en van het aandeel aan 

CHRISTUS, gelyk het door de Kerkvaderen verklaard 

wordt (fl). Zoo ook wordt by de Kerkvaderen 

de Doop genoemd gratia Dei, genade Gods: 

eene benaaming, zeer gewoon by de Griekfche en 

Latynfche Kerkvaderen, en die men ook by AU 

GUSTINUS aantreft. Hier toe behooren insgelyks 

de naamen, Indulgentia, Abfolutio, verfchooning, 

vryfpraak, vergeeving, welke aan den Doop in betrekkinge 

tot de vergeevinge van de voorheen begaane 

zonden, gegeeven wordt (Z>). 

Maar gelyk alle leerftellingen van het Christendom, 

van de vroegfte tyden af reeds met veele byvoegzelen 

van menschlyke invallen en kunftenaaryen 

zyn verrykt geworden, zoo is het ook hier 

mede gegaan. Laat ik 'er flechts iets, tot myn 

oogmerk dienftig, van aanhaalen. Het is bekend, 

dat in de eerfte tyden, by den Doop de gaaven des 

H. Geests op eene zeer zichtbaare wyze werdt medegedeeld, 

aan hen, die tot het Christendom overgingen. 

DODWELL meent, dat 'er vuurvlammen 

werden gezien op de hoofden van allen, die den 

H. Geest by den Doop ontvingen , gelyk by de 

uitftortinge van den H. Geest over de Apostelen op 

den 

(a) CLEMENS ROM. in Epist. II. ad Corinth. mm. VIII. 

en COTELEEII nut. 3. ad Conjlit. apostel. Lib. II. c. 39. 

Q>) BINGHAM in originib. Eccles. Tom. IV. p. 139. 

K5

154 Hoofdft. XI. Over den Doop en 

den Pinxterdag, en het is niet te ontkennen, dat 

zyn gevoelen veel waarfchynlyks heeft, ja zelfs 

door eene plaats in het evangelie der Nazarenen 

E T 

bevestigd wordt (O- H 

moge intusfchen hier 

mede gefteld zyn, zoo als het wil, zeeker is het, 

dat dit in vervolg van tyd aanleiding tot verfchei- 

dene zeldzaame gevoelens gegeeven heeft. Want 

toen deeze zichtbaare aanduiding van de tegenwoor 

digheid des H . Geests, gelyk alle buitengewoone 

gaaven in de Kerke, ophield, begon men te voor- 

onderftellen, dat, hoewel ook dewondergaavenniet 

meer, gelyk in den beginne, aan alle gedoopten 

werden medegedeeld, de Doop evenwel niets min 

der dan eene enkele plechtigheid was, maar dat 

het water op eene verborgene wyze met den H . 

Geest werdt gedrenkt, en dezelve tevens met het 

water over den gedoopten werdt uitgegoocen. TER- 

TULLiANUS heeft reeds zoortgelyke denkbeelden, 

wanneer hy zegt, dat de H . Geest zich van den 

hemel op het water nederlaate, hetwelk op deeze 

wyze dan de kracht ontvange, om hen, die ge 

doopt werden, te heiligen (d). De zoogenoemde 

Disciplina Arcani, welke in de tweede eeuw uit het 

Heidendom in het Christendom werdt overgebracht, 

verrykte deeze leere ook met verfcheiden denk 

beelden, van daar ontleend, en wel byzonder van 

den Doop gebruiklyk by de inwyinge in de heiden 

fche verborgenheden. Eigenlyk was het maar een 

(c) DODWELL Disfert. in Innceum. p. 107 enz. 

(d) ÏERTULLIAN. de Babtism. Cap. IV. 

na-

het Avondmaal des Heer en. 155 

nader onderwys, hetwelk den gedoopten naa den 

Doop werdt toegedeeld, en dat men *»T


Christen geweest is. Dan hy moge geweest zyn, 

wie hy wil; hy zegt evenwel niets anders, dan het 

gene naaderhand verfcheiden zeer rechtzinnige 

Leeraaren der Kerke omtrent den Doop hebben gezegd. 

Zoo heeft ook de leere der Dssmonen, 

en het vooroirdeel, hetwelk men by OPTATUS, 

ADGUSTINUS en andere Kerkleeraaren aantreft, dat 

naamlyk alle eerstgeboorene kinderen lighaamlyk 

door eenen Duivel bezeten waren, zoo als men ligt 

denken kan, tot verfcheidene zeldzaame denkbeelden 

en gebruiken aanleiding gegeeven, waar mede 

deeze eenvouwige plechtigheid der inwyinge in het 

Christendom, is belaaden geworden, en waar van men 

nog tegenwoordig overblyfzels genoeg vindt byalle 

departyen der Christenen. De Valentiniaanenzeiden, 

dat de macht van het lotgeval, en de invloed van 

het geflernte, door den Doop een einde nam (ƒ). 

Wanneer men hun geheel leerflelzel van de Aeonen 

en de leere der Gnostieken omtrent de geesten 

der planeeten kent; leert men zeer gemaklyk de 

denkbeelden inzien, die zy aan den Doop hechteden, 

en de voordeden, die zy zich daar van beloofden. 

Ook zyn hier niet zeer verfchillende 

van , de begrippen welken men hieromtrent by 

rechtzinnige Kerkvaderen aantreft, en nog in zeer 

veele gebruiken leeven. Ook was by allen de hoofdbron 

, dezelfde. Dan hier over te oirdeelen is 

echter myne zaak niet. 

Gelyk het met andere leerftellingen gegaan is, 

dat niet tegenflaande den nevel, waar mede men 

de- 

(ƒ) ECLOG. THEODOT. ap. Clement. Jlexandr. $. 78.


dezelven heeft bedekt, evenwel het wezenlyke is 

ftaande gebleeven, fchoon het ook menigmaal de 

plaats voor den eerften heeft moeten ruimen, welke 

hetzelve eigenlyk had toebehoord, zoo is het 

ook ten aanzien van den Doop gegaan. Het wezenlyke 

van denzelven is altyd gebleeven; maar 

gelyk elk gezind was en zyne byzondere denkbeelden 

daar beneven had, paste hy dezelven ook op 

den Doop toe, en menigmaal is het ook hieromtrent 

gebeurd, dat de byzondere gevoelens van 

éénen éénigen Leeraar, wanneer hy wegens zynen 

ftand, geleerdheid, of om zynen yver voor de zoogenaamde 

rechtzinnigheid in aanzien flond, gevoelens 

van de geheele Kerke zyn geworden. CRIGE- 

NES heeft ook ten aanzien van den Doop zyne tegenftrydige 

Hellingen. Zyn gevoelen betrekkelyk 

de algemeenheid van het bederf onder de menfchen 

en den oirfprong van hetzelve, weeten wy uit het 

voorgaande. Zullen de zielen, zoo redeneert hy, 

wederom tot haare oirfpronglyke zuiverheid geraaken, 

dan moeten zy noodzaaklyk gezuiverd worden 

, en dewyl water en vuur alleen alles reinigen 

kunnen, moeten ook de zielen of door het eene of 

door het andere, van derzei ver vlekken gereinigd en 

gelouterd worden. Wie zich naa het geloof en de verborgenheden, 

zegt hy, wederom tot ondeugden gekeerd 

heeft, moet door de kwaaien van het vuur gereinigd 

worden, en ongelukkig is hy, die, naa het bad van den- 

H. Geest, met vuur moet gedoopt worden. — Wie het 

eerfte ongekrenkt heeft bewaard, zal deel hebben aan de 

eerfte opftandinge; maar wie tot de tweede opftandinge 

ie-


bewaard blyft, moet met vuur gedoopt worden, helweïk 

door uitbrandinge reinigt, en alles, wat aan hem hout, 

hooy enftoppelen is, vertee.en zal (g). Zyns bedunkens, 

heeft de Doop van het water, waar mede de 

H. Geest verknocht wordt, eenen natuurlyken invloed 

op de menschlyke ziel; alle vlekken, die zy 

zich, door den ongelukkigen val in de wereld der 

geesten, heeft veroirzaakt, worden geheel en al afgewasfehen, 

en 'er gebeurt eene zekere verborgene 

en bovennatuurlyke verandering in de ziel, welke 

door deze wedergeboorte in zulk eenen toeftand 

geplaatst wordt, dat men haare volgende zonden, 

als eenen nieuwen val befchouwen kan. Intusfchen 

beweert hy evenwel , dat de bloeddoop (martelaars 

dood) ons nog meer reinigt, en hy wenscht zich 

daarom niets verheveners en heilzaamers toe, dan 

met denzelven gedoopt te worden, om dat die de 

' ziel zoo zuiver maakt, dat de vorst dezer wereld 

ook niet het minfte aan zulk eene ziel vinden kan, 

die met haar eigen bloed gewasfehen is (li). Alle 

zielen echter, die niet door den waterdoop gereinigd 

zyn, moeten door het vuur gezuiverd worden. 

CLEMENS van Alexandrien, befchouwt den Doop ins 

gelyks, als een zuiveringsmiddel voorde ziel; maarzy»' 

ne denkbeelden hie-omtrent verfchillen zeer veel 

van die van ORIGENES. 'Er wordt niet van de vlekken 

gefprooken, die de ziel zich door haaren val 

in de wereld der geesten, heeft veroirzaakt, ook 

niet van de erfzonde. CLEMENS voorönderftelt, 

urn 

(g) ORIGENES Homil. 3. in Jcnm p. 66. 

(li) Homil. Vil. in Judic.


dat met de zielen zekere kwaade geesten verknocht 

zyn, van welken zy gereinigd worden. Door dea 

Doop wordt de ziel als gelouterd, de 'booze gees» 

ten worden van haar afgezonderd, en zy is van nu, 

af zuiver en als een nieuw fchepzel van GOD te 

befchouwen (i). 

JUSTINUS de martelaar weet nog niets van erfzonde, 

van een bederf, door de vooitteeling van A- 

DAM op alle menfchen voortgeplant, en hy fchynt 

den naam tpar^î verlichting, welke aan den Doop 

gegeeven wordt, voornaamlyk toe te pasfen op de 

kennisfe der Godlyke waarheden, en de wedergeboorte 

eigenlyk daar in te Hellen, dat wy beduiten, 

om GODE welbehaaglyk te leeven. Maar hy 

zegt evenwel, dat wy door den Doop niet meer 

kinderen der noodzaaklykheid en der onweetendheid, 

maar van den vryen wil en de kennisfe worden, 

en in dit water de vergeeving der voorheen 

begaane zonden (want in de tyden van JUSTINUS 

werden 'er maar alleen volwasfenen gedoopt) verkrygen 

(&). 

GREGORIUS van Nazianz. is vervuld met geheimzinnige 

denkbeelden omtrent deeze leere. Zyns 

bedunkens, vindt 'er by den Doop even zulk eene 

geheimvolle verëeniging van de Godheid met het 

water plaats, als de Godlyke natuur met de menschlyke 

in CHRISTUS verëenigd geweest is, en van 

daar verkrygt het water de kracht, dat het een water 

ter onfterflykheid wordt. Door den Doop 

wordt 

(ï) CLEMENT. ALEX. Stromai. Lib. II. p. 408. 

00 JUSTIN. MAST. Apolog. II. p. 94.

ï6"o Hoofdft. XI. Over den Doop en 

wordt niet alleen al het voorige kwaad uitgeroeit; 

maar, fchoon 'er geene verandering van onze natuur 

gebeurt, worden wy echter van de natuurlyke 

neiging tot het kwaad in zekeren zin bevryd, erlangen 

meer vaardigheid in het goede, en geraaken 

ook naa dit leven gemakkelyker tot de veiëeniginge 

met GOD. Zyne geheele redevoering over den Doop, 

is met foortgelyke geheimzinnige denkbeelden, deels 

uit den heidenfchen tempeldienst, deels uit de Platonifche 

wysbegeerte ontleend, opgevuld, en ook 

hier vindt men het denkbeeld, welk reeds ORIGE 

NES gehad heeft, naamlyk dat allen, die hier niet 

de reiniging door het water ontvangen, in de toekomst 

door het vuur gezuiverd moeten worden. 

Een nog zeldzaamer denkbeeld van deezen Kerkleeraar 

is, dat, wanneer men naa den Doop zo 

'leeft, gelyk te vooren, men het als een zeeker bewys 

te befchouwen hebbe, dat men den H. Geest 

niet heeft ontvangen, maar enkel het water. Zo 

mag ook wel AUGUSTINUS gedacht hebben, daar 

hy het meeste van de onwederftaanbaare genade, 

op rekening van den Doop helt. 

Naar het denkbeeld van BASILIUS, komt alles by 

den Doop aan, op de naavolginge van CHRISTUS: 

taamlyk in den zin van PAULUS. Wedergeboorte is 

niets anders dan het begin van een nieuw leeven, 

overëenkomftig met de geboden van JEZUS , en 

door den Doop wordt de loopbaane van het voorig 

leven als door den dood geëindigd. Men vindt hier 

tevens die geheimzinnige denkbeelden niet, welken 

men by GREGORIUS van Nazianz. aantreft. In- 

tus-

het Avondmaal des Heeren. i6t 

tusfchen heerscht ook hier het denkbeeld van eene 

geheele afwasfchinge der aangebooren vlekken en 

onzuiverheden van de ziel. Het water is het zinnebeeld 

van den dood en het graf, en de daar mede 

verbonden geest werkt het nieuwe leven. Zo wordt 

'er ook by deeze gelegenheid van de reiniginge door 

het vuur gehandeld, dewelke op den dag van het 

oirdeel zal voltrokken worden, en de waterdoop 

beneden den bloeddoop geplaatst, terwyl men deezen 

laatften als eenen zodanigen befchouwt, die, 

wanneer men den eerften niet heeft ontvangen, 

dit volkomen wederom kan vergoeden (l). Men 

zoude nog veel meer over deeze ftoffe kunnen 

verzamelen, voornaamlyk wanneer men zich wilde 

inlaaten op gebruiken in derzelver beteekenis. Zoo 

zegt reeds TERTULLIANUS, dat men door middel 

van den Doop den H. Geest ontvangt, die den 

mensch by de fcheppinge door GOD is ingeblaazen, 

maar dien hy naaderhand door overtreedinge 

verlooren heeft; hy fpreekt ook van twee doopen, 

naamlyk van den bloed- en waterdoop , die door 

het bloed en water, hetwelk uit de zyde des Heeren 

gevloeid is, was afgebeeld. Zo hebben ook 

eenigen het bloed van CHRISTUS met het water verbonden: 

AUGUSTINUS zegt zelfs, dat het water in 

den Doop door het bloed van CHRISTUS rood wordt, 

en HIERONYMÜS laat zelfs CHRISTUS zeggen: zyt 

O) BASILIUS M. de Spirit. S. opp. Tom. I. Cap. XV. p. 

322 enz. 

II. DEEL. L 

in

1(52 Hoofdft. XI. Over den Doop en 

in myn bloed gedoopt (m). Met dergelyke gevoelens 

echter kan men zich niet eens inlaattn, om dat 'er 

te veel verfchillende plaats vinden. 

Dat met de plechtigheid van den Doop groote beloften 

verknocht zyn, naamlyk vergeeving van alle 

te vooren begaane zonden, een nader aandeel aan 

GOD en CHRISTUS en de hcope des eeuwigen levens; 

dat de gedoopte, gelyk PAULUS zegt, door 

deeze Symbolifche handeling zo voor GOD befchouwd 

wordt, als of hy met CHRISTUS was geftorven 

en begraaven; dat zyn geheel voorig leven 

door deeze handeling als geëindigd is, hem niet 

meer wordt toegereekend, en hy als zulk een wordt 

befchouwd, die op nieuw gebooren is enz. dit alles 

zyn waarheden, die niemand kan ontkennen, zo 

draa hy de eenvouwige uitdrukkingen volgt van de 

H- Schrift. Zeeker is het intusfchen ook, dat daar 

by altyd op den mensch zeiven wordt gezien, en, 

zonder geloof aan en belydenis van GOD en CHRIS 

TUS, zonder berouw over hetverloopen leven, zonder 

een ernftig voorneemen, om der zonde geheel 

en al afgeftorven te zyn, en vervolgens ter eere 

van GOD te leeven, zoudë dit alles flechts eene 

bloote plechtigheid zyn. Gelyk men by den Doop 

op het voorneemen zag, zag men ook op het geloof. 

CVPRIAINUS heeft daarom reeds opgemerkt, 

dat de bekeerden uit het Joodendom alleenlyk op 

den naam van JEZCS door de Apostelen gedoopt 

UIL 

zyn, 

O) AUCLSTIN. ZVaS. in Joh. IJ. HIEEON. in Efai. I. en

( 


zyn, want zy geloofden reeds aan éénen éénigen 

waaren GOD , den Vader, en hadden ook denkbeelden 

van den H. Geest, hoewei zy ten opzien.te 

van den laatften verfchillend dachten. Heidenen 

daar tegen werden in den naam des Vaders, des 

Zoons en des H. Geests gedoopt, om dat zy naamlyk 

ten opzichte van dit geheele leerftuk niet juist 

dachten. Voorbeelden uit de Handelingen der Apostelen 

bevestigen dit insgelyks (n). Men heeft-, 

wel is waar, zulks poogen te ontkennen, voornaamlyk 

dewyl eenige Sociniaanen en Arminiaanen 

dit beweerden. Maar de kerklyke gefchiedenis bewyst 

het klaarblyklyk, en men zoude nooit van 

MARCION gezegd hebben, dat hy zynen Doop alleen 

op den naam van JEZUS daar mede verontfchuldigt, 

dat de Apostelen zo gedoopt hadden, 

(naamlyk de Jooden,) noch nodig gevonden hebben 

om te verkiaaren, wanneer dit gefchied is? 

indien het niet in de daad gebeurd ware. Zeeker 

is het intusfehen ook, dat thans, nu 'er alleenlyk 

kinderen gedoopt worden, en geene volwasfenen, 

de omftandigheden zeer verfchillende zyn, 

en of by deeze verfchillende omftandigheden, alles, 

wat van den Doop gezegd wordt, kunne plaats 

hebben, is eene vraag, die thans wel flechts door 

weinigen met ja! mocht worden beantwoord. Waar 

geene kennis is, kan natuurlyker wyze ook geen 

geloof plaats vinden, en allerminst een zoodanig, 

hetwelk in een zeeker toevoorzicht omtrent de ver- 

(») HAKDL.1I: 38. VIII: 16, X: 48. 

La 

gee-

16). Hoofdft. XI. Over den Doop en 

geevirme der zonden beftaat, of men moest vooronderftellen, 

dat 'er by elk kind, hetwelk gedoopt 

wordt, een wonder gebeure , en wel zulk een, 

welks kracht aanftonds wederom verdwynt, vermits 

geen kind, indien men hetzelve zulks niet 

naaderhand zeide, iets 'er van weeten zoude, dat 

bet ooit gedoopt was en toen reeds het geloof had 

gehad , op eene wonderbaare wyze in hem gewerkt. 

Wanneer men ook nog geen zondig leven geleid 

heeft, kan 'er even zo min berouw over hetzelve, 

noch een voorneemen om zyn gedrag te verbeteren, 

en dus in dit opzicht ook wel niet gevoeglyk vergeeving 

plaats vinden (*). Maar gelyk de kinderen 

van Israël door de Befnydenis in de maatfchappy 

van het Oude Verbond werden opgenomen en 

aandeel hadden aan alle de beloften, hunnen vaderen 

ten deele geworden, zóó worden ook de kinderen 

der Christenen door deeze plechtigheid in het 

verbond met GOD opgenomen : zy behooren als 

zul- 

(*) Even zoo min kan de Doop eene afwasfchinge zyn 

Van de zoogenaamde erfzonde, of beter van de natuurlyke 

verdorvenheid, die in een overgewicht van de zinlykheid 

over het verftand beftaac, en dus eene neiging tot zondi 

gen by ons bewerkt; want dan moest dezelve zich by ge 

doopte kinderen naaderhand niet werkzaam betoonen, en 

wy zien evenwel, dat gedoopten vervolgens even zoo wel 

zondigen , als ongedoopten. Vergelyk flechts , om de 

waarheid te erkennen, een ongedoopt Mennoniet jonge 

ling met eenen gedoopten Gereformeerden ofLutherfchen; 

zal msn de eerfte meer zien zondigen? zyn de laattten ge. 

heel niet ondeugend, of flechts iets vroomer? . Vat.


; zulken, aan welken op eene fymbolifche wyze de 

i dood, het graf en de opftanding des Hceren vol- 

itrokken is, CHRISTUS JEZUS toe ; zy hebben aan 

Ï alles, wat het menschlyk geflacht door CHRISTUS 

jis ten deele geworden, een nader aandeel, en ver- 

jkrygen misfchien in opzicht op deeze in vooruit 

verkreegene genade, de vergeeving van zulke af- 

jwykingen, die zy in de jaaren van hun onverftand 

\mochten begaan (*). Of intusfchen de Doop der 

bejaarden niet meer indruk maakte, ftichtelyker 

en van grooter nut voor het zedelyk gedrag zyn 

zou- 

i (*) Omtrent het gene onze Schryver hier van de kracht 

en werkinge des Doops zegt, kan ik niet mede inflemmen. 

lOogenbliklyk werkt de Doop, myns bedunkens, 'niets, en 

fis enkel de plechtigheid der inwyinge in het Christen 

dom, zoo dat een gedoopt kind ep dat oogenblik GODE niets 

laangenaamer of beter is dan een ongedoopt, vee! min, 

;dat hetzelve daarom reeds afwykingen zouden vergeeven 

Iworden. Eerst in het vervolg werkt de Doop op den ge- 

jdoopten op eene zedelyke wyze, dat is met andere woor- 

jden, het Christendom werkt op hem, waar in hy door den 

JDoop is ingelyfd, en maakt hem wyzer, beter, geruster 

én gelukkiger. Ik zegge het Christendom , want daar in 

moet ons de Doop alleenlyk inlyven en niet in de eene 

of andere byzondere fefte of kerkelyke party, het welk 

,in de daad een misbruik van den Doop is, vermits men 

Idan niet voldoet aan de inftelling van JEZUS, maar te ver. 

fe gaat en tevens iets voor zyne kinderen belooft, dat wy 

Siet mogen, om dat wy niet bepaalen kunnen, of zy by 

jrypere jaaren zich tot die Sefte zullen begeeven , dan 

niet. Ven. 

L 3

iCö Hoofdft. XI. Over den Doep en 

zoude, zal ik niet bepaalen, hoewel het niet tevefwachten 

is dat 'er ligt in dit ftuk, in de Christelyke 

Kerke eene verandering zal gemaakt worden (*). 

Over 

(*) Dit ware ten minften te wenfchen, dat men dan ook 

den kinderdoop zoo plechtig maakte, als mooglyk is; dat 

men 'er mede wachtede, tot de moeder wederom herfteld 

was, op dat zy even zoo wel haaren plicht hoorde en 'er 

zich plechtig toe verbondt, als de vader; dat men betere 

en doe'.maatigere, meer verftaanbaare en pasfende Doop 

formulieren had, als men by de onderfcheidene gemeen- 

tens in ons Vaderland aantreft; dat de Leeraaren dezelve 

op eene meer ftaatelyke wyze voorlazen en niet zoo weg- 

rabbelden by het bedienen van den Doop; dat zy de ge- 

meentens duidelykere denkbeelden omtrent die plechtig 

heid zochten by te brengen, en zy in zonderheid hen, 

die in hunne jeugd gedoopt zyn, wanneer zy den Gods 

dienst hebben leeren kennen, openlyk voor de geheele 

gemeente en plechtig aannamen. Want wy zyn toch zin- 

lyke menfchen, die door zulke plechtigheden tot veel goeds 

kunnen worden opgeleid en aangemoedigd, en wanneer 

wy voiderirgen zullen maaken in het Christendom, moe 

ten 'er ons ook zuivere denkbeelden \an worden byge- 

bracht, zoo dat wy deszelfs waarheden, plichten en belof 

ten duidelyk begrypen, en ons geloof op gronden doen 

fteunen. Zien wy nu eens onze Doop- en andere formu 

lieren in de onderfcheidene Christelyke gemeentens ca; 

herdenken wy, hoe het met het aanneemen in de gemeen- 

fchap der Christelyke Kerke gefield is, en heeft men dan 

waarlyk geene redenen van klaagen? Had men daar 

voor zulke formulieren, als ZOLLIKOFER, SEILEB, FISCHER 

en meer andere Godsdienstvrienden in Duitschland heb 

ben

het Avondmaal des Heer en, 167 

Over het Avondmaal des Heeren hebben van den 

beginne af zeer verfchjllende denkbeelden by de 

Christenen geheerseht. Ik wil niet zeggen , dat 

men dit niet anders zoude hebben kunnen verwach 

ten: want de zaak zelve brengt dit juist niet mede, 

hoe veel men ook mooge zeggen van de duister 

heid der woorden. Maar het was natuuriyk, wan 

neer men de denkwyze in den Godsdienst van die 

volken befchouwt, die in de eerfte tyden tot het 

Chris. 

ben opgefteld, en volgde men inzonderheid het openlyk 

aanneemen of belydenis doen, het welk by ben plaats 

vindt, hoe ftichteiyk en voordeelig voor het Christendom 

zoude zulks niet zyn. Met hoe veele ftichtinge woont 

men in myne gemeente alhier het bedienen van den Doop 

niet by, naar ons onlangs ingevoerd Doopformulier, het 

welk meest uit dat van ZOLLIKOFER is overgenomen, en 

de voorftanderen zoo wel als gemeente in de daad eere 

aandoet; terwyl my verfcbeiden vrienden verzeekerd heb 

ben, dat zy zoo wel hier als in andere Lutherfche gemeen 

tens in de Nederlanden, waar in dezelven hst voetfpoor 

van hunne geloofsgenooten in Duitschland hoe langs zoo 

meer beginnen te volgen, meermaalen met de uiterfte ont- 

roeringe en vertedering van gemoed het openlyk en plech 

tig aanneemen der Ledemaaten hebben bygewoond, het 

welk zoo iTaatelyk was, dat het, buiten de befprenginge 

met water, aan alles beantwoorde, het gene plaats vindt 

by den Doop der bejaarden in de Mennoniete Kerke, en 

hetwelk dus niet kan nalaaten den dïepften en gezegendflen 

indruk te maaken zoo wel op hen, die aangenomen wor 

den als op de geheele gemeente, of men moest ten eenen- 

maale van Godsdieuftig gevoel ontbloot zyn. Ven. 

L 4


Christendom overgingen, wanneer men de geleerd» 

heid en byzondere uitlegging der H. Schrift, en de 

genegenheid tot het wonderbaare in aanmerkinge 

neemt, dat 'er omtrent het Avondmaal des Heeren 

zeer verfchillende en zonderlinge begrippen ont. 

ftaan moesten. Dit was bovendien het heiligfte 

ftuk in het Christendom. Ik weet, wel is waar, 

niet, dat men op zich zeiven befchouwd het Avondmaal 

voor heiliger en waardiger zoude hebben gehouden 

, dan den Doop en de verkondiging der 

Godlyke waarheden: ten minften is hier van vóór 

die tyden, toen de heidenfche tempeldienst by de 

Christenen ingevoerd, en de Godlyke en natuurlyke 

eenvouwigheid van deezen Godsdienst door eene 

ongewyde en varregezochte geleerdheid werdt 

misvormd , geen blyk te vinden. Maar het was 

voor de Christenen de heiligfte en dierbaarfte, de 

laatfte erifenis, welke JEZUS vóór zyn verlaaten van 

deeze wereld den zynen had naagelaaten , en de 

naagedachtenis van zyne groote liefde tot de menfchen. 

Het ging hiermede, gelyk het anders gewoonlyk 

te gaan pleegt, dat wel het geheele leven, 

het gedrag en de vermaaningen van eenen vader 

in het algemeen voor de naagedachtenis der 

kinderen dierbaar is, maar voornaamlyk zyne laatfte 

gefprekken en handelingen eene geheel byzondere 

waarde in hunne oogen hebben. Dan zeer 

vroeg werdt het Avondmaal voor het heiligde en 

gewichtigfte ftuk van den geheelen Godsdienst gehouden, 

en nu kan het ook niemand vreemd voorkomen, 

dat de denkbeelden daaromtrent ook even 

zoo

het Avondmaal des Heer en. i6> 

zoo vroegtydig zeer verfchillende geweest zyn. 'Er 

kwamen nog andere omftandigheden by, en hoewel 

ook de hoofdzaaklykfte en wezenlykfte denkbeelden 

gedunrig in wezen gebleeven zyn, zyn die 

evenwel niet zelden door anderen onderdrukt geworden. 

Het was zeer natuurlyk, dat het denkbeeld van 

een offer, zeer vroegtydig ten opzichte van het Avondmaal 

by de Christenen moest ftand grypen. 

Beiden Jooden en Heidenen, die tot het Christendom 

overgingen , waren volken , in wier Godsdienst, 

offerhanden het heiligfte en voornaamfte voorwerp 

van den Godsdienst uitmaakten. By beiden hield 

men offermaaltyden, men at van het vleesch van 

het offerdier, en by eenige heiligdommen dronk 

men zelfs wel het bloed daar van. Het denkbeeld 

omtrent den dood van CHRISTUS , als een offer voor 

de zonden der menfchen, waar op het Avondmaal 

de voornaamfte betrekking had, was ook zeer al-' 

gemeen onder de Christenen, zoo dat het in het 

geheel niet te verwonderen is, dat men reeds zeer 

vroegtydig met het Avondmaal het denkbeeld verbond 

van een offer. Dit gevoelen vindt men niet 

alleen by IRENÊUS en JUSTINUS den martelaar, maar 

men treft 'er reeds in de brieven van IGNATIUS blyken 

van aan, waar in het Avondmaal wordt onderfcheiden 

van de gaaven, die 'er gebracht werden, 

en uitdruklyk of het offer genoemd wordt (o); 

(o) IREN;EUS adv. Hcerss. Lib. IV. c. 32. JUSTIN. MART. 

Dialog. cum Trypli. p. 260, en ICNATIUS Epijltl. ad Smyrnens. 

L5 

en

I70 Hoofdft. XI. Over den Doop en 

en hoe meer men van eeuw tot eeuw nederdaalt, 

«oo veel te algemeener is dit denkbeeld. Het kan 

ook in de daad niets bevreemdends in zich bevatten 

, wanneer men maar bedenkt, dat door den 

dood van JEZUS de geheele Levitifche offerdienst 

een einde kreeg, en JEZUS, gelyk PAULUS zegt in 

den brief aan de Hebreen, met één éénig en voor 

de eeuwigheden verzoenend offer alles voleindigd 

en geheiligd heeft, en het daarom natuurlyker wyze 

te denken is, dat het Avondmaal in de plaatze 

van alle offerhanden des ouden Testaments, welke 

afgefchaft moesten worden en ook in de daad afgefchaftzyn, 

door CHRISTUS is ingefteld. Maar welke 

denkbeelden men aan dit offer gehecht heeft, 

hieromtrent vindt by de Ouden een groot verfchil 

plaats. Eenigen fchynen enkel op het gebed te zien, 

hetwelk met deeze handeling was verbonden, en 

verflaan het alleen van een danken lofoffer, hetwelk 

GOD wordt toegebracht. Zoodanig is het gevoelen 

van TERTULLIANUS. Wy offeren ook, zegt 

hy, voorliet leven en den welvaard van den Ccefar; maar' 

alleenlyk, gelyk God het ons bevoolen heeft, een zuiver 

gebed: want God de Schepper der geheele wereld, behoeft 

geen reukwerk en bloed, hetwelk flechts voeder voor 

de afgoden is. Men geloofde naamlyk, dat de Dasmonen 

gevoed werden door het bloed der offerdieren 

en de reuk van het vet (p). Men zoude denken, 

dat TERTULLIANUS niet van het Avondmaal 

fpreekt, maar van het gebed in het algemeen. Andere 

Leeraaren echter in de aloude Kerke, hebben 

(p) TERTULLLAN. Libr. ad Scapul. 

die

het Avondmaal des Heeren ' 171 

dit zelfde denkbeeld, en befchouwden het Avondmaal 

voornaamlyk als' een dank-offer. Met betrek, 

kinge hier op zegt JOSTINÜS de martelaar: JEZUS 

CHRISTUS heeft ons het offer des broods in het Avondmaal 

aanbevoolen tot een gedachtenis van zynen dood, 

dien hy he^ft' uitgejtaan voor hen, wier zielen van alle 

boosheid gereinigd zyn, om God te danken, dat hy dl 

wereld en alles wat daar in is, tot nut van den mensch 

gefchapen, en dat hy ons bevryd heeft van alle boosheid, 

in welke wy gehouden werden, en de vorjten en machten 

in triumf heeft gevoerd door hem, die ter uitvoeringe 

van zyn raadsbefluit eene natuur heeft aangenomen, be. 

kwaam om te lyden (q). Daar by is, wel is waar, 

voornaamlyk opzicht genomen op den dood des 

Heeren, tot wiens gedachtenis het Avondmaal, zoo 

wel naar het voorfchrift van CHRISTUS als van PAO- 

DUS, gehouden wordt; maar het is een algemeen 

dank-offer voor alle weldaaden over het geheel, die 

het menschlyk geflacht door GOD gefchonken zyn, 

gelyk CHRYSOSTOMUS zegt (r); dewyl naamlyk alles, 

wat ons door GOD wordt toegedeeld, gefchenken 

zyn van zyne hand, die hy ons, om des geliefden 

Zoons wil, mededeelt. Betreffende dit 

denkbeeld,komen onbetwistbaar de meeste plaatzen 

in de fchriften der Kerkvaderen voor, en van daar 

is het ook, dat deeze geheele handeling den naam 

van Eucharistie of dank-offer gekreegen heeft. 

Intusfchen is het evenwel zeeker, dat andere 

(g) JUSTIN. MART. Dialog. cum Tryph. p. 260. 

(r) CHRYSOSTOMUS Homil. XXVI. Si Matth., 

Leer-

17* Hoofdft. XI. Over den Doop en 

Leeraaren voornaamlyk op de hoofdftoffen van het 

brood en den wyn gezien, en het Avondmaal als 

eene offerhande van het brood en den wyn befchouwd 

hebben. Op dit denkbeeld moest men 

noodzaaklyker wyze geraaken, zoo draa men het 

Christendom befchouwde als eenen Godsdienst, 

welks oogmerk eigenlyk was, om den oirlpronglyken 

alouden Godsdienst en deszelfs onbloedigen 

dienst wederom te herflellen. Eene gedachte, dewelke 

EOSEBICS van Ccefarea reeds geuit heeft. Want 

het is bekend, dat by de Heidenen«zelven, in de 

vroegfte tyden geene bloedige offerhanden, maar 

flechts danken heföfferhanden van brood en wyn 

hebben plaats gevonden; en de bloedige offerhanden 

der Jooden, befchouwden veele geleerde Christenen 

eertyds flechts als eenen dienst, die meer uit 

toegeeflykheid jegens de neigingen en zwakheden 

van dit volk, als uit het Godlyk welbehaagen aan 

zulk eene foort van verëeringe zynen oirfprong ontleend 

had. Zoo redeneert niet alleen de fchryver 

van de Homilien van CLEMENS, maar ook AUGUS 

TINUS (Y) reeds, en anderen onder de Kerkvaderen. 

Het is dus geen wonder, dat by menig Kerkleeraar 

het denkbeeld van het Avondmaal ontdaan is, dat 

het eigenlyk flechts een hefoffer van brood en wyn 

was, hetwelk door CHRISTUS als den herfteller van 

den alouden Godsdienst, gefield was in de plaatze 

der bloedige offerhanden, by Jooden en Heidenen 

CO CLEMENTIS Homil. III. num. 45. en AUGUSTINUS con- 

tra Faujlum. Lib. XVIII. 6. 

in

het Avondmaal des Heeren. 

173 

ïn gebruik. Zoo redekavelt IRENÊUS, wanneer hy 

zegt, naa dat hy verfcheidene plaatzen uit de H. 

Schrift ten bewyze had aangehaald, dat GOD geen 

welbehaagen heeft in bloedige offerhanden : het 

nieuwe offer van het N.-Testament, hetwelk de Kerke in 

de geheele wereld Gode , die ons voedzel geeft, toebrengt, 

is eene opdracht van de eerftelingen zyner gefchenken 

(t). Van daar zyn de menigvuldige vergelykingen 

oirfpronglyfc, welke, in de fchriften 

der Kerkvaderen , tusfchen het Avondmaal en de 

offerhande van MELCHISEDEK worden gemaakt (V), 

en waar van men ook blyken genoeg aantreft in de 

oude Liturgien. 

Des niettegenftaande, hebben reeds; ongemeen 

veele Kerkleeraaren by deeze offerhande iets meerder 

voorönderfleld, en dezelve niet enkel voor een 

dankoffer of hefoffer gehouden, hetwelk de plaats 

van de bloedige offerhanden vervullen zoude. Zy 

fpreeken te dikwerf van het lighaam en bloed des 

Heeren in het Avondmaal, dan dat men dit niet inzien, 

en hun deeze denkbeelden maar alleen toefchryven 

zoude, en de gelegenheid, waar by het 

Avondmaal werdt ingefleld, zoo wel als de woorden 

der inflellinge zelf, duidden omtrent dit fluk 

te veel aan , dan dat men de offerhande van het 

brood en den wyn enkel voor een hef-offer of opdracht 

zoude aangezien, en daar mede niet tevens 

het denkbeeld van het lighaam en bloed des Heeren 

(t) IBENJEUS adv. Hans. Lib. IV. Cap. 32; 

(«) GEN. XIV: ig. 

ver-

174- Hoofdft. XI. Over den Doop en 

verknocht hebben. Dan om hieromtrent hunne be« 

grippen recht te ontwikkelen, zal wel fteeds eene 

zaak blyven, met de uiterfte zwaarigheid verbon* 

den. JUSTINUS de martelaar zegt, dat brood en 

wyn op eene verborgene wyze het lighaam en bloed 

van CHRISTUS voor ons zyn. Zyn geheele denkwyze 

hier over heeft ongemeen veel zonderlings. IVy 

neemen dit, zegt hy, niet als gemeen brood, en als eenen 

gewoonen drank; maar gelyk JEZUS CHRISTUS onze 

Verlosfer door het woord va?i God vleesch geworden 

is, en vleesch en bloed om onzen wil gehad heeft, zoo 

zyn wy ook geleerd, dat de fpyze, gezegend door het 

gebed des woords, hetwelk by hem is, uit welke anders 

ons vleesch en bloed door verandering (in onze fappen) 

gevoed wordt, het vleesch en bloed van deezen zelfden 

vleesch gewordenen JEZUS zy (v). In de daad eene 

zeer duistere voorftelling, die wel is waar dikwerf 

genoeg ten voordeele van de transfubftantiatie, of 

verandering van het brood en den wyn in het lig. 

haam en bloed van CHRISTUS is aangehaald; maar 

wel nergens minder dan daar van handelt, en in 

het algemeen zoo gefteld is, dat men wel vraagen 

mocht, of JUSTINUS zelf wel geweeten heeft, welk 

denkbeeld hy eigenlyk daar aan hechtede? En wat 

is dat voor een woord, waar van hy zegt, dat hetzelve 

by CHRISTUS is? Men ziet intusfehen hier 

uit evenwel, dat JUSTINUS het Avondmaal voor 

iets meer gehouden heeft, dan enkel voor eene herinnering 

aan hetlyden van JEZUS, voor een dankoffer, 

of voor een enkel fymbolifche offerhande, 

(v) JUSTIN. MART. Apelog. II. p. 98. 

maar

het Avondmaal des Heeren. 17; 

maar dat hy met het brood en den wyn in het Avondmai! 

nog andere denkbeelden heeft verknocht. 

Even zoo duister is waarlyk ook IREN^ÖS in de te 

vooren aangehaalde plaats. ORIGENES fchynt zich 

in den eerften opflag voor eenen ongemeen figuurlyken 

zin te verklaaren. Niet het brood, zegt hy, 

hetwelk JEZCS in zyne handen hield, noemt hy zyn lig. 

haam , maar het woord, in welks verborgenheid het 

brood gehrooken worden moet, en niet den zichtbaar en 

drank noemt hy zyn bloed, maar het woord, in welks 

verborgenheid de drank moet uitgegooten worden. Want 

het lighaam en het bloed des woords, wat kan dit anders 

zyn, dan het woord, hetwelk (als brood) voedt en (als 

wyn) het hart der menfchen verheugt (w) ? Maar zoo 

zeer dit ook den figuurlyken zin begunftigt, en 

veel meer, dan zulks ooit door hen gefchieden 

kan, die zich anders voor het geestlyk genot ver. 

klaaren ; moet men evenwel belyden , dat deeze 

plaats nog fieeds duister genoeg is, en dat ORIGE 

NES ook anders meer aan het Avondmaal toeeigent, 

dan hy hier te doen fchynt, want hy fchryft 

aan het gezegende brood en den wyn eene zekere 

kracht toe , zoodanig , dat, naar de gefieldheid 

van hem, die het geniet, het eeten en drinken, of 

heil , of het oirdeel kan te wege brengen. Men 

kan als zeeker voorönderftellen, dat 'er Christenen 

genoeg geweest zyn, die juist.geene zinnebeeldige 

beteekenis hebben aangenomen. Wanneer men 

ook hier niet het/verwyt te berde brengt, welk de 

Heidenen reeds in de eerfte tyden deeden aan de 

(w) OmGENES in Matth. XXVI. 

Chris-

1-76 Hoofdft. XI. Over den Doop en 

Christenen , dat zy in hunne vergaderingen menfchenvleesch 

aten en bloed dronken: want dit ver» 

wyt leiden eenigen af uit de vergaderingen der 

Gnostieken, van dewelke ons EPIPHAXIUS eene zeer 

leugenachtige en fchandelyke belchryving geeft; 

komen 'er evenwel blyken genoeg van voor, dat 

men met het Avondmaal, en het brood en den wyn 

in hetzelve nog een ander denkbeeld heeft gepaard. 

Misfchien behoort het reeds hier toe, wanneer IG- 

NATIUS van het vleesch en bloed van CHRISTUS in het 

Avondmaal fpreekt , en het als een geneesmiddel 

ter onfterflykheid befchouwt. Verder wanneer GOD 

in de Apostolifche inftellingen wordt aangeroepen , 

dat hy op de gaaven van het brood en den wyn zynen 

geest nederzendeu, en daar uit het lighaam en 

bloed van zynen CHRISTUS maakeD moge (x). Niet 

alles, wat rechtzinnige Kerkleeraaren gezegd hebben, 

is rechtzinnig, en niet alles kettery, wat ketters 

beweerd hebben. Wat hier in de Apostolifche 

inftellingen gezegd wordt, en door de Kerkvaderen 

nog verder wordt uitgebreid, was reeds vroegtydig 

het gevoelen van eenige Gnostieken , en inzonderheid 

van de Marcionieten. Naar hunne denkwyze, 

is het Avondmaal het middel ter reddinge 

van de ziel. De Verlosfer zendt naamlyk op het 

Avondmaal den Godlyken Geest neder, die door 

middel van hetzelve den menfchen wordt medegedeeld, 

en hen heiligt (j). — Wat IGNATIUS en 

(x) Conftitut. Apostolor. Lib. VIII. Cap. XII. 

(y) Auüor. Dinlog. contra Marcior.it. SeS. I. 53» 

de

het Avoncmaal des Heeren. 

177 

'de Apestolifche infleilingen van hec vleesch en jb'oed 

des Heeren in hec Avondmaal zeggen , zegt ook 

AMBROSIUS: wanneer ''er de inzegening bykomt, wordt 

uit het brood het vleesch van CHRISTUS-. — IVanneer 

nu het woord van den Heere JEZUS zulk e-ene kracht 

heeft, dat op hetzelve begint te zyn, wat 'er te vooren 

nog niet was ; hoe veel te meer moet het dat kunnen uitrichten, 

dat het gene reeds daar is, in iets anders verandera 

worde (z). AUGUSTINUS fchync een even zodanig 

denkbeeld te hebben, wanneer hy zegt, dat 

de kérk Gode in het lighaam van CHRISTUS het lofoffer 

toebrenge. Dit zyn allen denkbeelden , waar uit 

men reeds duidelyk ziet, dat men niec enkel aan 

brood en wyn in het Avondmaal gedacht heeft, 

maar 'er gewislyk meer aan heeft toegefchreeven* 

Hier toe behoort ook, wat GREGORIUS van Nazianz. 

zegt, geheel op eenen myflieken trant, wanneer 

hy het Avondmaal het onbloedige offer noemt > 

door welk vfy gemeenfchap met CHRISTUS hebben, 

en waar door wy zyn lyden en zyner Godheid deelachtig 

worden. En nog meer bevat onbecwistbaar 

het denkbeeld in zich van GREGORIUS van Nj>fa± 

Hy fielt naamlyk vast, dat, gelyk onze natuur door 

het eeten van den appel door ADAM verdorven is, 

'er ook een middel voor ons bereid zy, waar door 

dit verderf wederom kan verholpen worden. Voor 

de ziele is dit het geloof aan CHRISTUS en de kennis 

der Godlyke waarheden : maar voor het ligh»am 

is hec het lighaam van CHRISTUS , hetwelk aan 

(a) AMBROS. dt Sacram. Lib. lVi c. 4. 

II. DEEL. M 

ons


ons lighaam daadlyk in het Avondmaal wordt medegedeeld 

en in onze zelfftandigheid verandert, ons 

lighaam door zich zeiven verandert en wederom 

herftelt. Het brood wordt in het lighaam van 

CHRISTUS, en de wyn in zyn bloed veranderd, en 

zóó vermengt hy zich met ons, dat wy één lighaam 

met hem , en der onfterflykheid deelachtig 

worden. — Meer, ja eenen meer lighaamlyken 

invloed kan men. wel niet ligt beweeren. — Hetzelfde 

vindt men ook by CYRILLUS, die uitdruklyk 

beweert, dat wy CHRISTUS in ons ontvangen, op' 

dat wy door zyn vleesch tot een nieuw vleesch. 

worden, dat CHRISTUS ons met zyn eigen vleesch, 

voedt ter onfterflykheid, en ons daar door leeven-.' 

dig maakt, dat hy ons het vleesch, hetwelk hy 

aangenomen heeft, te eeten geeft (a). 

Dan zoo treffend deeze plaatzen ook zyn mogen 

, is het evenwel zeeker, dat het grootfte gedeelte 

der rechtzinnige Kerkleeraaren, deeze denkbeelden 

niet aan het Avondmaal hebben gehecht. Om 

derzelver oirfpvong te onderzoeken, is myne zaak 

niet. Hier loopen ongemeen veele omftandigheden 

tezamen, als gebrek aan de behoorlyke kunde in 

de H. Schrift, en in de wyze van voorftel, die in 

dezelve plaats vindt, denkbeelden van offerhanden, 

ontleend uit den voorigen Godsdienst en op 

dit leerftuk toegepast, heidenfche tempeldienst, 

neiging tot het wonderbaare en bovennatuurlyke, 

wysbegeerte, en veele andere omftandigheden.,. 

w el- 

CO AIUNMUD Perpetuité de la\Foi. Tom. II. 'Lib. V. p. 523;

het A\ondmaal des Heeren. 179 

welke zy nader aantoonen kunnen, die de gefchiedenis 

der christelyke lecrftukken des geloofsonderzoeken 

willen. ORIGENES maakt reeds een zeker 

onderfcheid tusfchen de Christenen ten opzichte 

van hunne denkbeelden hieromtrent, en onderfcheidt 

de gevoelens der gemeene Christenen van 

de denkbeelden der genen, die meerdere inzichten 

hadden. Deeze begrippen mogen intusfehen hunnen 

oirfprong ontleenen, van waar zy willen, zoo 

veel is evenwel zeeker, dat zy niets minder dan algemeen 

geweest zyn, noch dat men daarom, dewyl 

men dezelven aannam , tot de rechtzinnige 

party, of om dat men anders dacht, tot de ketters 

behoord zoude hebben. — TERTULLIANUS laakt 

de inwooners te Capemaum uitdruklyk, dewyl zy 

zich verbeeldden, dat zy in de daad het lighaam 

van CHRISTUS eeten en zyn bloed drinken zouden, 

en verftaat het zeggen van CHRISTUS omtrent het 

eeten van zyn vleesch en het drinken van zyn bloed, 

als van het woord en de leere van JEZUS. Zyne 

manier van zeggen is zeekerlyk hard, wanneer hy 

zich zoo uitdrukt, dat wy door het gehoor eeten, 

door het verftand herkaauwen, door het geloof verteeren. 

Dan men ziet daar uit evenwel duidelyk, 

dat hy aan niets minder denkt, dan aan een daadlyk 

genot van het lighaam en bloed van CHRISTUS , 

maar die plaats alleenlyk verftaat van het omhelzen 

der Godlyke waarheden (b). Dit geldt niet alleen 

om- 

(i) TERTULL. dl Rejurrett. Camis. e. 37. en êdv. Mardon. 

Lih UI c.io. 

M 2,

i8o Hoofdft. XL Over den Dëop m 

trent de plaats by JOH. VI. waar JEZDS zelf zyne 

woorden van bet eeten van zyn vleesch zoo verklaart, 

maar ook dan, wanneer 'er van het Avondmaal 

gefprooken wordt, zyn brood en wyn flechts 

figuuren, af beeldzels van het lighaam en bloed van 

CHRISTUS, en het brood betcekent, vertegenwoordigt 

of reprjefenteert zyn lighaam (Y). CLEMENS 

van Alexandrien drukt zich zeekerlyk zeer duister 

uit, maar hy fpreekt insgelyks alleenlyk van een 

geestlyk genot, en zy, die het Avondmaal door 

het geloof genieten, worden naar lighaam en ziel 

geheiligd Qd). CYPRIANUS befchouwt het Avondmaal 

als eene offerhande, waar in de Priester dat 

gene nabootst, wat CHRISTUS eertyds gedaan heeft, 

en GODE den Vader een offer brengt. Hier uit 

kan men reeds vermoeden, dat hy eigenlyk flechts 

eene zinnebeeldige offerhande heeft in den zin gebad. 

Maar hy zegt ook uitdruklyk, dat het bloed 

van CHRISTUS door den wyn wordt aangetoond (Y)» 

gelyk hy dan ook op verfcheiden andere plaatzea 

in zyne fchriften van niets anders fpreekt, dan alleenlyk 

van teekenen en leuzen , die het lighaam 

en bloed van CHRISTUS aanduiden. — ATHANASI 

US verklaart zich ronduit voor het geestlyk genot, 

en vindt het zelfs ongerymd, dat men meent, het 

daadlyk lighaam van CHRISTUS te genieten, om dat 

het onmooglyk is, dat het lighaam tot dit eeten 

(c) TERTULL. adv. Mare. Lib. IV. c. 14. 

(d) CLEMENS ALEX. Padagog. Lib. II c. 2. p. 151. 

(«) CYPRIANUS Epifl. LXIII. 

voor

Jut Avondmaal des Heeren. 181 

voor de geheele wereld zoude toereikend zyn. 

CHRISTUS zelf heeft daarom, gelyk hy gelooft, by 

JOH. VI: 62. van zyne hemel vaart gewaagd, om de 

gemoederen der toehoordereo van het denkbeeld af 

te trekken, als of zy in de daad zyn lighaam eeten 

zouden. Het lighaam en bloed van CHRISTUS wordt 

daarom alleenlyk geestfyker wyze genoten, ea 

geeft zeekerheid van de opftandinge tot het eeuwige 

leven (ƒ). Voor dit gevoelen zyn ongemeen 

veele rechtzinnige Leeraaren van de aïoitde Kerke, 

gelyk EUSEBIUS van Cvfarea, CYRILLÜS van Jeruzct-> 

lem, CHRYSOSTOMUS , THSODORETUS , AUGUSTI 

NUS, en veele anderen, wier getuigenisfen BASNA- 

GE, LA ROQ_UE en anderen verzameld hebben; ea 

reeds in de elfde eeuw was het tegenovergeftclde 

denkbeeld nog op verre na niet van die natuur, dat 

men hetzelve als het algemeen gevoelen van de 

rechtzinnige Kerke zoude hebben kunnen befchouwen. 

Eerst door de gefchillen van BERENGARIUS 

LANFRANCUS en derzelver wederzydfche aanhangers, 

werdt het zulks, toen deeze laatften de overhand 

behielden. 

Ik gaa alle die zonderlinge byvraagen, welke de 

geestlyke nieuwsgierigheid en haairkloovery ook 

omtrent dit ftuk heeft geopperd, met ftilzwygen 

voorby. Eenige daar van kan men niet aannaaien, 

zonder de zedigheid en achtinge tekwetzen, welke 

men aan deeze zaak verfchuldigd is. Men kan 

het zich van zeiven wel reeds voorftellen, dat de 

(ƒ) ATHAHAS. Epijl. VI. ad Serapion, 

M 3 

on-

182 Hoofdft. XI. Over den Doop e* 

onbezonnene nieuwsgierigheid en waanwysheid der 

menfchen. ook hieromtrent niet zal gerust hebben, 

maar ten overvloede tot dwaasheden zal vervallen zyn. 

Toen men eens deezegeheelehandelingin een zeker 

geheimzinnig gewaad bad geflooken, en hier mede 

werdt reeds in de tweede eeuw een begin gemaakt, 

zoo was het ook wel natuurlyk, dat men enkel verborgenheden 

, wonderen en buitengewoone dingen 

onder deeze plechtigheid verwachtede, en naar het 

verftand van elk, waren ook de denkbeelden gefield, 

welken hy daaromtrent uittede. Dit evenwel is 

zeeker, dat de Kerkleeraaren, geduurende alle eeuwen, 

ongemeen verfchillende in hunne gevoelens 

geweest zyn. De een heeft dit, de ander dat denkbeeld 

gekoesterd, en wel zonder naadeel van zyne 

rechtzinnigheid, en ik zoude geen eenig voorbeeld 

weeten uit de kerkelyke gefchiedenisfe, dat aan iemand, 

vóór de elfde eeuw, zyne gevoelens omtrent 

dit ftuk als eene misdaad ware toegereekend (*), 

Is 

(*) Wil men intusfeben de onderfcheidene denkbeelden 

omtrent het H. Avondmaal van de eerfte tyden der Chris, 

telyke Kerke af weeten en leeren kennen, men raadpleege 

inzonderheid JOSEPH PRIESTLEY in zyne Gefchiedenis der 

vervalfchingen van het Christendom, waar men in liet ide Deel 

eene verhandeling daar over aantreft. Hoe zeer veel 

men op dit boek in het algemeen misfehien zou kunnen 

aanmerken, en 'er in ons Vaderland ook reeds aangemerkt 

is, moet men evenwel belyden, dat hy in deeze verhandeling 

over het H. Avondmaal de byzondere gevoelens zeer 

fraay opgeeft en ontleedt, en bygevolge zeer nuttig en 

aan.

liet Avondmaal des Heeren. 183 

Is dit zoo, dan ftrydt het in de daad ten eenenmaale 

met de oogmerken van JEZUS Godsdienst, wanneer 

men fcheuringen maakt over de begrippen, die 

men ten aanzien van het Avondmaal moet vormen, 

en deeze handeling tot een voorwerp van twist 

maakt, dewelke 'er toe dienen moest niet alleen, 

om' de Christenen in eene hartelyke broederliefde 

met eikanderen te verëenigen, maar ook.van zulk 

eene natuur is, dat de denkbeelden , welken men 

zich daaromtrent vormt, de zaligheid der menfchen 

onmooglyk kan afhangen (*). Want indien dit zoo 

ware, waar zal men dan de zaligen vinden? De 

Roomschgezinde Christen heeft by zyne begrippen 

ge- 

aangenaam is voor elk, die de gefchiedenis van dit leer 

ftuk nader wenscht te leeren kennen. Vert. 

(*) Wil men insgelyks den geheelen rampzaligen twist 

van LUTHER met zyne partyen, omtrent de denkbeelden 

van het H. Avondmaal juist en grondig leeren kenren; 

men leeze de (Sefc^te Dcc (Entftûng / bet SJerSnbcmtigttt 

uni> ï)cr SitSung unfers pjoteftantifcficn £efr&eflJiffö pom Unfanj 

ter SKefojirwtion Gil jfl ï>cr (Einfityrtnfê iet Scnfoj&ienfojmel / 

jrocyttt S5an&/ p. 204—327 iftcl. alwaar dit alles met de 

grootfte onpartydigheid en zeer juist befchreeên wordt, 

door G. J. PLANK, Hoogleeraar te Gottingen, die het eei* 

(le Deel van dit voortrefiyk boek, hetwelk by de Neder, 

landfche beminnaaren van de Kerkelyke gelcniedenisfe al 

gemeen bekend diende te zyn , in den jaare 1781 heefc in 

het licht gegeeven en by CRUfius te Leipzig laaten druk. 

ken, en thans nog met het bewerken daar van voortvaart, 

zynde 1789 de derde band daar van uitgekomen. Vert. 

M 4

l8# Hoofdft. XL Over den Doop en 

gewislyk niet het oogmerk, om zich eenen GOD 

van deeg te maaken, en denzelven aan te bidden, 

Hy vereert in deeze handeling JEZUS , zynen Heet 

en Verlosfer. Zyn zyne denkbeelden ruuvv en aanftootlyk 

voor menig eenen; dan moet gy, die fterk 

zyt, het gebrekkige van den zwakken draagen. Wat 

oirdeelt en veracht gy uwen broeder? De Gereformeerde 

Christen, de Arminiaan en anderen meer, 

die voor de zinnebeeldige betekenis en het geestlyk 

genot zyn ingenomen, doen zulks niet, om 

deezen maal tyd des Heeren en den Heere zeiven 

te verlaagen, en de zalige gevolgen te betwisten, 

die deeze handeling voor eiken vroomen heeft. De 

Lutherschgezinde Christen gelooft niet, dat CHRIS 

TUS in het brood is opgefloten, en even zoo min, 

dat hy door dit genot, hetwelk hy beteekent door de, 

woorden op eene facramenteele wyze, eene uitdrukking, 

waar door hy tusfchen zyne Roomschgezinde 

en Zwitferfche medebroederen'den middepweg wil 

doorgaan, met zynen Heer op het engfte verëem'gd 

wordt (*). In de hoofdzaake, in het beant- 

woor- 

(*) En wat de Lutheraanen betreft, zoo komen de ver»; 

lilaaringen van de meesten hunner Leeraaren, zoo wel in. 

Duitschland als in ons Vaderland, wanneer men dezelve 

Baauwkeurig befchouwt, veelal overeen met die van hun-, 

ne overige Protestantfche medebroederen in den ruimften, 

Zin, vooral in deezen tyd. En het onderfcbeid van brood; 

fn oblaaten in het Avondmaal, is niet der moeite waardig 

cm te noemen, anders zoude men kunnen zeggen, dat 

vedeLutheïfche gemeeniens in de Nederlanden ook reeds 

brood

het Avondmaal des Heeren* iDy 

woorden van de vraag, waar toe dient ons dit? 

komen allen met eikanderen overeen. Het is eene 

plechtige herinnering aan den dood van JEZUS , en 

van zyne liefde jegens ons, eene plechtige verzee- 

Jcering, dat wy hem toebehoor en willen, en hem 

als ons verbondshoofd en als het eenig middel tot 

ons heil befchouwen , en bygevolge eene handeling, 

die ook gewislyk zeer zalige gevolgen voor 

ons moet hebben hier en in de eeuwigheid, wanneer 

wy dezelve volbrengen met een hart, vervuld 

met liefde tot JEZUS en onze medebroederen. Eja 

waar vindt men dan dat gene, in deeze handeling 

wat ons zoo zeer bevreemt en wy niet bevatten 

kunnen, wat voor menig eenen een aanftoot is? 

Zeeker niet in de handeling zelve, maar in de 

denkbeelden, welken eenige byzondere leden zich 

hebben gevormd, en die van daar wel begrippen 

van geheele partyen geworden zyn, maar welken 

men evenwel, naar den geheelen geest van het echte 

Christendom, aan niemand kan of mag opdringen. 

De Heere JEZUS en zyne Apostelen hebben 

nim« 

brood gebruiken, gelyk te Woerden, Purmerend, Rotterdam,, 

Ryp, in myne gemeente, en op meer ai,dere piaatzen. 

Bezielde alle Christenen van onderfcheidene gezindheden 

omtrent alles, wat de hoofdzaak niet betreft, zulk eene 

toegeeflykheid, de onderlinge broederliefde en vereniging 

van harten, naar JEZUS wil en bevel, zoude meet en meer 

ftand grypen, en dan is eene uiterlyke kerkelyke verëeni- 

ging der onderfcheidene gezindheden, geheel niet nood- 

zaaklyk. Viert.

- 185 HoofdfL XI. Over den Doop en 

nimmer aan deeze handeling den naam van eene 

verborgenheid gegeeven, noch dezelve in zulk een 

gewaad gefiooken. De vreeslyke naamen van tre- 

mendum mysterium , tremendum facramentum , zyn 

even zoo min uit de echte fchoole van JEZUS af- 

komftig, maar wel laatere uitvindingen, die men 

kan houden voor het gene zy zyn (*_). Ter gedach- 

tenisfe van JEZUS moeten wy deezen gemeenfchap- 

lyken maaltyd volbrengen, zynen dood, dien hy 

ons ten besten heeft geleden, verkondigen, zynen 

Godsdienst belyden , en ons aan denzelven en aan 

hem op hec plechtigfle toewyden. Dit is de han 

deling, welke de Christenen onder eikanderen en 

met hun Opperhoofd verëenigen moet, en gelyk 

'er maar één kelk en één brood is, hetwelk onder 

veelen wordt uitgedeeld , zoo maaken wy allen 

Hechts één éénig lighaam uit en hebben deel aan 

CHRIS- 

(*) Maar die evenwel zeer veel nadeel aan het Chris, 

tendom hebben toegebracht en nog tegenwoordig toebren 

gen, doordien veelen uit vreeze en naargeestige bangheid, 

Tan het genot des H. Avondmaals, door zulke denkbeel 

den worden te rug gehouden, en dus zulk een heerlyk 

middel ter verfterkinge van geloof en aanmoediginge tot 

Godzaligheid misfen; zich verbeeldende, dat zy eene ze. 

leere buitengewoone en bevindelyke gemoedsgefteldheid 

moeten hebben, zullen zy het H. Avondmaal waardig ge 

nieten; en 'er ligtlyk toe gebracht worden, om anderen 

hunner medebroederen, die daaromtrent niet even zoo 

denken, of die, in hun oog, zulk eene heilige waardig 

heid niet hebben, geheel tegen den geest van het Chris 

tendom aan, te verachten of te veroirdeelen. fert.

het Avondmaal des Heeren. , 187 

CHRISTUS , die dit tot een kenteeken heeft ingefteld, 

voor hen, die tot zyne Godsdienftige maatfchappy 

behooren. Zoo veel zegt ons deH. Schrift: 

wordt dit bereikt, dat 'er waare liefde tot Gon en 

CHRISTUS, die nimmer zonder Godzaligheid beftaan 

kan, en broederliefde in de harten van de 

Christenen ontftooken, dan is alles bereikt, en dan 

zal het wel onverfchillig kunnen zyn, welke denkbeelden 

men voor het overige met deeze handeling 

verbindt. Wanneer iemand in de leere van de verandering 

van brood en wyn in het lighaam en bloed 

van CHRISTUS , zyne gerustheid beter vindt en eenén 

fterkeren dryfveer tot alles, waar toe en met wat 

oogmerk deeze handeling is ingefteld, dan in eene 

andere denkwyze heeft; waarom zoude men hem 

zulks willen ontrooven? Wanneer iemand het gevoelen 

derLutheraanen kan begrypen, en door hetzelve 

het best tot het verheeven doel en heilzaam oogmerk 

van deeze handeling kan worden gebracht; 

waarom zoude hy dan aan een ander denkbeeld den 

voorkeur geeven? En ditzelfde vindt plaats teaaanzien 

van hen, diezich, gelyk verfcheideneLeeraaren 

der aloude Kerke voor de zinnebeeldige beteekenis 

verklaaren, en ook omtrent dit ftuk het gezond 

verftand raadpleegen, zonder zich juist tot iets geheimzinnigs 

en bovennatuurlyks te begeeven. De 

Godsdienst van JEZUS is een zeer eenvouwige, en 

voor het menschlyk verftand en hart, zeer gepaste 

Godsdienst; en gelyk wy zyne woorden, die eeuwige 

waarheid zyn, gelooven, zoo kunnen wy ook 

verzeekerd wezen, dat hy ons niets onverftaan- 

baars,

881 Hoofdft. XI. Over den Doop enz. 

baars, duisters en tegenftrydigs in zynen Godsdienst 

heeft willen aanbeveelen. Wat hy zeide, 

moest voor zyne jongeren en alle hunne naavohgeren 

verftaan.baar zyn, voornaamlyk wanneer het 

eene handeling betrof, waar by zy zelfs mede in 

aanmerkinge kwamen. Indien echter zyne uitdrukking 

eene andere beteekenis mocht kunnen 

hebben, dan kan men wel verzeekerd zyn, dat 

de zaligheid der menfchen daar aan geheel niet 

verknocht is, om dat hy het anders gewislyk niet 

onverklaard zoude gelaaten hebben. En voor het 

overige is het beter, zyne oogmerken te vervullen, 

dan met eenen vloed van fchoolfche wysheid te 

willen verklaaren, hoe wy in het Avondmaal het 

lighaam en bloed van CHRISTUS deelachtig worden; 

en het is ook hieromtrent zeeker, wat PAULUS in 

een ander opzicht zegt: Het ryk van God beftnat niet 

in eeten en drinken, maar in gerechtigheid, vreede en 

vreugde in den H. Geest, wie daar tn CHRISTUS dient», 

is Gode behaaglyk en by de menfchen aangenaam (*). 

(*) Eeten en drinken doet het vryfyk niet, maar do 

woorden, die 'er ftaan: voor u gegeeven en vergooten enz. 

LUTHER in zyne kleine Catechismus. — fert. 

TWAALF*

T W A A L F D E HOOFDSTUK.' 

Over den toejland in het ander leven. 

De vraag omtrent ons toekomftig lotgeval in een 

ander leven, betreft den mensch zoo onmiddelyk, 

dat hy zich daar van ocmooglyk kan ontflaan, 

en 'er zullen wel zeer weinige menfchen wezen» 

die niet de hoope op een toekomftig leven in hunnen 

boezem koesteren, wanneer dezelve ook flecht9 

eene fchaduwe, een zeer duister denkbeeld by hen 

ware. De Heidenen hebben deeze leere reeds 

gekend, en men heeft die als eene, voor de 

menschlyke maatfchappy zoo voordeelige leere 

befchouwd, dat men meende, verftandige wetgeevers 

hadden dezelve moeten uitvinden, wanneer de 

Godsdienst dezelve ook niet leeraarde (*). Reeds 

zbnder door eene openbaaringe geleid te worden, 

zegt ons verftand ons, dat, dewyl in de natuur van 

het in ons denkend wezen, of in onze ziel geenen 

grond voor derzelver ophouden te vinden is, zy 

noodzaaklyker wyze alleenlyk door de hand van 

hem zei ven moet kunnen vernietigd worden, van 

wien 

(*) Ja befbyders van deeze gewichtige leere hebben 

zelfs voorgegeeven, dat het eene uitvinding der wet. 

geevers was, om het volk in teugel te houden. Zoo min 

men deezen hier behoeft te wederleggen , zoo zeeker 

wordt door dit troostelyk leerftuk den zaligen invloed daar 

van op onze deugd en op ons geluk beweezcn. Fert.

icjo Hoofdft. XII. Over dm 

wien zy haar aanwezig zyn verkreegen heeft, en 

dewyl men zulks nimmer van den oirfprong der din 

gen mag denken, men de zeekere hoope kan koes 

teren, dat wy met den dood van het lighaam niet 

ophouden, maar eeuwig voortduuren zullen (*). 

En in' dit leven, hetwelk aan den anderen kant van 

het graf op ons wacht, ziet reeds de wyze, aan 

zich zeiven overgelaaten, ftraffen en belooningen 

te gemoet, die met de handelingen van dit leven, 

ïn hetwelk goed en kwaad zeer ongelyk verdeeld 

is en de inrichting van de eeuwige wysheid niet al 

tyd gerechtvaardigd wordt, verknocht zyn. — 

Eene leere, welke den mensch zoo veel troost eri 

gerustheid verfchaft, zoo redclyk is, op het zede 

lyk gedrag van den mensch en op het welzyn van 

de maatfehappy eenen zoo grooten invloed heeft, 

konde onmooglyk ontbreeken in eenen Godsdienst, 

die zodanig gefield is, als de Christelyke, en ei 

genlyk daar toe is beftemd, om den mensch geluk 

kig en blymoedig te maaken. Het leerftuk van het 

ander leven neemt daarom ook eene zeer gewich 

tige plaats in onder de leerftukken van JEZUS Gods 

diénst, en het is het hoofdoogmerk van JEZUS en 

zvne Apostelen, om de menfchen-daar heenen te 

lei. 

(*) Nergens vinden wy dit, zoo verre ik weete, beter 

en beknopter betoogd en in een fraayer daglicht gefield, 

dan in den voortreflyken Phtedon van MOZES MEKDELSOON 

zaliger, waar in de fterkfte bewyzen voor deeze waarheid 

uit het licht der natuur, den ftervenden SOCRATES worden 

in den mond gelegd, en welk boek men ook reeds voor 

lange in onze Nederduitfche'taaie leezen kan. Ven.

uefiand in het ander leven.' 

leiden, dat zy voornaamlyk hunne oogen op het 

toekomftige leven mogen vestigen. 

De Godsdienst der Christenen verfchaft, wel is 

waar, echte denkbeelden, gezuiverd van allen bygeloof 

en onverftandige begrippen, die by Jooden 

en Heidenen plaats vonden, omtrent het ander leven. 

Maar dezelve gaat ook hier den weg, dien 

zy ook in andere gevallen kiest, wanneer het maar 

eenigzins mooglyk is, naamlyk zy zegt niets, watde 

denkbeelden der menfchen te boven gaat, en 

ziet ook by deeze leere voornaamlyk op dat gene, 

w-at nuttig voor den mensch is. Wy zyn 'er tegen» 

woordig geheel niet toe gefchikt, om ons denkbeelden 

te kunnen vormen, van het gene in de 

toekomst op ons wacht. Wat ons daarom des. 

aangaande gezegd wordt, is zinnebeeldig, het 

zyn denkbeelden genomen uit de zinlyke wereld, 

en op dezelve toegepast, waar in dan eens het 

toekomftig leven met een gastmaal, dan met eenen 

hof of tuin, dan wederom met eene prachtige 

ftad enz. vergeleeken wordt, en eindelyk wordt 

'er gezegd, dat de genoegens van het ander leven 

zoo onbegryplyk.groot, en zoo zeer boven onze 

denkbeelden en begrippen verheeven zyn, dat de 

volmaaktfte fchildcry van hetzelve toch maar altyd 

naar een fchaduwbeeld zoude gelyken (a). Zoo 

veel wordt 'er ons intusfchen van gezegd, dat de 

gelukzaligheid, welke wy daar genieten zullen» 

door niets geftoord zal worden, dat wynaar lighaam 

(*) ROM. VIU: 18 enz. 1 COR. IL 9. 2, COR. IV: 17» 

en

los Hoofdft. XII. Over den 

en ziel daar aan zullen deel hébben, dat wy verheerlykt 

worden, den engelen GÓDS gelyk zyn, 

en CHRISTUS zien zullen (b). En overal wordt de 

gefteldheid Van het toekomftig leven, hoe Zeer dézelve 

Ook altyd een gefchenk der Godlyke genade 

door CHRISTUS is, zodanig aan het gedrag der 

menfchen hier op aarde gehecht, dat onze gelukzaligheid, 

Welke wy eenmaal genieten zullen, niet 

anders dan als een gevolg van ons tegenwoordig gedrag 

kan worden befchouwd. 

IHDit alles zyn voorftellingen, waar voor het 

menschlyk verftand zien even zoo fterk verklaart, 

als het menschlyk hart, en hoewel het ook niet aan 

dweepers heeft ontbrooken, die dan eens deeze, 

dan wederom andere byzondere denkbeelden gevoed 

hebben, en van het toekomftig leven meer 

hebben willen weeten, dan 'er van gezegd was of 

Jtonde worden, is evenwel deeze leere over het geheel 

genomen zodanig eene geweest, waaromtrent 

zich alle Christenen met eikanderen hebben vereénigd. 

Elk Christen gelooft de met het verftand 

eh -de denkbeelden van GOD ZOO overëenkomftige 

leere van een leven na dit leven, en de belooningen, 

die voor hetzelve bewaard worden, en wanneer 

hy het ook gevoelt, dat hy tegenwoordig 

nog geene volmaakte en duidelyke denkbeelden kan 

hebben aangaande de wyze en gefteldheid van de 

zaligheid, die op ons wacht, is hy daar van evenwel 

overtuigd, en de begrippen, die hy zich van 

(i) Luc. XXt:3fJ. i COR. XV: 44 enz. 1 JOH. III. a. * 

de

'toejland in het ander leven. 193 

'de wysheid en goedheid van GOD reeds uit de rede 

vorrrit, bekrachtigen de verzeekeringen van de openbaaringe, 

dat dezelve nimmer een einde hebben 

zal. 

Geheel anders echter is het gefteld, ten aanzien 

van het gene de toekomende ftraffen betreft. Dat 

'er zulke zyn, dat daar dóór even zoo goed als door 

de toekomende belooningen de fchikkingen van 

GOD hier op aarde, zullen worden gerechtvaardigd, 

dat zy naar het gedrag in dit leven zyn ingericht; 

daar voor verklaart de menschlyke rede zich insgelyks, 

en men vindt daar blykenvaninalleGodsdienften. 

Dan het verftand heeft in de daad zeer gewichtige 

tegenwerpingen; welke zy tegen de leere 

van de eeuwigheid derzelven kan te berde brengen, 

en die ook aan verfcheidene Godzalige Leeraaren 

onder de Christenen zóo klaar hebben toegefcheenen, 

dat zy gemeend hebben, de christelyke openbaaring 

van een zeer gewichtig bezwaar tegen dezelve 

te bevryden, wanneer zy deeze leere Verwierpen. 

Gewoonlyker wyze leidt men de oneindige ftraffen 

af uit de oneindigheid der beledigingen ; die 

GODE door de zonden der menfchen zouden worden 

toegevoegd. Dan elk, die maar een weinig over 

de gefteldheid der menschlyke handelingen naadenkt, 

begrypt zeer ligt, dat deeze geheele grorid 

voor de eeuwigheid der helfche ftraffen, ten vollen 

wankelbaar is. Want zonder 'er eens aan te den 

kert, dat een eindig wezen onmooglyk oneindig 

zondigen kan: zonder 'er van te gewagen, dat, 

II. DEEL. N in

194 Hoofdft. XII. Over den 

indien de geringde misdaad, dewelke tegen de 

Godlyke geboden aandruischt, daarom, dewyl die 

eene belediging is aan een oneindig wezen 

toegebracht, eeuwige ftraffen verdient, ook de 

geringfte ftraffe, door het oneindig Opperwezen 

over ons bepaald, insgelyks oneindig moet zyn, 

kan geen veiftandig mensch beweeren; zonder 

van de tegenwerpingen te gewaagen, die mannen 

van verftand reeds gemaakt hebben : evenwel 

blyft nog altyd de vraag over, in hoe verre men 

omtrent GOD zeggen kunne, dat hy door ons heledigd 

wordt? dewyl beledigingen eene afbreuk van 

de volmaaktheden van het beledigd onderwerp in 

zich bevatten, hetwelk men ten aanzien van GOD 

niet zeggen kan. 

Men leidt verder de eeuwigheid der helfche ftraffen 

af, uit de eeuwige voortduuring der verdoemden 

in het kwaaddoen, om dat het in de menschlyke 

natuur zoude gegrond zyn, dat ftraffen vyandfehap 

verwekken, en dewyl op nieuwe misdaaden fteeds 

nieuwe ftraffen volgen, waar op wederom nieuwe 

misdaaden en herhaalde ftraffen en zoo vervolgens 

tot in het oneindige toe; zoude het dan reeds hieruit 

blyken, dat de rampen in het ander leven eeuwig 

duuren zullen, zoo dat deeze leere in de rede en de 

natuur gegrond zoude zyn. — Dan hoe veel fchyn 

dit ook moge hebben, ontbreekt het hier evenwel 

ook waarlyk niet aan gewichtige tegenwerpingen. 

Zeekerlyk wanneer eenen Rechter de oogmerken der 

ftraffen geheel en al uit het oog verliest, en enkel 

maar ftraft, om ie ftraffen; wanneer hy de ftraffen 

niet

ioejlgnd in het ander leven. 195 

jiiet naar de gefteldheid van de misdaad, inricht; 

wanneer hy een tyran is, die vermaak fchept in de 

kwaaien van het lydend voorwerp; dan is het on- 

. mooglyk hem te beminnen, onmooglyk om door 

.ftraffen verbeterd te worden, en zulk een denkbeeld 

.kan men omtrent GOD niet vormen, zonder hem te 

• lasteren Of zuilen misfchien zyne ftraffen alleenlyk 

hier op aarde, waar zy evenwel de menfchen verbe-, 

teren moeten, de kracht bezitten , die dezelve wezenlyk 

toekomt, en deeze kracht en wcrkinge in hc t ander 

leven verliezen? Waar in vindt men de reden hier 

van? Vindt zulks in de daad plaats; dan kan de 

rede daar van nergens anders in gevonden worden, 

dan óf in de gefteldheid der ftraffen zelve, die on- 

. regelmaatig zyn, óf in de natuur van den menschlyken 

geest. Het eerfte kan men niet denken, dewyl 

GOD, naar zyne gerechtigheid niet dan overeenkomftig 

met de misdaad ftraffen kan, en het 

laatfte kan zonder wezenlyke verandering van de 

. menschlyke natuur, niet geleideden. Want het ligt 

. in de natuur van 'smenfchen geest, dat wy even zoo 

wel door ftraffen van het kwaad worden afgetrokken, 

als door weldaaden en voordeel tot het goede 

genegen worden gemaakt. Is dit niet zoo, waar 

toe gehengt men dan ftraffen in de menschlyke 

maatfehappy, die evenwel niet alleen maar enkele 

middelen, om anderen af te fchrikken, zyn? En 

waarom ftraft GOD zelf den zondaar hier op aarde? 

Is dit echter zoo, gelyk het in de daad is, waar 

vinden wy 'er een blyk van, dat deeze in onze 

. ziele gelegde kracht aan den anderen kant van het 

N 2 graf

iQf5 Hoofdft. XII. Ovet clen 

graf zal ophouden, en dat 'er zulk eene-wezenlyke 

verandering ons te beurt zal vallen? 

Maar welke zyn dan de oogmerken van GöD, by 

zyne ftraffen? vraagt men verder, en dit is eene 

vraag, welke elk verftandig mensch noodzaaklyker 

wyze doen moet; want niets gefchiedt zonder 

oogmerk, en van de wysheid en rechtvaardigheid 

van GOD, kan men zulks in den hoogften graad verwachten. 

Dat GODS oogmerken altyd goed zyn, 

twyffelt niemand aan, die eenig denkbeeld heeft 

van GODS volmaaktheden. Maar welk is het oogmerk 

dan by zyne ftraffen, wanneer dezulken, die aan 

den anderen kant van het graf zullen voltrokken 

worden, eeuwig duuren zullen? Op eene verftandige 

wyze kan men by alle ftraffen geene andere 

oogmerken voorönderftellen, dan genoegdoening, 

fcha&vergoeding, of de verbeterieg van het lydend 

voorwerp, of affchrik van anderen Van het kwaad. 

Het eerfte kan in het algemeen, naar ons begrip, 

by de toekomftige ftraffen, zy moogen nu eindig 

of oneindig zyn, geen plaats vinden; dewyl door 

al het lyden van het toekomftig leven, geen eenig 

kwaad, hetwelk hier is ter uitvoer gebracht, wederom 

vergoed wordt, geen eenig onrecht in dit 

leven gepleegd herfteld kan worden. 'Er blyven 

dus fteeds de beide laatfte ftukken alleen over, als 

oogmerken van de ftraffen. Zyn deezen echter oneindig, 

dan is de vraag: wie moet door die onbegrensde 

kwaaien der verdoemden, van het zondigen worden 

afgefchrikt ? de voleindigde rechtvaardigen 

toch wel nooit. En wie dan ? Is het de verbe-

leefland in het ander leven. 197 

^betering; wie moet dan verbeterd worden, als juist 

hy, aan wien de ftraffen worden voltrokken? En 

hoe is dit mooglyk, wanneer die tot eeuwige martelingen 

bewaard worden ? Zich eeuwige ftraffen 

te verbeelden , heet daarom by een naauwkeurig 

onderzoek, zich dezulken voor te dellen, die zonder 

oogmerken worden uitgeoeffend; hetwelk men 

ten aanzien van GOD, die by alles deeds zvne oogmerken 

en wel de heilzaamde oogmerken heeft, 

onmooglyk kan fleilen. GROITUS heefc dit reeds 

begreepen, en kiest daarom eenen anderen weg, 

om de eeuwige ftraffen van GOD te beweeren, 

wanneer hy zegt: dat GOD hier als een hoogde Opperheer 

te werk gaat, dat hy zich geen ander oog« 

merk voordele, dan de draffen zelve ; dat hy 

flechts draft om te draffen , en dat daarom ook 

van GOD gezegd wordt, dat hy de Godloozen befpot 

en belacht (c). Of zulks bedaan kan met 

de eigenfehappen der wysheid, goedheid en rechtvaardigheid 

van GOD , die zich ontfermt over alle 

zyne werken, die niets zonder oogmerk doet, wiens 

handelingen alle te zamen lóopen tot de gelukzaligheid 

en het welzyn van alle zyne fchepzelen, die 

het voorwerp der liefde van zyne onderdaanen moet 

zyn, en niet van zulk eene flaaffche vreeze, gelyk 

men voor eenen tyrau gevoelt; dit alles, moge GRO- 

TIUS beantwoorden. Ook zal toch wel niemand 

pnder de hoogde Opperheeren inde geheele wereld, 

be- 

(s) G&OTIUS de Jure belli £f Pacis. Lib. II. Cap. XX. §. 4. 

N 3

ip8 Hoofdft. XII. Over den 

beweeren willen, dat de ftraffen, op zvn bevel voltrokken, 

maar alleen ter uitvoer worden gebrachti 

om te ftraffen; maar elk Regent zal zeggen, dat hy 

dezelve gedoogt, het zy om het gepleegde kwaad të 

vergoeden, het zy om den geftraften te verbeteren, : 

of om anderen van misdaaden af te fchrikken. En 

wanneer de denkbeelden ftand grypen, welken dé 

Godsdienst van JEZUS ons omtrent GOD inprent,dan 

is het onmooglyk, dat de ftraffen in de regeefinge 

van GOD geen einde zouden hebben , zoo' 

draa de oogmerken bereikt zyn, die hy zich daar 

Van had voorgefteld. 

Dan zoo lange men alleenlyk de fluitredenen eri 

oirdeelvellingen raadpleegt van hec verftand, en deeze 

leere beoirdeelt naar het gene dit van GOD erkent, 

naar de gefteldheid van den mensch, en naar 

de denkbeelden, welken men zich in hec algemeen" 

flechts vormen kan omtrent ftraffen, indien zy eenigermaate 

verftandig, billyk en heilzaam zullen 

zyn; is 'er niets zeekerer, dan dat 'er zulke tegenwerpingen 

tegen de eeuwigheid van de toekomftigë 

ftraffen kunnen gemaakt worden, Welke men bezwaarlyk 

geheel en al wederleggen kan. Men moet 

evenwel ook niet loochenen, dat 'ér mede van de zydé 

der Openbaaringe Zeer veel kan worden te berde 

gebracht, hetwelk deeze leere van de eeuwigheid 

der toekomftigë ftraffen bevest'igt, en misïchieri' 

zoude men wel nimmer op die denkbeeld gevallen 1 

zyn , indien niet eenige uitdrukkingen in de H. 

Schrift, daar toe aanleiding gegeeven hadden. De 

Jooden immers beweerden, óf flechts ftraffen voor 

ee-

toeftand'in het ander leven, 199 

eenen bepaalden tyd, terwyl eenigen onder hen 

daar mede zelfs de leere van de zielverhuizingei 

onder zekere bepaalingen, verbo iden; óf zy vooronderflelden, 

eene vioege of laatere vernietiging 

der Godloozen. De Heidenen koesterden dit denk. 

beeld, insgelyks; en men kan bygevolge deeze leere 

van eeuwige ftraffen, welke by de Christenen 

vry algemeen geworden is , als zoodanig eene 

befchouwen , welke zy onmiddelbaar uit hunne 

gewyde boeken gefchept hebben, en die nietuit eenen 

anderen Godsdienst in den hunnen is overgebracht. 

Wanneer men ook rede en H. Schrift tegen 

elkander overftelt, en vraagt, welke van beiden 

beflisfen zal?- dan zoude het wel niet lange 

meer onbeflist blyven, welker uitfpraak men volgen 

moet. Eigenlyk moesten zeekerlyk beide niet 

met eikanderen ftryden, en ik zoude in de daad 

niet weeten, wat men van eene Openbaar ing, welke 

toch aan 's menfchen verftand moet worden voorgefteld 

en getoetst, moest denken, die zaaken in 

zich behelsde, waar tegen zich het verftand der 

menfchen aankant? Alles, wat men doen konde, 

zoude zyn, dat men zweeg, en de ontwikkeling 

van deeze duistere zaak overliet aan den grooten 

dag der openbaaringe aller dingen, die de raadsbefffisten 

en fchikkingen van GOD, en hem zeiven, 

ten vollen rechtvaardigen zal. 

Dan het is ook aan den anderen kant zeker, dat de 

plaatzen uit de H. Schrift, welke gemecnlyk ten bewyze 

voor de eeuwige duurzaamheid der toekomftigë 

ftraffen worden aangevoerd, gevoeglyk eene andere 

N 4 uit-

aoo - Hoofdft. XII. Over den 

uitlegging dulden, en op zich zelve niet van die natuur 

zyn , dat men daar uit volftrekt eeuwige, nim,mer 

eindigende ftraffen zoude moeten afleiden, gelyk 

veele geleerde Uitleggers van de.H. Schrift ook 

hegreepen hebben. Zelfs de plaats MATTH. X X V : 

46. welke men altyd voor de bondigfte gehouden 

heeft, geeft juist niet noodzaaklyker wyze dat gene 

te kennen, wat men daar uit haaien wil, en kan, 

wanneer men het grieksch in de Syrisch-chaldeeuwfehe 

manier van fpreeken, van dewelke CHRISTUS 

zich bediend heeft, vertaalt, gevoeglyk door pyn. 

in de toekomst, pyn van de andere wereld vertolkt worden 

; hetwelk nog geenzins het denkbeeld van eeuwige 

en nimmer eindigende martelingen, in zich bevat. 

Dit zoude juist niet de eerftemaal zyn, dat 

onkunde in de taal en denkwyze der heilige Schry, 

veren, tot verkeerde denkbeelden en het overbrengen 

van dezelven in den Godsdienst, aanleiding gegeeven 

had. Wanneer nu. de woorden derH. Schrift 

zulk eene uitlegging dulden, dat. in dezelven niets 

ligt opgefloten, dat met ons verftand ftrydt, noch 

de begrippen tegenfpreekt, die wy ons van GOD 

vormen moeten, dan zal men niet langer in twyffiel 

kunnen ftaan, aan welke verklaaringe men. den voorrang 

geeven moet (*). 

In- 

(*) Het zoude te breedvoerig, zyn en tot eene geheele 

verhandeling uitdyen, indien ik myne gevoelens hier 

over wilde aan den dag leggen, en aantoonen, in hoe 

verre ik met den Schryver overëenkome, en waar in ik 

van htm. in denkbeelden verfchille, In. plaatze bier van, 

wy.

Ueftand in hei ander leven. aof 

Indien het denkbeeld van de eindigheid der toe 

komende ftraffen en derzelver oogmerken zoodanig 

een gevoelen ware, hetwelk aan de geheele aloude 

christelyke Kerke ten eenenmaale was onbekend 

geweest, dan zoude men 'er misfchien nog veel; 

kunnen tegen inbrengen, of hetzelve ten minftennieC 

als een geheel ongehoord en aan hec Christendom 

vol-. 

wyze ik myne leezeren op een hoek. waar in deeze geheels, 

leere van de toekomftigë ftraffen onpartydig en tot te vre- 

denheid van de eene zoo wei als andere party is verban- 

deld, en waar in men inzonderheid eene fraaye en ver-' 

ftandige leerrede over deeze ftoffe aantreft. De tytel is:. 

ikt bit ©trafeu ttt i5«6ammten nrti) beren ©awer,/ in 3 wtfu» 

($(/ £ci$ig 1782 enz. en de Schryver is J.OHANN RUDOLPH 

GOTTLIEC. B.£YER, Predikant te Schwerbom hy Erfurt. Den 

zelfden die het HandboekvsorkinderenoverdeLuterschCatechiS' 

mus heeft gefchreeven, waar van wy reeds een paar Stukjes, 

in onze taaie kunnen leezen, door my zeiven vertaald, en 

gedrukt by A. LOOSJES te Haarlem; maar met welker «er- 

taaling men wegens het gering debiet vooreerst heeft moe 

ten ophouden, hoe nuttig dit boek ook voor Leeraaren, 

Schoolmeesters en Kinderen van allerley gezindheden is. 

Een Almanach van Figaro, een Venus en Cupido, een iets 

tver de Geesfelroede enz. zal wel ongetwyffeld meer aftrek 

hebben, om dat zulks meer naar de.fmaak van myne land- 

genooten fchynt te wezen. Voor hen, die fterke fpyzen 

verdraagen kunnen, kan het ook geen kwaad, wanneer, zy. 

'er, by leezen: VAUNCY, over de eindelyke gelukzaligheid al 

ler menfchen, 2.deelen; vertaald uit het Engelsen door P. 

yAN HEMERT. Ven.


vol/trekt vreemd denkbeeld befchouwd zoude kunnen 

worden. Dan reeds zeer vroegtydig heeft men ten aanzien 

van de toekomftigë ftraffen, geheel anders gedacht. 

Van eenige Gnosrike partyen is zulks bekend 

genoeg: van de Manichasën insgelyks. Deezen zyn het 

intusfchen niet alleen, en men kan reeds in voc rraad 

vermoeden, dat, eveneens de Christenen uit de 

Jooden en uit de Heidenen veelen hunner voorige 

gevoelens mede in het Christendom hebben overgenomen, 

zulks insgelyks ten aanzien van dit leerftuk 

gefchied is. Zelfs eenigen onder de Jongeren 

van JEZ^S, fchynen in den beginne nog hec denkbeeld 

van de zielverhuizinge te hebben gekoesterd 

(d), tot dat zy beter daai omtrent werden onderricht. 

Wanneer men die echcer ook over het 

hoofd ziet, hebben evenwel verfebeiden' en voor 

het overige rechtzinnige Kerkleeraaren, de toekomftigë 

ftraffen voor niets minder dan voor eeuwig gehouden. 

Van ORIGENES is het bekend genoeg, en 

HUÉTIUS ' heeft daaromtrent verfchriden plaatzen 

uit zyne werken aangehaald (e), waar uit blykt, 

dat hy de toekomftigë ftraffen voor eindig en voor 

zoodaanige heeft gehouden, by welke Gon zich 

het oogmerk der verbeteringe heeft voorgefleld, en 

dat men niet eerder zeggen kunne, dat aan CHRIS 

TUS alles onderworpen, en GOD alles in a'Ien zy, 

dan tot dat alles, wat van GOD is afgedwaald en 

zich tegen hem aankant, tot hem zy teruggekeerd, 

' 00 JOH. IX: 2. 

(e) HuETn Origcniana LH. II Qucejl. XI. num. iö. 17. 

en

toejland in het ander levefi. 203 

èn zich aan hem in gehoorzaamheid onderworpen 

hebbe. Indien ORIGENES de eenige was, die zoo 

gedacht had, dan mocht men zulks misfchien onder 

de vreemde gevoelens kunnen rang r 

chikken, welken 

men in deezen vroom en en geléérden Man menig* 

maal heeft mispreezen , dan andere Kerkvaders 

hebben dit denkbeeld insgelyks gekoesterd. JUSTI-" 

JSUS de marteldar, fpreekt, wel is waar, in zyne 

tweede Apologie van eeuwigduurende ftraffen: maar 

in zyn gefprek met den Jood TRYPHON zegt hy,- 

dat de verdoemden zoo lange geftraft worden, als 

GOD wil, dat zy aanwezig zyn en geftraft moeten 

worden. Men ziet zeekerlyk hier uit, dat JUSTI* 

NUS niet van gevoelen is geweest, dat de toekom 

ftigë ftraffen tot verbetering moesten dienen, gelyk 

ORIGENES meende; maar men ziet 'er ook tevens 

duidelyk uit, dat hy dezelve niet voor eeuwig ge 

houden, maar voorönderfteld heeft, dat de God- 

1'oozen eens' zouden vernietigd worden (*). On 

betwistbaar is dit ook het gevoelen geweest van 

CLEMENS van Alexandrien, TATIANUS, ARNOEIÜS- 

èn alle die Kerkvaderen, die voorönderftelden, dat- 

de menschlyke zielen de onfterflykheid flechts als 

éene byzondere genade verkreegen. 

Het denkbeeld van eene toekomende verbete 

ring, 

(*) IVaarfchynlyk komt het my ook voor, dat JUSTINUS 1 

zóó gedacht heeft, maar duidelyk biyken doet het my niet? 

want zyne uitdrukkingen zouden ook beftaan kunnen mee 

het denkbeeld van eeuwige duurzaamheid der toekomftigë 

ftraffen, naamlyk wanneer GOD zulks wilde. Vert.

fcn Hoofdft. XII. Over den 

ring, is ook het gevoelen van GREGORIUS van Nazi* 

anz. } en in het algemeen van alle die genen, die 

van eene reiniging door den vuurdoop naa dit leven 

gefprooken hebben. HIERONYMUS fchynt anders, 

een fterke party tegen dit gevoelen te zyn, en is 

dit voornaamlyk dan , wanneer hy de aanhangers, 

van ORIGENES beftrydt; maar hy geeft hetzelve 

toch op andere plaatzen in zyne fchriften wederom 

toe, en wil flechts, dat men hetzelve, wegens het 

misbruik, hetwelk daar van gemaakt kan worden, 

niet openlyk zal voordraagen. En misfchien zoude 

dit gevoelen veel algemeener by de Christenen geworden 

zyn, indien niet menig een by de leere van 

de eeuwige ftraffen zyn voordeel gevonden, en het 

tegenovergeflelde denkbeeld als zoodanig eene befchouwd 

had , welk eenen naadeeligen indruk op 

het gedrag der menfchen maaken moest, dewyl zy 

daar door naamlyk ligtelyk konden, worden aangefpoord, 

om hier hunne verbetering te verwaarloozen, 

wanneer zy hoorden, dat aan de andere zyde 

van het graf ook nog niet alle poorten, om ter gelukzaligheid 

in te gaan, toegefloten waren. Zoo 

dacht insgelyks ORIGENES, toen hy in zyne boeken 

tegen CELsrs zeide, dat men dit gevoelen, wegens 

hen misbruik, hetwelk daar van gemaakt zoude 

worden, moest verbergen. Zy echter, die het 

menschlyk hart kenden, en geheel juist dachten ovet 

de zeedenfeere, hebben zich niet alleen dpor 

deeze vreeze niet laaten overmeesteren, maar veel 

meer de leere van de eeuwigheid der helfche ftraffen, 

als zoodanig eene befchouwd, welke op het zede- 

M

toeftand in het ander leven. PO? 

lyk gedrag der menfchen eenen nadeeligen invloed 

had (ƒ). 

Eenigen der oude Kerkleeraaren zyn van gevoelen 

geweest, dat de zielen der godloozen niet eeuwig 

gekweld, maar ook niet door de ftraffen Verbeterd, 

en dan ter gelukzaligheid zouden opgeleid 

worden; maar zy beweerden eene vernietiging van 

dezelven, die eenmaal zoude plaats vinden, naa 

dat zy lange genoeg gefolterd waren. Dit was, gelyk 

ik zoo even heb aangemerkt, het denkbeeld 

van JUSTINUS , en mïsfchien van nog meerdere Kerkvaderen. 

Van IRENJEUS kan men dit niet alleen opmaaken, 

maar hy zegt het ook zelf duidelyk genoeg. 

Gelyk GODS wil alleen , meent hy, de 

grond en oirzaak is van het beftaan der menschlyke 

zielen, hangt het ook van denzelven alleen af, of, 

en hoe lange, zy voortduuren zullen. De onfterflykheid 

is een gefchenk van GODS genade, hetwelk 

hy den genen geeft, die zalig worden: wie daar en 

tegen ondankbaar en ongehoorzaam jegens GOD geweest 

is, berooft zich zeiven van dit gefchenk der 

voortduuringe voor de eeuwigheid (g). De leere 

van eeuwigduurende ftraffen moet deeze Kerkvader 

dus als zoodanig iets hebben befchouwd, hetwelk 

niet alleen in de H. Schrift niet gegrond was, maar 

ook door het gezond verftand beftreeden werdt. Hy 

zegt, wel is waar, niet, dat de toekomftigë ftraffen 

ee» 

(ƒ) BOUIN bj EBERHARD in de nieuwe Apologie vai 

SOCRATES, p. 339. 

(g) IREH«U9 adv. Hares. Lib. II. c. 64.

sotf Hoofdft. XII. Over'den 

een middel ter verbeteringc moeten zyn, en dat de 

verdoemden eens tot hunnen plicht te rug keeren 

en zalig zullen worden; maar hy beweert, dat, dejvyl 

in de menschlyke ziel zelve geen grond van 

haar beftaan en haare voortduuringe voorhanden is, 

en zy dit alleen aan de genade en den wil van GOD 

fe danken heeft, deeze genade onmooglyk den 

godloozen ten deele worden kunne, maar zy vernietigd 

moesten worden. — Dit zelfde gevoelen 

vindt men ook by ARNOBITJS, die gelooft, dat de 

zielen der godloozen in vuurige ftroomen gewor? 

pen, en aldaar zoo lange gekweld werden, tot dat 

zy geheel en al ophouden te beftaan (h). LACTAN- 

831 s in tegendeel verklaart zich in diervoegen, dat 

'er noch vernietiging noch eindige ftraffen plaats 

yjnden, dan hy wil, dat de ziel, uit God ontftaan, 

niet kan vernietigd worden, maar dat zy, wanneer 

zy zich van het lighaam of de zinnelykheid laat overweldigen, 

tot eeuwigduurende ftraffen verdoemd 

worde: dit ware dan de tweede dood, en hy verklaart 

zyn gevoelen voor het gevoelen der geheele 

Christenheid (i). 

JSfog zeer veel deeze ftoffe betreffende, leeveren 

defchriften der leeraaren van de eerfte Kerke op, 

gelyk, by voorbeeld, over de gefteldheid der toekomftigë 

ftraffen, welke door eenigen in eene enkele 

beroovinge van geluk gefteld zyn. Hier toe moet men 

reekenen, dat ORIGENES, CHALCIDIUS en SYNESI- 

(Ji) ABNOBIUS adv. Gentes Lib. II. p. 52. 

(0 LACTANTIUS divinal. Injlitut. Lib. II. c. 13. 

ÜS

toejland in het ander leven. 291 

üs bisfchop te Ptolemais, in de daad eene foort van 

zielverhuizinge voorönderftel 1 hebben, dewelke 

door de Jooden aangenomen, en naar alle waarfchynlykheid 

van PLATO ontleend was. Dan het 

gene ik tot hier toe heb aangehaald, is genoegzaam, 

om in te zien, hoe zeer verfchillende men 

over de gefteldheid en duurzaamheid der toekomftigë 

ftraffen by de Christenen gedacht heeft. 

Het heeft in de daad wel geen bewys nodig, dat 

hunne wysbegeerte aan deeze verfchillende denkbeelden 

, welke by de Kerkleeraaren omtrent dit 

ftuk geheerscht hebben, niet weinig aandeel heeft 

gehad. Gelyk hunne begrippen aangaande GOD en 

der menschlyke ziele gefteld waren, zoo hebben 

zy ook over den toekomftigen ftaat gedacht. Dan 

by het groot verfchil in denkbeelden over dit onderwerp, 

welken door hen, die met de fchriften 

der Kerkvaderen bekend zyn , nog met zeer gewichtigen 

konden vermeerderd worden, en by de 

duisterheid, welke men hieromtrent in de uitdrukkingen 

der heilige Schrift in de daad vindt, blyft 

'er wel niets anders overig, dan dat men op het 

hoofd oogmerk ziet, hetwelk de Openbaaring zich 

by alle de leerftukken, welke zy den menfchen bekend 

maakt, heeft voorgefteld. Haar oogmerk is 

-niet, om het brein met allerley kundigheden op te 

vullen, maar om het hart van den mensch te verbeteren 

, hem van het kwaad af te trekken, hem 

gewichtige beweegredenen ter deugd aan de hand 

te geeven, hem troost en gerustheid te verfchaffen, 

hem voor tyd en eeuwigheid gelukkig te maa- 

ken.


ken. En welk gevoelen bereikte wel het best dit 

oogmerk van den èigenlyken Godsdienst van CHRIS. 

TÜS? dit moge elk voor zich zeiven óp de beste 

wyze bèoordeelen. Gelooft myn broeder, eeuwig 

duuren de ftraffen; is hy in ftaat, om dit met de 

denkbeelden aangaande GOD overeen te brengen: 

houdt hy zyn gevoelen voor een zoodanig, hetwelk in 

de daad het meeste 'er toe bydraagen kan j om den 

mensch van het kwaad af te houden en hem tot 

deugden op te leiden, welke üit liefde jegens GoDi 

en niet uit flaaffche vreeze hunnen oirfprong ontkenen: 

zoo behoudë hy zyn gevoelen. Is het eene 

dwaaling; waarlyk eene dwaaling, die uit zulk 

eenen bron ontfpringt, én ten oögmerke heeft, om 

de menfchen van het zondigen af te fchrikken, kan 

geene verdoemlyke dwaaling zyn, en niemand zal 

het in de eeuwigheid bedroeven, wanneer hy ziet, 

dat hy gedwaald heeft, en dat GOD evenwel de 

Ontfermer blyft over alle zyne werken, en de toekomftige 

ftraffen niet minder dan déeze gehengt, 

om te verbeteren , op dat hem alles onderdaanig 

worde, 'er niets verbannen meet voorhanden, maar 

GÖD alles ih allen zy. Gelooft myn broeder, dat 

de regeering van GOD zich niet met ftraffen eindige, 

kan hy de leere eener eindelooze kwellinge der 

zondaaren niet in overeenkomst brengen met zyné 

denkbeelden omtrent GOD, ZOO wel naar zyne goedertierenheid 

als volgens zyne rechtvaardigheid, 

met de oogmerken van GÖD en de natuur van alle 

ftraffen, én met het verftand in het algemeen; gelooft 

hy zelfs, dat de H. Schrift niet tegen zyn ge- 

Voe-

toeftand in het ander leven. 209 

voelen aanloopt, en dat daar door meer waare 

deugd en meer affchrik van het kwaad wordt bewerkt; 

wie zal het waagen, om hem dit denkbeeld 

te beneemen? Is het eene dwaaling; waarlyk eene 

dwaaling, die uit zulke bronnen voortvloeit, en op 

zulke oogmerken doelt, kan niets verdoemlyks in 

zich bevatten, en de toekomst, wanneer dezelve 

ook het vreeslyk denkbeeld van oneindige kwaaien 

mocht bevestigen, zal, gelyk dezelve in het algemeen 

alle de Godlyke raadsbefluiten ontwikkelt, 

ook den Christen, die zyne verwachtingen ziet te 

leurgefteld, gronden genoeg aan de hand geeven, 

om deeze raadsbefluiten des Allerhoogften te aanbidden. 

Is dit echter waar, men moge dan voor 

dit of dat gevoelen ingenomen zyn, dan is 'er in 

de daad geene rede voorhanden, waarom de Christenen 

hier over zouden twisten, en die genen verachten 

of zelfs vervolgen, die omtrent dit ftuk niet 

overëenkomftig met hen denken. Het gene wy 

van de toekomst weeten, is ons gewislyk niet met 

dat oogmerk geopenbaard, om over de denkbeelden, 

welken wy ons daaromtrent mochten vormen, te 

twisten, en, nog eer het gordyn is opgerold, te 

willen beflisfen, wat achter hetzelve gebeurt; maar 

om ons zoo te gedraagen, dat ons de belooningen 

ten deele mogen worden, welken GOD allen die 

genen, die hem beminnen, in de eeuwigheid bereid 

heeft, en wy de ftraffen mogen ontgaan, die 

den zondaar noodzaaklyk treffen moeten, By het 

verfchil echter, hetwelk van den beginne af omtrent 

dit ftuk by de Christenen heeft geheerscht, 

II. DZEL. O is

2IO Hoofdft. XII. Over den 

is het cnverftandig, zulk een Christen te verachten 

en te verwerpen, wiens gevoelen, naar onze inzichten, 

der Godheid onwaardig is, en tegen het verftand 

aanloopt, dewyl hy toch gelooft, dat hetzelve 

met beiden overëenftemme en tot deugd opleidt: 

en even zoo onchristlyk en haatlyk is het 

ook, een Christen te verachten en te vervolgen, 

om dat zyn gevoelen omtrent dit ftuk niet overeenkomt 

met ons Godgeleerd zamenftelzel, hetzelve 

tijoge voor het overige ook nog zoo zeer ten doel 

hebben, om waardige denkbeelden van GOD, als 

van het liefderykfte en menschlievendfte Wezen 

uit te breiden, en ook, naar zyne overtuiginge, 

niet minder, ja zelfs wel nog meer ter bevordering 

der deugd dienen kunnen, dan het eerfte. 

Van eenen tusfchen ftaat, eenen ftaat van zuiveringe, 

of hoe men dezelve ook anders mocht willen 

noemen, wordt hier niet eens gefproken. Stellige 

uitdrukkingen daaromtrent komen 'er, zoo 

veel ik weet, in de H. Schrift niet van voor. Jntusfehen 

is ook deeze leere reeds vroegtydig by de 

Christenen aangenomen geworden. De eerfte plaats, 

daar op betrekiyk, die eenige aanmerkinge verdient, 

ftaat by CLEMENS van Alexandrien, die deeze 

leere, welke reeds door heidenfche Wysgeeren 

was aangenomen, voor eene zoodanige opgeeft, 

die zy van MOZES en de Profeeten ontleend hadden 

(k). Alles gaat zeekerlyk tred voor tred zynen 

gang, en op den weg der genade gefchiedt evenzoo 

min iets door eenen fprong, als op de wegen 

(*) CLEMENS ALEX. Stromau Lib. V. p. 549. 

der

toejiand ifl het ander leven. 211 

natuur, en men kan wel bezwaarlyk eene herfchepping 

van ons zeiven gelooven by onze intrede in 

de andere wereld, wanneer het ander leven anders 

eene voortzetting van het tegenwoordige zyn zal. 

Gelyk wy hier van trap tot trap in volmaaktheid 

opklimmen, en door dagelykfche oeffening in het 

goede, de eene ondeugd naa de andere afleggen, 

zoo zal het misfehien ook daar gefchieden, en gelukkig 

de ziel, die hier reeds eene zekere vaardigheid 

'er in verkreegen heeft, om zich van het zinnelyke 

en verganglyke fteeds meer en meer af te 

trekken, en zich tot GOD te verheffen. Dan hoe 

veel waarfchynlykheid hier voor ook zyn moge , 

wat kunnen wy daaromtrent wel met zeekerheid 

beweeren? In onzen tegenwoordigen ftaat komen 

dikwerf reeds veranderingen voor, welke ons plotsling 

fchynen te gebeuren , en waar toe evenwel 

reeds zederd langen tyd de grond gelegd was, wanneer 

wy alles maar ontwikkelen en nagaan. Wat 

kunnen wy van den toeftand in de eeuwigheid zeggen? 

en wie weet, of dat gene, wat 'er dan met 

ons gebeurt, en wat wy misfehien herfchepping 

noemen, en als eenen fprong zouden befchouwen, 

zich verwyderende van de gewoone wegen der Godlyke 

genade, niet enkel eene ontwikkeling is van 

iets, waar toe hier reeds lange de grond gelegd 

was, en hetwelk dus geene verdere langzaame en 

trapsvvyze verhooging en volëindiging nodig heeft? 

Dan dit alles behoort tot het vak der befpiegelingen, 

en is, wanneer het ook tegenwoordig een gewichtig 

leerftuk uitmaakt in het Godgeleerd ftelzel 

O 2 van

212 Hoofdft. XII. Over den toejland enz. 

van onze roomschgezinde Medechristenen, van die 

natuur, dat men daaromtrent op deeze of gene wyze 

denken kan; eene leere, welke te ontkennen, 

hun, die dezelve niet aanneemen, even zoo min 

tot naadeel kan verftrekken, als derzei ver toeftemming 

hun, die ze beweeren, fchadelyk kan wor« 

den, wanneer zy maar niet de verbetering, welke 

zy hier reeds moeten onderneemen , tot aan den 

anderen kant van het graf verfchuiven. Waare 

Godzaligheid is het hoofdwerk, waar op alles aankomt, 

en CHRISTUS LIEF HEBBEN is beter, zegt 

PAULUS, dan alles weeten. 

DER-

D E R T I E N D E HOOFDSTUK. 

Over Menschlyk en Kerkelyk gezag. 

"3 

Dat de Godsdienst van JEZUS geen zodanige is, 

d : 

e op menschlyk gezag is gegrond, maar die het 

woord van GOD als het eenig richtfnoer van geloof 

en leven Helt, is eene waarheid, welke geen een 

verftandig Christen in twyffel kan trekken, en zelfs 

dezulken, die menschlyk en kerkelyk gezag in byzondere 

waarde houden , doen , wanneer zy van 

zelf te beproeven en eigen onderzoek afzien en 

zich blindelings overgeeven aan de uitfpraaken van 

hunne Leermeesters, zulks evenwel om geene andere 

rede, dan om dat zy gelooven, dat hunne 

Leermeesters den waaren zin van de leere, mondeling 

of fchriftlyk door de Apostelen voorgedraagen, 

het best weeten, en de Kerk zich daar van 

nimmer door dwaalinge verwyderen kan. De leere 

der Apostelen blyft daarom fteeds de bron van alles, 

wat de Christenen weeten, en de grond, waar 

op alles gevestigd is. Zoo moest ook eene leere 

gefield zyn, welke het kenmerk van algemeenheid 

hebben en van beflendige duurzaamheid zyn zoude: 

want alle menschlyke invallen en uitvindingen 

hebbm dit eigen, dat zy noch op algemeenheid, 

noch op onveranderlykheid aanfpraak maaken kunnen. 

Zeekerlyk waren de Apostelen menfchen, 

en in alles, wat het wezenlyke van den Godsdienst 

niet betrof, voor dwaalinge vatbaar. Maar hunne 

O 3 lee-

214 Hoofdft. XIII. Over Menschlyk 

leere, welke zy van den Heere JEZUS zeiven ontvangen 

hadden, was Codlyke waarheid, en zy genoten, 

naar de beloften van CHRISTUS, zulk eenen 

buitengewoonen byftand van den H. Geest, dat 

hunne leeringen onfeilbaar waren, en dus niet alleen 

hunne tydgenooten, maar ook alle hunne naakomelingen 

de door hen bekend gemaakte leeringen 

als onfeilbaare waarheden en als GODS woord 

konden aanneemen. PAULUS zegt daarom ook van 

die te Thesfalcnika, dat zy het woord, hetwelk hun 

gepredikt was, niet als eens menfchen woord, 

maar, gelyk het ook waarlyk was, a!s GODS woord 

aangenomen hadden (a). 

Zoo min nu de Christelyke Godsdienst op eenig 

menschlyk gezag hoegenaamd gevestigd is, duurde 

het evenwel niet lange, of'er ontftondt menschlyk 

gezag in denzelven, hetwelk zich zulk eene machtige 

heerfchappy o\ter de gemoederen en het verftand 

der menfchen aanmaatigde, dat de menfchen 

eeuwen lang onder deeze wreede verdrukkinge ge. 

zucht hebben, en al het tegenltreeven tevergeefs 

is geweest, om dit juk af te werpen, of zichflechts 

eenigermaate aan hetzelve te onttrekken. Een 

fiaauw beginzel daar van ontdekt men misfehien 

reeds ten tyde der Apostelen; dan dit was ook 

maar eerst een fiaauw begip, hetwelk nog niet ll erker 

worden konde, dewyl de Mannen nog leefden, 

die door JEZUS zeiven onderweezen waren, en by 

alle Christenen als Godlyke Booden en bevolmachtigde 

Leeraaren van den Godsdienst werden befchouwd. 

(«) i THESSAL. II: 13.

en Kerkelyk gezag. 21 ƒ 

fchouwd. Dan wel draa , naa dat zy deeze wereld 

verlaaten hadden, werdt reeds een begin daar 

mede gemaakt. Eene aanleiding hier toe was wel 

onbetwistbaar deeze, dat de H. Schriften niet algemeen 

onder de Christenen bekend waren, weshalven 

men dan, om zich naauwkeuriger omtrent 

dit of dat leerftuk te onderrichten, zynen toevlucht 

nam tot de zoogenoemde Apostolifche of door de 

Apostelen zeiven gevestigde Kerken, en de twyffelachtige 

zaak aan derzelver uitfpraak onderwierp. 

Hier by kwam nog die inrichting van de Christelyke 

gemeentens, dewelke in de tweede eeuw van 

de Christelyke tydreekening , naar het voorbeeld 

van eene burgerlyke ftaatsgefteldheid , werdt gemaakt, 

waar door meerdere kerken van enkele provintien 

zich tot een zeker lighaam verbonden, en 

dus de eerfte provintiaale Synoden gevormd werden. 

Dit zyn de vreeslyke vierfchaaren, van welke 

zoo veele vergode uitfpraaken gefchied , zoo 

veele wetten gegeeven, zoo veele ketters gedoemd 

en gemaakt, zoo veele Christenen geërgerd en verwerd, 

en de eenige algemeene gemeente van den 

Heere JEZUS ZOO zeer in ftukken gefcheurd is. Het 

eerfte oogmerk was altyd goed. Eigenlyk zoude 

'er door dit middel flechts uiterlyke tucht en orde 

worden ingevoerd: want dat liet niemand zich toch 

invallen, dat men op deeze wyze het leerbegrip 

zoude vormen, en bepaalen, wat elk Christen gelooven 

moest. Dat men ook by alle kerken of gemeentens, 

zich, wanneer men niet recht zeeker 

was omtrent eenig leerftuk, wendde aan de zooge. 

O 4 noem-

alS Hoofdft. XIII. Over Menschlyk 

noemde Apostolifche, was op zich zei ven niet te 

misbillyken, dewyl het te vermoeden was, datmen 

in de gemeentens, het gene dat de Apostelen zei ven 

geleerd hadden, omtrent dit of dat ftuk nog eenig 

nader bericht of meerdere opheldering konde hebben. 

Gelyk het echter in zoo veele andere ftukken in de 

wereld gaat, dat de menfchen zich nimmer binnen 

de behoorlyke paaien houden, maar de meerderheid, 

welke men hun toeftaat, fteeds verder uitftrekken, 

zoo gebeurde het ook hier. Ja reeds 

vroegtydig begonnen de Apostolifche Kerken en 

voornaamlyk de Roomfche, waar van de gefchillen 

van de Kerken van Afia en Afrika met de Roomfcheeen 

bewys opleeveren, zich boven de andere 

te verheffen, en dezelve niet flechts ten aanzien 

van uitwendige dingen, voorfchriften tegeeven, onder 

den naam van Apostolifche inrichtingen, maar 

zelfs ook te eisfchen, dat de andere Kerken in andere 

ftukken, daadlyke leerftellingen betreffende, overeenkomftig 

met haar denken zouden. Een eisch, 

welke in de daad zeer onrechtmaatig is, vermits 

eene volkomen éénsgezindheid in denken en voorftellen, 

op aarde geen plaats vinden kan, ten minften 

zoo lange niet, als de menschlyke zielen nog 

op zich zelve verfchillende zyn, en luchtftfeek, 

landsgefteldheid, taal en duizende andere dingen 

'er by komen en onderfcheid verwekken in denkbeelden 

en gevoelens. Een eisch echter, dien 

men, by al de onrechtmaatighcid daarvan, deedt 

onder het voorgeeven van een Apostolisch gezag, 

en die ook om menigërley redenen door de andere

en Kerkelyk gezag. 017 

re gemeentens hier en daar werdt toegegeeven. 

Men moet zich hier by juist verplaatzen kunnen 

in de tyden, toen het menschlyk gezag by de Christenen 

werdt gebooren, en deezen waren zulken, 

waar in boeken, over het geheel genomen, zeer 

zeldzaam waren, en alleenlyk door zeer bemiddelde 

perzoonen konden worden aangefchaft; 'er viel 

bygevolge natuurlyker wyze een groot gedeelte van 

eigen onderzoek weg. Men liet dit onderzoek 

over aan hen, die in het bezit der Schriften waren, 

welken op den Godsdienst betrekking hadden: de 

gemeene man, en dat gedeelte der Christenen in 

het algemeen, hetwelk, het zy uit gebrek aan de 

behoorlyke hulpmiddelen, of om dat men geloofde, 

dat het eigenlyk het werk was van de geestlyken, 

konde of wilde zeiven niet onderzoeken, gaf 

zich blindelings over aan zyne leidslieden, en het 

gene deezen als eigenlyke leerftellingen van den 

Godsdienst verkondigden en aanpreezen, werdt 

daar voor aangenomen, hoe min gegrond hetzelve 

ook wel menigmaal was, en meer befpiegeling der 

Leeraaren en hunne wysbegeerte uitmaakte, dan 

dat het de Godsdienst van JEZUS en zyne Apostelen 

zyn zoude. Wanneer 'er echter dergelyke menschlyke 

uitfpraaken op goed geloof door het volk als Godlyke 

waarheid aangenomen werden, dan zal men 

'er zich wel niet lange over verwonderen, dat het 

menschlyk gezag zoo fchielyk, en met zulk een 

groot geweld zyne heerfchappy over de menfchen 

heeft uitgebreid. 

Het geheimzinnig gewaad, dat men reeds vroeg- 

O y tydig

BlS Hoofdft. XIII. Over Menschlyk 

tydig aan de eenvouwige leerftellingen van JEzus 

Godsdienst omhing, heeft 'er ook zeekerlyk 

niet weinig toe bygedraagen, om het menschlyk 

gezag op den troon te helpen, van welken het zoo 

veele eeuwen lang in de Kerke geheerscht heeft. 

Wanneer men reeds zoo verre was gekomen, dat 

men op het menschlyk verftand by zaaken van den 

Godsdienst op zekere wyze geheel niet meer lettede, 

en de duidelyke leerftellingen begon in raadzelen 

te kleeden, zoo dat reeds TERTULLIAN.' S op 

eene zeer zeldzaame wyze zich dus konde uitdrukken: 

de Zoon Gods is gekruist en wy Jchaamen ons niet 

dit te zeggen, om dat men zich daar over Jchaamen 

moet: Hy is geftorven; dit is geloofwaardig juist daarom, 

dewyl het dwaas is: Hy is begraaven en opge,taan; 

dit is beflist zeeker, juist daarom, deuyl het onmooglyk 

is (b), en wat foortgelyke duistere raadzelen meer 

waren, die zich zelfs tot gebruiken uitftrekten, en 

onder den naam van groote en onbegryplyke verborgenheden 

werden voorgedraagen. Het was dus 

wel natuurlyk, dat het menschlyk gezag met groote 

reuzenfchreeden tot deszelfs hoogte moest opklimmen 

; want wie was in het bezit van deeze 

Godfpraaken, wie konde de uitlegger zyn van deeze 

diep verholen raadzelen, en ondoordringbaare 

verborgenheden, wie anders, dan depriesterfchap? 

En wat was natuurlyker, dan dat men zich aan derzei 

ver uitfpraaken ootmoedig onderwerpen en in kinderlyke 

gehoorzaamheid dat gene geloovig als Godlyke 

(b) TERTULLIAN. de Cane Christi p. 391.

en Kerkelyk gezag. 

a I 

9 

lyke waarheid moest aanneemen, wat de H. Vade 

ren daar voor uitgaven. 

DeH. Schrift was wel is waar aanwezig: maar 

wanneer men al eens in ftaat was , om zich met 

affchriften te voorzien, en zelf te leezen; had 

'er evenwel zeer vroegtydig een gewichtig vooroordeel 

plaats gegreepen, hetwelk den geest om 

zelf te onderzoeken eenen onverzetlyken hinderpaal 

in den weg ftelde, dit naamlyk, dat wel draa de 

grondftelling werdt verfpreid, dat de heilige Schriften 

op zich zeiven duister en onverftaanbaar waren; 

dat 'er byzondere geheimen in verborgen lagen, 

die door elk niet zoo ligt konden uitgevonden worden; 

dat de geheime leere, de verborgen zin van 

de Schrift, geheel iets anders ware als het algemeen 

onderricht, hetwelk eigenlyk de nog ongevormden 

betrof; dat het in de Apostolifche Kerken door 

overleevering bewaard en van Leeraar tot Leeraar 

voortgeplant mondeling onderwys, niet minder 

moest geraadpleegd worden, om de waarheden van 

den Godsdienst te leeren kennen, dan de H. Schrift 

enz. 'Er was wel zeekerlyk iets gegronds in dit 

voorgeeven, en om ter volkomen kennisfe en begrip 

van alles, wat in de H.Schrift vervat is, (maar 

gewislyk niet alles wat tot den eigenlyken Godsdienst 

behoort) te geraaken, is zeekerlyk niet alleen kennis 

nodig in de taaie, maar ook van de denkwyze, 

het tydsgewricht, de zeden, gebruiken, gefchiedenisfe 

en van veele andere omftandigheden meer. 

Maar het gevolg, hetwelk men daar uit afleidde, 

was niets minder dan rechtmaatig. Evenwel was 

het

22o Hoofdft. XIH. Over Menschlyk 

het van die uitwerkinge, dat men aan de geestlykheid 

alleen het recht toeftond, om over den waaren 

zin van die gewaande duistere openbaaringe te 

oirdeelen, derzelver uitleggingen en de daar naar 

gewyzigde flellingen als oirfpronglyken Godsdienst 

aan te neemen, en op deeze wyze ftondt het fchrikbeeld 

van menschlyk en kerkelyk gezag daar, en 

heerschte niet alleen over de toen leevende tydgenoocen, 

maar gebood ook den naakomelingen, die 

dikwerf veel betere wysgeerige en uitlegkundige 

denkbeelden hadden, dan die door zich zeiven verheeven 

uitleggers van den Godsdienst, om de H. 

Schrift niet andeis te verklaaren, dan dezelven 

door de H. Moeder, de Kerke, waren uitgelegd geworden, 

en overeenkwam met de flellingen, die 

door dezelve waren va tgefteld. 

De meeste bouwfloffen echter, waar uit deeze 

afgod is gevormd, gelyk eertyds het gouden Kalf 

uit de neus- oor- en arm-ringen van de Israëhtilche 

vrouwen gegooten werdt, hebben de gefchillen 

over eenige leerflukken van den Godsdienst, en 

de daar over gehoudene Conciliën en Kerkvergaderingen 

, opgeleeverd. Dit gefchiedde voornaamlyk 

zederd de vierde eeuw, toen de Christelyke Godsdienst 

de heerfchende werdt in het roomfche Ryk, 

en 'er, behalven gemelde provintkale Synoden, 

welker macht altyd nog maar zeer beperkt geweest 

was, zoogenoemde aigemeene Kerkvergaderingen, 

of Oecumenifchc Conciliën gehouden werden, onder 

de openlyke befcherminge der Keizeren. Ziet daar 

het middel, waar door de afgod van het menschlyk 

ge-


gezag een bykans onbeperkt aanzien verkreeg, en 

zyne vreeslyke macht bykans van den opgang der 

zonne tot derzelver ondergang uitoeffende, Nu 

vergaderden Bisfchoppen en Prffilaaten en allen de 

overigen, die men tot de fchriftverklaarers en wet* 

geevers reekende, en naa dat zy braaf hadden getwist 

over den zin der H. Schrift, over de overleeveringe, 

terwyl deeze die, en een ander wederom 

een ander leerftuk van de Godzalige Voorvaderen 

wilde ontvangen hebben, over woorden en veele 

andere gewichtige en ongewichtige zaaken, en zich 

daneindelyk, waarby de Regenten en hunne Staatsbedienden 

menigwerf in de daad Jobs plaagen moesten 

uitftaan, met elkauderen hadden verzoend: dan 

ftelde men fymbolen of geloofsbelydenisfen op, en 

onderteekende dezelven. De Regenten teekenden 

mede, zomwylen om maar een einde van het gefchreeuw 

te maaken, en rust en vrede te herftellen, 

en beloofden hunne befcherming aan de op 

deeze wyze vastgeftelde leere. De flellingen, in 

diervoegen gegrondvest, werden der naakomelingfchap 

overgeleeverd, allen, die anders dachten, 

tydlyke en eeuwige ftraffen aangekondigd, en zoo 

werdt van eeuw tot eeuw het menschlyk gezag aan 

vaster banden gelegt. Men vroeg op het laatst weinig 

meer, wat zegt de H. Schrift? wat zegt het gezond 

menfchen verftand? maar wat zeiden, wat bevolen 

de vaderen op dit of dat Concilie om te gelooven? 

en de gemoederen werden met der tydzcobekneld, 

dat elk, om 'er maar zonder flagcn af te komen, 

zeide: ik geloove, wat de Kerk gelooft! zonder 'er 

veel om te denken, wat die geloofde. Dat


Dat dit alles volmaakt zoo is, zal geen mensch, 

die eenigzins bekend is met de kerkelyke gefchiedenis, 

in twyffel kunnen trekken. Wie echter niet 

in ftaat is, om zich zeiven door een eigen moeylyk 

onderzoek daar van te overtuigen, behoeft flechts 

het vruchtbaar uittrekzel van Dr.SEMLER uit de kerkelyke 

gefchiedenis in de hand te neemen. Deeze 

geleerde man, die aan de fpitfe ftaat der vrymoedigfte 

onderzoekers van den Godsdienst, toont genoegzaam, 

wat men van deeze op menschlyk gezag 

gevestigde Godsdienftige maatfchappy te denken 

hebbe, welke hy die kerkelyke, groote, menigwerf 

hoogmoedige, listige, onwaardige maatfchappy 

noemt, van dewelke allengs kerkelyke fpreekwyzen zyn 

ingevoerd geworden, met welke wy zelf eenen goeden 

zin verbinden, maar welke niet gefchiedkundig waar is, 

noch de denkwyze van die maatfchappy heeft uitgemaakt 

(c). Hy toont aan , dat deeze Leeraaren, 

naar welker uitfpraaken de Godsdienst werdt gevormd, 

zich een denkbeeld van de christelyke leere gemaakt 

hebben, hetwelk wy in dat verband volftrekt niet 

zelf kunnen of mogen aanneemen, — dat van deeze 

Kerke de wet gegeeven is, — dat flechts èènevastge. 

Jlelde befchryving den inhoud der waare christelyke kennisfe 

uitmaaken kunne, en dat zy met allerley geestlyke 

en lighaamlyke wapenen, christelyke begrippen en handelingen, 

waar op toch de algemeenheid der christelyke 

leere en Godsdienst is gevestigd, onderdrukt hebbe (d) 

(c) SEMLEIS ftudjt&. auûg ïct $itcfjcri8cfc£. SJoKctK p. 5. 

(


Hy toont, dat de geheele twist tusfchen ARIUS en 

ALEXANDER over de Godheid van CHRISTUS, een 

gefchil van zeer weinig gewigt, en niet de hoojdzaak op de 

Synode te Nicea geweest is, waarop het eerde geloofsformulier 

voor de geheele Christenheid werdt 

opgedeld, en dat het wel niet geheel en al onwaarheid 

is geweest , wat SABINUS over de meeste Niceenfche 

Vaderen openlyk heeft geoordeeld, dat zy naamlyk 

zeer domme en onweetende menfchen geweest, 

zyn 0) enz. Men moet het geheele boek, de Selecta 

Capita, en meerdere fchriften van deezen vrymoedigen 

en geleerden onderzoeker leezen, om. 

zich over het ontdaan van het menschlyk en kerkelyk 

gezag, en deszelfs menigvuldige heillooze 

gevolgen voor den waaren Christelyken Godsdienst, 

denkbeelden te vormen. 

Myn oogmerk by het affchetzen van het ontdaan 

van menschlyk en kerkelyk gezag, is geheel niet» 

om ééne éénige christelyke party te beledigen. De 

tegenwoordige roomschgezinde Kerke, waar mede 

de Protestanten in het roomfche Ryk gelyke rechten 

genieten, befchouwt even die Kerke, waar in 

het menschlyk gezag ontdond, als haare moeder, 

ja zelfs het Protestantismus is in gewichtige leerdukken 

op meenig dier dellingen gegrond, welke 

daar werden vastgedeld, en ik zoude daarom niet 

eens gaarne die derke uitdrukkingen van eene oa> 

waardige en listige maatfchappy enz. gebruiken. Dan 

de vraag is maar eerst, of de inrichting van zulk 

een menschlyk gezag met den gee»t en het oogmerk 

van 

00 ?ü«Siua. J>. 69- 7®. 74-

214 Hoofdft. XIII. Over Menschlyk ' 

van den Christelyken Godsdienst overéénkomt? In 

den eerften opflag liet zich wel veel ten voordeele 

daar van zeggen. Het Christendom maakt eene 

maatfchappy uit, en geene maatfchappy beftaat 

zonder voorfchriften, wetgeevers, ledemaaten en 

onderdaanen. Wie kan deeze voorfchriften anders 

ontwerpen dan menfchen? Wat wil men anders 

door deeze voorfchriften bereiken, dan onderfcheiding 

van andere maatfchappyen ? Regenten hadden 

het recht, om dezelven te ontwerpen, en onderdaanen 

zyn in de verplichtinge om te gehoorzaamen. 

Maar zou men by een meer naauwkeurig 

onderzoek, deeze vraag wel niet anders dan 

met neen beantwoorden kunnen. Het Christendom 

maakt zeekerlyk eene maatfchappy uit, die haare 

eigen voorfchriften heeft, waar door zy van andedere 

Godsdienftige maatfchappyen wordt onderfcheiden, 

en waar aan zich derzelver leden en onderdaanen 

moeten onderwerpen. Dan het is ook 

zeeker, dat deeze voorfchriften alleenlyk eigenlyke 

hoofdleerftellingen en zekere uitwendige ftukken 

, maar niet de ontleedende vevklaaringen en 

bepaalingen daar van , die op het denkvermogen 

van elk aankomen, betref!" n kunnen. Zoo is de 

leere van het beftaan van éénen éénigen waaren 

GOD, van JEZITS als den Mesfias, en wat 'er verder 

duidelyk in de H. Schrift van hem gezegd is, 

van Vader, Zoon en H. Geest, van de opftandinge 

en het toekomftig leven, van de H. Schrift als de 

echte bron der christelyke kennisfe, de hoofzaak in 

het Christendom, waar door hetzelve zich onder- 

fcheidt

en Kerkelyk gezag. 

225 

fcheidt van andere Godsdienftige maatfchappyen. 

Het Christendom eischt met recht, dat allen, die 

tot de maatfchappy van hetzelve behooren willen, 

dit moeten aanneemen; en beweert van alle zul- 

Jten, die wilden zeggen: 'er is geen God of'er zyn 

meerdere Goden; JEZUS is de Mesfias niet, Vader, 

Zoon en H. Geest zyn 'er niet, of men moet 

daar by nog de hemelfche Sophia, en den aartsengel 

MicHAëL aanneemen; 'er is geene opftanding 

noch toekomltig leven; de H. boeken zyn niet de 

bronnen der kundigheden, die een Christen bezitten 

moet, of men moet daar by nog den Koran en 

de Zend-boeken aanneemen ; dat zy niet tot deeze 

christelyke Godsdienftige maatfchappy behooren. 

Dan verder ftrekt zich ook in dit opzicht de macht, 

om voorfchriften te geeven , niet uit (ƒ > Zy 

ftrekt zich niet uit tot de byzondere denkwyzen der 

medeleden, berustende op het byzonder denkvermogen 

van elk; en het moet aan elk, wanneer hy 

maar niet willens is, om anderen van de vryheid te 

berooven, welke hy zelf geniet, hen tot zyne denkbeelden 

poogt over te haaien, of eene byzondere 

fe&e of party te ftichten, en zich van zyne Medechristenen 

af te zonderen, volftrekt vry ftaan, om 

over de nadere bepaalingen van deeze hoofdftellingen 

te denken, zoo als hy wil en kan. Wy zien 

daarom ook nimmer, dat de Apostelen op deeze 

of die byzondere denkbeelden hebben aangedrongen, 

(ƒ) GROTIUS de Imperio fummar. potest circa Sacra. 

II. DEEL. P

22' Hoofdft. XIII. Over Menschlyk 

gen , mnar z? ch altyd tot de hoofdzaaken heb. 

ben bepaald, en het duurde in de daad vry lang, 

eer het menjchlyk en kerkelyk gezag zooveel heerfchappy 

verfciygen konde, dat deszelfs uitfpraaken 

zonder vereer onderzoek, als Godlyk en onfeilbaar 

aangenomen werden. Cp het Concilie te Sardica, 

belyden de Katholieken zelf, dat de Keizer vryheid 

h< eft verleent, om het geloof op nieuw te onderzeden 

Tg), dat geloof naamlyk, hetwelk te Nicea 

was aanbevolen. De macht over de menfchen 

moet zeeker reeds zeer ontaarten in tyranhy óver 

de geweeténs, wanneer het recht, om over de 

hoofdwaaiheden iets te bepaalen , tot zoo verre 

wordt uitgeftrekt, dat hetzelve de denkbeelden en 

gevoelens, die elk met de hoofdwaarheden, wanneer 

hy dezelve nader ontleedt, wil verbinden, 

ook bepaalen zal, en de menfchen mceten reeds al 

hun recht op verftand en eigen onderzoek hebben 

opgegeeven', hetwelk echter niemand doen kan , 

wanneer zy aan anderen de vryheid wil/en geeven, 

cm de manier en wyze te bepaalen, waar op men 

rv r dit ftuk van de hoefdzaaken denken moet. 

Wanneer evenwel mersch.'yk gezag by de Christenen 

geheeischc heeft, heeft men toch altyd , (ik 

z dere de duistere tyden der barbaarschheid daar 

van uit,) de H. Schrift in aanmerkinge genomen, 

ten minften zich altyd daar op beroepen, en bygevolge 

konde r, iemand, zonder de uiterfte gewelddadigheid, 

het recht ontnomen worden, hetwe'k 

eik verftandig fchepzel heeft, cm flechts cie by- 

(g) SLWLEU op de aangehaalde plaats p. 74. 

zon-


zonetere wyzen van voorftel omtrent de hoofdzaaken 

aan te neemen, van welke hy naar zyn eigen 

inzichten en verftand van de H. Schrift overtuigd 

was. Om dit recht aan het menschdom te ontrukken, 

heeft men, wel is waar, met der tyd aile eigene 

kunde in de H. Schrift verboden; maar in hoe 

verre zulks met den geest van het Christendom en 

de rechten der menscheid overeenkomt, heelt geen 

onderzoek nodig. 

'Er kan zich zeekerlyk eene maatfeharrpy vormen, 

welke zich op nadere bepaalingen inlaat, 

haare rechten verder uitftrekt, dan haar toekomt, 

en het zeldzaam denkbeeld doet gelden, en onder 

bpenlyk gezag doet gelden, dat elk, die tot dezelve 

behooren wil, ook de nadere bepaalingen moet 

aanneemen, door deeze of gene mannen gegeeven. 

En op doezen inval zyn de zoogenoemde rechtzin. 

nigen zoo wel als de zoogenoemde Ketters genoeg 

gekomen, wanneer de eerllen de bepaalingen van 

die Leeraaren op die vergaderingen gemaakt, en 

deezen de bepaalingen van deeze Leeraaren op 

eene andere vergadering gemaakt, hoe men over 

dit of dat ftuk van den Godsdienst denken moest, 

opgaven, en allen, die tot hunne maatfchappy behooren 

wilden, vei plichteden, om zoo en niet anders 

te denken. Dan het heeft wel geen bewys 

nodig, hoe onverftahdig reeds zulk een opdringen 

naar deszelfs natuur is, het moge nu gefchieden 

door wien het wil,-om dat de denkwyze, die elk 

heeft, niet van een bevel, maar van een inwendig 

inzicht en overtuiginge haaren oirfprong moet ont- 

P 2 lee-


leenen, hetwelk zich niet laat gebieden. Tot nog 

toe is 'er zoo verre de gefchiedenis van het menschdom 

ons leert, geen dwingeland op den inval gekomen, 

om te eisfchen, dat alle onderdaanen var 

zyn ryk dezelfde denkteelden moet hechten aan 

de voorwerpen, die hy zelfs daar mede verbindt; 

maar zoo veele hoofden zoo veele denkwyzen zyn 

'er altyd gebleeven. De Kerke echter, of veel 

meer het in dezelve gevestigde menschlyk gezag, 

heeft zich deeze meer dan Godlyke macht overhaare 

kinderen aangemaatn-d, dat alle menschlyke zielen, 

wanneer zy tot dezelve behooren wilden, zich 

in die plooijen moesten fchikken, die men hier en 

daar gevouwen hadt. — En de gevolgen, welken 

daar uit ontftaan zyn, zyn fcheuringen onder de 

Christenen geweest, verknocht met den bitterften 

haat van beide partyen: en dit is iets, hetwelk geheel 

en al ftrydt met het oogmerk van JEZUS Godsdienst, 

waar in geen menschlyk gezag, maar dat 

van den Heere CHRISTUS alleen te pas komt, en al 

het verdeelen in partyen wegens menschlyke verklaaringen, 

in de fmaak der heidenfche Wysgeeren 

van onderfcheidene fchoolen geheel en al verworpen 

wordt (li). 

Het ftaat, wel is waar, elk, niettegenftaande 

deeze eisfchen, vry, om van de eene party tot de 

andere over te gaan, wanneer het hem niet behaagt, 

om zich aan zulk eenen dwang te onderwerpen 

•* 

(7J) i COR. III: 19 enz. en SEMLEUS Omfchryving er 

aanmerkingen daar by.


jen; fchoon men ook dit niet van alle tyden zeg 

gen kan: want in de vierde eeuw by voorbeeld, 

konde men toch niet wel, naar maate deeze of ge 

ne party de overhand hadt, van de Ariaanen tot de 

Rechtzinnigen en van deeze tot die overgaan, zon 

der dat men als een rebel in den Staat werdt be 

fchouwd en zich bloot Helde aan de ftraffen, met 

deeze misdaad verknocht: van de volgende en 

voornaimlyk van de duistere tyden willen wy niet 

eens fpreeken. Maar wanneer is 'er wel ooit eene 

party geweest, zederd het geloof naar formulieren 

en menschlyk gezag ontdaan is, welke niet eisch- 

te, datzy, die tot dezelve overgingen, hun eigen 

nadenken over zaaken van den Godsdienst geheel 

en al aan de formulieren, by hen in gebruik, moes 

ten opofferen, en hunne denkwyze in dien plooy 

fchikken, die door hen gevouwen was, die by zulk 

eene party in aanzien ftonden ? Waar zoude iemand 

'er wel mede doorgekomen zyn, wanneer hy zei- 

de: ik wil GOD met u dienen, uwe Godsdienflige 

inrichting is my flichtelyk, ik vinde onder u goede 

Christenen, getrouwe aanbidders van JEZUS ; maar 

wat gy op deeze of die Synode bepaald hebt, dee 

ze en gene verklaaring neeme ik niet aan, ik heb 

naar myne denkwyze en overtuiginge andere denk 

beelden van de zaak, wanneer men dezelve ont 

leedt! Geen mensch zoude hem aangenomen heb 

ben. De formulieren of geloofsleuzen waren de 

voorwaarden, en daar op werdt alleen kerkelyke en 

Godsdienflige gemeenfchap, naamlyk aandeel aan 

het gebed, onderwys en Avondmaal toegedeeld; 

P 3 en


en by de yverigfle verëeringe van JEZUS CHRISTUS, 

zoude zulk een door de geheele Christenheid zyn 

verbannen geworden en hebben moeten henen 

gaan. In de daad dit is de geest van JEZUS CHRIS 

TUS en van zyne Apostelen niet, naar wier voorschrift 

geen eenig hartlyk aanbidder van GOD en 

JEZUS CHRISTOS van het aandeel aan alles, wat de 

gemeente GODS bezit, uitgefloten moet worden, 

en niet deeze of gene nadere bf paalingen, door 

menfchen gemaakt, maar het geloof aan GOD en 

JEZUS CHRISTUS, een gedrag met hetzelve overeenkomftig, 

en de daar op gegronde hoope, den 

Christen uitmaaken. 

Men kan niet zeggen, dat het by deeze eisfchen 

van overëënflemminge met de fymbi len alleenlyk 

daar op aankome, van welke uitdrukkingen men zich 

omtrent dit of dat ftuk rroete bedienen, e^ dat men 

maar er kei op éénigheid en over'èenjlemminge in , oordratht' 

cf uitdrukkingen, en niet zoo zeer op éénig. 

heid in denkbeelden gezien hebbe, dewelke onmooglyk 

was. Zomwylen fchynt het wel zo, en het 

is helaas! maar meer dan al te zeeker, dat zeer 

dikwerf om woorden, de bitter ft e gefchillen zyn 

ortitaan. Maar was het wel der moeite waardig, 

om wegens eene uitdrukking van alle einden der 

aarde bMsfchoppen te laaten byéén komen , een 

groot eerwaardig gezelfchap en vergadering te bele 

gen, en, naa dat men lang en breed gedelibereerd 

hadt, naa verfcheidene zittingen, in alle eerbaarheid 

het gewichtig befluit op temaaken, — 

d it men by z.yner ziele zaligheid — in het vervolg 

in


in deeze of gene leere — dit woord of een ander 

niet gebruiken moest? Zoude- het niet eene d3adlyke 

ontheiüg ; 

ng van het allerheilig He geweest zyn, 

wat de Godsdienst bevat, wanneer mei maar alleen 

eene fpreekwyze onder tydlyke en eeuwige flnffen 

had wil'en aanbevelen, en de ééntgheid des geloofs 

alleenlyk in de taaie, in de manier van uitdrukkinge 

nellen en niet in de denkbeelden, welken men 

daar mede verbinden moest? Zou Je wel daar by 

het leer/luk, hetwelk men toch wï ! 

de vastftellen 

en beveiligen, op zodanige wyze beveiligd én algemeen 

b^paa'd geworden zyn, wanneer elk der 

fcydgenooten en naakomelingen met de kerklyke 

uitdrukkinge, welke men met zooveel moeke had 

uügekoozen, zu'k een denkbeeld had kunnen verbinden, 

als hem behaagde? Zoo is by voorbeeld, 

de uitdrukking Komoufios bekend, die op de Synode 

te Nicea werdt vastgefteld, en om welker wil 

een zoo grootte als ergerlyke twist ontftaan is en 

zoo veel Chrsten bloed ve'gooten. Even zoo bekend 

is het, in welken zin de aanhangers van PAU 

LUS van Samofata en anderen, deeze uitdrukking opvatteden, 

die daar mede het denkbeeld verbonden, 

dat 'er maar één perzoon in het Godlyk wezen was, 

en dat anderen dezelfde uitdrukking ook omtrent 

de Engelen gebruikt hebben (ij. HILARIUS ve'rzeekert 

ook uitdruklyk, dat verfcheiden ketters zich 

achter deeze uitdrukking verborgen en dezelve 

tiaar de hoedanigheid van hun leerftelzel verklaard 

(fj HOMIL. CLEMENT. XVI. mm. 16. 

P4 

heb-

232 Hoofdft. XIII. Over Menschlyk. 

hebben (£). Maar dit was toch wel nimmer het 

oogmerk van de Vaderen te Nicea, om door middel 

van hunne geloofsleuze, flechts eene nieuwe manier 

van uitdrukkinge te vinden, by welke het elk vry. 

ftondt te denken, hoedanig hy wilde. Dit is ook 

nimmer het oogmerk geweest van ééne éénige dergelyke 

vergadering, waar op de leerftellingen door 

kerkelyk gezag werden bepaald. Dit zoude in de 

daad een zeer vergeeffche en nuttelooze arbeid geweest, 

en de eerwaardige Vaderen, die evenwel 

op zich namen, om datgene te vervullen, wat der 

evangelifche predikinge aan bepaaldheid ontbrak, 

en alle onderfcheid in gevoelens wilden wegneemen, 

zouden op deeze wyze niets verder geweest 

zyn, dan zy waren, toen zy zich tot de kerkelyke 

vergaderingen lieten byëen voeren. Maar hun oogmerk 

was, om de geheele Christenheid te noodzaaken, 

om even zoo over het verhandeld onderwerp 

te denken, als zy dachten, geene andere manier 

van voorftel te laaten gelden, dan zy voorfchreeven, 

geene andere gronden, uicleggingen, verklaaringen 

of zin te hooren, en niets anders dan dat te 

denken en zich voor te fleilen, dan wat zy gedacht 

en zich voorgefteld hadden. Zoo min echter het eerfte 

hun oogmerk zyn konde, en ook waarlyk niet 

geweest is; zoo min konde men het laatfte bereiken, 

hoe zeer men ook fteeds het wezen van den 

Godsdienst daar in ftelde, dat allen volmaakt eenftemmigmoesten 

denken. Een vooroordeel, hetwelk waarfchynlyk 

zederd die tyden voornaamlyk is in zwang 

(k) HILARIUS di Synod. p. 383. 

ge-


gekomen, toen de Christenen begonnen den heidenfchen 

Wysgeeren, die op het laatst verdeedigers 

van hunnen Godsdienst werden, hun verfchil 

van eikanderen te verwyten, en juist uit de algemeene 

overëenftemming der Christenen poogden 

te bewyzen, dat de waarheid op hunne zyde was, 

terwyl zy deeze overeenkomst toch evenwel niet in 

uitleggingen en nadere bepaalingen, maar in de 

hoofdftellingen hadden moeten zoeken. — Zoo 

verviel men, om het eene ongeluk te ontwyken, 

in een ander, hetwelk even zoo groot, zoo niet 

grooter was, dan dat gene, hetwelk mén poogde 

te vermyden. Want juist die geftrenge wetten, 

waar mede men de overëenftemming in het denken 

by de Christenen poogde te bevestigen, waren een 

ftilzwygend bewys, dat deeze overëenftemming 

aan het Christendom even zoo min wezenlyk en natuurlykwas, 

als aan het Heidendom, hetwelk men 

met juist deezen grond beftreedt. En met welk 

een hart konde men tot eene maatfchappy overgaan, 

waar in zulke onmooglykheden beweerd, 

ën met eene foort van gewelddaadigheid werden afgeeischt? 

— Deeze uitdrukking mag menig eene 

misfehien hard voorkomen; maar de burgerlyke gefchiedenis 

kan nog geen eenigen Despoot opleeveren, 

die zyne gewelddaadigheid zooverre gedreeven 

heeft, om te eisfchen, dat alle menfchen juist 

zoo als hy denken, en zich de dingen voorftellen 

moeste. • 

Aan geene maatfchappy kan men het recht ontzeggen, 

dat derzelver leden byéén komen en zegp 

5 gen

231 Hoofdft. XIII. Over Meivchlyk 

gen kunnen: dit is, by nadere ontwikkeling ens 

gevoelen omtrenc deeze of gene fteliin^! Ma.tr 

dat deeze maatfchappy aan alle hanre i aakomelingen 

, van welken zy geene volmacht gek. eegen 

heeft, voorfchryven 'kunne, om even zoo te denken, 

is eene onmooglykheid. Doet zy htt; dan 

hande't zy in de daad tegen zich zelve, en doet 

der naakomelingfchap geweld aan, maar moet het 

zich dan ook laatcn welgevallen, dat de naakomelingfchap'er 

zich niet aan ftoort, om dat dezeive 

nergens door kan genoodzaakt worden, om haare 

twintig betere gronden aan de tien flechteren daarom 

rp te offeren, om dat deeze en gene Vaderen 

dezelven gehad en naar dezelven bevooien hebben, 

om deeze en gene andere bepaah'ng te laaten gelden. 

Wanneer daarom het menschlyk en kerkelyk 

gezag zich ook nog zoo veel macht badt aangematigd, 

werdt daar door tcch niets minder dan dit 

bereikt, dat de byzondere denkbeelden en gevoelens, 

door zulk een gezag in geloof-bclydenisfen, 

leuzen en formulieren en hoe zy verder heeten mogen 

beflist, door een ieder in de' volgende tyden 

zouden aangenomen zyn geworden. De te vooren 

aangehaalde plaatzen, die ons toonden, hoe Leeraaren, 

die voor het overige rechtzinnig waren, nogthans 

dezelfde uitdrukkingen, vei klaaringen en denkwyze 

hebben gebruikt, welke als kettery op menig 

eene Sj-node met het Anathema verzegeld waren, 

keveren hier voor bewys op. En wanneer men alle 

bepaalingen, welke doorliet menschlyk gezag gemaakt, 

zyn, wilde te boekftellen, en alle de denkbeeld

tn Kerlelyk gezag. *35 

beelden, die ten aanzien van deeze zelfde Ieerftellingen 

by de Kerkleeraaren in alle de volgende tyden 

voorkomen, daar mede wilde vergelyken, 

zoude men zien, dat men r.iets minder hééft bereikt, 

dan dat alle rechtzinnige Leeraaren oveiëenfcomftig 

met de alleen voor rechtzinnig opgegeevéne 

bepaalingcn zouden hebbe.; gedacht, of, gelyk 

de lieer Dr. SEKLER het ïruirukt, dat men dé 

wet, dat flechts één éénige vastgestelde befchryving 

den inhoud van de waire c'r istelyke kennisfe 

kunne uitmar.keu, zoude hVoben gehouden. Wie 

zulk eene wet wilde geeven, moest volftrekt alweetend 

zyn, moest een oneindig verftand hebben, 

om alle gronden en verfchillende denkbeelden, 

die men ooit voor en omtrent deeze of gene 

ftelling konde hebben, in voor uit te kennen, en 

nog andere Godlyke kracht meer bezitten. Zoo 

min daarom menschlyk en kerkelyk gezag, wanneer 

hetzelve de vryheid nam, om de denkwyze 

en gevoelens te bepialen, die de menfchen by het 

ontwikkelen der hoofdftukken van de christelyke 

waarheid met dezelve moesten verbinden, met de 

menschlyke natuur, en met het oogmerk van JE 

ZUS Godsdienst oveëenkwam; zoo min heeft hetzelve 

ook dat gene ooit bereiken kunnen, wat deszelfs 

voorneemen was. Wat men nu moet oirdeelen 

van voorfchriften, die nimmer hun oogmerk 

bereiken kunnen, behoeft in de daad geene verdere 

ontwikkeling. 

Geleerde Protestanten niet alleen hebben gezegd, 

maar geleerde Roomschgezinden hebben het 

be-

230' Hoofdft. XIII. Over Menschlyk 

beleeden, dat de bepaab'ngen van de leerftellingen 

en verklaaringen, gemaakt door het kerkelyk gezag, 

niets minder dan ten aüen tyde gelykvormig 

geweest zyn, hoedanig vaste waarheid evenwel zyn 

moest, maar dat zy elkander wel hebben tegengefprooken. 

De zin der H. Schrift, zegt de Cardinaal 

VAN CUSA , richt zich naar de Praxis der Kerke. Het 

ïs daarom niet te verwonderen, dai de Praxis der Kerke 

de H. Schrift op den eenen tyd op deeze wyze en op eenen 

anderen tyd op eene andere wyze verklaart (l). Dat 

Regenten in eenen Staat naar vrye willekeur, zoodaanig 

zy het voor den Staat en hunne onderdaanen 

heilzaam achten, zoo handelen kunnen, is uitgemaakt: 

maar dat zulke willekeurige wetten ook dan 

kunnen gelden, wanneer 'er van gefprooken wordt, 

hoe men deeze of gene plaats van de H. Schrift 

moet verftaan, welke denkbeelden men met deeze 

of gene leerftelling te verbinden hebbe, en dat 

het vrye menschlyk verftand aan de willekeur van 

anderen onderworpen zyn, en, haar den wil der 

Kerke, heden zóó, morgen anders denken moete, 

is zoo hard, als' men iets bevatten kan. En wat was 

nu waarheid? Zulk eene veranderlykheid is fteeds 

de getrouwe gezellinne van menschlyke bepaalingen, 

en gewei 1 is de eenigfte ftaf, waar op men 

ze kan doen rteunen. Het is waar, eenige van deeze 

bepaalingen en verklaaringen zyn niet door andere 

omver geworpen geworden , maar hebben 

zich, fchoon men ook het anders denken by enkele 

perzoonen niet heeft kunnen vermyden, geheele 


eeuwen lang 5 als de algemeene en eenige leere der 

Kerke ftaande gehouden. Dan misfehien zoude het 

met zulke hoofdgevoelens, die op zekere Synoden 

in derzelver fymbolen of geloofsbelydenisfen zyn 

vastgefteld, niet anders gegaan zyn, dan met anderen 

van minder gewicht, dat men ze naamlyk geheel en 

al verworpen had, en eene geheel tegenovergeftelde 

verklaaring en manier van voorled had aangenomen, 

wanneer de eerften niet door kerkelyke en 

burgerlyke macht tot eene eeuwige en onveranderlyke 

wet gemaakt, en hemelhoog verheeven, en 

het tegenövergefteld gevoelen met zoo haatlyfce 

verwen ware afgefchilderd, dat niemand het ligt 

waagen durfde, om dezelve aan te tasten. 

Alles , wat het menschlyk gezag en de nadere 

bcpaalingen , door hetzelve gemaakt, hoedanig 

men over de waarheden van den Godsdienst denken 

moest, bereikt hebben, is even zoo min iets 

goeds geweest, en overëenkomftig met het oogmerk 

van JEZUS Godsdienst, als het zelf met de 

menschlyke natuur en den geest van het Christendom 

overeenkwam. Wat men begeerde, naamlyk 

volmaakte overëenftemming in denken, iets, dat 

men alleen maar in Utopiën zoeken kan, heeft men 

nimmer bereikt. Dit echter is 'er uit voortgevloeid, 

dat de verwydering van denkbeelden, welke 

anders mooglyk niet eens aanmerklyk geweest, 

en fteeds door deeze verheevene en nuttige waarheid: 

laaf myn broeder vrylyk zyne byzondere denkbeelden 

aan deeze of gene flellingen hechten, het is genoeg, 

dat hy met my éénen God en éénen Heere JEZUS aanbidt


bidt enz. bedekt zoude zyn geworden, nu zeergroot 

geworden is, en eene verdeeling van de christelyke 

algemeene ir.aatfchappy heefc ten gevolge gehad. 

—— Dat is 'er het gevolg van geweest , dat de 

Christenen zich onderling om dergelyke bepaalingen 

gehaat, vervügd, elkander met de haatlykfte 

verwen afgefcbilderd, zich wederzyds van GODS 

aardbodem verdreeven, ja alle aandeel aan de zaligheid 

hebben ontzegd; daar evenwel, gelyk de 

Heer Dr. SEMLER te recht opmerkt, ontelbaarevroome 

Christenen, die zederd de eerfte tyden ons door de 

eene party als gruuwlyke ketters befchreeven worden, 

mede onder de kenners en belyders van den waaren inwendigen 

Godsdienst behooren — wanneer zy ook van deeze 

en gene enkele Kerke, naar haare ingevoerde plechtige 

leer-oïde uügefloten werden (in). — Dit heeft men 

bereikt, dat de burgerlyke ruste en gelukzaligheid 

meermaalen uit geheele flreeken is verbannen, de 

Vorsten op hunne troonen moesten zidderen , geheele 

Ryken naby aan hunnen ondergang gebracht, 

ja daadlyk verfioord zyn: daar in tegendeel de waare 

Godsdienst van JEZUS, die den uitwendigen zoo 

wel als den inwendigen vrede predikt, juist een 

zoodanige is, die het best burgerlyke ruste en gelukzaligheid 

kan bewerken. Dat heeft men bereikt 

, dat alje eigen onderzoek en wasdom in de 

kennisfe van Godlyke waarheden en handelingen 

onderdrukt is, en in plaatze van de echte en eenvouwige 

leere van den Heere JEZUS, vervat in de 

(m) SSewcle jum fruc£it&. mtëjua Jet ftw^ngcfv^ h 12. 13. 

H.

en Kerkelyk gezag: 2-9 

H. Schrift, een zeer konflïg gebouw van- mensen- 

! ]yke befpiegelingen en fchoolfche wysheid onder 

de Christenen is zamengefteld. En van welke ty- 

. den begint klaarblyklyk in de christelyke wereld, 

het verval van geleerdheid en weetenfehappen? Vad 

welken anders, dan van even dezelfden, toen men 

ileeds in gevaar was, om verketterd te worden, en 

: niet anders dan met vreeze en beeven een denkbeeld 

durfde uiten, hetwelk eenigzins van het ge. 

• woone onderfcheiden was. Zoude men het wel gelooven, 

dat men tot in de vyftiende eeuw by dé 

Chrisrenen geloofd heeft, dat de aarde plat en een 

oblongum zy? Ten tyde van TOSTATUS nog werdt 

het denbeeld van de eyronde gedaante der aarde 

(ivoor kettery gehouden (ra). Dat heeft men be- 

• reikt, dat de geestlykheid met haar opperhoofd 

I zich byna Godlyke rechten aangemaatigd, en zich 

I tot Heeren over het verftand en de geweetens dér 

\ menfchen gemaakt, ja aan den Godsdienst zulk ee- 

Ine richting hebben gegeeven, gelyk zy het met 

: hunne dikwerf zeer onwaardige oogmerken over- 

I eenkomftig hielden. — Dat heeft men bereikt, 

: dat veelen, uit vreeze van verketterd te wor- 

I den , of uit begeerte na kerkelyke ambten en in- 

;komften, zich, met toefchroeijing van hun eigen 

Igeweeten, en van hunne eigene inwendige overtuiiginge, 

voor deezen door menfehenhanden gemaukaen 

afgod van hec geloof aan formulieren, hebben 

geboogen, de taal der Kerke gefprooken, en aniders 

gedachten onderteekend, het gene zy niet bil» 

(M) MOKTIAÜC. Pree/, ad Cesman. {. 4. 

lyk-


lykten; geleeraard, het gene zy in hun hart verwierpen; 

over bederf en misbruik gezucht, zonder 

het te waagen, om daar tegen te fpreeken. — Dat 

heeft men bereikt, dat men eindelyk Godsdienst 

en gezond menfchenverftand voor twee verfchillende 

zaaken hieldt, de eerfte alleenlyk voor het deel 

van het gepeupel, en het laatfte voor het deel der 

verftandigen , en dat men het Christendom , de 

voortreflyke leere van den Heere JEZUS , beneden 

het ongeloof plaatfte; zonder nu van veele andere 

fchadelyke gevolgen te gewagen, welken uit deezen 

bron zyn voortgevloeid. 

De waare Christen kent flechts eenen éémgen 

bron van geloof en Godzaligheid, flechts één éénig 

rechtmaatig gezag, en dat zyn de Godlyke fchriften 

der Apostelen en Jongeren van JEZUS. Wat 

hier in met ronde woorden ftaat, daar aan onderwerpt 

hy zich: want deeze leere is redelyk en het 

woord van zynen Heer is zoo zeeker, dat hy aan 

hetzelve zyne hartelyke goedkeuring niet weigeren 

kan. Niet dit of dat formulier, niet deeze of gene 

gelóofsleuze, 'er mogen zoo veele zegelen onder 

ftaan, en nog zoo veel christenbloed om vergooten 

zyn,'is voor hem gezag, maar het zuivere woord 

van GOD (*> Daar in vindt hy de hoofdwaarheden 

(*) In zoo verre hy Christen is, is dit zeekerlyk genoeg 

, maar de Christen mag toch evenwel ook dieper onderzoeken, 

en, wanneer de denkbeelden verfchillende 

uitvallen, zich by eene of andere maatfchappy voegen, 

wier denkbeelden meest met de zynen overëünftemmen,

u 

tn Kerkelyk gezag. 241 

den van zyn geloof alleen, maar niet in die zoogenaamde 

bepaalingen, betere, naauwkeurigcre verklaaringen 

en ontwikkelingen van dezelve, die 

menfchen hebben uitgevonden, en ook het lotge. 

val van alle menschlyk uitvindingen gehad hebben , 

dat zy altyd wankelbaar geweest zyn. Dat zegt 

ook aan de haairkloovers omtrent de H. Schrift; 

vorfchers na verborgenheden, opftellers van geloofsleuzen 

en formulieren, dat hunne hooggeroemde 

weetenfchap ftuhverk is, dat de Heere van dé 

gedachten der wyzen weet, dat zy ydel zyn, daarom 

beroeme zich niemand eens menfchen. Dat 

predikt ook de wet der liefde, dat geen Christen 

zich van den anderen moet afzonderen, om dat de 

denkbeelden en gevoelens van den anderen omtrent 

deeze óf gene ftellingen niet met de zynen overeenkomen. 

Niet kerkelyk of menschlyk gezag; 

niet dit of dat Concilie, het moge te Nicea of Sirmich, 

te Sardica oï Conftantimpolen, te Romen of te 

Trente enz. gehouden Zyn, niet SABELLIOS, ARIUS; 

ATHANASIUS , NESTORILIS , EUTYCHES en hoe zy 

verder heeten, niet deeze of gene geloofsleuze of 

Voorfchrift, maar GÓDS Woord alleen beflist de 

zaak. 

Wy kennen éénen Heer, één Geloof, éénen 

Doop, éénen GOD en Vader van-ons allen. Een 

GOD 

terwyl in zulk eene maatfchappy toch ook eenige inrichtingen 

moeten weezen, waar aan men zich houdt. Alleenlyk 

gefch'iede alles tn ie liefde'. En is dfeVrïagJ 

•hoe verre zich die inrichtingen mogen uitftrekken; Ver't. 

II. DEEL; O-

242 Hoofdft. XIII. Over Menschlyk enz. 

GOD de Vader, van wien alle dingen zyn en wy in 

hem, en één Heere, JEZDS CHRISTUS, en wy door 

hem,, Al het overige valt ter rechte en ter linke 

hand, maar GODS Woord blyft eeuwig flaande. 

Voor het overige heet het hier, gelyk LUTHER 

zong: 

Heer! ons bewaar voor valfche leer, 

Dat wy geen meesters zoeken meer, 

Dan JEZUS CHEIST, met recht gelooven, 

En hem van gantfcher macht vertrouwen. 

Hallelujah, Hallelujah! 

VEER-

VEERTIENDE HOOFDSTUK. 

Over het Protestantendom in 't byztndtr. 

243 

Het Protestantendom kan in den eigenlykften zin 

als zulk een tak van het Christendom worden befchouwd, 

welk ten hoofddoel gehad heeft, om het 

•menschlyk gezag en het geloof daar op gegrond 

by de Christenen te verbannen, het menschlyk 

•v-erftand in deszelfs oude en heilige rechten wederom 

te herftelien, en het aanzien van de H. Schrift, 

'welk men tot hier toe onderdrukt had, wederom 

ten top te voeren. Wie dus, van allen partygeest 

•zeer verre verwyderd, ja wie, zelfs van het Christendom 

verwyderd, de zaak naauwkeurig onderzocht, 

moest het Protestantendom voor zulk eene 

maatfchappy erkennen, welke niet alleen ten opzichte 

van den Godsdienst der Christenen, maar 

ook ten aanzien van het menschdom zelf, zeer uitfteekende 

verdienden heeft. Ik doele hier voornaamlyk 

op dat gedeelte der Protestanten, die de 

verbeteringen van LUTHER hebben aangenomen: 

wat in tusfchen omtrent deezen geldt, geldt insgelyks 

ten opzichte van hen, die ZWINGEL en CAL- 

VVN gevolgd zyn, en eigenlyk evangelisch hervormde 

of verbeterde Christenen genoemd worden. 

LUTHER was, gelyk bekend is, de eerfte onder, 

neemer en oirfprong van deeze geheele Godsdienstverbetering. 

Want hoewel 'er ook in voorige ty. 

den door denkende Mannen, die na christelyke 

q 2 vry-

244 Hoofdft. XIV. Over het 

vryheid haakten, gelyk Huss, HIERONYMÜS van 

Praag, WICLEF en anderen, eenige proeven waren 

ondernomen, waren dezelven evenwel fteeds 

onderdrukt geworden. De geheele gefchiedenis. 

hoe deeze verbetering door LUTHER is gemaakt, 

en onder welke lotgevallen dezelve eindelyk tot 

ftand gekomen is, behoort hier ter plaatze niet. 

Even zoo min ftaat hier te onderzoeken, of 'er niet 

zomwylen by hen, die deeze verbeteringen begunftigden, 

menschlyke oogmerken mede zyn onder 

geloopen, dan of alleen de liefde tot de zuivere 

waarheid van het Euangelie hen bezield en aangefpcord 

hebbe. De vorften en het volk waren ten 

minften lange genoeg in zulk eene dienstbaarheid 

gehouden, en op zoo menigerley wyze onder het 

voorwendzel van Godsdienst uitgezoogen, dat niets 

natuur'yker was, dan dat zy eene gelegenheid aangreepen, 

welke bekwaam was, om hen in vryheid 

te ftellen, en hunne rechten en goederen tegen de 

eisfchen vnn de geestlykheid te beveiligen. De 

Cardinaal JULIANUS had reeds zoo iets voorfpeld, 

dat, wanne.r er niet fchielyk eene hervorming 

plaats vondt, het volk gewislykdegeestlykenovervallen, 

en hun de menigvuldige goederen wederom 

afneemen zoude, in welker bezit zy zich gefield 

hadden (a). Iets hier op doelende vinden wy ook 

in het verbond van den adel uit Frankenland en aan 

den Rhyn tegen den Paus en de Paapen van het jaar 

1520, alwaar het Num. 4 heet: verders aan geene 

Jtichting, broederJchap , bedevaarten, kerken, aflaat 

(a) AENEJI SYLVII Opera, p. 66. 77. 

of

Protestantendom in 't byzonder. 245 

of iets dergelyks ooit eene penning te geeven. Num. IC 

dat zy eiken pauslyken legaat eenen verraader van het 

duitfche volk, en algemeenen vyand van ons vaderland 

noemen willen. Num. 16. Eiken beedelmonnik, die 

iemand eene kaas afvraagt, eenen Jleen' van vier pond 

achter naa te werpen. Num 16. 2 •. dat zy hun, die 

het land doorkruizen,. hun paard ontneemen, de zakken 

leegen, hen met dorre Jlagen, zoo veel pond zy hebben , 

wel overjlaan, daar naa met het heiligdom vaar en laaten 

willen. Of gy, zeggen zy, eenen gierigen ongeestlyken 

Paap iels mocht ontneemen of ontvreemden, dat 

willen zy voor zulk eene zonde houden,, als ofzy op eenen 

dobbeljleen getreden hadden (ö). Zoo verkreeg 

ook PHILIPPCS , Landgraaf van Hesfen, van LU 

THER, MELANCHTON, BUCERUS.. en meer anderen 

de vryheid iJ39j om benevens zyne echte gemaalinne, 

die eene dochter was van den Hertog GEORG 

van Saxen, en by welke hy prinfen en prinfesfen 

had , nog eene tweede , naamlyk MARGARETHA 

VON SAAL (hoewel heimlyk, en dat de kinderen uit 

deeze verbindtenis niet fuccedeeren zouden) te 

trouwen, dewyl de Landgraaf, wanneer zy hem 

dit toeftonden, beloofde, om zich hun gunflig te 

betoonen , zy mochten hem om kloostergoederen, 

of om iets anders bidden; maar ingevalle zy het 

hem weigerden,, dreigde, dat hy als dan genoodzaakt 

zoude zyn om die vryheid op eene andere 

plaats 

(6) Dr. SEMLERS Unfwtig eitiigct Urfuufccn |u SLEIDANS 

Slcfcjmattcnffacfc^cl'tc. 1 2$. f>. 679. ff.

246" Hoofdft. XIV. Over het 

plaats te zoeken, waar hét hun juist niet aangenaam 

zyn zoude (c). Zoo zegt ook ERASMUS by 

gelegenheid van het menigvuldige trouwen, in deeze 

tyden door de Priesters en Monniken, die het 

kloosterleven verlaaten hadden: het fchynt by?ia, 

als of de hervorming ten doel had, o:n eenige monniken 

de kappen af te neemen, en eenige priester en te. 

trouwen, en dat dit groote treurfpel op eene zeer lustige 

manier zal eindigen, dewyl op het einde alles trouwt, 

even als in de blyfpelen (d). MELANCHTON klaagt 

zelf in verfcheiden plaatzen van zyne brieven over 

de tydlyke byöogmerken, die menig een met de 

hervorminge paarde, en om welker wil zy dezelve 

eigenlyk bcgunftigden (e), en LUTHER zelf zegt: 

veelen zyn goed euangelisch, om dat 'er nog catholieke 

monftranzen en kloostergoederen zyn (ƒ), zonder van 

veele andere dergelyke dingen meer te gewaagen. 

Dan dit alles doet aan de goede zaak van het Christendom 

geen nadeel, en men had dit reeds voor 

lange den tegenpartyen kunnen toegeeven. Want 

waar is 'er wel ooit eene maatfchappy geweest, 

waar by niet menigmaal onrechtmaatige oogmerken 

Cc) DAPIIN. ARCUARH Fitrfse SBctracft. tc« in Mn rut&rlufcn 

uttti fjjtttt$& (Bcfdun ecgvuttN'fcrt éjfejtetfitfi 85. VI. 

(d) ERASMI Epist. VIL Lib. XIX. 

(e) MELANCHTH. Epist. Select, ad Luther. f 27. 30. 

(ƒ) MATTHESIUS in de Xllde Leerreden over LUTHBJR. 

p. 137. en in LUTHERS duitfche Jénafche werken. Tom. III. 

P- 559.


ken mede onder liepen? Zy zelfs, die in het altereerde 

begin tot het Christendom overgingen, 

waren niet allen zulke menfchen, die vry van alle 

tydlyke oogmerken en verwachtingen waren, en 

alleenlyk wegens de Godlyke waarheid het Christendom 

omhelsden. Genoeg, onder het opzicht 

van de voorzienigheid, welke alles tot heil van het 

menschdom bediert, en zelfs de onzuivere oogmerken 

van de menfchen ter bereikinge van haaie 

groote en heilzaame oogmerken weet aan te wenden, 

werdt de hervorming tot Hand gebracht, 

door welke de oirfpronglyke Godsdienst van den 

Heere JEZOS, vry van alle menschlyke uitvindingen 

, wederom zoude worden herdeld. 

Wat LUTHER tot deezen dap , die voor de wereld 

zoo nuttig geweest is, het recht gegeeven heeft, 

is eene vraag, welke men zeer ligt kan beantwoorden, 

wanneer men het verdand volgt, en de plichten 

gelden laat, die elk christelyk Leeraar op zich 

heeft; maar niet, wanneer zekere dellingen heerfchen, 

die door het geestlyk Despotismus gekoesterd 

worden. LUTHER zelf fchynt, wel is waar, 

zomtyds van eene geheel buitengewoone roepinge 

te fpreeken (g). Maar niemand heeft hem zulks 

toegedaan, en wanneer hy zelf zich dus uitdrukt, 

moet men het meer aan de hitte van den dryd toefchryven, 

dan dat hy dit denkbeeld van zich zeiven 

in de daad zoude hebben gekoesterd, hoewel 

hy 

(g) Epist. ad falfa nominat. o rd. Episcopor. Tom.IJ.fol. 3° S- 

^4


hy zeekerlyk moest begrypen, dat de opheldering,' 

welke door hem zoude bewerkt worden, GODS 

werk was. Hy was een medelid der roomschgezinde 

Kerke, die toen nog maar alleen, naar haaren 

geheeïen omvang, ftellingen, gevoelens en gebruiken, 

in het roomfche Ryk de rechtmaatige was, 

en niet overëenkomftig met derzelver ftellingen te 

denken, was reeds eene misdaad., hoe veel-té meer. 

dan dezelve openbaar tegen te fpreeken. Hy was 

Monnik en Priester, en in deeze opzichten nog. 

nader met de Kerke verbonden. Komt hier nog 

by, wat eenigen beweerd hebben, dat LUTHER 

ook zelfs als DoSlor en Hoogleeraar. der Godgeleerdheid, 

in diervoegen aan de roomfche Kerke 

is verplicht geweest, dathy, wanneer hy ook derwelver 

misbruiken inzag, evenwel de eens vastgeftelde 

gevoelens niet tegenfpreeken, maar overeenkomfiig 

met dezelven leeren moest: dan weete ik 

in de daad niets, waar mede deeze ftap eenigerrriaate 

kan worden gerechtvaardigd. Want wanneer 

men geene buitengewoone roepinge kan voorönderftellen, 

welke door wonderen had moeten bekrachtigd 

worden, en wanneer het ambt van eenen Man 

niets in zich bevat, wat zulk een gedrag rechtvaardigen 

kan, maar veel eer het tegendeel vereischt, 

dan blyft 'er niets meer overig. Want dat zyn 

Landsheer, naar de omftandigheden van dien tyd, 

hem. daar toe geen recht heeft kunnen geeven, 

noch daadlyk gegeeven heeft., is beflist en ook bekend. 

Ik fpreeke hier van de eerfte ftappen tot de 

hervorminge, welken naaderhand zeekerlyk ge- 

fchied-

Protestantendom in % byzonder. 549 

fchiedde onder den Landsheer, maar waar by zich 

de Keurvorst in den beginne op zekere wyze alleenlyk 

lydend gedroeg. HEUMAN heeft reeds de 

zeldzaame gedachte geuit, dat LUTHER als Doctor 

geen recht gehad hebbe, om van de leerftukken 

der roomschgezinde Kerke af te wyken (70. Hy 

meent, dat LUTHER door zyn beroep wel macht 

gehad heeft, om roomschgezind te prediken, maar 

niet, om het ingevoerde leerbegrip te veranderen, en 

dat zyn ééd hem ook daar toe verplicht hebbe, dat hy 

der roomschgezinde Kerke moeste gehoorzaam zyn: 

weshalven ons deeze zyn Do£tors-ïed zelfs zoo zeer 

niets helpe, dat dezelve ons veel eer met HUNwtus 

moeite verfchaft, om hem van meinëedigheid 

vry te pleiten. BALTHASAR BECKER en PETERSEN; 

konden zich insgelyks beroemen, dat zy tot het 

predikambt en de Doftorswaardigheid beroepen waren, 

en evenwel zoude niemand daar uit befluiten, 

dat zy het beroep hadden, om hunne leerftellingen, 

qua publici orthodoxi faporis nequaquam fint, te 

verfpreiden. Wilde men zeggen, dat LUTHER de 

waarheid, maar zy dwaalingen voorgedraagen hadden, 

zoo zy dit een Petitio principii, en men zag 

duidelyk, dat dit bewys LUTHERS zaak niet goed 

maake: want de Pausgezinden waren omtrent LU 

THER van hetzelfde gevoelen, als wy omtrent BEC 

KER en PETERSEN , dat zyne leerftellingen dwaalin- 

Qi) HEÜMANN de Luthero apocalyptico. Ziet: BBfcJjufoig. 

Sï«£tid;ten. 2$. XVIII. p. 469. 

gen

*50 Hoofdft. XIV. Over het 

gen behelsden enz. — Dit laatfte is eene zeekert 

waarheid. En heeft LUTHER niet op eene buitengewoone 

wyze van GOD het recht gekreegen, om 

de dwaalingen te wederleggen en de verftandige en 

fchriftmaatige leere aan het licht te brengen; heeft 

hem zyn Leeraarambt, en inzonderheid zyne waardigheid 

als Doctor insgelyks niet daar toe verplicht, 

maar vee! meer om het roomschgezinde Godsdienftig 

leerftelzel getrouw aan te kleeven; heeft zyn 

Landsheer hem verder dit werk niet opgedraagen, 

noch opdraagen kunnen: dan is 'er geen middel 

Voorhanden, om de geheele hervorming van dit 

fchandelyk verwyt te bevryden, dat dezelve haaf 

beftaan (de gevolgen mogen nu gefteld zyn, hoedanig 

zy willen) aan den meinëed en misdaad^heid 

van LUTHER en anderen, die tegen hunne plichten 

als leden van den Staat en leeraaren der Kerke, 

eene in het roomfche Ryk nog niet voor wettig 

verklaarde, en van de Kerke, op welke zy gezwooren 

hadden , gemisbillykte leere hadden gepredikt, 

te danken had. Het eerfte kunnen alleenlyk 

dweepers toegeeven, dewyl LUTHER zulk eene 

gewaande buitengewoone roeping niet met wonderen 

heeft bevestigd, en dan kan morgen de eerfte beste 

dweeper zyn tent opflaan, en zeggen, dat hy door 

GOD gezonden zy, om aan de wereld het waare 

Euangelie te prediken. Het laatfte kan uit de gefchiedenis 

niet beweezen worden, dewyl LUTHER 

nog eer zyn Landsheer 'er iets van wist, zyne ftellingen 

tegen het Pausdom aanfloeg, en deeze Vorst 

zich by de geheele zaak nog langen tyd geheel ly- 

dend

Pre-téstantendortt in 'i byzonder. 251, 

dend gedroeg, en het ook nog altyd de vraag zyn 

zoude, of een bevel van eenen Landsheer, eenen 

Leeraar zoude kunnen verplichten,, om iets te leeren 

tegen de Kerke, op dewelke hy gezwooren 

had ? LUTHERS inwendige overtuiging van de waarheid 

zyner leerftellingen en de dwaaling van het 

tegendeel, kan hier ook niet te pas komen, even 

zoo min als zyne uitfluiting uit de Kerke, dewelke 

eerst gefchiedde , naa dat hy haar had tegengefprooken. 

i— LUTHERS ambt en plicht komt hier 

alleenlyk in aanmerkinge, en zyne waardigheid als 

Dottor befchouwt hy ook in de daad als het eenigfte, 

wat hem het recht gaf, om zyne overtuigingen 

vry uit te zeggen, en dat gene tegen te fpreeken, 

wat hy als dwaaling had leeren kennen. Hy 

zegt daarom: ik heb het dikwyls gezegd, en zegge het 

nog , ik wilde der wereld goed niet hebben voor myne 

Doctorswaardigheid. Want ik moest waarlyk op het 

laatst vertzageh en vertwyffelen in de groote zwaare 

zaak,-die op my ligt, wanneer ik dezelve als een Jluiper 

zonder beroep en bevel had begonnen. Maar nu 

moet God en de geheele wereld my getuigen, dat ik het 

in myn Doctorambt en Predikambt openlyk heb aangevangen 

, en tot dus verre gebracht met Gods genade (i). 

Dit beroep verklaart hy echter in 1531 nog duidelyker, 

wanneer hy zegt: Maar ik Doctor MARTI- 

NUS ben daar toe beroepen en gedwongen, dat ik Doctor 

worden moest zonder myn toedoen uit enkele gehoorzaamheid, 

toen heb ik het Doctorambt moeten aanneemen, 

en myne allerliefjle H. Schrift moeten toezwee- 

(i) LUTHERS ftftettl?. SSStïft. 26. V. 968. 

ren

zp Hoofdit. XIV. Over het 

ren en belooven, om. dezelve getrouwlyk en zuiver 

te prediken en te leeraaren; by zulk leeraaren is my 

het Pausdom in den weg gekomen, en heeft het my willen 

weer en, daarom is het hetzelve ook gegaan, gelyk 

voor oogen, en zal hei nog Jleeds erger gaan, en zy zullen 

my niet weeren, ik wil in Gods naam en beroep op 

de leeuwen en adderen gaan, en de jonge leeuwen en 

draaken met voeten treeden, en dat zal by myn leven beginnen 

, en naa mynen dood verricht zyn. Aan 

de echtheid van deeze verklaaring van LUTHER en 

van zyn beroep op zyne waardigheid als Dodor, 

kan niemand twyffelen, die met den toeftand der 

hooge fchoolen vóór en ten tyde van LUTHER bekend 

is, en het onderfcheid weet, hetwelk men 

reeds zederd de twaalfde eeuw en vroeger maakte 

tusfchen de pofitive en bybelfche Godgeleerden (*). 

Zoo heet het ook in. de Matrikel van de hooge 

fchoole te Wittenberg omtrent LUTHERS promotie 

tot Doctor: Petiit pro BIBLIA: admisfus est ad BI- 

BLIA, en in eenen brief aan het Augustiner-klooster 

te Erfurth van 1514 zegt LUTHER, dat hy niet 

op de fententien , maar op den Bybel gezwooren 

had. Het is waar, dat dezelfde bybelfche Godgeleerden 

ook gewoonlyker wyze de uitfpraaken der 

Conciliën en Kerkvaderen, en hunne verklaaringen 

en bepaalingen in aanmerkinge namen. Dan hy 

kende de tegenftrydigheden , welke by deezen 

plaats vonden, en oordeelt daarom, van de Concili. 

cn, 

(k) Cms. EGA

Protestantendom in't byzonder. 2^3 

en, dat zy niet de macht der Apostelen en Profeeten 

gehad, en even zoo wel hebben kunnen dwaa- 

Jen, als andere menfchen Q), Nog vollediger verklaart 

hy zich betreffende de Conciliën en de Hellingen 

en verklaaringen, op dezelven aangenomen, 

in zyn gefchrift over de Conciliën en Kerken, waar 

hy zelfs de zoogenoemde algemeene Kerkvergaderingen 

daar van niet uitzondert, en de inrichdngen, 

op dezelve gemaakt, dan alleen voor recht 

houdt, wanneer zy met de H. Schrift overëenftemmen, 

waaromtrent hy zich op het getuigenis van 

AUGUSTINUS zeiven beroept f». Was nu LUTHER 

zelf naar zyn beroep als Dottor der H. Schrift, en 

niet als Doctor der Sententien- Conciliën en Kerkvaderleere, 

tot de H. Schrift en de waarheden geweezen, 

die in dezelve gegrond zyn, en hem als een 

plicht opgelegd, om te gelooven en te leeraaren 

het gene daar in gegrond was; dan was zyn geheele 

flap, hoe zeer dezelve ook met het kerkelyk geloof 

op gezag mocht ftryden , niet alleen geene 

meinëedigheid, maar rechtmaatig en zyn plicht, 

gelyk hy zelf zich daaromtrent in zyne werken 

meermaalen uitlaat. De Godlyke uit de H. Schrift 

erkende waarheden aan te neemen, en dezelve aan 

anderen mede te deelen was zyn beroep, waar aan 

hy zich, zonder zyn geweeten te kwetzen, niet 

onttrekken konde. Hier uit mogen onze nieuwere 

Godgeleerden (ik verftaa daar onder echter die ge- 1 

(0 attcttf. SaSctfe. VI. 38. f>. 104.3 enz. 

('»; gftrtf. SBtifc. VIL 3».». 235 enz. 

nen,

' 2 5 4 Hoofdft. XIV. Over ffl 

hen , die gaarne aan de Euangelifche Kerke een 

geloof, op gezag, geloofsbelydenisfen en formulieren 

gegrond, willen toeëigenen, en alle Leeraaren 

onder dit juk döen buigen) opma-akcn, of de 

oude Godgeleerden meicësdigen zyn, wanneer zy 

naar Gods Wvord hunne beste overtuigingen aan de 

wereld bekend maaken, en hec aan elk vry laaten, 

of hy dezelve goedvindc, dan niet? Zy zyn, zonder 

zelfs eens te willen hervormen, in het zelfde 

geval, waarin I.rniÊRwas, even zoo als hy, alleen 

tot de H. Schrift, en tot geen ander gezag, 

het moge oud of nieuw zyn, geweezen, dan in zoo 

verre, en wanneer zulke leerftellingen met de IL 

Schrift overeenkomen. Is die onrecht, handelen 

zy meinëedig en tegen hun geweeten; dan is Lu- 

THER , dan zyn 'zyne medearbeiders ook niet te 

veröncfchuldigen, of men moese willen vooronder- 

Hellen, dac midden in de Protestantfche maaefchapby, 

een nog geftrenger en blinder geloof op gezag 

en'formulieren gelde, dan in de roomschgezinde 

Kerke in de zesciende eeuw, en daar voor 

Bewaar ons, lieve Heere GOD! 

Uit datgene, wat LUTHER tot deezen gewichtigen, 

en voor de chriscelyke kennisfe zoo wel als 

voor hun gedrag zoo heilzaamen ftap, bewoogen 

heeft, kan men reeds van zei ven opmaaken, wat 

eigenlyk de grondflag is, waar op de geheele leere 

van het Euangelie gevestigd is. Het is naamlyk 

deeze, dat de H. Schrift alleen de grond is ter kennisfe 

en beflisfinge van alle christelyke waarheid, 

en

Protestantendom in 't byzonder. 23-5 

en dat men deeze alleen, en niet de ftellingen, gevoelens 

en uitfpraaken der menfchen volgen moete. Lu. 

THER heelt dit niet alleen in alle zyne fchriften en 

inzonderheid in 1533 verklaart (n), maar ook in de 

zoogenaamde Epitome Articulorum heet het: wy gelooven, 

belyden en leeren, dat de eenige regel en het 

richtfnoer, naar welken alle leerftellingen en leeraaren 

gewaardeerd en beoordeeld moeten worden, zeekerlyk 

geene andere zy, als de Profetifche en Apostolifche 

Schriften van het O. en N. Testament. Zoo lange 

dus deeze hoofden grondregel der euangelifché 

Kerke nog niet door iemand beftreeden, de H. 

Schiift of het zy verworpen, het zy niet meer als 

de eenige bron der kennisfe befchouwd wordt, of dezelve 

door menschlyk gezag of iets anders wordt ter 

zyde gefteld, zoo lange kan men nog niet zeggen, 

dat iemand niet meer tot de' Godsdienftige maatfchappy 

der Protestanten behoore. Men kan in tegendeel, 

wanneer men geftreng wil oordeelen, 

zeggen, dat, wanneer men ooit aan eenig formulier 

geloof, en aan menschlyke boeken zulk een aanzien 

toekent, dat men dezelven als bronnen van kennisfe 

benevens de H. Schrift befchouwt, men van de 

hoofden grondregel der euangelifché Kerke afwykt. 

Hier door is de protestantfche Kerke ook niet 

alleen van de roomschgezinde onderfcheiden, wel. 

ke de H. Schrift aan de overleevering en menschlyk 

gezag ter zyde ftelt, maar ook, om zich in de tyden 

f» In Defenf. Edict. Caf. Carel. V. Norimb. 1533. publhati. 

Opp. Tom. II. Vixemb. Latin.fol. 359.


'opvoedinge, partyzucht en menfchenvreeze ter 

zyde fielt, ziec men zeer ligt, dat op deeze wyze 

in plaatze van het oude menschlyke gezag der Con 

ciliën, derzei ver befluiten en der Kerkvaderen eene 

nieuw menschlyk gezag wordt ingevoerd, welk 

met niet minder despotiek geweld over het ver 

ftand, de kundigheden en hec geweeten der men 

fchen hecrschtj dan de roomfche Kerk, over wel 

ke men zoo bitterJyk geklaagd heeft, ooit of ooit 

beeft kunnen uitoeffenen. Wat by haar de Conci 

liën zyn, zyn dan by de Protestanten, de Gods 

dienftige vergaderingen, te Marpurg, Torgau en 

op andere plaatzen van het jaar 1529 af aan gehou 

den: wat by de Roomschgezinden de voorfchriften 

en befluiten der Conciliën omtrent allerley leerftel 

lingen zyn, zyn by de Protestanten de fymbóliilhé 

boeken; wat by de Roomschgezinden gezegd wordt i 

dat men de H. Schrift zoo uitleggen en geene ande 

re ftellingen uit dezelve moete afleiden, als met de 

H. Kerkvaderen, de Conciliën en de daar or3 ge 

maakte befluiten overeenkomt, is niets anders, 

dan wanneer de Protestanten zeggen; dat men by 

bet verklaaren der H. Schrift daar op letten moete; 

dat men die niet anders verklaare, dan mee de 

leerftellingen van onze fymbolifche boeken over 

eenkomt, of geene ftellingen uit den Bybel moet 

afleiden, die met de denkbeelden, inde fymboli 

fche boeken vervat, ftryden. En 'er is dan geen 

ander ondeifcheid tusfchen het Roomschgezind en 

Protcstantsch gezag, dan dat het eerfte ouder, dit 

aieuwer is, het eerfte zulke, en het laatfte andefë 

II. DEEU R kfcf:


leciftukken, bepaalt: en het beweeren-, dat de H. 

Schrift de eenigfte grond van kennisfe is, is dan 

maar een enkel voorwendzel, dewyl ook de Roomschgezinden 

op deeze wyze de H. Schrift niet verwerpt, 

maar zyne door de Kerk vastgeftelde leerftukken 

als yulken befchouwt, die in GODS Woord gegrond 

zyn. 

Dan hoe zeer ook het gezag der fymbolifche boeken 

door eenigen te ver getrokken, en 'er dus in de 

daad een nieuw Pausdom midden in het Protestantendom 

wordt ingevoerd, is dit evenwel geenszins 

het oogmerk van LUTHER en van zyne mede-arbeiders 

geweest, en niets minder dan dat oogmerk, 

waar toe deeze boeken gemaakt en ingevoerd zyn. 

Elk evangelisch Christen moet niet alleen het oprichten 

van zulk een fymbolisch en formulier geloof 

als eene nieuwigheid, als eere krenking van zyne 

rechten, die hy als Mensch, als Christen, als Protestant 

bezft, befchouwen; maar ook den Staat en 

de R genten, als befchermers van de euangelifchévryheid 

mogen 'er niet onverfchillig by zyn, wanneer 

eenigen hunner Leeraaren zich aan de Roomschgezinde 

Kerke aanfluiten, en dat 'er, onder den fchyn 

van echt Protestantendom wederom een menschlyk 

gezag wordt voor den dag gebracht en onderfteund, 

en dat geestlyken onder het voorwendzel, als of 

zy volgens hunnen ééd voor de zuivere leere en 

Augsburgfche geloojsbelydenis ftreeden, hunne medebroederen 

vervolgen, en de aloude Pauslyke heerfchappy 

over het verftand, de kundigheden en het 

geweeten der menfchen zich zeiven willen toeëige- 

nen.


nen. De Heer Doctor SEMLER noemt dit met 

recht de oudelaage theologifche dienstbaarheid en 

welke de kracht en waarde van de Christelyke 

onberispelyhe onaantftootlyke leere en derzelver gemaklyk 

gebruik nadeel toebrengt, en zegt omtrent hen, die 

dit menschlyke gezag nog dienen, dat zy het Compendium 

tot hun handgeweer maaken (0). Niets was 

LUTHERS oogmerk minder, dan eene nieuwe party 

op te richten, maar alle zyne fchriften zyn 'er vol 

van, dat hy niets anders ten doel had, dan een 

vry Euangelie; en hoewel ook LUTHERS vrienden 

zich den naam van Lutheraanen lieten welgevallen, 

dien D. Ecic het eerst in 1519 gebruikt omtrent de 

aanhangers der hervorminge, was dit evenwel zoo 

weinig naar LUTHERS zin, dat hy veel eer daar 

mede ten hoogden te oovreden was (*). Zoo blykt 

ook uit de voorreden vóór de Augsburgfche Confesfie 

klaar, dat men niets minder dan afzondering, oprichting 

van eene byzondere party of Kerke, of 

hoe men het anders noemen wil, ten doel heeft 

gehad, maar alleenlyk veiëeniging der gemoederen 

on- 

(0) In zyne voorreden voor de verhandeling Wtt fvcret 

Uritcvfucytrng icS lanen. I %% y. 9- 

(*) Zie hieromti*ent meer in een boek, getyteld: £a> 

ttjtrS Uttfcmdjt. ©nc dfmfïcmatliie gefim&eï Q5(

'fo Hoofdft. XIV. Over het 

onder CHRISTUS het waare opperhoofd, inden algem-enen 

on echten Godsdienst van JEZUS, die alleenlyk 

op het woord van GOD gegrondvest is. Zoo 

min het echter LUTHERS oogmerk was, om eene 

nieuwe fcóte te (lichten , maar veel meer om de 

oiripronglyke leere, welke door Hellingen van 

menschlyk gezag vervalscht was, wederom tot haare 

zuiverheid en eerden bron te rug te brengen, 

even zoo min konde het ook het doel zyn van de 

Geloofsblydenis en de gezamenlyke fymbolifche 

boeken, dat zy naar alle derzelver byzondere artykelen 

tot een eeuwigduurend voorfchrift voor alle 

euangelifché Christenen zou verftrekken. Want zonder 

'er eens van te gewaagen, dat de Protestanten 

nimmer hun recht, hetwelk in de natuur gegrond is 

en door Godsdienstplicht onderfteund wordt, begeeven 

hebben, om hun verftand meer en meer op te klaaren, 

verder naa te vorfchen in de leerftukken van 

den Godsdienst, en in kunde toe te neemen; werdt 

het Protestantendom op een grondbeginzel gevestigd, 

hetwelk op zich zei ven wel volmaakt echt is, 

maar tevens ook van zoodaan'ge gefteldheid, dat 

by hetzelve onmooglyk zulk eene Barrière kan 

plaats vinden , maar dat die zelfde aangenomene 

leerftellingen, aan menigvuldige veiÜnderingen en 

ve:beteringen moeten onderhevig zyn. Het grondbeginzel 

moet zyn, dat de H. Schrift als de eenige 

grond van kennisfe en beflisfinge moet worden befchouwd, 

waar naar de leere en de Leeraar moet 

btöordee'd worden, 

ten ieder kent den tceftand, waar in zich, ten 

tyde


tyde der hervorminge, de weetenfchappen bevonden 

, d : 

e, om de H. Schrift wél te verftaari», 

noodzaaklyk vereischt worden. Naauwlyks kwamen 

zy uit de eerfte barba--y ten voot lchyn. Taaien 

uitlegkunde waren, zoo niet geheel onbekende, 

ten minften zulke weetenfchappen , die Hy het 

grootfte gedeelte der Godgeleerden van alle partyen 

nog zeer in derzelver kindsheid waren. Het 

weinige , wat REUCHLIN en eenige anderen hebben 

gedaan, was voor het O. Testament alles, wat 

men kende: men had nog niet eens een Syriscb en 

Arabisch woordenboek. Aan verbecenng van den 

text uit handfchriften en overzettingen, aan het 

bepaalen van den waaren zin des woorden, uit vermaagdfchapte 

dialecten en oude overzettingen, had 

men nog niet eens gedacht. Ten opzichte van 

het N. Testament was iets meer gedaan, vcor- 

naamlyk door ROEERT STEPHANUS, ERASMVS en 

eenige anderen ; maar het was 'er nog oneindig 

verre af van het gene in dit vak gedaan konde 

worden, en, mag men ook zeggen, gedaan worden 

moest. Kan men wel denken, dat by zulk eene 

gefteldheid van de kunde in de H. Schrift, de Protestantfche 

Leeraaren hebben kunnen gelooven , 

dat hunne uit de H. Schrift van het O. en N. Testament 

ontleende flellingen , niet voor gewichtige 

veranderingen en verbeteringen in vervolg van tyd 

zouden vatbaar zyn? Konden zy zich verbeelden, 

dat- niet misfehien veel van dat gene, wat zy uit 

verkeerd begreepene plaatzen der H. Schrift aangenomen 

en beweerd hadden, zoude verworpen 

K 3 en


en wederom veel van het gene zy verworpen hadden, 

weder zoude op de baane gebracht worden, 

naar maate men betere en volledigere denkbeelden 

omtrent den zin van de H. Boeken verkreeg, waar 

op zy hunne geheele leere vestigden, en waaromtrent 

de kundigheden ten dien tyde nog zeer gebrekkig 

waren? Waren LUTHER en MELANCH- 

TON, de beide Chefs der hervorminge, geheel en 

al vreemdelingen iu deezen tak der Godgeleerdheid 

geweest, dan had men misfehien redenen, om dit 

te vermoeden. Want de weetniet befchouwt altyd 

zyne dwergachtige kundigheden als reuzen, en 

houdt zoo veel te eer zyne denkbeelden voor befliste 

waarheden, waar aan zich alles onderwerpen 

moet, hoe minder hy daar van verftaat. Dan LU 

THER en MELANCHTON hadden beiden voor het tydvak 

waarin zy leefden, geene gemeene kundigheden 

in deezen tak der Godgeleerdheid, en moesten dus 

genoegzaam van dat gene overtuigd zyn, wat daar aan 

toen nog ontbrak, en met der tyd vervuld konde worden. 

Zy moesten dus ook voor uit zien, dat, zoo draa 

men meerder vlyt aanwendde tot het beftudeeren 

van den Bybel, de ftellingen, toen door hen aangenomen, 

gewichtige veranderingen en verbeteringen 

zouden moeten ondergaan, en dat hunne denkbeelden 

en leerftellingen, ingericht naar hunne 

kundigheden in den Bybel, geene eeuwig verplichtende 

wet konde Zyn voor alle hunne naakomelingen, 

die met betere kundigheden in de H. Schrift 

zouden zyn voorzien. Is het echter evenwel het 

oogmerk van LUTHER , MELANCHTON en van hun- 

ne


ne mede-arbeideren geweest, dat hunne uit de 

Schrift gehaalde leerftellingen geene verbeteringen 

en veranderingen moesten ondergaan , maar dat 

hunne kundigheden en verklaaringen van de plaatzen 

der H. Schrift zoo volkomen waren, dat hunne 

daar .uit gehaalde ieerftukken een eeuwig richtfnoer 

voor alle volgende euangelifché Christenen zyn 

moesten: dan hebben zy zich in de daad iets toegekend, 

wat men niet in ftaat is, om aan menschlyke 

kundigheden toe te kennen, naamlyk onfeilbaarheid 

en volmaaktheid van kennisfe, welke hun 

niet toekomt, om dat zy niet geinfpireerd geweest 

zyn. Nu is de naakomelingfchap nimmer verplicht, 

om aan de verbeeldingen van zyne voorouderen 

zoo veel toe te geeven. Ja wat nog meer is, dan 

.hebben zy op deeze wyze hetzelfde gedaan, wat 

zy in de roomschgezinde Kerke met zoo veel recht 

misbillykten, en hunne leerbegrippen op hunne 

fchriftverklaaringen gegrond, juist zodanig aan de 

protestantfche Kerke voor alle volgende tyden opgedrongen, 

als de roomschgezinde Kerke haare leden 

gebiedt, om de leerftellingen voor waar en onveranderlyk 

te houden , welke de Kerkvaderen 

naar hunne uitlegkundige inzichten uit de H. Schrift 

getrokken, en voor de echte en eeuwig verplichtende 

leere van de Christelyke Kerke uitgegeeven 

hebben. Maar dat dit het oogmerk zoude geweest 

zyn van deeze geleerde en wyze Mannen, die zoo 

dapper tegen al het opdringen van inzichten en 

menschlyk gezag geftreeden hebben, is naar hunne 

denkbeelden nimmer te verwachten y en men 

R 4 kan


kan reeds daar uit opmaaken, dat men door de. 

fymbolifche boeken niet iets zodanigs heeft willen 

bereiken, als naaderhand helaas! gebeurd is. Reeds 

hier uk kan men afleiden, dat by een naauwkeurig 

onderzoek alle andere denkbeelden en begrippen 

van de leerftellingen, die in de fymbolifche boe- 

ken aangenomen zyn, eigenlyk voor niets anders, 

dan voor uitlegkundige befpiegelingen kunnen ge- 

houden worden, maar niet voor aanvallen op en 

beftryding van de euangelifché waarheid, dewyl 

het grondbeginzel van het Protestantendom niet 

weggenomen wordt, en men naar hetzelve niet 

anders verwachten konde, dan dat by betere kun 

digheden in de H. Schrift ook dat gene, wat tot 

hier toe leerftukken waren , gewichtige verande 

ringen ondergaan zouden. Hierom zyn ook de Pro 

testanten alleen in ftaat, om de verwyten tegen te 

gaan, die hun zoo menigwerf door de Roomschge 

zinden, en inzonderheid door den Bisfchop van 

Meaux gedaan zyn, dat hunne Godsdieust zeer on- 

zeeker was, en veele veranderingen hebbe onder 

gaan (»• Men heeft dit, gelyk billyk was, van 

zich poogen af te fchuiven, en daar tegen bewee- 

zen, dat ook de Roomfche Kerke veranderingen ge 

noeg heeft moeten dulden. Dan dit is geene we 

derlegging , maar toont alleen aan, dat by den 

anderen hetzelfde gebrek plaats vindt, hetwelk hy 

met den berisper in het Euangelie aan zynen 

broeder opmerkt. Men moet de' onveranderlyk- 

heid 

(t) BOSSUST Hissom des varktisns des Eglijes proteftmitcs.

Protestantendom in 't byzonder. 26$ 

beid der euangelifché Kerke niet zoeken in derzelyer 

formulieren en leerbegrippen, maar alleenlyk in 

haare hoofdftelUng, dat de ff. Schrift alleen de grond 

is ter kennisfe en beflisfinge van de christelyke leere (*_). 

Wat men echter uit het tot hier toe gezegde alleenlyk 

zoude kunnen vermoeden, naamlyk dat de 

fymbolifche boeken niet een richtfr.oer zyn van het 

geloof en der leere, waar aan de geheele euangelifché 

naakomelingfchap zoude gebonden zyn, en zy 

dus voor de Protestartfche Kerke dat gene zoude 

weezen, wat de iymbolen, befluiten der Conciliën 

en uitfpraaken der Vaderen voor-de Roomschgezinden 

zyn, is eene befliste waarheid, en nergens hebben 

de Chefs der hervorminge beweerd, dat hunne belydenis 

een onveranderlyk leerformulier voor de naakomelingfchap 

zyn moet, maar dezelve is eene belydenis 

van het gene om en by de de hervorminge 

toe- 

(*) Zeer wel heeft dit insgelyks de zalige J. D. DETM-AN 

begreepen, een Leeraar, wien het Lutherdom te Amftel- 

Aam maar al te vroeg heeft moeten misfen; wanneer hy in 

zynen Catechismus, 1783 te Amfteldam in, het licht ge> 

geeven, op de 3Sfte vraage: waarom wordt onze Kerk of 

2.65 Hoofdft. XIV. Over het 

toegedaane Pfarheeren, Predikanten, Leeraaren —> 

prediken , leeraaren , houden en verrichten, waarom 

ook in het formulier van eendracht, de Augsb rgfche 

Conftsfie uitdruklyk genoemd wordt SUI TEMPO 

RIS fymbclum, geloofsbelydenis van dien tyd (q). 

Zoo hieldt ook LUTHER zelf als een verftandig 

man , de door hem en zyne medebroederen gemaakte 

hervorming, voor niets minder dan voor voleindigd, 

maar alleenlyk voor een begin, hetwelk 

in vervolg van tyd nog geduurig meer uitgewerkt 

en volkomener konde gemaakt worden. Toen in 

1538 de vergadering van de Vorsten en Leeraaren 

te Smalkalden werdt gehouden, werdt door den Keurvorst 

en de Vorsten, den Godgeleerden aanbevolen, dat 

zy de Augsburgfche geloofsbelydenis en apologie, dewelke 

aan Keizer KAREL, anno 1530 te Augsburg op den 

ryksdag was overgegeeven, nog eens met vlyt moesten 

doorzien, en wanneer 'er iets in werdt gevonden, hetwelk 

met de H. Godlyke Schrift niet overeen kwam, of 

dat zy in hunne Kerken niet zoodanig leerden, dat zulks 

veranderd moest worden (r). Eene onderneeming , 

welke in de daad zeer pryswaardig was, maar ook tevens 

een zichtbaar bewys opleevert, dat men de 

Confesfie en Apologie niet voor eenen onveranderlyken 

regel van het christelyk geloof heeft gehouden, 

maar veel eer gedacht heeft, dat de daar in 

voorgedraagene ftellingen voor verbetering, vatbaar 

waren; en de grondftelling blyft ook hier by de 

(q) FoRMUL. CONCORD. p. 571. 63I. 

co atttnf. asBtïft. vi. xi". j>. 1226. 

Pro-

Protestantendom in 't byzonder. 

Protestanten altyd dezelfde, dat het de tL Schrift 

alleen is, naar welke de leere en de Leeraaren be 

proefd en beoordeeld moeten worden. De veran 

deringen , door MELANCHTON naa den dood van 

LUTHER ondernomen, ja reeds de vroegere verbe 

teringen van de Augsburgfche Confesfie, zyn wel 

is waar by de Protestanten niet in de beste reuk; 

maar zy ftrekken evenwel tot bewys, dat een der voor 

naamfte Hervormers, en door wien deeze Confesfie 

zelfs was opgefteld, zoowel als andere Leeraaren 

van dien tyd, aan deeze boeken geene meerdere 

waarde hebben toegekend, dan welke men aan alle 

boeken in het algemeen, die van menfchen afkom- 

ftig zyn, kan toefchryven. In de Apologie, zegt 

MELANCHTON daarom, veranderen wy dagelyks veel. 

Den geheelen artykel van de geloften, die korter was 

dan dezelve zyn moest, heb ik weggenomen, en in des- 

zelfs plaats een breedvoeriger onderzoek van deeze ftoffe 

gefield. Nu onderzoeke ik ook het artykel van de macht 

der Jleutelen. Ik wenschte, dat gy ook de geloof sar ly- 

kelen waart doorgeloopen. Indien gy denkt, dat daar in 

niets gebrekkigs is, dan zal ik het overige, wanneer het 

doenlyk is, afhandelen. Want de geloofsartykelen moe 

ten meermacden veranderd, en op tyd en omftandigheden 

worden toegepast (»• In de daad zoo gaat men niet 

te werk, wanneer men meent, dat de voorgedraa- 

gene flellingen zoo vast, en zulke eeuwige onver- 

anderlyke waarheden zyn, dat zy aan de geheele 

naa- 

(s) MELANCHTONIS Epijlol. fdeiïiores a Peucero editie. 

Wittenb. ap. Joann. Cratonem. Epijl. U. ad Luther p. 3. 4.

Art* Hoofdft. XIV. Over het 

naakomelingfchap, hunne begrippen mogen nu ge 

field zyn hoedanig zy willen, als grondwetten kun 

nen voorgefchreeven worden. Dan wie ook maar 

de moeite neemt, om de leerbegrippen, welke 

door de Protestantfche Godgeleerden van tyd tot 

tyd zyn voorgedraagen, byëen te verzamelen, zal 

zeekerlyk ontwaar worden, dat men by dezelven, 

zoo draa men zich tot nadere bepaalingen heeft inge- 

laaten, een niet minder groot onderfcheid in denken 

en manier van voorlid aantreft, dan by de Kerk 

vaderen. 

Zoo gemaklyk het echter valt, om zich te over 

tuigen , dat de Symboltfche boeken geen onveran- 

derlyk voorfchrift voor alle volgende euangeli 

fché Christenen kunnen of zullen zyn, zonder dat 

men de voornaamfte grondftelling van het Protes 

tantendom geheel en al om verre werpt; zoo ge 

maklyk kan men zich ook overtuigen, wat zy zyn, 

en hoedanig men dezelven nog tegenwoordig 

kan befchouwen. De Augiburgfche Geloofsbelyde. 

nis is alleenlyk een verweerfchrift, waar door de 

Vorsten in dien tyd, benevens hunne Leeraaren, de 

befchuldigingen, welke men hun ten laste leidde, 

als of zy ketters waren, die ongehoorde, affchuuw- 

lyke, ja zelfs voor de openlyke ruste naadeelige 

dwa dingen koesterden, en die in het geheel geen 

ordentlyk leerbegrip hadden , poogden te weder 

leggen. Het is daarom MELANCHTONS oogmerk, 

om te toonen , dat zy niets minder waren , dan 

zulken, als men hen had afgefchilderd, dat zy in de 

leere en. plechtigheden niets Iwuden tegen Gods woord,

Protestantendom in 't byzondeK 

nf de heilige gemeente en catholieke christelyke Kerke, 

en dat zy met den grootften vlyt geweerd hadden, dat 'er 

geene nieuwe onchristelyke leere by hen geleeraard tn 

a.mgenom..n worden mocht (ï), weshalven ook de 

Augsburgfche belydenis, zelve uitdruklyk eene Apo 

logie , een weeren verdeedingsfehrift wordt genoemd. 

Even zoo blykbaar is ook het ander oogmerk, welk 

men met dit gefchrift heeft willen bereiken, naam- 

lykom, ware het flechts mooglyk, eene vere'eniging 

der gemoederen tot ftand te brengen. Dit oog» 

merk lag toen reeds ten grondflag, wanneer in 1529 

de artykelen, die den aanleg van de Augsburgfche 

Confesfie uitmaaken , te Marpurg werden opge- 

fteld, en men zich met ZWINGEL, OECOLAMPADI- 

ÜS en andere Zwitzerfche Godgeleerden poogde te 

verëenigen. Wanneer men deeze artykelen ook 

naaderhand als een beproevingsmiddel gebruikte, 

werden zy evenwel niet befchouwd als een Symbo 

lum, hetwelk iemand moest aanneemen, indien hy 

een rechtzinnig Christen zyn wilde , maar enkel als 

begrippen, waar aan men die genen toetste, die in 

het verbond van verdeediginge, hetwelk de euan 

gelifché Vorsten en Standen onder eikanderen had- 

den geflooten, wilden opgenomen worden (li). En 

zoo was ook het oogmerk van de Geloofsbelydenis, 

naar deeze artykelen opgefteld, om zelfs met de 

room- 

(t) 95«f#»il i>« itoatf. Gotifef. in fWen&. 20«ftn. 2$. V. 

p. 45. 

O) RUDERER 9Tacy«4't«n i«" $Ww GWttnt. SSfi-

27o Hoofdft. XIV. Overliet" 

roomfche Kerk , indien het mooglyk ware , nogeene 

verëeniging te bewerken. Ik heb my , 

fchryft MELANCHTON daarom, zoo veel my mooglyk. 

was, bevlytigd, om van de christelyke leere naar de ge- 

•woone wyze te fpreeken en te handelen, op dat men met 

der tyd zoo veel te ligter te zamen komen en zich verte* 

nigen zoude kunnen, hoewel ik deeze zaaken met voeg 

vérder van haare gewoone wyze had mogen voeren (v). 

Weshalven dan ook LUTHER, toen hy den Keurvorst 

zyne tevredenheid met de Apologie te kennen 

gaf, 'er by voegde, dat hy niet zoo zacht en zoetjes 

konde treeden, als M. PHILIPP. LUTHER, zoowel 

a!s MELANCHTON inzonderheid zouden zeekerlyk, 

gelyk men hier uit ziet, veel verder gegaan zyn, 

indien zy zich niet nog fteeds met de hoope hadden 

gevleid, dat 'er nog eene verëéniging mooglyk 

was. Zoo lange men nog de beftemming der boeken 

beöirdeeld naar de oogmerken en omftandigheden, 

waar toe en by welke gelegenheid dezelven gemaakt 

zyn ,en dit vindt gewoonlyk plaats by allen, die dezelven 

recht beoirdeelen en gebruiken willen, zoo 

lange kan men de fymbolifche boeken nietbefchouwen 

als een leer-voorfchrift, hetwelk voor alle volgende 

euangelifché Christenen van eene eeuwige onveranderlykc 

verplichtinge zyn, en aan alle zucht tot 

onderzoek omtrent de H. Schrift, en de denkbeelden, 

welken men uit dezelve fcheppen moet, omtrent 

de leerftellingen, paaien zal ftellen, die geen 

mensch 

' (v) MELANCHTHONS SSoiutt |ttt ?l))0fogic in te» Hftcn&urg» 

fffeo S8ktf«. V. 20. p. 46".

Protstl.vilendom in 't byzonder. ijx 

mensch mocht te buiten gaan , zonder zich den 

naam van een euangelisch Christen, het aandeel 

aan de protestantfche Kerke, ja zelfs alle verdraag» 

zaamheid onwaardig te maaken. Hoe'zeer echter 

die noodzaaklykheid, waar in zich de Hervormers 

bevonden, en ten opzichte van welke, zoo wel als 

van de geheele gefteldheid der omftandigheden van 

dien tyd, deeze boeken zyn opgefteld, reeds lange 

heeft opgehouden ; zoo min de eeuwig vaste 

grondftelling der-algemeene christelyke en protestantfche 

Kerke inzonderheid verworpen is, naamlyk, 

dat de H. Schrift de eenigfte bron der kennisfe 

en beflisfinge is in zaaken den Godsdienst betreffende 

, waaraan zoo wel de leere als leeraar moeten 

getoetst worden , en ook nog tegenwoordig , daar 

men thans betere hulpmiddelen en inzichten in deH. 

Schrift heeft, waaraan diefchriften en leerftellingen 

kunnen getoetst worden : blyven de Symbolifche 

boeken evenwel fteeds gewichtige en achtbaars 

ftukken voor alle euangelifché Christenen. Zy zyn 

het eerfte begin tot opklaaring in de christelyke 

denkwyze, zy blyven een eeuwig bewys van de 

gezuiverde denkbeelden en de waare Godzaligheid 

van derzelver opftellers, een kostbaar gefchenk 

voorde naakomelingfchap, hetwelk geen Christen, 

wien het om zuivere waarheid en Godzaligheid te 

doen is, met onverfchillige oogen kan befchouwen. 

Heeft men ook in vervolg van tyd, en voornaamlyk 

zederd de ongelukkige gefchillen, die 'er tusfchen 

MELANCHTON en zyne vrienden van den eenen

27* Hoofdft. XIV. Over het 

nen kant, en FLACIUS, en zyne aanhangercn, of 

wie nog meer een verdeediger van het echte LMtherdom 

zyn wilde, van de andere zyde ontftaan 

zyn, aan deeze boeken meer toegefchrceven, dan, 

overëenkomftig met het oogmerk van derzelver 

opftellers en de geest van het Protestantendom, had - 

moeten gefchieden; heeft men dezelven tot een 

algemeen leervoorfchrift gemaakt, ja daar aan 

zelfs dat gene wel toegefchreeven, wat maar alleen 

het Godlyk woord toekomt, dat zy naamlyk in geloofszaaken 

onfeilbaar waren: waar is wel iets in de 

wereld geweest, hetwelk men niet te verre getrokken 

heeft? Dit kan men echter, der protestantfche 

Christenheid niet ten laste leggen, even zoo 

min, als wanneer 'er tegenwoordig nog onberoepane 

yveraars voor de eere van GOD gevonden worden, 

die meenen, dat zy 'er GODE eenen dienst 

mede doen, wanneer zy hunne medebroederen, 

die een en dezelfde euangelifché grondftelling als 

zy aanneemen, daarom vervolgen, om dat dezelven 

naar hune inzichtenj omtrent de plaatzen der 

H. Schrift, en de leerftellingen, welke men te vooren 

daar uit afleidde, anders denken, dan met het 

Compendium overeenkomt. Alle foortgelyke misbruiken 

en afdwaalingen van het menschlyk hart te 

verbeteren, moet men aan GOD en den tyd overlaaten. 

Wanneer men intusfehen ook een vry, befcheiden 

en eerlyk onderzoek der leerftellingen naar 

de H. Schrift, en eene oprechte verklaaring vaa 

zyne denkbeelden naar dezelve geenen eenigen 

euangelifchen Leeraar kan of mag beletten, en men 

hera


hem daarom niet als eenen zoodanigen, die tegen 

de protestantfche Kerke aan leert, mag vcrkeiteren 

en vervolgen, wil men niet wederom het Pmslyk 

geloof naar formulieren en menschlyk ge: ag, 

dwang van het verftand, en onderdrukking der 

euangelifché vryheid invoeren: zoo komt het toch 

den Regent van eiken Staat alleen toe, om te bepaalen, 

of en in hoe verre dergelyke verklaaringen 

en denkbeelden, algemeen in zyn land zullen 

gelden of niet. Enkele- Leeraaren hebben het 

recht, naar de hoofdgrondregel van het Protestantendom, 

om de leere, naar alle derzei ver ftukken, 

aan de H. Schrift re toetzen, en hunne denkbeelden, 

wanneer zy zulks nuttig voor het algemeen 

vinden , voor te draagen. De zwakken by het 

volksonderwys te verfchoonen, en de anders denkenden 

met zachtheid te behandelen, moet dezelven 

hun plicht als Christen en de gezellige deugd leeren. 

Maar het recht in het algemeen, om de Kerk te 

hervormen, is een recht der Regenten, welke niet 

alleen het tydlyk, maar ook het eeuwig geluk van 

hunne onderdaanen, die aan hunne vaderlyke voorzorge 

zyn toevertrouwd, moet ter harte gaan. Dit 

is van de eerfte tyden der christelyke heerfchappy 

af aan, een recht geweest, hetwelk den Regenten 

in eigendom toekwam (v), maar hetwelk hun eerst 

door 

(v) SOCRATES Hist. Ecclef. Lib. V. Protem. en VAN DALE 

de Antiquitatibus Marmorib. p. 188. —— Hier had ik 

veel zeer veel aan te merken, maar juftt -. 

II. DEEL. S deujt

a74 Hoofdft. XIV. Over het 

door dc Conciliën, en naaderhand door de Pauze» 

is ontwrongen. Evenwel een recht, hetwelk in de 

natuur en in de H. Schrift gegrond is. Want het 

blyft eene eeuwige waarheid, welke door de ondervinding 

bevestigd wordt, hoe beter Christen, zoo, 

veet te beter Burger, en elk Regent zal het van 

zeiven weeten, dat den Staat zoo veel te bloeijender 

en gelukkiger wordt, de onderdaanen zoo veel 

te verftandigere en arbeidzaamere menfchen worden 

, hoe meer de verlichting wordt bevorderd, 

en alles uit den weg geruimd, wat dezelve verhindert. 

De gdukkigfte landen zyn door den geest 

van onverdraagzaamheid, partyzucht, geweetensdwang 

en bygeloof, zoo niet woest, ten minften 

zeer fchraal geworden; daar in tegendeel op zich 

zeiven onvruchtbaare landen, door verdraagzaamheid, 

ééndracht, vryheid van denken en verlichting, 

bloeijend en bevolkt geworden zyn. De geest 

van het Protestantendom moet in allen opzichte 

de geest van het Euangelie zyn, en dat is dezelve, 

zoo lange GODS Woord de eenigfte grondregel 

blyft, en liefde tot GOD en den Naasten alle de leden 

van hetzelve bezielt. Denkt iemand naar zyn 

inzicht, in de H. Schrift omtrent dit of dat leerftuk 

anders, dan met het gewoone formulier van derde 

half honderd jaaren overeenkomt: lievet laat 

'er 

deugt myn pen niet meer, en daarom laat ik het aan dea 

genegen leezer zeiven over , om die aanmerkingen te 

maaken, die hem van zeiven wel zuilen te binnen fchie» 

ten. Fert.


"er geen twist onder ons zyn, want wy zyn broe 

ders (*y. 

(*) In hoé verre ik het, wat dit Hoofdltuk betreft, 

met onzen Schryver eens ben, of waar in ik met herri 

verfchille, kan men gedeeltelyk zien uit eenige aanmerkin 

gen, hier en daar in het eerfte deel gemaakt, eh inzonder 

heid by het géfprek in plaatze van voorreden; en wat het 

overige betreft, achte ik niet nodig, ïriy 'er over uit té 

laaten. Want bevestiging of verdeediging heeft de Schry 

ver niet nodig, en öm hem te wederleggen, 'gevoele ik tot 

aus verre nog geen beroep. Ve'maW. 

§ t VYF-

276 Hoofdft. XV. Gevolgtrekkingen 

VYFTIENDE HOOFDSTUK. 

Gevolgtrekkingen uit het voorgaande. 

De gevolgen, die uit de voorgaande overweegingen 

voörtvloeijen, zyn van zoodanige gefteldheid, 

dat elk naadenkend leezer, die van zeiven vinden 

kan: intusfchen zal ik die evenwel nog in een meer 

helder daglicht zoeken te plaatzen. Men moge 

de leerftukken van GOD, van CHRISTUS, van den 

H. Geest, van de wereld der Geesten, van de Erfzonde, 

Genoegdoening, den Doop, het Avond' 

maal, of den toekomftigen Staat, die hier flechts 

kortelyk zyn aangeftipt, in het algemeen zoo wel als 

in het byzonder onderzoeken; zoo zal men bevinden 

dat 'er niets zeekerer is, dan dat'er van den beginne 

af een groot verfchil in het denken, en in de gevoelens 

omtrent dezelven by de Christenen heeft 

plaats gevonden. Het zyn misfehien niet dwaalenden 

of zoogenoemde ketters, by welken men zulk 

eene afwyking aantreft; maar het zyn rechtzinni. 

ge Leeraaren der Kerke, van alle tyden en eeuwen; 

en men moge befchouwen welke kerkelyke maatfchappy 

van vroegere en laatere tyden men ook 

wil, zoo zal men altyd zien, zoo draa men de zeekerlyk 

groote, maar niet onvruchtbaaremoeite aanwendt, 

om de leerftukken en denkbeelden van 

enkele Leeraaren met elkander te vergelyken; dat 

allen, die een zeker formulier in het hoofd hebben, 

zich naar dit formulier kunnen uitdrukken, 

dan

uit het voorgaande. 277 

dan daar door wordt het verfchil in denkbeelden 

en begrippen niet weggenomen, maar de oude 

fpreuk blyft altyd waar: zoo veel hoofden, zoo veel 

zinnen! 

Indien hier van zaaken werdt gefprooken, die 

den Godsdienst niet betreffen, dan konde men daar 

omtrent zeer onverfchillig blyven. Dan het raakt 

den Godsdienst, iets, hetwelk geen mensch on 

verfchillig kan zyn: en de beide hoofdgevolgen, 

welken men daar uit afleidt, zyn deezen: is 'er 

geene eenige leerflelling by de Christenen, hoewel 

zy zich allen op de H. Schrift beroepen, over wel 

ke men niet zoo of anders gedacht heeft, dan is 

het gewis, dat de geheele Godsdienst zeer twyffel- 

achtig blyft. Is 'er geene eenige leerflelling by de 

Christenen waar over men niet dus of anders ge 

dacht heeft, hoewel allen de H. Schrift voor zich 

aanhaalen, dan moet 'er een-gezag voorhanden zyn, 

hetwelk beflist, welke verklaaring de echte, en 

welke ftelling de alleen waare zy. 

Ik zal deeze beide gevolgen, van welken het een 

voor den geheelen christelyken Godsdienst, en het 

ander voor de euangelifché maatfchappy inzonder 

heid naadeeligis, iets naauwkeuriger onderzoeken. 

Het is zeekerlyk bevreemdend, dat een Godsdienst, 

die de algemeenheid tot een hoofddoel heeft, aan 

zoo veele verfchillende en elkander tegenfpree- 

kende denkbeelden, is blootgefteld. Wat is dan 

waarheid, wanneer die dit, deezen dat beweert? 

De eerfte christelyke Leeraaren deeden in hunne 

gefchillen met de Heidenen en derzei ver Wysgee- 

S 3 ren,

278 Hoofdft. XV. Gevolgtrekkingen, 

ren, reeds aan hun het zelfde verwyt, dat zy naa». 

mentlyk zoo onëenig onder eikanderen waren: dat 

zulks een bewys was van de yalschheid van bètHeidendom, 

een affchrik voor elk, om zich tot hetzelve 

gewenden, eene opwekking voor elk Heiden, om 

hetzelve te verhaten. En in de daad! doen onze yrydenkers 

en o.ngeloovigen thans nog niet hetzelfde 

yérwyt? Ik zoude wel befluiten, heet het, om tot 

het Christendom over te gaan, maar welke party 

zal ik'kiezen? Zy zyn immers zelf niet ééns met 

eikanderen 1 Zoo fpreeken. zy reeds, die flechts de 

uitwendige onëenigheid' kennen, en nog niets 

weeten van het inwendig onderfcheid van denkbeelden, 

het welk zelfs daar heerscht, waar uitwendig 

alles éénig fchynt te zyn. Waren het echter de 

vervreemden maar alleen,'die zoo dachten! maar 

midden in den fchoot van het Christendom wordt 

de zalige gerustheid van den Christen omtrent de 

bediste waarheid en vastheid der leere, merigwerf 

gefloord: wanneer hy eens onvoorziens deeze fnaar. 

roert, dan zyn twyffelingen en vreeze, de topneq, ( 

die zy laat hooren. 

1 

Het is volftrekt natuurlyk, wanneer men het verfchil 

in de leerbegrippen gadeflaat, dat men tot 

duizenden twyffelingen vervallen, en eindelyk wel 

alk waarheid voor iets moet houden, hetwelk men 

in di.tl.eyen niet bereiken kan. By de ook nog zoo, 

zeeker heweezene en gegrondfte verklaaring, fchiet 

één "reeds bevreesd gemaakten opmerker toch wel 

eens/de vraag te binnen, wie weet, of het wel waarbeid 

is, en hoe lange het waarheid zal blyven? 'Er, 

j.v— a i . . . . . . . . . . . • ^ - Zyn


zyn ftellingen even zoo beweezen, even 7 00 algemeen 

beleden en aangenomen geworden, als deeze, en 

welke men eindelyk evenwel verworpen heeft. 

Het is den kundigen in de gefchiedenis der wysbegeerte 

bekend, dat 'er menigvuldige partyen onder de 

Wysgeeren plaatsvinden, en dat deeze die,een ander 

gene ftelling beweerd, dit verwerpt, dat wederom 

voor den dag haalde, toen 'er nieuwe ftellingen en 

leergebouwen uitgevonden , verdeedigd, beftreeden 

en wederom verworpen werden, eindelyk aanleiding 

gaf tot het Scepticismus. Godsdienst en 

Wysbegeerte, gaan hier met eikanderen éénen en 

denzelfden weg. Zyn dan alle die verfchillende denkbeelden 

en ftellingen, waar over zoo veel getwist 

wordt, dat gene, waar voor het wordt uitgegeeven, 

naamlyk wezenlyke leerftukken van het Christendom 

, waar aan de zaligheid der menfchen gehecht 

is? alsdan is de tegenwerping, welke de vyanden 

van den Godsdienst van deezenkantontleenen, 

van gewicht, en de vreeze van den Christen zeer 

groot en gegrond. Ik zoude niet weeten, wat men 

eenen vreemdeling zou kunnen antwoorden, wanneer 

hy ons gefchiedkundig bewees, dat men in 

de hoofdzaaken nimmer eeniggeweestware; die met 

de bewyzen in de hand tot ons kwam, en zeide: 

„ Gy Christenen beroemtu, dat uwen Godsdienst de 

eenige waarheid zy. Maar in de wezenlyke leer- 

„ ftukken, waar van gy de zaligheid der menfchen 

„ doet afhangen, heeft de een zoo, de ander we- 

„ derom anders gedacht, en denkt nog zoo. Wien 

„ moet ik nu gelooven? Gy beroept u allen op 

S 4 „de

z2o Hoofdft. XV. Gevolgtrekkingen 

„ de H. Schrift, en den eenen verdoemt den ande- 

,, ren uit dezelve. Men antwoordt my: onderzoek 

„ zelf! Dat kan ik niet; by wien zal ik my begee- 

ven? Doen ik dit, en verklaare my voor deezen; 

aanftonds worde ik door de overigen veröor- 

„ deeld. Ik geraake by myn onderzoek op denk- 

„ beelden, die van allen afwyken , dan veröor. 

j, deelt gy my allen. Omtrent eenen Godsdienst, 

„ wiens hoofdftellingen zoo twyffelachtig, zoo 

,, zeerbeftreeden worden, kan men niet voordeelig 

„ denken." — Ik weet even zoo min, wat men 

aan zulk een Christen zoude moeten antwoorden, 

die met zyne denkbeelden juist op die ongeluk 

kige gefchillen mochte vallen, en by de gedachten 

blyven ftaan, dat van deeze denkbeelden zyne za 

ligheid afhing, en dus in twyffelingen en onrust ge 

raakte (*). Hoe meerder kunde hy bezit, zoo veel 

(*) Ik zoude aan beiden in het algemeen antwoorden, 

dat, wanneer het verfchillend denken over waarheden der- 

zelver zeekerheid ondermynt, men geheel geene waarheid 

kan aanneemen; vermits men over befliste waarheden van 

den nataurlyken Godsdienst zelfs getwist heeft, en dat 

men, daar zulks evenwel ongerymd is, zich door die ge- 

fchillen niet van het Christendom moet laaten te rug hou 

den; dat men geene eenige waarheid van welken Gods 

dienst ook kan aanneemen, zonder door andersdenkenden 

veroordeeld te worden, en men zich daar aan dus niet 

moet ftooren; dat verder wat inzonderheid het, laatfte be 

treft, de leerftukken zelfs voor iematd kunnen noodzaak- 

lyk zyn tot zyn geluk, maar niet derzeUer bepaalingen, 

te 

waar

uit het voorgaande. a8r. 

te minder zal men hem te vrede (tellen, en wan* 

neer hy zich ook heden met deeze of gene gron» 

den bevredigt, zullen, zoo draa hy de tegenparty 

hoort, vernieuwde angst en vreeze zyn gemoed inneemen. 

Ik gaa andere voor het Christendom zeer 

nadeelige gevolgen met (tilzwygen voorby, diedaar 

uit ontdaan, dat men deeze ftukken in gefchil, 

als zodanigen heeft voorgefteld, die het wezenlyke 

van den Godsdienst betreffen, en waar van bygevolge 

de zaligheid der menfchen afhangt. 

Het blyft eene befliste waarheid, dat men zich 

van eenen Godsdienst, over welks wezenlyke leerftukken 

zoo verfchillend wordt gedacht, onmooglyk 

de voordeeligfte gedachten kan vormen, en 

twyffelingen zyn altyd nog de minfte vruchten, die 

men op dit veld inzamelt. De waarheid is flechts 

ééne éénige. Men kan wel is waarzeggen, dat zy 

niet altyd even zichtbaar is, en zomtyds eerst gevonden 

wordt door het yverig onderzoek van den 

Geleerden, die haar opfpoort. Wezenlyke leerftukken 

echter van den Godsdienst, waar van de 

zaligheid der menfchen volftrekt afhangt, moeten 

niet eerst door een moeylyk onderzoek der Geleerden 

opgefpoord worden. Wat den menfchen als 

nood- 

waar over men eigenlyk twist, en dat menigwerf voor 

het geluk van den éénen noodzaaklyk is, wat voor den an 

deren onverfchillig kan zyn. In hoe verre echter dit ant 

woord mynen Ieezeren zal voldoen, laate ik aan hun eigen 

naadenken en onderzoek over. Ven. 

S 5

ÖSa Hoofdft. XV. Gevolgtrekkingen 

moodzaaklyk om te weeten tot hun geluk geopenbaard 

wordt, moet even zoo zeeker, als door elk 

gemaklyk om te vinden wezen, en niet zoo verfchoolen 

zyn, dat het eerst door langduurige onderzoekingen 

der Geleerden moet uitgevonden 

worden. En in de daad dit kenmerk draagt ook de 

Godsdienst van JEZUS. Al dat gene, waar over 

men zoo verfchillend gedacht heeft, nog denkt en 

verder denken zal, zyn geene wezenlyke ftukken, 

waar aan de zaligheid der menfchen volftrekt gehecht 

is, hoewel elk, om zyne denkbeelden te 

doen gelden, aan dezelven zulk eene hooge waar r 

dy heeft toegekend (*). Alle aankantingen tegen 

den voortreflykften Godsdienst, dien de Heere JE 

ZUS, om alles onder GOD en tot GOD te verëenigen, 

heeft geopenbaard, vallen, zoo draamen dit 

hoort, van zei ven weg; alle vreeze van den twyffelenden 

Christen verdwynt, en hy kan zeer getroost 

by alle wenken, om deeze of die verklaaring te gelooven, 

veilig op zynen weg tot GOD indegeboden 

van JEZUS , voortwandelen: want alle deeze afwykingen, 

betreffen niet het wezenlyke van het Christendom, 

anders zouden 'er onmooglyk zoo veele 

en elkander tegenfpreekende gevoelens daaromtrent 

kunnen plaats hebben. Wat het wezenlyke betreft, 

(*) Men verftaa onzen Schryver wel, dat hy naamlyk 

alleenlyk die bepaalingen der leerftukken, welke hy in de 

voorige Hoofdftukken heeft opgenoemd, niet voor wezen 

lyk houdt, maar geenszins de waarheden daar van zelve. 

Men kan hier op den leezer niét genoeg doen letten. Vert.

uit ha voorgaande. «8j 

treft, daar in denken alle Christenen op den geheejen 

aardbodem volkomen gelyk. Allen buigen vereenigd 

hunne knieën voor GOD den Almachtigen, 

den oirfprong en regeerer aller dingen, hoopen op 

allen tydlyk en eeuwig geluk door CHRISTUS, bidden 

om den geest van GOD ter volbrenging alles 

goeds, zyn door éénen doop leden der gemeente 

van CHRISTUS geworden, herinneren zich aan zynen 

dood in zyne gedachtenismaaltyd, belyden 

zondaaren te zyn, die GOD dagelyks om vergeevinge 

moeten bidden, houden zich tot een Godzalig 

gedrag verplicht, en zien eene heerlyke eeuwigheid 

naa dit leven naar ziel en lighaam even zoo 

zeeker te gemoet, als zy gelooven, dat voor de 

zondaaren zekere ftraffen in de toekomst bereid 

Zyn; hieromtrent verëenigen zich de Christenen op. 

den geheelen aardbodem , en befchouwen de fchriften 

der Apostelen als Godlyke waarheden. Nog 

nimmer heeft eene zoo groote en uitgebreide overëenftemming 

in éénen éénigen Godsdienst of Wysbegeerte 

ter wereld, plaats gehad. Werpt men 

evenwel het Christendom onzeekerheid en afwyking 

in denkbeelden tegen; dan betreft zulks enkel 

byzaaken, en nadere bepaalingen, waaraan echter 

gewislyk de zaligheid der menfchen niet verknocht 

kan zyn. Eisfchen, dat alle menfchen ook omtrent 

deeze ftukken overëenftemmen, en gelyk denken 

moetenj indien anders de Godsdienst zal waar zyn, 

heet in de daad onmooglykheden eisfchen, en iets 

zodanigs, hetwelk, zoo lange nog de krachten der 

menschlyke ziele en derzelver denkvermogen onder- 

- • fchei-


fcheiden is, onmooglyk plaats kan vinden. Niemand 

zal volftrekt loochenen, dat onder deeze verfchillende 

gevoelens, niet één het waare zyn kunne. 

En het is de plicht van elk Christen, om zich ook 

omtrent deeze ftukken, hoe langs zoo meer te overtuigen. 

Nimmer kan ik te veel en te naauwkeurig 

omtrent alle deelen en elk ftuk van deezen voortreflyken 

Godsdienst onderricht zyn, voornaamlyk 

wanneer deeze ftukken op myn gedrag en myne gerustheid, 

eenen gewichtigen invloed hebben. Maar 

dezelven uit zulk een gezichtspunt! te belchouwen, 

dat van deeze of die nadere bepaaling het geluk 

der menfchen zoude afhangen, daar toe heeft men 

geene rede, dewyl alsdan de voorzienigheid van 

den liefderyken GOD , gewislyk de fchoolfche Godgeleerden 

van het diepzinnig naavorfchen zoude 

bevryd en zelve naauwkeurig bepaald hebben, hoe 

en wat men omtrent deeze leerftellingen denken 

moest. Gelyk daarom alle die gefchillen, die plaats 

vinden, zoo draa men de leerftukken nader wil bepaalen, 

niet het wezenlyke van den Godsdienst betreffen, 

zoo kan men ook geenszins de onzeekerheid 

van den Godsdienst daar uit afleiden, en de 

tegenparty wordt met zyne tegenwerpingen even 

zoo wel afgeweezen, als de Christen omtrent het 

gene hy vreesde, volkomen gerust gcfteld. 

De Wysbegeerte heeft byna een dergelyk lotgeval 

als de Godsdienst, moeten ondergaan. Zy heeft 

eeuwig vaste waarheden bepaald, welke hét gezond 

verftand in alle ftreeken der wereld en ten allen tyde 

voor nuttig verklaard heeft, en ook eeuwig verklaaren 

zal.

tiit het voorgaande. 285 

zal. Lange heeft de wysgeerige wereld onder den 

druk van partyen, feclen, en verfchillende leerftelzels 

gezucht: en ook de wysbegeerte heeft haare martelaaren 

gehad. Twee wegen waren het eindelyk, 

waar op men te rug kwam, en waar door men aan 

deeze gefchillen een einde wilde maaken; naamlyk 

het denkbeeld van vertwyffeling, of'er wel in het 

geheel vaste waarheid te vinden was, en het groifdbeginzel 

van éénigheid, dat alle fecten flechts in 

woorden van eikanderen verfchilden , maar in de 

zaaken zelve met elkanderen overéénkwamen. Beiden 

heeft geen ftand gehouden, en ook niet kunnen 

houden, dewyl het eene zoo wel valsch was als 

het ander. By meerdere opheldering van de weetenfchappen 

en vryheid van denken, toen de wet niet 

meer goldt, dat men ARISTOTELES ZOO verdaan 

moest, gelyk de H. Moeder, de Kerke en de Apostolifche 

Stoel begeerde , dat hy verdaan wórdenmoest 

, heeft men eindelyk den rechten weg gevonden. 

Men is tot die eeuwige gronddellingen 

te rug gekeerd, waar voor zich het algemeene 

menschlyk verdand verklaart, zonder zich 'er aan 

te dooren, in welke feóte men dezelve aantrof, en 

heeft voor het overige aan elk volkomen de vryheid 

overgelaaten , om , zonder eene nieuwe fecte te 

vormen, zoodanig te denken, als men het met deeze 

eeuwige waarheden en het menschlyk verdand, het 

meest overëenkomdig en pasfend vindt. De fectengeest 

is verdweenen, en men tracht de verëeni» 

ging der partyen noch door palliativen te bewerken,

S8fj Hoofdft. XV. Gevolgtrekkingen 

ken, noch der menschlyke kennisfe, wegens het 

onderfcheid van denken, alle zeekerheid te ontzeggen. 

Wanneer zal eens voor den Godsdienst het gelukkig 

oogenblik verfchynen, dat men het Christendom 

niet meer in leerbegrippen en byzondere 

bepaalingen, door deezen en genen uitgedacht, 

maar in het wezenlyke ftellën zal, dat men zich 

alleenlyk aan de H. Schrift houdt en aan de hoofdwaarheden, 

die in dezelve duidelyk gelceraard zyn* 

waar in alle Christenen met eikanderen overëenftemmen, 

en voor het overige aan elk Christen de 

herri door GOD gegeevene vryheid laat, óm by de 

nadere bepalinge van deeze hoofdftellingen te denken, 

zoo als het met zyne inzichten en kundigheden 

iri de H. Schrift het meest overëenkomftig i 

den Godsdienst van JEZOS het waardigst, cn den 

menfchen het nuttigst te zyn overéénkomt ? Dit ftaat 

by ü, mocht men hier zeggen, by u, Leeraaren! gy 

die fchoolieren en booden dés Heeren zyt, die tofc 

zyne jongeren zeide: een nieuw gebod geeve ik Ui 

dat gy u onder eikanderen lief hebt, gelyk ik a 

lief gehad hebbe, dat gy ook eikanderen lief hebt; 

Daar aan zal elk erkennen, dat gy myne jongeren 

zyt, wanneer gy liefde onder eikanderen hebt. Hy 

zegt niet, zoo gy weet, hoe deeze of die hoofdftelling 

nader moet bepaald worden; niet, zoo gy 

meer weet, dan 'er met ronde woorden gezegd is} 

niet, zoo gy om uwé byzondere leerbegrippen 

twist, elkander vervolgt, lastert, verjaagt en 

ver-

tnt het vóórgaanif. 287 

veroordeelt; maar zoo gy liefde onder eikanderen 

hebt (*). 

Van den oirfprong van het menschlyk gezag in 

het Christendom, hebben wy reeds te vooren gefprooken, 

en het is zeeker, dat wanneer 'er vol, 

ftrekt eene volmaakte overëenftemming omtrent elk 

leerftuk tot ééuigheid van het Christendom vereischt 

wordt; wanneer in deeze byzondere denkbeelden 

en nadere bepaalingen, het wezenlyke vatt 

den Godsdienst beftaat, en daar van de zaligheid 

der menfchen afhangt; wanneer de H. Schrift in 

hoofdftellingen zoo duister is, dat men niet met 

zeekerheid zeggen kan, wat men daaromtrent den* 

ken moet: dat 'er dan een gezag noodzaaklyk is, 

hetwelk bepaalt, wat de Christen, om zyne zaligheid 

te bewerken, denken en gelooven moet. En 

in de daad zoo hebben alle die genen gedacht, door 

welkèn het geloof op gezag en formulieren is ingevoerd 

en begunftigd. Ik zal 'er niet van gewaagen, 

dat elk menschlyk gezag, hetwelk de uitfpraak 

doet over de gevoelens in den Godsdienst, 

toch fteeds een gezag blyft, hetweik dwaalen kan; 

dat men een geduurig wonder moet aanneemen, indien 

(*) ó Mochten dit toch ook zoo veele Leeraaren van 

onderfcheiden gezindheden in ons Nederland opmerken en 

gevoelen! ó Mocht men tevens wat bedachtzaamer zyn, 

om zulke Leeraaren, die deeze les van hunnen grootén 

Zender fteeds in het oog houden , niet zoo fchielyk te 

verketteren, en zoo ras van onverfchilligheid in den Godï< 

dienst te verdenken, wsar toe men helaas! in ons Vaderland 

zoo gereed is! —— l ert,


dien men wil beweeren, dat de uitfpraak van een 

mensch, of van meerderen, die de Kerk zullen uitmaaken, 

in deeze ftukken onfeilbaar zouden zyn; 

dat de gefchiedenis ook in de daad door de menigvuldige 

tegenftrydigheden en tastbaare dwaalingen 

duidelyk bewyst, dat de uitfpraaken van zulk een 

gezag fteeds het zegel der menfchen gedraagen 

hebben, wanneer zy ook zoo algemeen als het orakel 

te Delplws, door onweetende en bygeloovige 

menfchen worden geëerbiedigd. Van dit alles, hetwelk 

reeds voor lange door geleerde mannen beweezen 

is, zullen wy niet eens fpreeken. Het is 

zeeker, dat de éénigheid van het Christendom niet 

beftaat in eene volmaakte overëenftemming van 

denkbeelden omtrent de byzondere leerftukken. 

De éénigheid der Christenen, welke de Apostelen 

en de Heere JEZUS zelf zoo fterk en zoo menigmaal 

hebben aanbevoolen, is eene geheel andere. Zy 

beftaat in ééndracht der gemoederen, verëeniging 

der Christenen op éénen en denzelfden weg der 

Godzaligheid , onder hunnen éénigen Verlosfer, 

tot één en het zelfde oogmerk : en de éénigheid 

des geloofs, betreft alleen maar dat gene, wat daar 

toe dienen kan. Moest zy zich verder uitftrekken, 

dan zoude 'er volftrekt iets moeten bewerkt worden 

, hetwelk naar de menschlyke natuur geheel 

onmooglyk is, en wat op zich zeiven onmooglyk 

is, wordt ook voor het machtigde gezag onmooglyk 

om te bereiken, en zoude daarom reeds op 

zich zelve geheel en al overtollig zyn. Zoo zyn 

ook alle die byzondere denkbeelden en nadere be- 

paa-


paalingen, wanneer zy de zaak verder zullen oritleeden 

dan de H. Schrift zelve, gelyk wy reeds 

te vooren gezegd hebben, niets wezenlyks van den 

echten christelyken Godsdienst, niet zulke ftukken 

, waar mede de zaligheid der menfchen verknocht 

is, en is bygevolge zulk een gezag iets geheel 

overtolligs. Indien de zaligheid, de verbetering, 

de gerustheid van den mensch daar van afe 

hing, dat men weet, hoe de Zoon door den Vader 

geteeld is, hoe de H. Geest van den Vader en Zoon 

uitgaat, hoe deeze verheevene Zelfftandigheden 

GOD zyn, in welk eene betrekkinge zy tot den Vader 

ftaan, en welke nadere bepaalingen meer, men 

betreffende de leerftukken heeft voorgedraagen; ó 

dan moeten wy in de daad, dewyl ons hieromtrent 

niets duidelyk door JEZCS en zyne Apostelen is gezegd, 

eenen Rechter hebben, die omtrent de verfchillende 

denkbeelden daar over de uitfpraak 

doet, en verklaart, welk het waare is. Dan dewyl 

zulk een beflisfend Rechter, waar by de openbaaring 

der EL Schrift eindelyk voor ons geheel 

overtollig zyn zoude, niet aan de ftervelingen gegeeven 

is, ten minften niemand zich daartoe behoorlyk 

heeft gewettigd, dat GOD hem tot dit 

groote werk heeft aangefleld; zoomoet aan deeze 

gevoeleHs weinig gelegen zyn, en dat gene, wat 

ons het Woord van GOD geopenbaard heeft, toereikend 

en duidelyk genoeg voor ons wezen. Of 

nu duisterheid in zaaken, die van zulk een gewicht 

zullen zyn, met eene openbaaringe beftaan kan, mogen 

anderen beilisfen. Dit is wel zeeker, dat wan- 

II. DEEL. T neer

2go Hoofdft. XV. Gevolgtrekkingen 

neer men flechts eenigermaate waardig oordeelt, 

dat de Godlyke Openbaaring niet aan de boeken 

der Alchymisten kan gelyk zyn, die, by alle verzekeringen, 

dat zy het geroemde waare recept tot 

d, n treen der wyzen klaar en duidelyk ontdekken, 

evenwel flechts voor deFilii Artis gefchreeven zyn, 

die evenwel ook op het laatst hunne hoope op den 

Elias Artifla fleilen, die komen zal en alles te recht 

brengen. GODS Openbaaring is klaar en duidelyk, 

eenvouwig en verftaanbaar voor elk. Die dezelve in 

wezenlyke zaaken, waar van de zaligheid der menfchen 

afhangt , voor duister uitgeeven , en evenwel 

alle nadere bepaalingen uit haar willen haaien, 

en zich op dezelve beroepen, is zoo veel als in eenen 

geduurigen kring vol tegenflrydigheden omlooprn 

, waar van het einde duizeling en domheid 

is. 

Alle deeze gevolgen keeren van zeiven in hun 

niets te rug. Het is natuurlyker wyze onmooglyk, 

dat de Godsdienst van JEZUS, zulk een verftandige 

Godsdienst, die zoo rechtftreeks het welzyn der 

menfchen bedoelt, en die op zulk eene buitengewoone 

als Godlyke wyze bevestigd is, in dtszelfs 

w( zenlyke ftukken twyffelachtig , onzeeker , en 

geen veilig richtfnoer zoude zyn. Ik herinnere my 

hier by , het gene RICHARD van St. Vittor zegt: 

waarlyk, wat ons door God geopenbaard is, is ons door 

zoo veele en groote wonderen bekrachtigd, dat het eene 

foort van onzinnigheid zyn zoude, daar aan jlechts in 

het minjie te willen twyffelen. — Zullen wy niet vrymoedig 

kunnen zeggen: Heere! indien dat dwaaling is, 

dan


d'an zyn iry door U zeiven verleid (a). — Ëven zoo 

natuurlyker wyze onmooglyk is het ook, dat ons 

-tenen Godsdienst als eene Godlyke openbaaring zou. 

•de gegeeven zyn, die in deszelfs voprnaamfte leer- 

•Sakken zoo duister ware, dat 'er eerst een gezag 

•moest bykomen, om wegeiA de verfchillende denkbeelden 

daaromtrent de uitfpraak te doen. 

Dan dit volgt 'er uit, hoewel ook niemand zal 

ontkennen, dat niet, onder alle verfchillende denkbeelden, 

één in de daad het waare zyn kan, dat 

de ftukken , waar over men zoo verfchillend gedacht 

heeft, tot het wezenlyke van den Godsdienst 

.'niet moeten behooren , dewyl daaromtrent niets 

naauwkeurig bepaald is, en rechtzinnige Kerkleeraaren 

van den beginne af verfchillend daaromtrent 

gedacht hebben , en dat eindelyk dit alleen de 

hoofdzaak blyft, dat wy éénen almachtigen GOD, 

den Vader belyden , van wien alle dingen zyn; dat 

JEZUS CHRISTUS de Zoon van GOD is, door wien 

hy alles heeft gefchapen, die de Heilland van alle 

menfchen, en aan wien alles onderworpen is'; dat 

de H. Geest den Jongeren is medegedeeld, en nog 

aan allen gegeeven wordt, die GOD daarom bidden; 

dat wy zondaars zyn, maar door CHRISTUS, 

die voor ons geftorven is, genade van GOD verkry- 

£en; dat wy Godzalig leeven moeten; dat 'er eene 

'dpftanding , oïrdeel, ftraffen en belooningen hier 

naamaals naar maate van ons gedrag bereid zyn, en 

wat 

(V) RifpHARDus S. VICTÖRE Lib. I. de Tim'tate. Cdp. ï. 

T Ü

2 9a Hoofdft. XV. Gevolgtrekkingen 

wat ons anders nog meer in de H. Schrift geopenbaard 

is. Waaromtrent dit laatfte geen plaats 

vindt, 7.yn, hoewel by den wasdom in de christelyke 

kennisfe, de kundigheden vergroot en befchaafd 

kunnen worden, ge p 

ne wezenlyke hoofdftukken. 

Dat elk vodr zyne byzondere denkbeelden 

ingenomen is en dezelven verdeedigt, kan men 

zeeker'yk wel denken: want wie heeft ooit zyn eigen 

kind gehaat? Maar dezelven met eenen hevigen 

drift te verdeedigen; eisfchen, dat anderen, 

wanneer zy rechtzinnige Christenen zyn willen, 

jujct zoo zullen denken; hen, die anders denken, 

uitfluiten , afzonderen , verbannen , vervloeken , 

heet den menschlievenden Godsdienst van JEZUS 

veranderen in eene fchoole van fophisten en twisters, 

en daar toe is dezelve toch nimmer gegeeven. 

By alle de verfchillende denkbeelden , zy 

mogen zoo, of anders gefield zyn, worden altyd 

de uitfpraaken der H. Schrift naar elks inzicht ten 

grondflage gelegd. Wat zyn dezelven dus , wel 

befchouwd, anders dan uitlegkundige befpiegelingen 

? En daaröm fcheuren zich de Christenen van 

een, en hunne Leeraaren kunnen zich zei ven zoo 

zeer vergeeten , dat zy den geest van den Godsdienst 

geheel en al uit het oog verliezen ? Den 

dwaalenden vast by deezen eenigen hoofdbron van 

alle christelyke kennisfe bepaalen, en hem, naar 

het voorfchrift van PAULUS , met eenen zachtmoedigen 

geest zoeken te overtuigen , dat zyue 

verklaaring van de plaatzen, waaruit hy zyne 

denkbeelden haalt, verkeerd is; zulks is alles, wat 

'er


'er kan of mag gebeuren. Draagt de dwaalende, 

of hy, die anders denkt, zyn gevoelen voor met 

het oogmerk, om hetzelve anderen op te dringen; 

eischt hy, dat de geheele Christenheid, of de party, 

waar toe hy behoort, hunne denkbeelden, die 

zy tot hier toe hadden, zullen laaten vaaren en de 

zynen aanvaarden ; kan men dan wel iets anders 

doen , dan glimlachgen, dat hy zoo veel vergeeffche 

moeite doet? Geen mensch zal zich eenen 

Hervormer in zaaken van den Godsdienst laaten 

opdringen. Steunt zyn gevoelen op genoegzaame 

gronden, dan zal elk het van zeiven toejuichen, 

en het geheele verdienst van den zoogenaamden 

Hervormer zal alleenlyk daar in beftaan, dat hy 

deeze gronden heeft voor den dag gebracht, en 

daar mede houdt zyn geheel werk op. Steunt hetzelve 

op geene toereikende gronden , dan zal hy 

van zeiven alleen blyven ftaan. Voor het overige 

hebben de Christenen echter nog tegenwoordig 

door niets , naar Godlyke en menschlyke rechten, 

de vryheid verboren, die zy nog vóór 1300 

jaaren hadden , om over alle deeze verfchillende 

denkbeelden te denken, zoo als zy het gegrondst, 

gepast en heilzaamst vinden , en wanneer zy het 

beroep als Leeraar hebben , dan hebben zy even 

als LUTHER en andere Leeraaren van dien tyd, 

het recht en is het tevens hunnen plicht, dewyl het 

Protestantendom geen nieuw Pausdom heeft willen 

invoeren, maar veel eer het menschlyk gezag 

den bodem irflaan, cm hunne, naar hunne beste 

kundigheden in de H. Schrift "ingerichte verklaarin- 

T 3 gen

E£4. Hoofdft. XV. Gevolgtrekkingen enz. 

gen en nadere bepaalingen, aan hunne mcdemen- 

fchen mede te deelen. 

' De hoofdzomme echter van het gebod, is liefde uit 

een rein hart, en van een goed geweeten, en van 

een ongeveinsd geloof, hetwelk eenigen hebben gemist, 

en zyn omgekeerd tot onnut gezwets, willendé 

der fchrift meesters zyn, en verftaan niet 'wat zy 

zeggen en ftellen. 

PAULUS. 

BE-

B E S L U I T . 

295 

Niets kan men helaas! wel eerder verwachten, 

dan dat by de heillooze gefchillen, die de Godge^ 

leerden wegens hunne leerbegrippen onder eikande- 

Ten hebben, juist dat gedeelte van het menschdom 

het meeste doet lyden, hetwelk in de daad demissie 

verfchooning en de voorzichtigfte behandeiing 

verdiende, naamlyk het ongeleerd gedeelte der 

Christenen, hetwelk in eeuvouwigheid des harten 

daar heenen gaat, niet in flaat is, om zelf te onderzoeken 

en te beproeven, maar GOD dient naar 

die maate van kunde, welke hen ten deele gevallen 

is. Wanneer anderen zich over deeze Godgeleerde 

veldtochten verheugen, en daar uit gelegenheid 

neemen, om den Godsdienst aan te tasten en te befpotten, 

dan worden zy .bedroefd, en niet alleen 

bevreesd voor den Godsdienst, die hun zoo zeer ter 

harte gaat, maar ook wel eens overmeesterd door 

gewichtige twyffelingen , welke hun verontrusten 

op den weg, dien zy anders in de grootfte gerustheid, 

eenvouwigheid en Godzaligheid zouden afgelegd 

hebben. Of het voordeel, hetwelk dergelyke 

gefchillen toebrengen, met hetnaadeei, hetwelk 

zy veroorzaaken, flechts eenigermaate vergeleeken 

worden kunne, heeft geen onderzoek nodig. De 

verwerring van één éénig Christen, al ware hy ook 

de geringde in het land, is meer, dan het dryden 

over eene nog zoo verheevene ftelling van de befpiegelende 

Godgeleerdheid. 

T 4 Dat

296 

Bejluit. 

Dat het opwerpen van allerhande vraagen, het 

beoirdeelen van de leerftukken, het beproeven van 

de plaatzen der H. Schrift, en alles, wat tot de 

geleerde onderzoekingen omtrent den Godsdienst 

behoort, ooit een einde neemen zal, is niet te den. 

ken. Wart zoo lange de menfchen nog menfchen 

zyn, zullen zy even zoo min ophouden met denken 

als met handelen, en zullen ook in hun denken 

zoo wel als in hun handelen van eikanderen verfchillen. 

Even zoo min zal men ook, zoo lange 

de menfchen zich nog hunner aangeboorene vryheid 

bewust zyn, zulk eene dienstbaarheid en dwang 

van het verftand en geweeten kunnen invoeren, 

waar door de menfchen te rug gehouden worden, 

om verder te denken, dan de gewoone leerformuliereh, 

en hunne denkbeelden en overtuigingen aan 

anderen mede te deelen. Daar aan ligt ook eigenlyk 

niets gelegen. De gemoederen van de Christenen 

zouden by het onderzoek van de Leeraaren 

en by hunne afwykingcn van elkander, geenszins 

worden verontrust, en de aangroei in christelyke 

kunde zoude'er daar en tegen veel by gewinnen, 

wanneer niet zoo veel twisten fchoolgeest deeze 

gefchillen fteeds bezielde, maar dezelven op eene 

der menschheid, geleerdheid, en het Christendom 

waardige wyze werden afgedaan. Maar dit ziet 

men /eer zeldzaam, en het is in de daad iets op. 

merklyks, dat, hoewel het ook in andere takken 

der geleerdheid niet aan gefchillen heeft ortbrooken, 

geene gefchillen evenwel ooit met meerder 

verbittering, zucht om recht le hebben of om te 

ver-

Befiuit. 297 

vervolgen, ja men mag zeggen, met meerder woede 

zyn gevoerd, dan die onder de Godgeleerden. 

De Rechtsgeleerden, Artzen, Wysgeeren en Taalkundigen 

zyn in vergelykinge hiervan, nog altyd 

te befchouwen als lammeren. Een groot gedeelte 

van dergelyke Godgeleerde gefchillen, zoude wel 

draa beflist en zelfs niet eens buiten den kring d°r 

Godgeleerde wereld gekomen zyn, en geen ienij; 

Christen hebben veröntrust, indien men elkanuer 

met christelyke zachtmoedigheid, menfchenliefde 

en zedigheid, die de Geleerden zoowel past, had 

behandeld. Maar naauwiyks fielt eens iemand, die 

naadenkt en onderzoekt, zyne denkbeelden voor, 

die hy door zyn geleerd onderzoek erlangd heeft, 

of alles is op de been, hoe weinig 'er hem ook aan 

moge gelegen liggen, of iemand onder hen zyn 

gevoelen omhelze dan niet. De hevigfte lasteringen, 

de fchandelykfte kettertytels, zyn het eerfte, 

waar op de gewaande party veilig kan ftaat maaken, 

en in plaatze van den dwaalenden, naar het voorfchrift 

van PAULUS, met eenen zachtmoedigen geest 

op het rechte fpoor te brengen, maakt men toebereidzelen 

tot de uitgezochtfte vervolgingen. En dat 

alles onder het voorwendzel van eenen heiligen yver 

voor de eere van GOD, en de zuiverheid der leere: 

juist zoo, als Pater DICAS te werk ging, die den 

ongelukkigen GRANDIER , die nog onder RICHE- 

LTEU als een Tooveraar leevendig verbrand werdt, 

op den brandftapel met een yzeren krucifix in 

het aangezicht floeg, onder het Godzalig voorwendzel 

, om hetzelve den armen zondaar in zyne 

T 5 laat.

»0$ Bejluit, 

faatfte uure te kusfen te geeven. De Mensch, 

de Christen ziddert by zulk een onwaardig fchouwfpel. 

Doet men ook niet oveiül zulke in het oogloopendc 

ftappen, dan gefchiedt hetzelfde op eene 

meer bedekte wyze,. hetwelk anders openlyk en 

voor de vuist zoude gebeurd zyn, byna gelyk de 

kwaaker deedt, die in den Patriot voorkomt, die 

de hond niet zelf liaan, maar hem flechts eenen 

kwaaden naam wiide geeven , en fchreeuwde: de 

hond is dol! wa:rr op alles toeliep, en den hond 

doodflocg. Om den ongelukkigen tcgenpartyder, die 

menigwerf een man van het beste hart is, en men 

ligtlyk van zyne dooling had kunnen terugbrengen, 

recht algemeen gehaat temaaken, enomzich zeiven 

een groot verdienst toe te eigenen, wordt aan het 

geheel christelyk gepeupel in gefchriftenen woorden, 

de groote misdaad van den gewaanden ketter verkondigd, 

en zyn gevoelen of dwaaling als zoo iets, 

voorgefteld, hetwelk de grondzuilen van he t Christendom, 

ondermynt en doet davesen, als eene ftelling 

van het grootfte gewicht, waar van des menfchen 

zaligheid afhangt, en welke.dus elk rechtzinnig 

Christen als den rechtltreekfchen weg ter 

helle moet veraffchuuwen. Hoe veele bewyzen leevert 

niet de kerkelyke gefchiedenis hier van op, en, 

om niet eens te gewaagen van het gene met BAHRDT 

gebeurd is, ver ft rekt Dr. SEMLER zelf, nog tegenwoordig 

tot een fpreekend bewys hiervan, die, om 

dat hy maar eenigzins de orthodoxe Barrière, gelyk 

hy het zelf noemt, is te buitengegaan; alleenlyk 

de Godlykheid van de Openbaaringe van JOHANNES- 

heeft 

•

Bejluit. ^99 

heeft ontkend;, maar niet zoo over den Canon heefe 

gedacht als anderen denken; flechts beweerd heeft, 

dat CHRISTUS niet de God boven alles genoemd 

wordt, en in andere dergelyke dingen van de gewoone 

leerwyze der p'otestaudchc Kerke is afgeweeken, 

met den naam var. Ariaan, Sociniaan ea. 

Naturalist beftempeld is, en als zulk een wordt voorgefteld, 

die geheel geene verdraagzaamheid waardig 

is. 

In het eerfte begin, doen foortgelyke fchtikverwekkende 

denkbeelden, de bedoelde uitwerking. De 

ketter wordt uitgefchreeuwd, men befchouwt hem, 

zeiven, benevens allen, die zyn gevoelen zyn toegedaan, 

alszulken, die gewislyk aan de zaligheid, 

geen deel hebben, en de tegenpartyen zelf worden 

door hun gepeupel als rechte hoekfteenen van de 

Kerk geëerbiedigd, als waare mannen GODS, die. 

nog voor de zuivere leere waaken, buiten het gene 

men nog meer van het bygeloof, het welk altyd 

zynen afgoden geöiferd heeft., begeeren kan. —• 

Dan ook dit bereikt men , dat de gemeene man 

mede in het belang wordt getrokken, en wanneer 

ook het grootfte gedeelte het houdt met dat gene, 

wat hem verkondigd wordt, ontbreekt het.evenwel 

ook by den gemeenen man menigwerf niet aan zulken, 

die anders daar over denken. Menig eene 

waare en gewaande kettery zoude nimmer tot het 

ongeleerd gedeelte van het publiek gekomen zyn, 

wanneer men die niet zelf door eene kwalyk aangewende 

wederlegging aan hetzelve verkondigd had. 

Zomtyds zoude men bvna denken, dat zulke verdee-

Bejluit. 

deedigers van de Kerke in eene geheime verftandhouding 

met de ketters leefden, en het op zich genomen 

hadden, om hunne dwaalingen op zoodanige 

wyze te verbreiden. Wat men echter nog boven 

dien bereikt, is dit, dat het verftandiger gedeelte 

het hoofd fchudt, de befchroomde Christen in allerley 

twyffelingen en verwerringen wordt gedompeld, 

en de vyand van den Godsdienst nog meer 

gelegenheid krygt, om te fpotten. En dit moest 

in de daad die Godgeleerden, die uit eenen waaren 

yver voor hunne grondftellingen ftryden, en zulken 

vindt men in de daad nog fteeds veelen, in hunne 

wederlegginge van anderen ten ukerften voorzichtig 

en behoedzaam maaken. — Zeekerlyk duurt 

iets dergelyks niet lange. Alles, wat men te verre 

trekt, en hier toe behoort ook het verdeedigen 

van de beste zaak, wanneer hetzelve de behoorlyke 

paaien te buiten gaat, kan niet lange ftand houden. 

Hoe dacht men bykans voor 150 jaaren omtrent 

onze Roomschgezinde en Gereformeerde medebroederen? 

Dat gene, waar in zy van ons verfchillen, 

werdt zoo gevaarlyk afgefchilderd, dat men 

nog zeer zacht te werk ging, wanneer men flechts 

twyffelde, of zy ook zalig konden worden. Met 

der tyd is deeze drift vervlogen, en geen een verftandig 

euangelisch Christen twyffelt 'er meer aan, 

of zyne Roomschgezinde en Gereformeerde medebroederen, 

kunnen GODE welbehaaglyk worden en 

het eeuwige leven verkrygen, hetwelk GOD om 

CHRISTUS wil aan allen geeft, die hem beminnen; 

zonder dat hy zyne genade bepaalt tot eene eenige 

' by-

Bejluit. 301 

byzondere Godsdienftige maatfchappy. Zoo gaat 

het ook omtrent andere leerftukken, die in de eerfte 

hitte van den ftryd als zeer gevaarlyk zyn opge* 

geeven, en met der tyd, zoo niet geheel anders, 

ten minften veel zachter beoirdeeld worden. Intusfchen 

is de zaak evenwel gebeurd, de gemoederen 

zyn in verwarringe gebracht, anderen geërgerd» 

nog anderen in twyffel en bekommering gedompeld, 

haat. en vyandfchap heeft men verfpreid, en. 

den Godsdienst blootgefteld aan deszelfs vyanden. 

Niet het onderzoek dus der leerftellingen op zich 

zeiven, en de gefchillen, die daar.door ontftaan 

zyn, is het dus, waar door zoo menig onheil wordt 

gefticht; beiden zal niet ophouden, zoo lange de 

wereld ftaat: men zal denken en tegenfpraak tegen 

zyne denkwyze vinden; maar het is de manier en 

wyze, hoe zulke gefchillen behandeld worden, en 

dit kan men niet aan de zaak zelve, maar enkel aan 

de perzoonen toefchryven, die zich niet altyd, gelyk 

het behoorde, hunne plichten te binnen brengen. 

— Niemand onder de Christenen ergere zich 

toch aan dergelyke gefchilien, twisten en tegenfpraak; 

zy betreffen gewislyk niet het wezenlyke 

van den Godsdienst van onzen Heere JEZUS, maar 

zulke zaaken, die ons ter zaligheid niet volftrekt 

noodzaaklyk zyn te weeten. Het zyn gevoelens, 

die, al worden zy fomtyds als nog zoo gewichtig 

opgegeeven, in de vroegfte tyden óf in het geheel 

niet in aanmerkinge gekomen zyn, óf waaromtrent 

de rechtzinnigfte Kerkleeraaren zeer verfchillend 

gedacht hebben. Niemand laate zich door dergelyke

lyke leerbegrippen van de verfchülende partyen, 

die met eikanderen ftryden en roepen, hier is CHRIS- 

TOS! do'ar is CHRISTUS! dit is de waare ftelling. 

dat is de waare ftelling ! van het groote doel afbrengen 

en verwyderen. Wy weeten, wat PAU 

LUS zegt: eenen anderen grond kan niemand leggen, fee* 

halven die 'er gelegd is, welke is JEZUS CHRISTUS» 

Wanneer nu iemand op deezen grond bouwt, goud, 

zilver , edelgefteentens , hout, hooy , ftoppelen , dan 

zal elks werk openbaar worden. En wanneer toch 

tot deezen grond , op welken wy onze geheele 

hoope bouwen, naamlyk tot onzen Heere CHRÏS. 

TUS , allen, die nu en in de toekomst aan hem 

deel willen hebben , moeten te rug keeren , die 

tot onze rechten en linkenhand hunne fyfteemhuizen 

van goud, zilver, hout 'of hooy hebben opgebouwd, 

en 'er om twisten, welke het beste is: 

wat gaan den verftandigen Christen, die enkel op 

de hoofdzaak ziet; naamlyk op CHRISTUS, en zich 

op deezen eenigen grond vestigt, alle gefchillen 

aan over die byzondere leerftelzels, oude of nieuwe; 

van goud, hout of ftroo? Wy hebben een 

vast woord van onzen GÓD; dat zal blyven, wanneer 

alle gevoelens van de menfchen zullen vergaan. 

Wat dit woord ons zegt, is ter zaligheid genoeg. 

Dit zegt ons zoo veel, als omtrent GOD té 

weeten noodzaaklyk is, om hem op het tederfte te 

beminnen, om hem kinderlyk te vreezen, om ophem 

een onwrikbaar vertrouwen te ftellen. Dit 

zegt ons zoo veel van onzen Heere CHRISTUS, als 

nodig is, om hem boven alles te eerbiedigen en te 

be-

Bejluit. '.. 303 

'br-m innen als onzen Heer'en Weldoener, om oriS 

op hem te verraaien , en op zyne verlosfinge onze 

geheele hoope te vestigen. Dit toont ons duidelyk 

genoeg den weg, dien wy in waare Godzaligheid 

bewandelen moeten , om onder de leidinge en 

kracht van GODS geest, cveiëenkomib'g met onze 

ioepinge in CHRISTUS te wandelen. Dit bevat oofe 

«öo veel in zich omtrent onzen tockomftigen ftaatj 

als ons te weeten noodzaaklyk is, om van het 

kwaad te worden afgefchrikt, en eene eeuwigheid 

•vol belooninge met heiligheid te gcmoete te zien. 

-Dit is de ftaf, op welken wy lteur.cn, en het gené 

GOD in CHRISTUS hun belooft, die hem lief hebben, 

is het doel, waar na wy als verftandige Christenen 

ftreeven , zonder ons te ftooren aan alles, 

wat ter rechten en ter linkerzyde is, en onze zinnen 

van de waare eenvouwigheid des geloofs zoude willen 

verwyderen, waar door het Christendom juist 

een algemeenè en verllandige Godsdienst is. Wat 

daar beneven gezegd wordt, en ons in de H. Schrift 

niet duidelyk genoeg is bepaald, aan welker wóórden 

zich elk christelyk Leeraar met recht alleen 

moet houden, laaten wy op zyne plaats gefield zyn. 

Onze vormaaktfle kennis blyft hier fteeds nog flukwerk. 

Hier moeten wy werken en volgen , daar 

aanfchouwen. Als het volmaakte komen zal, dan 

zal het ftukwerk ophouden. Maar wanneer nog 

bovendien by alle gefchillen'het wezenlyk charaóter 

van het Christendom ontbreekt, naamlyk de geest 

der liefde, dan zal elk Christen reeds weeten, waar 

heenen hy dezslven wyzen moet. Wanneer de- 

zel-

•go4 Bejluit. 

«elven ons nog zoo gewichtig worden gemaakt, nog 

zoo zeer als uit liefde tot de waarheid en yver voor 

de eere van GOD en JEZUS CHRISTUS worden afgefchetst: 

wy antwoorden met JOHANNES : zoo iemand 

zegt, dat hy God bemint en hy haat zynen broeder, dan 

is hy een leugenaar.' En deeze zelfde Jonger geeft 

ook aan elk Christen den rechten leiddraad aan de 

hand, waar aan hy zich kan vast houden: dat is zyn 

gebod, dat wy gelooven aan den naam van zynen Zoon 

JEZUS CHRISTUS, en ons onder eikanderen beminnen, 

gelyk hy ons een gebod gegeeven heeft. En wie zyne geboden 

houdt, niet wie alle die byzondere leerbegrip» 

pen van onderfcheiden ftempel gelooft, die blyft in 

hem en hy in hem. En daar aan erkennen wy, dat hy 

in ons blyjt, aan den geest, dien hy ons gegeeven 

heejt (*> 

(*) Amen! Amen! GOD fchenke ons fteeds deezen 

geest van het Christendom, en laat 'er ons de zalige vruch« 

ten van doen zien en genieten. Ven.

dpo_8356.pdf

Transform your PDFs into Flipbooks and boost your revenue!

Delete template?

Save as template ?